64388 Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie 1 voor verpleegkunde by Boom beroepsonderwijs

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

C ANATOMIE, FYSIOLOGIE, PATHOLOGIE EN PSYCHOLOGIE 1 VOOR VERPLEEGKUNDE

COLOFON

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Boom beroepsonderwijs info@boomberoepsonderwijs.nl www.boomberoepsonderwijs.nl Auteur(s):

Titel: Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie 1 voor verpleegkunde ISBN: Eerste druk/eerste oplage

© 2025 Boom Beroepsonderwijs | Boom Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van een (of meerdere) gedeelte(n) uit deze uitgave in bijvoorbeeld een (digitale) leeromgeving of een reader in het onderwijs (op grond van artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting Uitgeversorganisatie voor Onderwijslicenties (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-uvo.nl). De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Door het gebruik van deze uitgave verklaart u kennis te hebben genomen van en akkoord te gaan met de specifieke productvoorwaarden en algemene voorwaarden van Boom beroepsonderwijs, te vinden op www.boomberoepsonderwijs.nl.

INHOUD Voorwoord ..................................................................................... 9 Anatomie,-fysiologie-en-pathologie ....................................... 14 Anatomie,-fysiologie-en-pathologie ........................................... 15 Medische-benamingen ................................................................ 19 Aandoeningen .............................................................................. 24 Onderzoek-en-diagnose .............................................................. 28 Kennis-over-het-lichaam-en-klinisch-redeneren ....................... 35 Begrippen ..................................................................................... 40 Bronnen ........................................................................................ 40

Thema 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Het-menselijk-lichaam .............................................................. 42 Plekken-in-het-lichaam ............................................................... 43 Bewegingen .................................................................................. 48 Organisatieniveaus-en-orgaanstelsels ....................................... 51 Begrippen ..................................................................................... 55 Bronnen ........................................................................................ 55

Thema 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6

Cellen-en-weefsels ..................................................................... 56 Inzoomen-op-de-cel ..................................................................... 57 Celdeling ....................................................................................... 66 Erfelijkheid .................................................................................... 72 Weefsels ........................................................................................ 78 Begrippen ..................................................................................... 83 Bronnen ........................................................................................ 83

Thema 4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9

Zintuigen-en-huid ...................................................................... 86 Zintuigcellen ................................................................................. 87 Zien ............................................................................................... 90 Horen ............................................................................................ 93 Ruiken ........................................................................................... 97 Proeven ......................................................................................... 98 Voelen ......................................................................................... 100 Observeren-van-de-zintuigen ................................................... 106 Begrippen ................................................................................... 108 Bronnen ...................................................................................... 108

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7

Keel,-neus-en-oorziekten ....................................................... 110 Aandoeningen-aan-de-keel ....................................................... 111 Aandoeningen-aan-de-neus ...................................................... 112 Aandoeningen-aan-het-oor ....................................................... 115 Verdieping ................................................................................... 124 Begrippen ................................................................................... 126 Bronnen ...................................................................................... 126

Thema 6 6.1 6.2 6.3 6.4

Aandoeningen-aan-oog,-mond-en-gebit .............................. 130 Aandoeningen-aan-de-ogen ...................................................... 131 Aandoeningen-aan-gebit-en-mond .......................................... 145 Begrippen ................................................................................... 154 Bronnen ...................................................................................... 155

Thema 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8

Aandoeningen-aan-de-huid .................................................... 158 Aandoeningen-met-jeuk ............................................................ 159 Infecties ...................................................................................... 166 Acne ............................................................................................ 174 Decubitus .................................................................................... 177 Ulcus-cruris ................................................................................. 180 Huidkanker ................................................................................. 182 Begrippen ................................................................................... 185 Bronnen ...................................................................................... 185

Thema 8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6

Zenuwstelsel ............................................................................. 188 Het-zenuwstelsel ........................................................................ 189 Zenuwcellen-en-steuncellen ..................................................... 201 Bewuste-en-onbewuste-aansturing ......................................... 207 Reflexen ...................................................................................... 214 Begrippen ................................................................................... 216 Bronnen ...................................................................................... 216

Thema 9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7

Aandoeningen-aan-het-zenuwstelsel ................................... 220 Aandoeningen-aan-de-hersenen .............................................. 221 Aandoeningen-aan-het-ruggenmerg ........................................ 234 Aandoening-aan-het-hele-zenuwstelsel ................................... 239 Observeren-en-meten ................................................................ 244 Verdieping ................................................................................... 246 Begrippen ................................................................................... 247 Bronnen ...................................................................................... 247

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 10 Pijn ............................................................................................. 252 10.1 Soorten-pijn ................................................................................ 253 10.2 Pijnbeleving ................................................................................ 256 10.3 Pijn-herkennen-en-meten ......................................................... 259 10.4 Behandeling-bij-pijn .................................................................. 267 10.5 Begrippen ................................................................................... 273 10.6 Bronnen ...................................................................................... 273 Thema 11 Bewegingsstelsel ...................................................................... 276 11.1 Botten ......................................................................................... 277 11.2 Gewrichten ................................................................................. 286 11.3 Spieren ........................................................................................ 291 11.4 Beweging .................................................................................... 301 11.5 Observeren-van-beweging ........................................................ 306 11.6 Verdieping ................................................................................... 308 11.7 Begrippen ................................................................................... 310 11.8 Bronnen ...................................................................................... 310

Thema 12 Aandoeningen-aan-het-bewegingstelsel ............................. 312 12.1 Na-een-ongeluk .......................................................................... 313 12.2 Nek--en-rugklachten .................................................................. 317 12.3 Vormen-van-reuma .................................................................... 320 12.4 Bewegingsproblemen-door-een-ziekte-of-behandeling ......... 329 12.5 Aangeboren-aandoeningen ....................................................... 330 12.6 Verdieping ................................................................................... 333 12.7 Begrippen ................................................................................... 335 12.8 Bronnen ...................................................................................... 335 Thema 13 Ademhalingsstelsel .................................................................. 338 13.1 Het-ademhalingsstelsel ............................................................. 339 13.2 De-ademhaling ........................................................................... 343 13.3 Observeren-van-de-ademhaling ............................................... 347 13.4 Begrippen ................................................................................... 349 13.5 Bronnen ...................................................................................... 350

Thema 14 Aandoeningen-aan-het-ademhalingstelsel .......................... 352 14.1 Acute-aandoeningen .................................................................. 353 14.2 Chronische-aandoeningen ........................................................ 365 14.3 Longkanker ................................................................................. 372

14.4 14.5

Begrippen ................................................................................... 374 Bronnen ...................................................................................... 374

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 15 Spijsverteringsstelsel .............................................................. 378 15.1 Het-spijsverteringsstelsel .......................................................... 379 15.2 De-spijsvertering ........................................................................ 385 15.3 Observeren ................................................................................. 394 15.4 Verdieping ................................................................................... 397 15.5 Begrippen ................................................................................... 399 15.6 Bronnen ...................................................................................... 399 Thema 16 Aandoeningen-aan-het-spijsverteringsstelsel .................... 402 16.1 Algemene-klachten .................................................................... 403 16.2 Ontstekingen .............................................................................. 409 16.3 Andere-acute-aandoeningen .................................................... 416 16.4 Chronische-aandoeningen ........................................................ 423 16.5 Kanker-in-het-spijsverteringsstelsel ......................................... 429 16.6 Begrippen ................................................................................... 432 16.7 Bronnen ...................................................................................... 432

Thema 17 Hart--en-vaatstelsel ................................................................ 434 17.1 Het-hart--en-vaatstelsel ............................................................ 435 17.2 De-bloedsomloop ...................................................................... 442 17.3 De-bloeddruk ............................................................................. 450 17.4 Observeren ................................................................................. 453 17.5 Begrippen ................................................................................... 456 17.6 Bronnen ...................................................................................... 456

Thema 18 Aandoeningen-aan-het-hart--en-vaatstelsel ....................... 458 18.1 Aandoeningen-aan-de-bloedvaten ........................................... 459 18.2 Aandoeningen-aan-het-hart ...................................................... 472 18.3 Hartritmestoornissen ................................................................. 480 18.4 Aangeboren-hartafwijkingen .................................................... 485 18.5 Verdieping ................................................................................... 495 18.6 Begrippen ................................................................................... 497 18.7 Bronnen ...................................................................................... 497 Thema 19 Bloed .......................................................................................... 502 19.1 Bloed ........................................................................................... 503 19.2 Functies-van-bloed .................................................................... 510

19.3 19.4 19.5 19.6

De-afweer ................................................................................... 516 Observeren ................................................................................. 522 Begrippen ................................................................................... 524 Bronnen ...................................................................................... 524

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 20 Bloed-en-Infectieziekten ........................................................ 526 20.1 Goedaardige-bloedziekten ........................................................ 527 20.2 Kwaadaardige-bloedziekten ..................................................... 533 20.3 Infectieziekten ............................................................................ 540 20.4 Begrippen ................................................................................... 554 20.5 Bronnen ...................................................................................... 554

Thema 21 Lymfestelsel .............................................................................. 556 21.1 Het-lymfestelsel ......................................................................... 557 21.2 Het-lymfestelsel-en-de-afweer .................................................. 561 21.3 Observeren ................................................................................. 564 21.4 Begrippen ................................................................................... 566 21.5 Bronnen ...................................................................................... 566

Thema 22 Aandoening-aan-lymfestelsel ................................................ 568 22.1 Ontstekingen-aan-het-lymfestelsel .......................................... 569 22.2 Lymfoedeem ............................................................................... 572 22.3 Lymfeklierkanker ....................................................................... 576 22.4 Begrippen ................................................................................... 578 22.5 Bronnen ...................................................................................... 579

Thema 23 Kanker ....................................................................................... 582 23.1 Kanker:-tumoren-en-metastasen ............................................. 583 23.2 Symptomen,-onderzoek-en-classificatie .................................. 586 23.3 Behandeling,-prognose-en-preventie ....................................... 591 23.4 Verpleegkundige-aandachtspunten ......................................... 596 23.5 Verdieping ................................................................................... 598 23.6 Begrippen ................................................................................... 599 23.7 Bronnen ...................................................................................... 600 Thema 24 Urinewegstelsel ........................................................................ 602 24.1 Het-urinewegstelsel ................................................................... 603 24.2 Werking-van-het-urinewegstelsel ............................................. 610 24.3 Observeren ................................................................................. 612

24.4 24.5

Begrippen ................................................................................... 616 Bronnen ...................................................................................... 616

Thema 25 Aandoening-aan-urinewegstelsel .............................................. ?

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Index .......................................................................................... 617

VOORWOORD

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Angerenstein Zorg & Welzijn is een complete serie leermiddelen voor de volgende kwalificatiedossiers: • Maatschappelijke zorg • Pedagogisch werk • Sociaal werk • Verzorgende-IG • Verpleegkunde.

Voor de verpleegkunde is vakkennis van uiteenlopende onderwerpen van groot belang. Dit vormt de basis voor het handelen in de beroepspraktijk, waarbij de zorgvrager met zijn wensen en behoeften centraal staat. De bronnenboeken van Angerenstein Zorg & Welzijn bevatten alle benodigde theorie voor de beginnende beroepsbeoefenaar.

De serie leermiddelen voor het kwalificatiedossier verpleegkundige bestaat uit acht bronnenboeken met online aanvullende verwerkingsopdrachten, kritische beroepssituaties en toetsen: • Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie 1 voor verpleegkunde • Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie 2 voor verpleegkunde • Plannen van verpleegkundige zorg en coördinatie • Professioneel werken voor verpleegkunde • Verpleegtechnische handelingen • Ziekenhuis • Zorg en begeleiden 1 • Zorg en begeleiden 2

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Koppeling kwalificatiedossier 2020 Elk thema heeft een koppeling met één of meerdere werkprocessen van het kwalificatiedossier. Hieronder tref je per thema aan met welk werkproces(sen) deze is gekoppeld:

Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie 2 voor verpleegkunde Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie 2 voor verpleegkunde is één van de acht boeken voor de opleiding MBO verpleegkunde. Dit bronnenboek is het vervolg op het eerste deel over anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie en bevat 20 thema's. De eerste 9 thema's gaan in op diverse onderdelen van het lichaam en bijhorende aandoeningen. Daarna wordt er ingegaan op de (ontwikkelings)psychologie en de psychopathologie.

De beschreven theorie en verwerkingsopdrachten zijn gebaseerd op de visie waarbij de zorgvrager centraal staat en zo veel mogelijk zijn eigen regie behoudt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De zorgvrager centraal De zorgvrager en zijn zorgvraag staan tijdens jouw werk als verpleegkundige centraal. Met behulp van de uitgangspunten van ‘de Positieve Gezondheid’ ga je als verpleegkundige met de zorgvrager in gesprek om te achterhalen welke ondersteuning voor hem belangrijk is. Uitgangspunt hierbij is dat de zorgvrager zo veel mogelijk de regie blijft behouden over zijn eigen leven. De ondersteuning komt in de eerste plaats vanuit de eigen leefomgeving (interprofessioneel) en in de tweede plaats vanuit de professional(s). Opbouw theorie Een thema bestaat uit drie onderdelen: 1. basistheorie 2. kritische beroepssituatie 3. verdieping.

Basistheorie De basistheorie bevat informatie die relevant is voor de verpleegkundige. De theorie wordt verlevendigd met voorbeelden. Belangrijke begrippen worden uitgelegd in de tekst en zijn vet gemaakt.

Wanneer je in de linker kantlijn dit icoontje ziet, kun je in de bijhorende digitale leeromgeving een online aanvulling vinden in de vorm van een filmfragment, verwijzing naar een website of een document.

Kritische beroepssituatie (KBS) In de KBS word je geconfronteerd met een probleemstelling of dilemma waarbij je niet kunt terugvallen op routinematig handelen. Online vind je bij elke KBS aanvullende opdrachten. De structuur van de opdrachten volgt in veel gevallen de stappen van het klinisch redeneren. Op die manier oefen je als beginnend beroepsbeoefenaar regelmatig met deze manier van redeneren, leer je zorgsituaties goed te doorzien en kun je beredeneerd handelen.

Verdieping Meerdere thema's hebben aan het einde het onderdeel ‘Verdieping’. De verdieping heeft als doel het thema verder uit te bouwen en stimuleert de onderzoekende houding.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Digitale leeromgeving Daarnaast kent Angerenstein Zorg & Welzijn enkele online-aanvullingen die beschikbaar zijn via www.boomdl.nl. Het gaat om de volgende aanvullingen: • verwerkingsopdrachten • kritische beroepssituaties • uitdagingen • toetsen. • filmfragmenten. Voordat je de digitale leeromgeving kunt gebruiken, moet je je licentie activeren: • Overleg met je docent welk type account je gebruikt. • Ga naar www.boomberoepsonderwijs.nl/licentie. • Bekijk de instructiefilm of lees het stappenplan. • Volg de stappen. Daarna kun je aan de slag!

Verwerkingsopdrachten Bij ieder thema horen enkele verwerkingsopdrachten. Deze opdrachten helpen je de informatie uit de theorie te verwerken en toe te passen.

Uitdagingen Tijdens de uitdaging werk je met meerdere studenten aan een grote opdracht op basis van verschillende thema's waarbij een beroep wordt gedaan op je samenwerkingsvaardigheden en je creativiteit. De uitdaging levert altijd een product op dat wordt beoordeeld.

Aanspreekvorm In de theorie en verwerkingsopdrachten wordt de lezer zo veel mogelijk aangesproken met de neutrale je-vorm, met als doel om een inclusieve omgeving te creëren waarin iedereen zich vertegenwoordigd voelt. Daarnaast wordt er beperkt de aanspreekvormen 'hij' of 'zij' gehanteerd. Het is belangrijk op te merken dat waar 'hij' staat, ook 'zij' gelezen kan worden en andersom, om ervoor te zorgen dat alle lezers zich aangesproken en erkend voelen. Veel plezier en succes met het werken met Angerenstein Zorg & Welzijn!

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 1 ANATOMIE, FYSIOLOGIE EN PATHOLOGIE

Inhoud thema • Anatomie, fysiologie en pathologie • Medische benamingen • Aandoeningen • Onderzoek en diagnose • Kennis over het lichaam en klinisch redeneren • Begrippen.

Als verpleegkundige houd je de gezondheid van een zorgvrager en zijn welzijn voortdurend in de gaten. Daarvoor heb je kennis nodig over het menselijk lichaam. Deze kennis doe je op bij anatomie, fysiologie en pathologie.

1.1 Anatomie, fysiologie en pathologie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij anatomie, fysiologie en pathologie leer je hoe het lichaam in elkaar zit en hoe het werkt. Ook leer je wat er mis kan gaan in het lichaam.

Anatomie Anatomie gaat over de bouw en vorm van het menselijk lichaam. De anatomie geeft antwoorden op vragen zoals: Waar zit het hart en hoe is het opgebouwd? Uit welke onderdelen bestaat een gewricht? Hoe heten de onderdelen van de luchtwegen? En hoe noem je de buiging van een gewricht en de draaiing van het hoofd? Om deze vragen te beantwoorden heb je kennis van anatomie nodig. Anatomie gaat dus over de locaties van de onderdelen van het lichaam en de namen ervan.

In de verpleegkunde maak je continu gebruik van anatomische kennis. Om op de juiste plek te injecteren moet je bijvoorbeeld weten uit welke lagen de huid bestaat, waar bloedvaten lopen en op welke plek spieren zitten.

Graag aanpassen en kleur tekst overeenkomstig met de pipeline voor verpleegkunde. https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=1ab86853fdbc97029724f728f0e89ebb&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-3838b63c-f70e-40ce-aad4-ebb75886d938.png

De anatomie beschrijft de ligging van alle onderdelen van het lichaam.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Fysiologie Fysiologie gaat over de werking en functie van het menselijk lichaam. De fysiologie geeft antwoorden op vragen als: Hoe werkt de ademhaling? Hoe komt er zuurstof vanuit de lucht in de longen en vervolgens bij alle organen? Waarom zitten er slijmvliezen in je luchtpijp? Bij fysiologie leer je alles over de processen in het menselijk lichaam. In de verpleegkunde maak je vaak gebruik van fysiologische gegevens om informatie te krijgen over een zorgvrager. Denk bijvoorbeeld aan: • het meten van de bloeddruk • de zuurstof in het bloed bepalen met een saturatiemeting • het afnemen van een longfunctietest • het in de gaten houden van de ademhalingsfrequentie.

Pathologie Bij pathologie leer je welke ziekten er zijn, hoe ze veroorzaakt worden, waaraan je ze kunt herkennen en op welke manier ze behandeld worden. Het gaat over alles wat er met het lichaam mis kan gaan.

Als verpleegkundige moet je kennis over pathologie hebben om te kunnen herkennen dat er iets aan de hand is met een zorgvrager en gericht te kunnen observeren. Je herkent de symptomen van een aandoening en kunt vervolgens actie ondernemen om de zorgvrager te helpen. Bijvoorbeeld door een arts in te schakelen. Ziekte en gezondheid Een lichaam is gezond wanneer alles goed werkt. Alle processen in het lichaam zijn dan in balans. Die balans wordt ook wel homeostase genoemd.

Bij ziekte raakt de homeostase in het lichaam verstoord. Dat kan veel verschillende oorzaken hebben. Denk bijvoorbeeld aan een val waardoor iemand zijn been breekt. Of aan besmetting met een virus.

Belang van kennis over anatomie, fysiologie en pathologie Er zijn verschillende redenen waarom kennis van anatomie, fysiologie en pathologie belangrijk is voor jou als verpleegkundige: • Als een zorgvrager naar zijn romp wijst en zegt: ‘Hier doet het pijn', is het handig als je kunt inschatten of hij naar het hart, de maag of de baarmoeder wijst. Door kennis van de anatomie weet je wat er op die plek zit.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Om de juiste verpleegkundige interventies in te zetten moet je weten waar een zorgvrager last van heeft. Als je in een dossier leest dat iemand een appendicitis heeft moet je bijvoorbeeld weten dat een appendix een blindedarm is en dat -itis ontsteking betekent. Door je kennis over pathologie weet je wat je in dit geval moet doen. • Als verpleegkundige werk je samen met andere zorgverleners. Ook zij gebruiken medische termen voor locaties in het lichaam, organen en processen. Om goed met andere zorgverleners te kunnen communiceren is het van belang dat je dezelfde taal met elkaar spreekt.

In de praktijk

Anna werkt in de thuiszorg en komt regelmatig langs bij het echtpaar Siemes. Mevrouw Siemes heeft MS en haar man ondersteunt haar als mantelzorger. Anna komt iedere week langs voor de controles. Mevrouw Siemes is op dit moment stabiel, maar meneer Siemes voelt zich al een tijdje niet zo goed. Daarom is hij naar de huisarts gegaan. Meneer Siemes is net terug van de huisarts wanneer Anna binnenkomt. Hij vertelt dat de huisarts niet veel kon vinden. 'We hebben een gesprek gevoerd en hij heeft wat tests gedaan. En ik heb alleen een hoge bloeddruk', zegt hij. 'Maar ach, in mijn omgeving hebben heel veel mensen een hoge bloeddruk. Dat kan toch niet zoveel kwaad.'

Veel mensen denken dat een hoge bloeddruk niet veel kwaad kan. Maar doordat Anna kennis heeft over anatomie, fysiologie en pathologie weet Anna precies wat er met meneer Siemes aan de hand is. Zo weet ze dat zijn bloeddruk hoger is dan 140/90. Ook weet ze dat dit inhoudt dat zijn bloedvaten steeds onder erg hoge druk staan. En dat dit grote gevolgen kan hebben. Meneer Siemes heeft bijvoorbeeld een vergrote kans op een hartinfarct, beroerte, hartfalen of schade aan andere organen. Doordat Anna deze kennis heeft, kan ze extra alert zijn op gezondheidsklachten bij meneer.

Bovendien weet Anna wat meneer Siemes zou kunnen doen om zijn bloeddruk te verlagen. Hierdoor kan ze hem advies geven. Praktische adviezen die ze kan geven zijn: stoppen met roken, iedere dag bewegen en gezond eten met minder zout.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Alles hangt samen Het lichaam is één geheel waarin alle onderdelen in perfecte harmonie met elkaar samenwerken. Het is belangrijk om dat altijd te blijven onthouden, ook wanneer je de aparte delen van het lichaam bestudeert. Het lichaam is zo'n complex geheel dat het opgedeeld is om er goed over te leren. Je leert daarom apart over de onderdelen van het lichaam en hun locatie (de anatomie), de functie en werking van die onderdelen (de fysiologie) en de aandoeningen waarbij de balans in het lichaam verstoord is (de pathologie). Maar dat gaat allemaal nog steeds over datzelfde ene systeem van het menselijk lichaam, wat volledig met elkaar samenhangt. Samenhang tussen anatomie, fysiologie en pathologie De bouw en vorm van lichaamsdelen hangen samen met de functie ervan. Denk maar eens aan je handen. De vingers, duim en de hand kunnen zo buigen dat je gemakkelijk en precies dingen kunt vastpakken. Verder zitten er voldoende zenuwen in de vingertoppen om goed te kunnen voelen. Ook bij andere onderdelen van het lichaam zijn de vorm en functie op elkaar afgestemd. Het hart is zo gebouwd dat het efficiënt bloed rond kan pompen door het lichaam. De anatomie en fysiologie hangen dus met elkaar samen.

Wanneer er een onderdeel van het lichaam ontbreekt of een afwijkende vorm heeft, kan de functie vaak ook niet meer goed uitgeoefend worden. Denk bijvoorbeeld aan een lekkende hartklep, waardoor het hart niet meer in staat is om het bloed goed rond te pompen. Of aan iemand met een geamputeerde duim, die niet meer goed in staat is om op een natuurlijke wijze voorwerpen vast te pakken. Zo hangt pathologie dus weer samen met anatomie en fysiologie.

Samenhang tussen verschillende onderdelen Verlies ook nooit uit het oog dat je over verschillende onderdelen en functies van het lichaam leert, maar dat ook die samenhangen. Je zult in dit boek bijvoorbeeld eerst leren over het maag en darmstelsel. Maar die organen kunnen nooit goed werken zonder de bloedvaten en het hart. Ook hebben ze zuurstof nodig, wat ze weer via de longen krijgen. Al die aparte onderdelen en gedeelten van het lichaam hangen dus samen.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

1.2 Medische benamingen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Als verpleegkundige krijg je veel te maken met medische benamingen. Bijvoorbeeld bij aandoeningen, onderzoeken en diagnoses. Deze benamingen zijn er niet voor niets. Je kunt er snel aan zien wat er aan de hand is. Een medische term is namelijk een samenstelling van verschillende woorden. Het woord pathologie is er al een voorbeeld van. Het bestaat uit twee woorden: "pathos" en "logos". Pathos betekent ziekte. Logos betekent leer. Pathologie is dus ziekteleer.

Voorbeelden medische termen

Een voorbeeld van een ziektebeeld is pericarditis. Dat woord bestaat uit drie delen: "peri", "card" en "itis". • "peri" betekent nabij • "card" betekent hart • "itis" betekent ontsteking. Je kunt hieruit dus afleiden dat er sprake is van een ontsteking nabij het hart. En dat klopt. Bij pericarditis is het hartzakje ontstoken.

Een voorbeeld van een onderzoek is een myocardscintigrafie. Dat woord bestaat uit: "myo", "card", "scintgrafie". • "myo" betekent spier • "card" betekent hart • "grafie" betekent beeldvormend. Hieruit kun je dus afleiden dat het een onderzoek is waarbij de hartspier in beeld gebracht wordt.

Een medische term is dus vaak te ontrafelen. Door de term goed te bekijken, kun je achterhalen wat er bedoeld wordt. Het is daarvoor wel van belang dat je een aantal veelgebruikte voorvoegsels en achtervoegsels kent. Deze vind je hieronder in de tabellen. De benamingen van de lichaamsdelen leer je bij anatomie over het orgaanstelsel waar het lichaamsdeel bijhoort. Voorvoegsel

Betekenis

Voorbeeld medische term en uitleg

a-, an-

Niet, geen

Apraxie (niet kunnen bewegen)

Betekenis

Voorbeeld medische term en uitleg

anti-

Tegen

Antibiotica (medicatie tegen bacteriën)

pro-, pre- , ante-

Voor

Probiotica (goede bacteriën die de balans in het lichaam ondersteunen) preventie (voorkomen) anteflexie (naar voren gebogen)

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Voorvoegsel

Zelf

Auto-immuunziekte (ziekte waarbij het immuunsysteem het eigen lichaam aanvalt)

brady-

Langzaam

Bradycardie (te langzame hartslag)

endo-

Binnen(in)

Endocarditis (ontsteking van de binnenbekleding van het hart)

extra-, ecto,- exo-

Buiten

Extracellulair (buiten de cel) ectopisch (buiten de normale ligging) exogeen (van buitenaf veroorzaakt)

tachy-

Snel

Tachycardie (te snelle hartslag)

dys-

Verstoring, niet goed functionerend

Dyspnoe (verstoring van de ademhaling)

hyper-

(te) Hoog

Hypertensie (hoge bloeddruk)

hypo-

(te) Laag

Hypotensie (lage bloeddruk)

auto-

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

Betekenis

Voorbeeld medische term en uitleg

inter-

Tussen

Interstitium (ruimte tussen de longblaasjes en bloedvaten)

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Voorvoegsel

intra-

Binnen(in)

Intramusculair (in de spier)

infra-, sub-

Onder

Infraspinatus (spier onder het schouderblad) subcutaan (onder de huid)

micro-

Klein

Micro-organismen (kleine ziekteverwekkers, zoals bacteriën)

macro-, mega-, megalo- Groot

Toxisch megacolon (ontsteking van de dikke darm waardoor deze uitzet en dus groot wordt)

meso-

Midden

Mesoderm (middelste kiemblad van een embryo)

normo-

Normaal

Normoventilatie (normaal CO2-gehalte in het bloed)

Nabij

Perioperatief traject (zorg en risico-inschatting voor de operatie, tijdens de operatie en de nazorg)

poly-

Veel

Polyneuropathie (aandoening aan meerdere zenuwen)

peri-

Betekenis

Voorbeeld medische term en uitleg

post-

Postoperatief (na de operatie)

retro-

Achter

Retrograde amnesie (geheugenverlies waarbij iemand achteraf niets meer weet)

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Voorvoegsel

supra-, epi-

Boven

Supraspinatus (spier boven het schouderblad) epididymis (bijbal, die boven de zaadbal ligt)

Er zijn ook achtervoegsels waar je aan kunt zien wat er aan de hand is met een zorgvrager. Deze staan in onderstaande tabel.

Achtervoegsel

Betekenis

Voorbeeld medische term en uitleg

-aal

Met betrekking tot

Viraal (met betrekking tot een virus)

-itis

Ontsteking

Artritis (ontsteking aan de gewrichten)

-pathie, -ose

Ziekte

Cardiomyopathie (ziekte van de hartspier), artrose (aandoening aan de gewrichten)

-penie

Tekort aan

Cytopenie (tekort van het aantal gezonde bloedcellen)

-algie, -dynie

Pijn

Fibromyalgie (pijn aan bindweefsel en spieren)

-fibrose

Bindweefselvorming

Longfibrose (vorming van bindweefsel in de longen)

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

Betekenis

Voorbeeld medische term en uitleg

-geen

Vormend / veroorzakend Aerogeen (overdraagbaar via de lucht)

-obstructie

Belemmering

Darmobstructie (iets blokkeert de doorgang in de darmen)

-sclerose

Verharding

Artherosclerose (verharding in de aderen)

-stenose

Vernauwing

Kanaalstenose (vernauwing in de wervelkolom)

-megalie

Vergroting

Acromegalie (aandoening waarbij het lichaam van een volwassene langzaam gaat groeien)

-plegie, paralyse

Verlamming

Paraplegie (halfzijdige verlamming)

-ectomie, -resectie

Operatieve verwijdering Meniscectomie / uitsnijding (verwijderen van de meniscus) apendixresectie (verwijderen van de blindedarm)

-stomie

Nieuw gemaakt Gastro-enterostomie verbinding, kunstmatige (operatie waarbij een opening verbinding tussen de maag en dunne darm gemaakt wordt)

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Achtervoegsel

Betekenis

Voorbeeld medische term en uitleg

-grafie

Beeldvormend

Echografie (onderzoek waarbij met geluidsgolven afbeeldingen gemaakt worden van het lichaam)

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Achtervoegsel

-scopie

Onderzoek met een scopie

Endoscopie (onderzoek waarbij het maagdarmstelsel bekeken kan worden)

1.3 Aandoeningen

Het lichaam kan te maken krijgen met diverse aandoeningen, die uiteenlopende oorzaken kunnen hebben. Het is belangrijk om te begrijpen wat er aan de hand is bij een aandoening, zodat je de juiste adviezen kunt geven, vermoedens kunt uiten en onderzoeken voor kunt bereiden. Je moet daarvoor ook weten of er sprake is van een ziekte die plotseling is ontstaan of een aandoening die al langere tijd aanwezig is.

Ontstaan van ziekte Een ziekte kan op verschillende manieren ontstaan. Soms is het niet duidelijk waardoor een aandoening veroorzaakt wordt. Zo'n oorzaak wordt idiopathisch genoemd, wat 'zonder bekende oorzaak' betekent. Een voorbeeld is idiopathische longfibrose. Dit is een aandoening waarbij de longen steeds meer littekenweefsel vormen, maar waarbij niet bekend is waardoor dit komt.

Maar in veel gevallen is de oorzaak wel duidelijk. Er kan sprake zijn van: • een endogene oorzaak, die vanuit het lichaam zelf komt. Bijvoorbeeld een allergie of een aangeboren afwijking (zoals een fout in de genen) die ook wel congenitaal genoemd wordt. • een exogene oorzaak, waarbij de aandoening wordt veroorzaakt door iets buiten het lichaam, zoals een ongeluk, chemische stof, brand of besmetting. De meeste aandoeningen hebben een exogene oorzaak.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bacteriën, virussen en schimmels Een veelvoorkomende oorzaak van ziekte is een besmetting met een ziekteverwekker. Hierbij dringt een bacterie, schimmel of virus het lichaam binnen. Van één ziekteverwekker word je niet ziek. Je wordt pas ziek wanneer de ziekteverwekker in het lichaam blijft leven, zich gaat vermenigvuldigen en zich verspreidt. Dan spreek je van een infectie. De tijd tussen besmetting en symptomen heet incubatietijd.

Ziekteverwekkers hebben verschillende omstandigheden nodig om zichzelf te vermenigvuldigen en zo een infectie te veroorzaken: • Bacteriën planten zich voort door zichzelf te delen. Bacteriële infecties kan het lichaam vaak zelf bestrijden, maar niet altijd. Dan kan antibiotica helpen om de bacterie te doden. • Schimmels planten zich ook voort door deling. Sommige schimmels maken je nauwelijks ziek, maar kunnen wel jeuk veroorzaken. Hierbij kan antischimmelzalf helpen. • Virussen hebben levende cellen nodig om zich te vermenigvuldigen. De cellen zelf gaan daardoor dood. Elk nieuw gevormd virus heeft ook weer een cel nodig om zich te vermenigvuldigen. Zo kan een virus veel cellen doden. Het is lastig om virussen met medicatie te bestrijden. Daarom zal het lichaam een virus zelf moeten overwinnen. Vaccinaties kunnen wel helpen om een virusinfectie te voorkomen. Sociale oorzaken Je kunt ook ziek worden door sociale oorzaken. Dat zijn exogene oorzaken van aandoeningen. Denk bijvoorbeeld aan hoofdpijn of een burn-out door hoge werkdruk of een posttraumatische stressstoornis door een trauma.

Acute ziekte Een acute ziekte ontstaat plotseling en in zeer korte tijd. Bij zo'n acute aandoening is een snelle behandeling noodzakelijk. Een voorbeeld van een acute ziekte is een acute blindedarmontsteking.

Ontsteking Acute ziektes gaan vaak gepaard met een ontsteking. Een ontsteking is een reactie van het lichaam om zichzelf te herstellen, bijvoorbeeld bij een beschadiging of een infectie door ziekteverwekkers. Deze reactie wordt ook wel inflammatie genoemd.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij een ontsteking komen ontstekingsmediatoren vrij. Dat zijn stoffen die zorgen dat de plek beter doorbloed raakt en de ontsteking geneest, zoals histamine en bradykinine die de doorbloeding verbeteren, waardoor witte bloedcellen snel bij de ontsteking kunnen komen. De witte bloedcellen (leukocyten) zorgen er vervolgens voor dat dode cellen en ziekteverwekkers afgebroken worden.

Graag namaken in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-acte if.nl/meda iflier/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=2e810aa17ad5752866dd9c3b0ba994d1&order=rank&column=12&lsitve iw=overve iw&ve iw=preve iw&flied i=21&fud i=dri41%2Fd i-39b5a3ad-92b9-4baf-f07e-9db0af0fbc77.png

Een ontsteking ontstaat om het lichaam te herstellen.

Ontstekingsfactoren Een ontsteking herken je aan ontstekingsfactoren: • roodheid (rubor): doordat de bloedtoevoer toeneemt op de plek van de beschadiging of ziekteverwekker • warmte (calor): door de toegenomen bloedtoevoer • pijn (dolor): door prikkeling van de zenuwuiteinden • zwelling (tumor): doordat vocht uit beschadigde bloedvaatjes in het weefsel terechtkomt • gestoorde functie (functio laesa): het ontstoken lichaamsdeel werkt niet zoals normaal.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

In de praktijk

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Fikriye werkt in een verpleeghuis. Ze helpt mevrouw Rooiakkers met haar medicatie. Het valt Fikriye op dat mevrouw een grote rode plek op haar elleboog heeft. Ze bekijkt de plek beter. Er is een kleine zwelling. Mevrouw trekt haar arm terug wanneer Fikriye de plek aanraakt. Ze heeft pijn. Fikriye voelt dat de plek warm is. Ze weet dat deze signalen wijzen op een ontsteking. Door haar kennis over ontstekingen weet Fikriye dat de ontsteking een reactie is van het lichaam om zichzelf te herstellen. Het is dus een teken dat het lichaam aan het werk is. Om zeker te weten of alles goed gaat met mevrouw Rooijakkers, vraagt ze of mevrouw last heeft van de plek. 'O nee hoor', zegt mevrouw, 'ik heb me alleen een beetje gestoten. Dat gaat wel weer over.'

Chronische ziekte Bij een chronische ziekte heeft de zorgvrager langdurig last van dezelfde aandoening. Het is vaak moeilijk te zeggen wanneer de klachten precies begonnen. De aandoening kan levenslang duren, maar ook na een paar jaar genezen. Voorbeelden zijn diabetes, reuma, astma en MS. Ook bij chronische ziekten kunnen ontstekingen voorkomen. Dit zijn lang aanhoudende of vaak terugkerende ontstekingen.

Ziekteverloop Een ziekte kan op verschillende manieren verlopen: • Bij een progressief verloop wordt de ziekte steeds ernstiger. • Bij een exacerbatie krijgt de zorgvrager een plotselinge, hevige, verergering van de klachten. • Bij een remissie verminderen de verschijnselen zonder dat de ziekte verdwijnt. • Bij een recidief keren de klachten terug nadat een zorgvrager genezen verklaard is. • Soms wordt een zorgvrager genezen verklaard, maar houdt hij wel klachten. Dat zijn restverschijnselen. De behandeling kan ook invloed hebben op het ziekteverloop. Zo kunnen er complicaties ontstaan. Dat zijn extra klachten of aandoeningen die ontstaan door de behandeling (bijvoorbeeld door een operatie of medicatie) of doordat de ziekte niet wordt behandeld.

Voor veel ziekten bestaat er een prognose. Dat is een voorspelling over de duur en de manier waarop deze zal verlopen.

1.4 Onderzoek en diagnose

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Een zieke zorgvrager kan alleen behandeld worden als duidelijk is wat er precies met hem aan de hand is. Om dit te achterhalen kunnen verschillende onderzoeken uitgevoerd worden. Uiteindelijk wordt op basis van die onderzoeken een diagnose gesteld. Een diagnose beschrijft wat er precies met een zorgvrager aan de hand is.

Anamnese Om te achterhalen wat er aan de hand is met een zorgvrager wordt eerst de anamnese uitgevoerd. Dat is een vraaggesprek met de zorgvrager. Zowel de verpleegkundige als de arts kan een anamnese uitvoeren. Je stelt hierbij vragen om een beeld te krijgen van de klachten en de voorgeschiedenis van de zorgvrager. Je wilt bijvoorbeeld weten: • hoelang de klachten bestaan • hoe de klachten het dagelijks functioneren beïnvloeden • waardoor klachten verergeren of verminderen • of de klachten in de familie voorkomen.

Wanneer de zorgvrager de vragen niet zelf kan beantwoorden, kan een heteroanamneseworden uitgevoerd. De vragen worden dan gesteld aan een familielid of naaste.

Lichamelijk onderzoek Op basis van de anamnese wordt een inschatting gemaakt welke onderzoeken nodig zijn om precies te achterhalen wat er aan de hand is met de zorgvrager. Het eerste onderzoek na de anamnese is het lichamelijk onderzoek. Bij het lichamelijk onderzoek wordt het lichaam van buiten onderzocht, zonder apparatuur. Hiervoor gebruikt een zorgverlener zijn zintuigen. Het onderzoek kan bestaan uit: • inspectie (= kijken) Je bekijkt systematisch de buitenkant van het lichaam. Zo kijk je naar de kleur en structuur van de huid, de lichaamshouding en de bewegingen die iemand maakt.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• palpatie (= tasten / voelen) Je voelt met je vingers over het lichaam, zodat je iets te weten komt over structuren onder de huid. Je voelt bijvoorbeeld verhardingen, spierspanning en de hartslag. • percussie (= kloppen) Je klopt met je vingers op het lichaam. Dat klinkt niet overal hetzelfde. Zo hoor je bijvoorbeeld of organen vergroot of verkleind zijn. Ook kun je horen of de longen tijdens de ademhaling groter worden. • auscultatie (= luisteren) Je luistert met een stethoscoop naar het lichaam. Zo hoor je bijvoorbeeld het hart kloppen, het bloed stromen en de darmen borrelen.

Aanvullend onderzoek Op basis van de uitkomsten besluit een arts wel of geen aanvullend onderzoek te doen. Aanvullend onderzoek kan bestaan uit laboratoriumonderzoek, beeldvormende technieken en functieonderzoek.

Laboratoriumonderzoek Bij laboratoriumonderzoek wordt de samenstelling onderzocht van lichaamsvloeistoffen (zoals bloed, urine, speeksel en ontlasting) en weefsels. Ook kunnen met laboratoriumonderzoek ziekteverwekkers opgespoord worden.

Bloedonderzoek Met bloedonderzoek wordt de samenstelling van het bloed geanalyseerd. Er kunnen verschillende zaken onderzocht worden: • bloedcellen, bijvoorbeeld het aantal rode en witte bloedcellen, het soort aanwezige bloedcellen en de manier waarop ze eruitzien • de hoeveelheid hemoglobine (een eiwit dat zuurstof vervoert in het bloed) in rode bloedcellen (in verband met bloedarmoede) • de bezinkingssnelheid (om ontstekingen aan te tonen) • de stollingswaarden van het bloed (in verband met trombose) • de hoeveelheid andere stoffen, zoals zouten, enzymen, hormonen, vitaminen, vetten en afvalstoffen.

Urineonderzoek Urineonderzoek wordt gedaan om de stoffen in de urine te analyseren. In urine zitten namelijk veel afvalstoffen, waardoor veel duidelijk kan worden over de processen in het lichaam. Met urineonderzoek kunnen de volgende zaken onderzocht worden:

1. 2. 3. 4.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

zuurgraad glucosewaarden aanwezigheid van eiwitten aanwezigheid van onopgeloste bestanddelen, zoals calciumkristallen (bij nierstenen), bloedlichaampjes, bacteriën en weefselcellen afvalproducten.

Ontlastingsonderzoek Bij een ontlastingsonderzoek bekijkt een arts de kleur, structuur en samenstelling van de ontlasting met een microscoop. Zo kan hij nagaan of er parasieten of bacteriën aanwezig zijn. Ook kan vastgesteld worden of er bloed in de ontlasting zit en hoe voedsel verteerd wordt.

Medisch microbiologisch onderzoek Met medisch microbiologisch onderzoek kunnen infectieziekten worden gediagnosticeerd. Infectieziektes worden veroorzaak door micro-organismen (bacteriën, virussen, gisten, schimmels en parasieten), die met dit onderzoek opgespoord worden. Er zijn verschillende manieren om microbiologisch onderzoek uit te voeren, zoals: • lichaamsmateriaal op kweek zetten, zoals sputum, urine, ontlasting of een uitstrijkje van een wond • erfelijk materiaal van het micro-organisme opsporen, zoals bij een PCR-test (die veel gebruikt werd om een infectie met het coronavirus aan te tonen) • antistoffen tegen een micro-organisme in het bloed aantonen.

Bij een sputumkweek wordt er slijm afgenomen van de binnenkant van de luchtwegen of darmen. Dit wordt gedaan bij het vermoeden van een darm- of luchtweginfectie. Aanwezige bacteriën worden opgekweekt, zodat duidelijk wordt om welke bacterie het gaat en of de bacterie reageert op antibiotica. Ook virussen kunnen met behulp van een sputumkweek opgespoord worden.

Pathologisch onderzoek Bij pathologisch onderzoek worden cellen en weefsels onderzocht. Er zijn verschillende vormen van pathologisch onderzoek, zoals: • weefselonderzoek (histologie), waarbij een klein stukje weefsel wordt weggenomen bij de zorgvrager. Dat heet een biopt. Wanneer er een groter deel van het lichaam wordt verwijderd, heet dit een resect. Het weefsel wordt vervolgens onderzocht met de microscoop. De patholoog vergelijkt het weefsel met gezond weefsel. Zo kan hij eventuele afwijkingen vaststellen.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• celonderzoek (cytologie), waarbij de patholoog cellen onderzoekt van uitstrijkjes, spontane lozingen (zoals urine), ophoesten (zoals sputum), puncties, longspoelingen of buikvocht. Het celpreparaat wordt onderzocht op afwijkende cellen of ontstekingen. Celonderzoek is minder belastend voor de zorgvrager dan weefselonderzoek. • DNA-onderzoek of moleculair onderzoek, waarmee afwijkingen in genetisch materiaal van een zorgvrager aangetoond kan worden.

Puncties Bij een punctie wordt er weefsel, vocht of bloed uit het lichaam genomen. De arts doet dit met een dunne, holle naald. Het weefsel wordt vervolgens in het laboratorium onderzocht.

Veelvoorkomende puncties zijn: • leverpunctie De arts haalt cellen weg uit de lever. • pleurapunctie De arts haalt vocht tussen de longvliezen weg. • lumbaalpunctie De arts haalt hersenvocht uit het ruggenmerg. • lymfeklierpunctie De arts haalt cellen uit een lymfeklier in de oksel, hals of lies.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Lumbaalpunctie.

Beeldvormende technieken Beeldvormende technieken zijn onderzoekstechnieken waarmee een arts met apparatuur door de huid en weefsels heen in het menselijk lichaam heen kan kijken. Ze worden ingezet om te zien hoe weefsels en organen eruitzien en om de hartslag en hersenactiviteit in kaart te brengen.

Weefsels Weefsels kunnen op verschillende manieren in kaart gebracht worden. Hieronder worden diverse manieren toegelicht. • Röntgenfoto’s zijn foto's van de binnenkant van het lichaam. De opname wordt gemaakt met behulp van röntgenstraling. De straling gaat door het lichaam heen en komt op een plaat terecht. De plaat is verbonden met een computer, waarmee de radioloog de beelden kan bekijken. Door de straling ontstaan witte en zwarte gedeeltes op de foto. Dat werkt zo: – Röntgenstralen gaan makkelijk door weefsel heen waar lucht in zit. Denk bijvoorbeeld aan de longen. Deze delen worden daarom donker op de foto. – Röntgenstralen gaan niet goed door stevig of hard weefsel heen, zoals botten. Dit weefsel wordt daarom wit op de foto.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Een CT-scan (computertomografie) gebruikt ook röntgenstraling om weefsels zichtbaar te maken. Hoe zachter het weefsel, hoe donkerder de kleur. Zo ontstaat een beeld van het lichaam in grijstinten. Een CT-scan geeft een completer beeld dan een röntgenfoto. Bij een CT-scan wordt er namelijk een doorsnede gemaakt van het hele lichaamsdeel. Op het beeld zijn ook meer weefsels zichtbaar dan bij een röntgenfoto. Zo zijn er bij een CT-scan ook spieren en zenuwen te zien. • Echografie brengt weefsels in beeld met geluidsgolven. Het apparaat stuurt geluidsgolven in het lichaam. Door verschil in ligging en samenstelling van weefsels komen de geluiden op verschillende momenten met verschillende frequenties terug. De computer registreert dat en zet het geluid om in beeld. • Bij een dopplersonografie worden geluidsgolven gebruikt om het bloed in kaart te brengen. Zo worden de stroomrichting en snelheid van het bloed geregistreerd. • Bij een MRI-scan (magnetic resonance imaging) wordt een afbeelding gemaakt van het lichaam door middel van magnetisme. De zorgvrager ligt hierbij in een tunnel met een heel sterke magneet. De tunnel zendt ook radiogolven uit. Door de magneet worden waterstofatomen in het lichaam gemagnetiseerd. Daardoor gaan ze zich gedragen als een soort kleine magneetjes. De radiogolven laten de waterstofatomen trillen (resoneren). Wanneer de radiogolven stoppen, zenden de waterstofatomen een signaal uit, dat opgevangen wordt door een computer. De computer maakt er vervolgens een beeld van. Via een MRI-scan is het vocht in het lichaam dus goed te zien. Weefsels die geen water bevatten (zoals botten) worden hierdoor zwart op de MRI. • Een PET-scan (positronemissietomografie) maakt zichtbaar waar radioactieve stoffen zich ophopen in het lichaam. Bij deze techniek krijgt de zorgvrager radioactieve stoffen ingespoten. Deze stoffen hopen zich op in bijvoorbeeld tumoren, zodat deze in kaart gebracht kunnen worden. De computer meet de straling van de stoffen, waardoor de tumor zichtbaar wordt.

Binnenkant van organen Met een endoscopie kijkt een arts in het lichaam. Hiervoor wordt een sonde met een minicamera ingebracht. Zo worden holle organen bekeken, bijvoorbeeld de luchtweg en de darmen. Ook gewrichten kunnen met een endoscoop bekeken worden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag namaken in de stijl van de pipeline verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=4319950c5cbec7bc3fc03c8a0a9a2a21&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-1ef1aee3-d911-43dc-a108-86c76fd3f59d.png

Via een slangetje bekijken artsen bij een endoscopie de binnenkant van een orgaan.

Functieonderzoek Bij functieonderzoek wordt de werking van het lichaam getest. Het is dan niet genoeg om te weten hoe weefsels eruitzien, maar de arts wil onderzoeken of het lichaam goed werkt. Hiervoor zijn verschillende methoden. Voorbeelden zijn: • Een ecg (elektrocardiogram) meet de hartactiviteit. Hierbij worden elektrische signaaltjes gemeten die ontstaan als het hart samentrekt. • Een eeg (elektro-encefalogram) meet de hersenactiviteit. Hierbij worden elektrische signaaltjes opgevangen die in de hersenen worden gemaakt bij het verzenden en ontvangen van signalen. • Een EMG meet de spieractiviteit. Het apparaat vangt elektrische signaaltjes op die spieren in het lichaam afgeven wanneer ze samentrekken. • Een spirometer meet de functie en capaciteit van de longen. Hiervoor blaast de zorgvrager in een apparaatje. • Met ergometrie (fietstest) meten artsen hoe het hart werkt wanneer iemand zich inspant door te fietsen.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Medische en verpleegkundige diagnose De diagnose die door de arts gesteld wordt is de medische diagnose. Deze komt tot stand door de anamnese en de onderzoeken. De medische diagnose maakt duidelijk wat er met de zorgvrager aan de hand is en welke behandeling er gekozen wordt. Er is ook een verpleegkundige diagnose. Deze diagnose gaat niet alleen over de lichamelijke aandoening. Er staat ook in wat voor problemen de zorgvrager heeft. De verpleegkundige diagnose bestaat uit: • probleem: het probleem waarvan de zorgvrager de meeste last heeft, zoals doorligplekken • etiologie: de oorzaak van het probleem of beïnvloedende factoren, zoals meer dan achttien uur per dag in bed liggen • signalen en symptomen: de kenmerken of verschijnselen waaraan je het probleem kunt herkennen, zoals rode plekken op de stuit en hielen.

Voorbeeld van een verpleegkundige diagnose

Probleem: Mevrouw Arends heeft moeite met het juist innemen van haar medicatie. Etiologie: Dit komt doordat ze niet begrijpt welke pil ze wanneer in moet nemen (kennistekort). Signalen en symptomen: Sommige medicijnen zijn al op, terwijl er een voorraad van had moeten zijn en van andere medicatie is er juist nog een te grote voorraad in huis.

1.5 Kennis over het lichaam en klinisch redeneren

Als verpleegkundige krijg je grip op een situatie van een zorgvrager door klinisch te redeneren. Je volgt zes vaste stappen (Bakker, M. 2017): 1. Oriëntatie op de situatie 2. Klinische probleemstelling 3. Aanvullend onderzoek 4. (Klinisch) beleid 5. (Klinisch) verloop 6. Evaluatie.

Tijdens deze stappen verzamel je zo veel mogelijk informatie over de toestand van de zorgvrager. Daarbij combineer je je observaties en meetresultaten met kennis over anatomie, fysiologie en pathologie.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Oriëntatie op de situatie In de eerste stap oriënteer je je op de situatie van de zorgvrager. Je observeert de zorgvrager, praat met hem, voert metingen uit en probeert een beeld te vormen. Daarbij houd je goed in de gaten of er signalen zijn die kunnen wijzen op een aandoening. Je maakt daarbij gebruik van de ABCDE-methode en je kennis van anatomie, fysiologie en pathologie. Aan de hand daarvan probeer je vast te stellen of er iets aan de hand is met de zorgvrager. ABCDE-methode Met de ABCDE-methode breng je de vitale lichaamsfuncties van de zorgvrager in kaart. Om dat goed te doen, moet je wel weten hoe het lichaam functioneert en wat de normale uitgangssituatie is. Alleen als je dat weet, kun je ook herkennen dat er iets mis is én wat je kunt doen.

Het is belangrijk om precies in de ABCDE-volgorde te handelen. Zo zorg je er namelijk voor dat de meest levensbedreigende situatie als eerst opgelost wordt. Dit zie je in het schema hieronder.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

Afbeelding zoals voorbeeld. Dit voorbeeld heeft de auteur zelf gemaakt met Canva. Op basis van: https://www.nhg.org/thema/spoedzorg/abcde-methode/. Graag inde stijl van de pipeline voor verpleegkunde.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Kennis van anatomie, fysiologie en pathologie In alle stappen van klinisch redeneren heb je kennis nodig van anatomie, fysiologie en pathologie. Je kunt je alleen oriënteren op de situatie door kennis te hebben van: • anatomie omdat je goed op moet letten of de anatomie van de zorgvrager normaal is of dat je afwijkingen ziet. Zie je bijvoorbeeld een veranderde kleur van het gezicht, een standsafwijking van een ledemaat of een bult op een plek waar die niet hoort te zitten? • fysiologie omdat je metingen moet doen om te achterhalen of het lichaam nog naar behoren werkt. Is de ademhalingsfrequentie zoals hij moet zijn? Wat is de bloeddruk en de saturatie? Wat is de lichaamstemperatuur? • pathologie omdat je signalen moet kunnen herkennen die kunnen wijzen op een aandoening. Welke klachten heeft de zorgvrager? Kunnen dit symptomen zijn van een specifieke ziekte?

Klinische probleemstelling In de eerste stap heb je vastgesteld dát er iets aan de hand is met de zorgvrager. In de volgende stap ga je op zoek naar de oorzaak. Je onderzoekt wat het probleem is dat ten grondslag ligt aan de situatie: de klinische probleemstelling. Daarvoor verzamel je zo veel mogelijk gegevens. Je bedenkt: • wat de ziekte heeft veroorzaakt (wat er pathofysiologisch aan de hand kan zijn met de zorgvrager) • wat de oorzaak van het probleem kan zijn • of er een verband kan zijn met andere problemen • wat de gevolgen kunnen zijn voor de zorgvrager.

Vervolgens deel je je vermoeden met de arts.

Kennis van anatomie, fysiologie en pathologie Bij het formuleren van de klinische probleemstelling heb je kennis nodig van: • anatomie, omdat je moet kunnen bedenken met welke orgaanstelsels de klachten verband houden. Daarvoor moet je weten welke lichaamsdelen samenwerken in een orgaanstelsel.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• fysiologie, omdat je met de arts moet kunnen bespreken welke controles je zult doen. Daarvoor moet je weten welke onderzoeken er uitgevoerd kunnen worden om de werking van de organen en orgaanstelsels te controleren. • pathologie, omdat je moet kunnen beredeneren wat de oorzaak van het probleem kan zijn en wat er pathofysiologisch aan de hand is met de zorgvrager. Daarvoor moet je weten welke ziektebeelden er bestaan en bij welke aandoening de klachten passen.

Aanvullend onderzoek In de derde stap wordt aanvullend onderzoek gedaan, op basis van de klinische probleemstelling. Denk bijvoorbeeld aan bloedonderzoek of beeldvormend onderzoek. Als verpleegkundige denk je in deze stap mee over de onderzoeken die gedaan moeten worden om te achterhalen wat er met de zorgvrager aan de hand is. Je bedenkt: • of er informatie ontbreekt om de oorzaak van het probleem aan te tonen • of er informatie ontbreekt om de gevolgen van het probleem in te schatten • welke aanvullende observaties, metingen of onderzoeken er nodig zijn.

Je handelt proactief door alvast te bedenken welke informatie er nog ontbreekt en welk aanvullend onderzoek er nodig is om deze informatie te achterhalen. Je kunt alvast overleggen met de arts over het voorbereiden van deze onderzoeken. Verder is het belangrijk dat je de uitkomst in kunt schatten, zodat je weet wat de vervolgstappen kunnen zijn. Daarvoor moet je ook kennis hebben over de onderzoeken die uitgevoerd worden en welke uitkomsten normaal of afwijkend zijn. Je moet dus kennis hebben over de normaalwaarden.

Kennis van anatomie, fysiologie en pathologie Bij het nadenken over de aanvullende onderzoeken moet je kennis hebben over: • anatomie, om het aanvullend onderzoek goed uit te voeren of voor te bereiden. Zo moet je bijvoorbeeld weten waar je moet prikken om bloed af te nemen. • fysiologie, om in te kunnen schatten of er vervolgstappen nodig zijn. Je moet hiervoor kennis hebben over normaalwaarden. Zo kun je de uitslag van een onderzoek interpreteren en alvast eventuele vervolgstappen voorbereiden.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

• pathologie, zodat je aan de hand van onderzoeksuitslagen een beeld kunt vormen van de situatie van de zorgvrager.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

(Klinisch) beleid In de stap (klinisch) beleid denk je mee met de arts over eventuele interventies. Je weet welke interventies kunnen helpen om de gezondheid van de zorgvrager te verbeteren. De arts bepaalt uiteindelijk wat er gedaan wordt, maar door proactief mee te denken kun je vooraf al maatregelen nemen en ben je altijd goed voorbereid op een situatie.

Kennis van anatomie, fysiologie en pathologie In de stap (klinisch) beleid heb je kennis nodig over: • anatomie, om sommige interventies goed uit te kunnen voeren. Denk bijvoorbeeld aan het inbrengen van een infuus of een neusmaagsonde. Om dit op de juiste manier te doen, moet je goed weten hoe het lichaam in elkaar zit. • fysiologie, om de interventies beter te begrijpen. Waarom wordt er bijvoorbeeld een infuus ingebracht? Wat is het effect ervan op het lichaam? • pathologie, zodat je weet wat er mis is met het lichaam en je goed begrijpt op welke manier de situatie opgelost kan worden.

(Klinisch) verloop In de vijfde stap bedenk je wat de effecten kunnen zijn van het beleid; het klinisch verloop. Je bedenkt wat er gebeurt als de interventie goed verloopt, maar je denkt ook na over de risico's van de interventie en eventuele complicaties die op kunnen treden. Door vooruit te denken kun je tijdig signaleren dat een situatie niet verloopt zoals gewenst.

Kennis van anatomie, fysiologie en pathologie Tijdens deze vijfde stap is het handig om kennis te hebben over: • anatomie, omdat je moet weten welke organen samenwerken om de effecten in te kunnen schatten • fysiologie, omdat een interventie ook ongewenste effecten kan hebben. Door kennis te hebben over fysiologische processen, kun je beter begrijpen wat de risico's van een interventie zijn en kun je zelfs complicaties voorkomen. Wanneer je bijvoorbeeld begrijpt hoe een infectie ontstaat, is het ook gemakkelijker om dit voorkomen. • pathologie, omdat je complicaties gemakkelijker herkent als je kennis hebt van ziektebeelden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Evaluatie In de laatste stap kijk je terug op de situatie. Je evalueert de manier waarop je gehandeld hebt. Ook kun je nagaan wat je van de situatie hebt geleerd, wat jouw aandeel was in het geheel en of je voldoende kennis had om met de situatie om te gaan. Kennis van anatomie, fysiologie en pathologie In deze stap vraag je jezelf af of jouw kennis van anatomie, fysiologie en pathologie voldoende was om de situatie in te schatten en op de juiste manier te handelen. Als dit niet het geval is, kun je nagaan welke kennis je nog mist en je hier nog een keer goed in verdiepen. Zo ben je in een volgende situatie extra goed voorbereid.

1.6 Begrippen 1.7 Bronnen

Microbiologie (zonder datum). Microbiologisch onderzoek aanvragen?. Geraadpleegd op 17 augustus 2023, van https://microbiologie.nl/patienten/onderzoeken

Radboud UMC (zonder datum). Weefselonderzoek histologie. Geraadpleegd op 17 augustus 2023, van https://www.radboudumc.nl/afdelingen/pathologie/ales-over-pathologisch-onderzoek/soorten-pathologisch-onderzoek/weefselonderzoek Radboud UMC (zonder datum). Celonderzoek cytologie. Geraadpleegd op 17 augustus 2023, van https://www.radboudumc.nl/afdelingen/pathologie/alles-over-pathologisch-onderzoek/soorten-pathologisch-onderzoek/celonderzoek

Allesoverkanker.be. (z.d.). Één therapie of een combinatie?. Geraadpleegd op 17 september 2020, van https://www.allesoverkanker.be/welke-behandeling

Radboud UMC (zonder datum). Moleculaironderzoek DNA. Geraadpleegd op 17 augustus 2023, van https://www.radboudumc.nl/afdelingen/pathologie/ales-over-pathologisch-onderzoek/soorten-pathologisch-onderzoek/moleculair-onderzoek

Bakker, M. (2017). ProActive Nursing; klinische problematiek inzichtelijk. (2e druk). Boom.

Thema 1 Anatomie, fysiologie en pathologie

Benjamins, J. & Dirkse, C. (2018). Anatomie, fysiologie en pathologie Deel 1. Meppel: Edu’Actief.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Biologielessen.nl. (z.d.). Infectieziekten. Geraadpleegd op 17 september 2020, van https://biologielessen.nl/index.php/dna-57/436-infectieziekten CWZ. (z.d.). Ontlastingsonderzoek. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.cwz.nl/patient/onderzoeken/ontlastingsonderzoek/

CWZ. (z.d.). Puncties. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.cwz.nl/patient/onderzoeken/punctie/

Hartstichting. (z.d.). MRI. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/medische-onderzoeken/mri

Mikzo. (z.d.). De verpleegkundige diagnose en de PES. Geraadpleegd op 28 september 2020, van https://www.zorgvoorkennis.nl/uploads/1575731319_De-PES-in-de-verpleegkundige-diagnose-8.pdf

Paans, W., & de Graaf, H. (2015). 4 misverstanden over verpleegkundige diagnostiek. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.nursing.nl/4-misverstanden-over-verpleegkundige-diagnostiek-1742403w/ Patiëntenfederatie Nederland. (z.d.). Chronische aandoening. Geraadpleegd op 17 september 2020, van https://kennisbank.patientenfederatie.nl/app/answers/detail/a_id/559/~/chronische-aandoening

Radboud UMC. (z.d.). Sputumkweek. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/aandoeningen/ntm/onderzoeken-bij-ntm/sputumkweek Schünke M, Schulte E, Schumacher U, Voll M, Wesker K, MediLingua. (2010). Prometheus: anatomische atlas / Algemene anatomie en bewegingsapparaat (2e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Ziekenhuis.nl (zonder datum). Hoe gaat een MRI-scan in zijn werk?. Geraadpleegd op 17 augustus 2023, van https://www.ziekenhuis.nl/onderzoek-diagnose/m/mri-scan/hoe-gaat-een-mri-scan-in-zijn-werk/item27014

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 2 HET MENSELIJK LICHAAM

Inhoud thema • Plekken in het lichaam • Bewegingen • Organisatieniveaus en orgaanstelsels • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het menselijk lichaam is een complex geheel. Om het goed te kunnen bestuderen en beschrijven wordt het lichaam daarom verdeeld in vlakken en worden er specifieke woorden gebruikt om een locatie in het lichaam aan te geven. Je leert in dit thema daarom veel nieuwe medische begrippen, maar als je ze kent wordt het veel makkelijker om verbanden te leggen en het menselijk lichaam te begrijpen.

2.1 Plekken in het lichaam

De anatomische positie van het lichaam is een standaardpositie van het lichaam die als referentie wordt bedoeld, zodat alle zorgverleners het over hetzelfde hebben. Vanuit deze positie kan vervolgens aangeven worden waar iets zit. Bijvoorbeeld door vlakken en positieaanduidingen te gebruiken.

Anatomische positie In de anatomische positie staat iemand rechtop, met het gezicht naar voren, de armen langs zijn zij met de handpalmen naar voren en duimen naar de zijkant gericht. De benen staan recht onder het lichaam met de voeten iets uit elkaar.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag aanpassen: Verwijderen: kader en man's body Bron. https://www.shutterstock.com/image-vector/illustration-man-body-male-anatomy-front-1398691874

De anatomische positie.

Vlakken Je kunt het lichaam vanuit verschillende standpunten bekijken. Bijvoorbeeld vanaf de zijkant of vanaf de bovenkant. Om precies duidelijk te maken vanuit welk standpunt je naar het lichaam kijkt, maak je gebruik van vlakken. Deze vlakken hebben specifieke namen, zodat je bij een afbeelding altijd kunt zien vanuit welk standpunt je de afbeelding moet interpreteren.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 2 Het menselijk lichaam

Vertalen: sagittal plane: sagittaal vlak - frontal / coronal plane: coronaal (frontaal) vlak - transverse plane: transversaal vlak. Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/anatomical-planes-body-sections-showing-sagittal-1645354666

Belangrijkste vlakken in het menselijk lichaam.

De belangrijkste vlakken zijn: • sagittaal vlak: het sagittale vlak verdeelt het menselijk lichaam in links en rechts. • coronaal vlak (of frontaal vlak): het coronale vlak verdeelt het lichaam in voor en achter. • transversaal vlak: het transversale of horizontale vlak verdeelt het lichaam in boven en onder.

Het gebruik van vlakken in de praktijk

De doorsnedes kunnen overal in het lichaam gedaan worden. Hieronder zie je bijvoorbeeld een MRI-scan van de hersenen. Met de MRI zijn opnames gemaakt van verschillende gedeelten, in verschillende vlakken. Op de bovenste rij afbeeldingen zie je het sagittale vlak. In de middelste rij staan afbeeldingen van doorsnedes in het transversale vlak en in de onderste rij zijn afbeeldingen te zien in het coronale vlak.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E MRI-scan met verschillende doorsnedes van het hoofd, in het sagittale, transversale en coronale vlak.

Er is één specifiek sagittaal vlak dat vaak gebruikt wordt. Het mediane vlak: dat is het saggitale vlak waarbij de doorsnede precies in het midden loopt. Hiermee wordt het lichaam door de helft in links en rechts verdeeld. Alles aan de linkerkant van het mediane vlak noem je links (bijvoorbeeld het linkeroog en de linkerarm). Alles rechts van het mediane vlak heet rechts.

Het mediane vlak wordt ook gebruikt om aan te geven of iets dichtbij de middellijn van het lichaam ligt of ver ervan af: • mediaal betekent dicht bij het midden. • lateraal betekent verder van het midden (meer links of rechts van het midden).

Thema 2 Het menselijk lichaam

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Positieaanduidingen De woorden mediaal en lateraal worden gebruikt om een positie van iets in het lichaam aan te duiden. Hier zijn ook nog andere woorden voor. De meestgebruikte zijn: • craniaal: aan de kant van de schedel • caudaal: aan de kant van het stuitje • ventraal / anterior: aan de kant van de buik, de voorkant van het lichaam • dorsaal / posterior: aan de kant van de rug, de achterkant van het lichaam • proximaal: dichter bij het centrum van het lichaam • distaal: verder van het centrum van het lichaam af • superior: hoger dan een ander lichaamsdeel • inferior: lager dan een ander lichaamsdeel • sinister: links • dexter: rechts.

In de afbeelding zie je een overzicht van de anatomische plaatsaanduidingen.

Afbeelding Lichaam 1. Graag in de stijl van de pipeline van verpleegkunde. Graag alle afbeeldingen met de naam 'Lichaam x' in dezelfde stijl maken (in totaal 4). Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=427f1265c7aa8b90169dcf2a39307f21&order=rank&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=2&fuid=dir41%2Fid-df4dddec-0c41-491b-9cc6-7d13d78e34e4.png

Overzicht van de anatomische plaatsaanduidingen.

Wil je nog meer medische termen leren over het lichaam? Kijk dan eens op de site van Juf Daniëlle.

2.2 Bewegingen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Ook om bewegingen van het lichaam te beschrijven bestaan medische termen. Deze geven een beweging precies aan.

De meestgebruikte medische termen voor bewegingen zijn: • flexie: buigen van een gewricht • extensie: strekken van een gewricht • exorotatie: van het lichaam af draaien in een gewricht • endorotatie: naar het lichaam toe draaien • abductie: van het lichaam af bewegen met ledematen • adductie: naar het lichaam toe bewegen met ledematen.

Thema 2 Het menselijk lichaam

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Deze bewegingen worden nog duidelijker wanneer je ze in de onderstaande afbeeldingen ziet.

Afbeelding Lichaam 2. Graag in de stijl van de pipeline van verpleegkunde. Bron: htps/:tocke.dua -cetin .fm /l edaeilifrs/tartm / edaibank?cf=browse&queryd i=b f6 f3397cfab461 f3a038eab5e58c337&order=rank&cou lmn=5&sitv leiw=overveiw&veiw=preveiw&eld if=1&u fd i=dr4 i1%2Fd i9 -59d0b4a6 -c14 -f2619 -dee8 f-740 fa0 fb4cp .ng

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Afbeelding Lichaam 3. Graag afbeelding 'namaken in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde.

Links: exorotatie van de arm. Rechts: endorotatie van de arm.

Afbeelding Lichaam 4. https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=8b7159e9a2160feead67eb5f74f218b9&order=rank&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=14&fuid=dir41%2Fid-8f9dd27f-8a6d-4e79-e0a6-9689a8e7eac9.png

Thema 2 Het menselijk lichaam

2.3 Organisatieniveaus en orgaanstelsels

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het menselijk lichaam heeft heel veel onderdelen die allemaal samenwerken. Door die goede samenwerking blijft het lichaam gezond. Je kunt de onderdelen van het lichaam op verschillende niveaus bestuderen. De niveaus waarop je het lichaam kunt bestuderen, heten organisatieniveaus. Van cel tot organisme In het lichaam kunnen we de volgende organisatieniveaus onderscheiden: • organel: een onderdeel van een cel met een eigen taak, bijvoorbeeld de celkern • cel: de kleinste, levende bouwsteen van een organisme • weefsel: een groep cellen met dezelfde vorm en functie • orgaan: een groep weefsels die samenwerken aan een eigen taak • orgaanstelsel: een groep organen die samenwerken om een taak uit te voeren • organisme: een levend wezen, zoals het menselijk lichaam in zijn geheel.

Orgaanstelsels Een orgaanstelsel is een groep organen die samen aan een grotere taak werken. Denk bijvoorbeeld aan het verteren van voedingsstoffen, het aansturen van spieren, bewegen en ademen.

Spijsvertering en uitscheiding Organen in het spijsverteringsstelsel werken samen aan de vertering en opname van stoffen. Om goed te kunnen functioneren heeft het lichaam voedingsstoffen nodig. Die halen we uit onze voeding. Daarvoor moet de voeding worden verteerd en moeten nuttige stoffen uit de voeding opgenomen worden in het bloed.

De belangrijkste organen van het spijsverteringsstelsel zijn: slokdarm, maag, dunne darm, dikke darm en alvleesklier. Ook de galblaas en de lever spelen een rol bij de vertering. Bij processen in het lichaam komen afvalstoffen in het bloed terecht. Die worden uitgescheiden door de nieren. Die vormen samen met de blaas en urineleiders het urinewegstelsel.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Het spijsverteringsstelsel zorgt voor de opname en vertering van voedingsstoffen.

Ademhaling en circulatie Het lichaam kan niet zonder zuurstof. Organen van het ademhalingsstelsel werken samen aan de ademhaling. Hierbij spelen vooral de longen en de monden neusholte een belangrijke rol. Via het ademhalingsstelsel komt er zuurstof in het bloed en verlaat koolstofdioxide het lichaam. Eenmaal in het bloed moet de zuurstof door het hele lichaam verspreid worden. Daarvoor is het circulatiestelsel verantwoordelijk: het hart en de bloedvaten werken samen aan het transport van zuurstof en voedingsstoffen door het lichaam.

Het ademhalingsstelsel en circulatiestelsel.

Bewegingsapparaat Bewegen kunnen we dankzij twee orgaanstelsels: alle botten in het beenderstelsel en alle spieren in het spierstelsel. Deze orgaanstelsels worden ook wel het bewegingsapparaat genoemd. In dit orgaanstelsel werken alle

Thema 2 Het menselijk lichaam

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

organen samen om het lichaam te laten bewegen. Dankzij het bewegingsapparaat kunnen we onze botten bewegen en kunnen we staan, zitten en lopen. Ook kunnen we sporten en precisiewerk verrichten.

Spieren en botten zorgen ervoor dat we kunnen bewegen.

Aansturing De zenuwen van het zenuwstelsel sturen alles in het lichaam aan. Het zenuwstelsel bestaat behalve uit zenuwen ook uit de hersenen, het ruggenmerg en de zintuigen. Het zenuwstelsel registreert wat er in de omgeving gebeurt en bepaalt hoe het lichaam daarop reageert. Ook processen in het lichaam, zoals het constant houden van de lichaamstemperatuur, de vochtbalans en de hoeveelheid zuurstof in het bloed, worden deels geregeld door het zenuwstelsel.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Het zenuwstelsel stuurt het lichaam vanuit de hersenen aan.

Afweer Het lymfevatenstelsel speelt een belangrijke rol bij de afweer en de afvoer van afvalstoffen. De lymfevaten vervoeren stoffen vanuit weefsels naar het bloed. Bovendien liggen in de lymfevaten afweercellen, die bij een besmetting in actie komen.

Door de afvoer van afvalstoffen en de afweercellen zorgt het lymfevatenstelsel ervoor dat we gezond blijven. Tot het lymfevatenstelsel behoren de lymfevaten, de lymfeknopen, de milt en de thymus, waar bloedcellen gemaakt worden.

Thema 2 Het menselijk lichaam

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hormoonstelsel Het hormoonstelsel speelt een belangrijke rol bij de regeling van processen in het lichaam. Hormonen worden gemaakt in hormoonklieren zoals de hypofyse, schildklier, eierstokken en zaadballen en worden via het circulatiestelsel door het lichaam verspreid.

Het hormoonstelsel hangt nauw samen met het voortplantingsstelsel, waar geslachtsorganen samenwerken aan de voortplanting. Organen die daarbij horen, zijn de eierstokken en zaadballen, de prostaat en de baarmoeder.

Het lymfevatenstelsel voorkomt dat we ziek worden.

2.4 Begrippen 2.5 Bronnen

Dalm, V., Dekker, L., van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie. Boom.

Juf Daniëlle. (z. d.). Belangrijkste termen: anatomie. Geraadpleegd op 7 september 2023, van https://jufdanielle.com/belangrijkste-termen-anatomie/

Train je biologie. (2018). Organisatieniveaus. Geraadpleegd op 6 september 2023, van https://www.trainjebiologie.com/organisatieniveaus

Schünke, M., Schulte, E., & Schumacher, U. (2016). Prometheus Anatomische Atlas 1: Algemene Anatomie en Bewegingsapparaat. Bohn Stafleu van Loghum.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 3 CELLEN EN WEEFSELS

Inhoud thema • Inzoomen op de cel • Celdeling • Erfelijkheid • Weefsels • Begrippen

Het menselijk lichaam bestaat uit veel verschillende onderdelen. Maar die onderdelen hebben wel iets met elkaar gemeen: ze bestaan allemaal uit cellen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Alle processen in een cel hebben één gezamenlijk doel: eiwitten produceren. Dat kunnen verschillende eiwitten zijn. Bijvoorbeeld eiwitten die nodig zijn om celprocessen aan te sturen, eiwitten die stoffen door het lichaam vervoeren of eiwitten die als bouwstof dienen voor cellen en spieren. Zonder eiwitten kan het lichaam namelijk niet functioneren. Om die eiwitten te produceren heeft de cel verschillende onderdelen. In dit thema leer je wat cellen zijn, hoe ze werken, hoe nieuwe cellen ontstaan en hoe informatie in de cellen overgedragen wordt van generatie op generatie. Ook kom je erachter dat het lichaam bestaat uit verschillende weefsels en waar deze weefsels voor dienen.

3.1 Inzoomen op de cel

De cel is het kleinste levende onderdeel van het lichaam. Het menselijk lichaam is volledig opgebouwd uit cellen. Dankzij de samenwerking van die cellen kunnen we als mens functioneren.

Anatomie en fysiologie van de cel Elke cel bestaat uit dezelfde organellen. Dat zijn onderdelen van de cel met allemaal een eigen functie. Deze organellen werken allemaal samen om de cel goed te laten functioneren. Alle celorganellen dragen bij aan de productie van eiwitten. De cel heeft de volgende onderdelen: • celmembraan • cytoplasma • celkern • endoplasmatisch reticulum • ribosomen • golgisysteem • mitochondriën • lysosomen • centrosoom.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/crosssection-view-human-cell-organelles-medical-1289399143. Verwijderen: titel structure of a human cell en pijl, smooth & rough (hiervoor alleen edoplasmatic retuculum laten staan) Aanpassen: cell membrane: celmembraan, cytoplasm: cytoplasma, lysosom: lysosoom, ribosomes: ribosomen, golgi apparatus: golgi systeem, endoplasmatic reticulum: endoplasmatisch reticulum, nucleus: celkern (nucleus), nucleolus: kernlichaampje Laten staan: mitochondrion Alles graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Een cel bestaat uit verschillende organellen.

De buitenkant: het celmembraan Het celmembraan scheidt de binnenkant van de cel van zijn omgeving. Het is een dun, vettig vliesje dat bestaat uit een dubbele laag fosfolipiden. Dat zijn vetmoleculen met een kop en staart. De kop is van een fosfaatgroep en de staart is van vet (lipide). Het membraan zorgt ervoor dat de juiste omstandigheden in de cel kunnen blijven bestaan en verzorgt de communicatie met de buitenwereld (RadboudUMC, z.d.). Alle stoffen die de cel in- en uitgaan, moeten door het celmembraan. Maar door de structuur van het membraan kunnen niet alle stoffen er zomaar doorheen gaan. Alleen vetachtige stoffen en kleine gassen (zoals zuurstof en

Thema 3 Cellen en weefsels

koolstofdioxide) kunnen er gemakkelijk doorheen. Andere stoffen moeten via speciale eiwitpoortjes door het membraan gaan. Zo wordt de invoer en uitvoer van stoffen goed gereguleerd.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Vocht: cytoplasma De cel is gevuld met cytoplasma. Dit is de vloeistof waar alle organellen in liggen. Het cytoplasma is een oplossing van verschillende stoffen: eiwitten, mineralen en suikers. Door deze vloeistof wordt alles binnenin de cel beschermt.

Regelcentrum: de celkern De celkern (nucleus) is het regelcentrum van de cel, waar alle processen in de cel worden aangestuurd. Het is een bolletje gevuld met kernplasma: een vloeistof. Binnenin de celkern liggen kernlichaampjes. In zo'n kernlichaampje (nucleolus) worden ribosomen geproduceerd, die een rol spelen bij de aanmaak van eiwitten.

Om de celkern zit een kernmembraan. Dit is een soort muur die ongewenste stoffen uit de kern houdt en zo de inhoud van de celkern beschermt. In het membraan zitten kernporiën. Dat zijn kleine openingen waar signaalstoffen door naar binnen en buiten kunnen gaan. Deze stoffen (zoals hormonen) kunnen een boodschap doorgeven.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Verwijderen: Titel Cell nucleus anatomy.Aanpassen: nuclear pore: kernporie, ucleolus: kernlichaampje, nucleoplasm: kernplasma. Verwijderen: nuclear envelope Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/cell-nucleus-anatomy-diagram-illustration-1126390511. Alles graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

De celkern.

DNA in de celkern In de celkern ligt DNA (desoxyribonucleïnezuur) opgeslagen. Dat is de informatie over alle erfelijke eigenschappen. Door de code in het DNA kan de celkern alle activiteiten van de cel regelen. Het DNA is te verdelen in kleinere stukjes. Ieder klein stukje bevat een soort bouwplan voor de aanmaak van een eiwit.

Het DNA zit in chromosomen. Dat zijn lange, in elkaar gevlochten strengen DNA. In de celkern liggen 46 chromosomen. Hiervan lijken er twee steeds erg op elkaar. Er zijn dus 23 paren van twee gelijke chromosomen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 3 Cellen en weefsels

Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?listview=overview&fc=browse&queryid=320eabda84fe490f8316a962ccdea048&order=rank&view=preview&fileid=4&fuid=dir41%252Fid-142e44d4-b88f-4cb5-96ca-b66ad8ec5e59.png

In de celkern liggen chromosomen die uit DNA bestaan.

Aanmaak en transport van eiwitten: endoplasmatisch reticulum Het endoplasmatisch reticulum is een plek waar nieuwe eiwitten worden gemaakt. Het is een soort gangenstelsel van platte buizen. De nieuw aangemaakte eiwitten worden via de buizen naar andere plekken in de cel vervoerd.

Informatie uitlezen en eiwitten aanmaken: ribosomen Ribosomen zijn klein blaasjes die zich los in de cel bevinden (in het celplasma) en tegen het endoplasmatisch reticulum aanzitten. De ribosomen maken nieuwe eiwitten aan. Daarvoor hecht een ribosoom zich aan RNA (een kopie van een stukje DNA). Op dit RNA staat een bouwtekening voor een eiwit, met de volgorde waarin de bouwstenen van het eiwit aan elkaar gekoppeld moeten worden. In de losse ribosomen worden eiwitten gemaakt die de cel zelf nodig heeft. In de ribosomen van het endoplasmatisch reticulum worden eiwitten gemaakt voor buiten de cel (zoals hormonen).

Verpakken en verzenden: golgisysteem Het golgisysteem bestaat uit geplooide membranen waar de nieuw aangemaakte eiwitten omgevormd worden tot werkzame stoffen. Vanuit het endoplasmatisch reticulum komen ruwe eiwitten naar het golgisysteem. Daar worden de eiwitten bewerkt en ontstaan er functionerende eiwitten. De eiwitten worden hier dus gebruiksklaar gemaakt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het golgisysteem zorg ook voor het transport van stoffen die in of buiten de cel nodig zijn. Het kan gaan om de eiwitten die geproduceerd zijn, maar ook om suikers en vetten. De stoffen worden verpakt in kleine blaasjes die van het golgisysteem afkomen.

Alle tekst en pijltjes en streepjes verwijderen, behalve cell membrane (vertalen in celmembraan) Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/golgi-apparatus-detailed-illustration-345377420. Alles graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Stoffen worden in het golgisysteem verpakt in blaasjes, die van het golgisysteem zelf afgesnoerd worden. In de blaasjes worden de stoffen getransporteerd.

De stoffen kunnen drie bestemmingen hebben: het cytoplasma van de cel, een plek buiten de cel (bĳvoorbeeld hormonen en spijsverteringssappen) of de celmembraan van de cel die de eiwitten heeft geproduceerd (zo kan een eiwit bijvoorbeeld functioneren als een receptor voor een hormoon).

Thema 3 Cellen en weefsels

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Energiecentrales: mitochondriën De cel heeft energie nodig om alle processen in de cel uit te kunnen voeren. Die energie zit opgeslagen in mitochondriën. Mitochondriën zijn de energiefabrieken van de cel. Hoe meer energie cellen gebruiken, hoe meer mitochondriën ze hebben. Die energie haalt het lichaam uit voedsel. Bij afbraak van voedingsstoffen (suikers en vetzuren) komt energie vrij. De belangrijkste energiebron voor ons lichaam is de stof glucose. Omdat energie niet los kan blijven liggen in een cel, wordt die opgeslagen in mitochondriën, waar zij klaarligt als de cel energie nodig heeft.

Lysosomen Lysosomen zijn kleine blaasjes op verschillende plekken in de cel. In de blaasjes zitten enzymen die zorgen voor de afbraak en opruiming van verschillende stoffen. Bijvoorbeeld vetten, koolhydraten en eiwitten. Ze zijn betrokken bij het afbreken van voedingsstoffen, zodat er bruikbare stoffen ontstaan. Maar ook bij het opruimen van onbruikbare organellen en schadelijke stoffen. In een cel kunnen honderden lysosomen zitten.

Centrosoom Iedere cel heeft een centrosoom, die een belangrijke rol speelt bij de deling van de cel. Hierbij verdubbelt het centrosoom zich. Er gaat dan één centrosoom naar de ene kant van de cel en het andere centrosoom gaat naar de andere kant van de cel.

Transport in en uit de cel Om te overleven moet een cel stoffen vanuit zijn omgeving naar binnen kunnen halen en andere stoffen af kunnen geven. De stoffen gaan van de intracellulaire vloeistof binnen de cel naar de extracellulaire vloeistof buiten de cel, of andersom. Hiervoor moeten de stoffen de celmembraan passeren. Het celmembraan bestaat uit fosfolipiden. De kop van fosfaat is hydrofiel en trekt water aan. De staart van lipide is hydrofoob en stoot water af. De staarten trekken naar elkaar toe en zo ontstaat een membraan van twee lagen dat voor sommige stoffen te passeren is en voor andere stoffen niet. Het celmembraan is semipermeabel. Water, zuurstof en koolstofdioxide kunnen het membraan wel passeren, maar stoffen zoals suiker, zout en eiwitten kunnen dit niet.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Omdat het celmembraan semipermeabel is, zijn er twee soorten transport in en uit de cel: • passief transport, waarbij stoffen vanzelf naar binnen en buiten stromen. Deze vorm van transport kost geen energie. • actief transport, voor stoffen die niet vanzelf naar binnen en buiten kunnen stromen. Deze vorm van transport kost energie.

Verwijderen: Titel Membrane Transport / cahnnel protein (inclusief pijltje verwijderen), carrier protein (inclusief pijltje verwijderen)Vertalen: Passive transport: passief transport / Active transport: actief transport / simple diffusion: diffusie / facilitated diffusion: gefaciliteerde diffusie / high concentration: hoge concentratie / low concentration: lage concentratie / extra cellular space: extracellulaire ruimte (buiten de cel) / cytoplasm: cytoplasmaToevoegen: ander active transport: actief transport via transportkanaal Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/active-vs-passive-transport-molecules-movement-2351887971. Alles graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Actief en passief transport van stoffen in en uit de cel.

Passief transport Water, zuurstof en koolstofdioxide kunnen in en uit de cel via passief transport. Ze stromen vanzelf in of uit de cel dankzij diffusie en osmose. • Bij diffusie verplaatsen stoffen zich van een plek met een hoge concentratie naar een plek met een lage concentratie. Denk bijvoorbeeld aan een kop thee. Wanneer je een theezakje in het water doet, verplaatst de thee zich over het hele glas. Dat is diffusie. De stoffen stromen door het celmembraan van een gebied met een hoge concentratie opgeloste stoffen naar een gebied met een lage concentratie opgeloste stoffen.

Thema 3 Cellen en weefsels

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Bij gefaciliteerde diffusie stromen opgeloste stoffen door speciale eiwitten. Deze eiwitten zitten in het celmembraan. Ze gaan van een gebied met een hoge concentratie van de stoffen naar een gebied met een lage concentratie van de stoffen. • Water kan zich ook verplaatsten via osmose. Osmose vindt plaats doordat het water zich verplaatst om de concentratie van een stof gelijk te maken. Het water stroomt vanzelf van een gebied met een lage concentratie opgeloste stoffen naar een gebied met een hoge concentratie opgeloste stoffen. De snelheid waarmee water en gassen de cel in- of uitstromen is afhankelijk van de concentratie van de stoffen ín en buiten de cel. Hoe groter het concentratieverschil, des te sneller verloopt het transport van de stoffen.

Actief transport De meeste stoffen kunnen niet vanzelf door de celmembraan stromen. Voor het vervoer van deze stoffen is actief transport nodig, waarbij energie gebruikt moet worden. De energie die gebruikt wordt heet ATP. Actief transport kan verlopen via: • transportkanalen in het celmembraan, die werken als een soort deur waardoor stoffen zowel naar binnen als naar buiten kunnen gaan. De deur moet geopend worden om de stof te laten passeren. Het openen en sluiten van deze deur kost energie (ATP). • blaasjestransport, waarbij het celmembraan uitstulpt en om de te vervoeren stof heengaat. Dit heet endocytose. Het celmembraan vormt een blaasje om de stof heen. De cel eet de stof als het ware op. Bij exocytose werkt dit systeem andersom. De stof verlaat de cel dan via een blaasje.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=f0f0ec09f8063812d08e2174857ae42b&order=rank&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=54&fuid=img13%2F28137-B0K0W0-TH0505-v2.jpg

Endocytose.

Graag in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=f0f0ec09f8063812d08e2174857ae42b&order=rank&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=55&fuid=img13%2F28137-B0K0W0-TH0504-v2.jpg

Exocytose.

3.2 Celdeling

Ieder mens is begonnen als één cel: een eicel bevrucht door een zaadcel. Die cel is door deling uitgegroeid tot een compleet lichaam. Cellen blijven zich delen, ook bij volwassenen. Tijdens die celdeling delen cellen in het menselijk lichaam zichzelf om versleten cellen te vervangen.

Thema 3 Cellen en weefsels

Er zijn verschillende soorten cellen in het lichaam. Niet al die cellen kunnen zich delen. Sommige cellen zijn namelijk gespecialiseerd, bijvoorbeeld zenuwcellen. Zij hebben een heel specifieke taak.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Alleen stamcellen kunnen zichzelf delen. Stamcellen zijn cellen die zich nog niet volledig hebben gespecialiseerd. Het zijn cellen die zich nog kunnen ontwikkelen tot een specifieke cel. Beenmerg bevat bijvoorbeeld stamcellen die kunnen uitgroeien tot verschillende soorten bloedcellen.

Apoptose

Als je ouder bent dan 20 jaar is de meerderheid van je cellen al afgestorven. Maar dat is helemaal niet erg. Ze zijn al vervangen door nieuwe cellen. Bijna alle cellen in je lichaam ondergaan namelijk ten minste één keer in je leven een apoptose: een geprogrammeerde celdood. Door zo'n apoptose worden versleten, zieke of overbodige cellen opgeruimd. De stamcellen zorgen ervoor dat ze vervangen worden door nieuwe, gezonde cellen.

Die apoptose vindt zowel bij jonge als bij oude mensen plaats. Bij oudere mensen kan er tijdens de celdeling wel meer misgaan. Door veroudering verslijt namelijk ook het DNA van de stamcellen. Hierdoor worden de nieuwe, gezonde cellen pas later gevormd of bevatten ze fouten, waardoor ziektes kunnen ontstaan of waardoor organen minder goed gaan werken.

De celcyclus Tijdens de celdeling deelt een moedercel zich in twee dochtercellen. Al het werk dat daarvoor moet gebeuren wordt beschreven in de celcyclus. De cel bereidt zich voor op de celdeling door eerst alles in de cel te verdubbelen. De cel wordt daarvoor twee keer zo groot, krijgt twee keer zo veel organellen en twee keer zo veel genetisch materiaal. Zo kunnen er na de deling twee cellen ontstaan die identiek zijn aan de originele cel. De celcyclus bestaat uit verschillende fases: • de interfase, met de G1-fase (groei 1 fase), S-fase (synthese) en G2-fase (groei 2 fase) • de M-fase: met mitose en cytokinese.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Vertalen: Interphase: interfase / Mitosis: mitose/ prophase: profase / prometaphase: prometafase / metaphase: metafase / anaphase: anafase / telophase: telofase / cytokinesis: cytokinese / (growth): (groei) / (growth and DNA replication): synthese / G2 (growth and final preparations for division) Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/cell-cycle-biology-main-phases-1288735681

De celcyclus.

Interfase De interfase is de fase waarin de cel zich voorbereidt op de celdeling. Deze fase bestaat uit de volgende fases: • G1-fase: de eerste groeifase, hierin wordt alles in de cel verdubbeld. De cel krijgt twee keer zo veel organellen en eiwitten. Alleen de celkern met het genetische materiaal wordt in deze fase niet verdubbeld. • S-fase: de synthese fase, waarin het genetisch materiaal wordt verdubbeld. Elke dubbele DNA-streng wordt gescheiden en opgevuld met nieuw DNA. Zo ontstaat een nieuwe kopie. In het midden van de DNA-strengen zit een centromeer, die de strengen aan elkaar verbindt. De cel bevat nu 46 chromosomen, maar elk chromosoom bestaat uit twee DNA-strengen. Deze strengen worden chromatiden genoemd. Er zijn twee chromatiden en dus 92 chromatiden (46 x 2). • G2-fase : de tweede groeifase, waarin de laatste celonderdelen worden verdubbeld. Eiwitten worden verdubbeld en de cel wordt nog groter. Er zijn nog steeds 46 chromosomen met 92 chromatiden.

Thema 3 Cellen en weefsels

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

M-fase Als de eerdere fasen allemaal goed zijn verlopen, kan de daadwerkelijke deling van de cel plaatsvinden in de M-fase. In deze fase vindt allereerst de mitose plaats. Dit is de deling van de celkern, waarin alle chromosomen eerlijk worden verdeeld naar twee helften van de cel en een nieuw kernmembraan wordt gevormd. Daarna vindt de echte celdeling plaats: de cytokinese, waarbij de cel zich splitst in twee losse cellen.

Mitose De mitose bestaat uit de volgende stappen: 1. profase: Het DNA moet strak opgerold worden om ervoor te zorgen dat het in de rest van het proces niet in de knoop raakt. Het DNA rolt zich daarom om histonen heen. Dat proces heet condensatie. Ook wordt er aan twee kanten van de cel een spoelfiguur aangemaakt. Deze spoelfiguren spelen een grote rol in een latere stap van de mitose. 2. prometafase: Hierbij breekt het kernmembraan op. Waardoor de spoelfiguur zich met spoeldraden kan vastmaken aan de chromosomen. Zo kan de spoelfiguur de chromosomen verplaatsen. 3. metafase: In de metafase worden de chromosomen verplaatst naar het equatoriaal vlak. Dat is het midden van de cel (de lijn precies tussen de twee spoelfiguren in). 4. anafase: chromatiden worden uit elkaar getrokken richting de spoelfiguur. De chromatiden zijn weer los van elkaar en heten weer chromosomen. Er zijn nu 92 chromosomen in de cel. 5. telofase: De chromosomen komen aan bij de spoelfiguur. Aan allebei de kanten van de cel wordt er een nieuw kernmembraan om de chromosomen heen gevormd. De chromosomen ontvouwen zich weer en de spoelfiguur breekt af. Cytokinese In de mitose is de kern van de cel gesplitst. Hierna volgt de cytokinese: de daadwerkelijke splitsing van de cel. Op deze deling is de cel in de vorige stappen al helemaal voorbereid. Al tijdens de anafase zijn alle organellen en het cytoplasma namelijk al verdeeld. In deze fase is in het midden van de delende cel ook een ring gevormd van actine en myosine. Dat zijn eiwitten die samen kunnen trekken. Deze ring trekt uiteindelijk samen waardoor er twee identieke dochtercellen ontstaan.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Verwijderen: blauwe kop MITOSISVertalen: Interphase: interfase / prophase: profase / prometaphase: prometafase / anaphase: anafase / telophase: telofase / cytokinesis: cytokinese Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/vector-illustration-mitosis-phases-cell-division-1933429214

De stappen van mitose (deling van de celkern) en de cytokinese (celdeling).

Groei en ontwikkeling Na een celdeling zijn er twee kleine cellen. Deze twee cellen zijn nog niet volgroeid, ze moeten nog groeien. Hiervoor vormen de cellen nieuw cytoplasma en neemt ook het aantal celorganellen toe.

Daarna komt de functionele fase, waarin de cel zich omvormt tot een bepaald type cel. Dit heet differentiatie. De cel krijgt een andere bouw dan de cel waar hij uit is ontstaan. De cel wordt bijvoorbeeld een zenuwcel, spiercel of dekweefselcel. Differentiatie is een anatomisch begrip: de cel wordt in zijn bouw namelijk anders dan hij was. Wanneer een cel eenmaal gedifferentieerd is, kan deze cel geen ander type meer worden. De rest van de levensduur blijft het dat type cel.

De gedifferentieerde cel gaat zich specialiseren. Dat houdt in dat hij een specifieke taak uit gaat voeren. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om het doorgeven van signalen door een zenuwcel. Of samentrekken door een spiercel. Specialiseren is een fysiologisch begrip, omdat het gaat over de functie van de cel.

Meiose Meiose is een bijzondere vorm van celdeling waarbij geslachtscellen ontstaan: eicellen en zaadcellen. Ook hier ontstaan uit één cel twee cellen, maar die zijn niet precies hetzelfde. Verder heeft een eicel of zaadcel niet 46, maar 23 chromosomen. Bij de bevruchting smelten de eicel en zaadcel samen. Zo ontstaat een cel met 46 chromosomen. Deze cel groeit vervolgens uit tot een embryo.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 3 Cellen en weefsels

Graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=dfaf347b2775992e2b5b0efebd97898&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=2&fuid=dir41%2Fid-b0a8529a-4425-46fb-930e-6daca54be5a3.png

Mitose en meiose: bij mitose ontstaan twee gelijke cellen met 46 chromosomen, bij meiose ontstaan vier cellen, die niet allemaal gelijk zijn en 23 chromosomen hebben. Dit zijn geslachtscellen.

Bij meiose verdelen de chromosomen zich ook weer over de cel, maar nu zonder dat ze eerst gekopieerd worden. Uit elke nieuwe cel ontstaan nu twee verschillende cellen, die elk de helft van de chromosomen bevatten. Deze cellen hebben niet allebei dezelfde chromosomen. Vervolgens worden deze chromosomen weer verdubbeld en deelt de cel zich nog een keer; er vindt mitose plaats. Zo ontstaan er vier cellen, die steeds twee aan twee aan elkaar gelijk zijn.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Mutaties Voordat een cel kan delen, wordt het DNA verdubbeld. Daarvoor splijt de DNA streng. Uit één DNA molecuul ontstaan twee DNA-moleculen. Tijdens deze celdeling moet de dochtercel een exacte kopie worden van de moedercel. Maar dat gebeurt niet altijd. Soms verandert er iets. Er ontstaat dan een mutatie. Dat is een wijziging in het DNA van de cel. Mutaties kunnen ontstaan tijdens het kopiëren van de DNA-streng, als een soort kleine typfouten. Maar dat is niet de enige manier waarop mutaties ontstaan. De wijzigingen in het DNA kunnen ook het gevolg zijn van omgevingsfactoren, zoals roken en straling.

Tijdens de celcyclus zijn er verschillende momenten waarop de cel controleert of de deling goed verloopt. Meestal herkent de cel de mutatie op zo'n moment. De cel kan de fout dan proberen te herstellen. Soms lukt dat niet. De cel wordt dan vaak door het afweersysteem herkend als afwijkend en wordt vernietigd. Toch zijn er ook cellen met mutaties die door alle controles heenkomen. Hierdoor kan een ziekte ontstaan, zoals kanker.

3.3 Erfelijkheid

Door meiose ontstaat uit de genen van de ouders een kind: het kind erft zo de genen van de ouders. Maar het kind erft niet álle genen. Als je een erfelijke ziekte hebt, betekent dat daarom niet altijd dat je ouders die ziekte ook hebben. Het is namelijk ook mogelijk dat je zelf een erfelijke ziekte ontwikkelt. Dan ben je de eerste in de familie met de afwijking in de genen en de ziekte. Ook hoeft het niet zo te zijn dat je de ziekte aan je kinderen doorgeeft. Hoe groot de kans is dat je kinderen ook ziek worden, hangt onder andere af van de eigenschappen van de erfelijke ziekte.

Genen Op de chromosomen van onze cellen zitten genen. Een gen is een stukje DNA. In het DNA zit een soort code waarin al onze erfelijke eigenschappen zijn vastgelegd. Ieder gen beschrijft de code van een bepaald kenmerk, zoals haarkleur en oogkleur, maar ook de werking van onze organen. Afwijkingen in de genen leiden tot erfelijke aandoeningen.

Thema 3 Cellen en weefsels

Alle genen bij elkaar noemen we genotype. Het genotype van een persoon ligt vanaf de geboorte vast in de genen. De eigenschappen van een persoon die je aan de buitenkant ziet, noemen we fenotype. Het fenotype bestaat uit iemands uiterlijk en het gedrag dat hij vertoont.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het fenotype wordt deels bepaald door ons genotype, maar ook door omgevingsfactoren. Hoe we er precies uitzien en hoe ons lichaam precies functioneert, hangt ook af van de omgeving. Wat je eet, of je veel in de zon loopt, hoe je wordt opgevoed, met wie je omgaat en wat je meemaakt; het heeft allemaal invloed op wie je bent en hoe je eruitziet.

Overerving van chromosomen Je lichaamscellen hebben 46 chromosomen: 23 uit de eicel van je moeder en 23 uit de zaadcel van je vader. Deze chromosomen kun je verdelen in paren. Chromosoom 1 dat je van je vader hebt gekregen, lijkt erg op chromosoom 1 dat je van je moeder hebt gekregen. Op beide chromosomen van een paar ligt steeds een eigenschap vast, bijvoorbeeld oogkleur.

Graag volgens de stijl van de flexibele pipelien voor verpleegkunde.Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=6f6dcfb6d95752fe551ab62ef0027fed&order=rank&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=60&fuid=dir41%2Fid-49454b91-2228-41ab-8916-00cb2e3f308a.png

Een mens heeft 23 paar chromosomen, in totaal 46.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Zo is er een chromosoom met de eigenschap 'oogkleur'. Je hebt er één van je vader gekregen en één van je moeder. Op het chromosoom van je moeder kan andere informatie liggen dan op het chromosoom van je vader. Van je vader kun je een gen voor bruine ogen hebben meegekregen en van je moeder een gen voor blauwe ogen. Welke kleur ogen jij dan hebt, hangt af van de eigenschappen van beide genen. Een gen kan dominant zijn of recessief. Dominante genen Een dominant gen zie je altijd terug in je uiterlijk. Je hoeft maar één dominant gen te hebben gekregen en je ziet het al in het fenotype. Een eigenschap is dus dominant wanneer hij bij overerving van slechts één ouder reeds tot uiting komt bij de nakomeling (Kleefstra & Knoers, 2003). De ziekte van Huntington wordt bijvoorbeeld veroorzaakt door een dominant gen. Als een van je ouders de ziekte heeft, en jij hebt dat gen gekregen van je ouders, dan krijg je op latere leeftijd ook de ziekte van Huntington. Maar zonder een DNA-test kunt je niet zeker weten of je het gen ook daadwerkelijk hebt gekregen. De chromosomen van je ouders zijn namelijk gesplitst bij de meiose: je hebt van je moeder 23 chromosomen gekregen en van je vader 23. Dat betekent dat je van allebei dus maar de helft van hun genen hebt gehad (want zelf hebben ze er 46). Stel je nu voor dat je vader de ziekte van Huntington heeft. Hij heeft slechts 23 van zijn chromosomen aan jou gegeven. Maar misschien zat het gen met de ziekte wel bij de andere 23 chromosomen. Je hebt de ziekte dan dus niet geërfd.

Zeker weet je het dus niet zonder DNA-test. Je weet niet of je van je zieke ouder een chromosoom met het gen hebt gekregen, of juist een chromosoom zonder het gen. Andere voorbeelden van aandoeningen die veroorzaakt worden door een dominant gen zijn erfelijke borstkanker en erfelijke darmkanker. Over het algemeen kun je zeggen dat een kind een aandoening door een dominant gen alleen kan krijgen als ten minste één van de ouders de aandoening heeft.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 3 Cellen en weefsels

Graag volgens de stijl van de flexibele pipelien voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=1c650e461103a83021f71f584879b083&order=rank&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-0bcef5dd-2855-42e9-9394-5e4823616701.png

Bij dominante overerving is een persoon al ziek als op een van de chromosomen het gen voor de aandoening ligt.

Recessieve genen Een recessief gen is niet altijd duidelijk zichtbaar. Een aandoening die veroorzaakt wordt door een recessief gen wordt pas duidelijk als beide chromosomen van een paar dat gen hebben. Het effect van een recessieve eigenschap is dus alleen zichtbaar wanneer die eigenschap van beide ouders is overgeërfd (Kleefstra & Knoers, 2003). Als je het gen bijvoorbeeld alleen van je moeder krijgt en niet van je vader, zul je de aandoening niet krijgen. Je kunt wel drager zijn van de ziekte. Dat betekent dat je het gen wel hebt, maar dat het niet tot uiting komt. Dan kun je het gen wel doorgeven aan je kinderen, omdat je de helft van je geslachtscellen aan je kind doorgeeft. Als jouw partner ook zo’n recessief gen doorgeeft aan je kind, kan het kind wel ziek worden.

Veel erfelijke ziekten worden veroorzaakt door een recessief gen. Een voorbeeld is taaislijmziekte (cystic fibrose). Een kind kan een aandoening krijgen die veroorzaakt wordt door een recessief gen, terwijl beide ouders het niet hebben.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag volgens de stijl van de flexibele pipelien voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=c94f3c6d2581258bd0fd569c11b261c0&order=rank&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-d63df669-d967-4fea-9909-2c6931f32bc9.png

Als beide ouders drager zijn van een gen, krijgt gemiddeld één op de vier kinderen de ziekte. Twee van de vier familieleden in de afbeelding zijn drager.

Geslachtsgebonden overerving Bij geslachtsgebonden overerving komt een ziekte alleen voor bij een bepaald geslacht (man of vrouw). Dit komt doordat mannen en vrouwen andere chromosomen hebben. Het gaat hierbij om de geslachtschromosomen. Deze chromosomen bepalen of je een man of vrouw bent: • Iemand met twee X-chromosomen is een vrouw. • Iemand met een X- en een Y-chromosoom is een man.

Het Y-chromosoom (dat mannen hebben) is kleiner dan het X-chromosoom. Hierdoor liggen op het kleine Y-chromosoom minder genen.

Vrouwen hebben hierdoor meer reserves. Stel je voor dat er een recessieve aandoening op een X-chromosoom ligt. Bij een vrouw is er een grote kans dat deze niet tot uiting komt. Dit komt doordat ze nog een ander X-chromosoom heeft met andere genen (en de aandoening recessief is).

Thema 3 Cellen en weefsels

Bij een man is dit anders. Een recessieve aandoening op het X-chromosoom komt bij mannen namelijk altijd tot uiting. Een man heeft immers geen tweede X-chromosoom. En op het Y-chromosoom liggen geen genen die dominanter zijn (en het op kunnen lossen).

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Er zijn ook aandoeningen die veroorzaakt worden door genen die op het Y-chromosoom liggen. Die komen alleen bij mannen voor.

Graag volgens de stijl van de flexibele pipelien voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=7d9c9be210f57c3e8f3c53d0a8aba0c9&order=rank&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=2&fuid=dir41%2Fid-d7eca098-089d-4a0d-8f6-ce0dca9bc990.png

Als alleen de moeder drager is van een recessief gen op het X-chromosoom, kan een zoon toch ziek worden, omdat hij alleen een X-chromosoom van de moeder erft.

Pim is kleurenblind

Pim is 3 jaar oud. Hij is getest op kleurenblindheid. Uit de test blijkt dat Pim de kleuren rood en groen niet kan onderscheiden. Maar zijn ouders hebben nergens last van. Zijn moeder vraagt hoe dit kan. De verpleegkundige legt uit dat kleurenblindheid veroorzaakt wordt door een gen op het X-chromosoom.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Pim heeft dit X-chromosoom gekregen van zijn moeder. Zijn moeder heeft twee X-chromosomen, waardoor de aandoening niet tot uiting komt. Maar Pim heeft maar één X-chromosoom en is dus wel kleurenblind.

3.4 Weefsels

Een weefsel is een groep cellen met dezelfde bouw en functie. Bij een weefsel horen ook de stoffen die zich soms om de cellen heen bevinden. Deze stoffen heten samen de tussencelstof of de matrix. Een voorbeeld hiervan zijn vezels in botweefsel.

Dekweefsel Dekweefsel is het weefsel dat alle oppervlakken van het lichaam bedekt. Het is bijvoorbeeld de bedekking van de huid, monden keelholte, luchtpijp, slokdarm, maag en darmen. Dekweefsel wordt ook wel epitheelweefsel genoemd en heeft verschillende functies: • bescherming: het weefsel vormt een barrière die het lichaam beschermt door stoffen van buitenaf tegen te houden, maar ook om uitdroging te voorkomen. • transport: sommige typen dekweefsel zorgen voor het transport van stoffen, bijvoorbeeld in het spijsverteringskanaal. Daar worden voedingsstoffen vanuit de darmen naar het bloed vervoerd. • afgifte van stoffen: op sommige plekken in het lichaam worden stoffen uitgescheiden vanuit het dekweefsel. Denk bijvoorbeeld aan de uitscheiding van slijm. In hormoonklieren worden hormonen ook vanuit dekweefsel afgegeven.

Kenmerken van dekweefsel: • Cellen liggen strak tegen elkaar aan. Er is geen tussencelstof. • Cellen delen zich relatief snel, waardoor in korte tijd een hele laag dekweefsel vernieuwd wordt. • Er lopen geen bloedvaten door het weefsel.

Er zijn verschillende typen dekweefsel: • eenlagig dekweefsel Dit is weefsel van één cellaag dik. Hierdoor kan uitwisseling van gassen snel plaatsvinden, bijvoorbeeld in longblaasjes en haarvaten.

Thema 3 Cellen en weefsels

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• meerlagig dekweefsel Dit weefsel is meerlagig en vaak verhoornd. Dan bestaat de buitenste laag uit dode cellen en hoornachtig materiaal (keratine). Dit weefsel kom je op de bovenlaag van de huid tegen. • klierepitheel Deze cellen produceren speeksel of hormonen. Voorbeelden: speekselklieren, alvleesklier.

Graag volgens de stijl van de flexibele pipelien voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=708a051b0ace0b3dcb1e716944f4568&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-f6a5cce2-5994-4cd1-d38c-bd8dba055909.png

Drie typen dekweefsel.

Steunweefsel Steunweefsel is al het weefsel dat een steunende, verbindende of verzorgende functie heeft.

Kenmerken van steunweefsel: • De cellen staan niet (of vrijwel niet) met elkaar in contact; ze liggen los van elkaar. • Tussen de cellen bevindt zich een tussencelstof, de matrix. De matrix bepaalt hoe stevig het steunweefsel is.

Er zijn verschillende soorten steunweefsel, zoals bindweefsel, kraakbeenweefsel, botweefsel en vloeibaar steunweefsel (bloed en lymfe).

Bindweefsel Bindweefsel beschermt de organen en bepaalt hun vorm. Het is op veel plekken in het lichaam te vinden en kan ook verschillende functies hebben. Bindweefsel bestaat uit bindweefselcellen die los in een matrix van een heldere geleiachtige substantie liggen, met daarin vezels. Er zijn drie soorten vezels: 1. collagene vezels: lange, niet-rekbare vezels die de lichaamsvorm bepalen 2. elastische vezels: erg rekbaar doordat ze elastine bevatten

reticulaire vezels: korte en vertakte vezels, die vooral voorkomen in organen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Er zijn verschillende soorten bindweefsel met allemaal hun eigen functie: 1. straf bindweefsel, met voornamelijk collagene vezels. Dit bindweefsel bevindt zich bijvoorbeeld in de huid, de pezen en gewrichtsbanden. 2. losmazig bindweefsel, met relatief weinig collagene vezels en weinig elastine. Het vervormt gemakkelijk en is bijvoorbeeld te vinden tussen de organen. 3. elastisch bindweefsel, dat voornamelijk bestaat uit elastische vezels. Het is heel rekbaar en bevindt zich bijvoorbeeld rondom de longen. 4. vetweefsel bestaat voornamelijk uit vetcellen. Doordat de vetcellen uitzetten is er bijna geen tussencelstof aanwezig in deze vorm van bindweefsel. Vetweefsel kan op verschillende plekken in het lichaam gevonden worden en zorgt ervoor dat het lichaam warm blijft, steun krijgt, beschermd wordt en brandstoffen op kan slaan. 5. reticulair bindweefsel, met vooral reticulaire vezels. Dit bindweefsel is bijvoorbeeld terug te vinden in het lymfestelsel en het beenmerg. Kraakbeenweefsel Kraakbeenweefsel is vaster en buigzamer dan bindweefsel. De tussencelstof bestaat uit collagene vezels en elastische vezels. Dit weefsel is niet doorbloed. Daardoor kan het veel krachten opvangen zonder dat het gaat bloeden. Het weefsel is terug te vinden in de neus, oorschelpen, tussen de ribben en het borstbeen en tussen botten.

Botweefsel Botweefsel geeft steun en stevigheid aan het lichaam. Ook beschermt botweefsel op sommige plekken kwetsbare organen (denk bijvoorbeeld aan de ribben). Verder is botweefsel een plek waar calcium opgeslagen wordt. De matrix van botweefsel bestaat uit collagene vezels en kalkzouten (calciumfosfaat). Door de kalkzouten is het bot hard. Tegelijkertijd zorgen de collagene vezels ervoor dat bot nog steeds een beetje buigzaam blijft.

Vloeibaar steunweefsel Ook bloed en lymfe zijn vormen van steunweefsel. Ze geven geen steun aan het lichaam, maar ze zijn wel op dezelfde manier opgebouwd. De weefsels bestaan uit losliggende cellen met daaromheen een matrix.

Thema 3 Cellen en weefsels

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Bloed stroomt gemakkelijk door de aderen. Dat komt doordat de matrix geen vezels bevat. Deze matrix wordt ook wel plasma genoemd. Het bestaat vooral uit water met daarin opgeloste zouten, voedingsstoffen, afvalstoffen en hormonen. In deze matrix liggen bloedcellen. • Ook lymfe stroomt gemakkelijk door de lymfevaten en lymfeknopen. De matrix van lymfe bevat voornamelijk water met opgeloste afvalstoffen en witte bloedcellen. Spierweefsel Spierweefsel bestaat uit cellen die kunnen samentrekken. Dat komt door de samenstelling van de eiwitten in de cellen. Het weefsel is te vinden in skeletspieren en organen. Kenmerken van spierweefsel: • Cellen kunnen samentrekken. • Cellen zijn langgerekt.

Er zijn verschillende typen spierweefsel: • Dwarsgestreept spierweefsel (skeletspierweefsel) tref je aan in skeletspieren. Dit weefsel heeft een duidelijk dwarsgestreept patroon. Spieren met dit weefsel zijn bewust aan te sturen en kunnen moe worden. • Glad spierweefsel bevindt zich in organen, zoals de darmwand en maagwand. Het weefsel bestaat uit langgerekte cellen, zonder dwarsgestreept patroon. Glad spierweefsel kan niet bewust worden aangestuurd. • Hartspierweefsel zit in het hart. De cellen zijn klein en minder langgerekt dan andere spierweefselcellen. De cellen zijn onderling met elkaar verbonden, waardoor ze elektrische signalen aan elkaar kunnen doorgeven. Ook dit weefsel kan niet bewust worden aangestuurd.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag volgens de stijl van de flexibele pipelien voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=c2a21f508b1f86fcf15d7d2266b8989f&order=rank&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-46253fcf-2920-4411-b9ec-033b3c082753.png

Drie typen spierweefsel.

Zenuwweefsel Zenuwweefsel bestaat uit zenuwcellen (neuronen) en steuncellen (gliacellen). De cellen bestaan uit een relatief groot cellichaam met een kern en daaromheen meerdere uitlopers (dendrieten en axonen). Met die uitlopers staat de cel in contact met andere cellen. Via zenuwweefsel worden signalen in het lichaam doorgegeven.

De cellen in zenuwweefsel: • neuronen: geven elektrische signalen door om het lichaam aan te sturen • gliacellen: ondersteunen neuronen door ze te isoleren (bijvoorbeeld door een beschermlaagje om de uitlopers heen te vormen) en lichaamsvreemde stoffen weg te vangen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 3 Cellen en weefsels

Zenuwcellen (neuronen) en steuncellen (gliacellen).

3.5 Begrippen 3.6 Bronnen

Bouman, L. M., Bernards, J. A., & Boddeke, H. W. G. M. (2008). Medische fysiologie (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

Biologielessen.nl. (zonder datum). Mutaties. Geraadpleegd op 8 november 2023, van https://biologielessen.nl/index.php/dna/712-mutaties

Biologielessen.nl. (zonder datum). Celorganellen. Geraadpleegd op 8 november 2023, van https://biologielessen.nl/index.php/dna-3/578-celorganellen

Dalm, V., Dekker, L. Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom beroepsonderwijs.

Juf Danielle (zonder datum). Diffusie, osmose en actief transport. Geraadpleegd op 8 november 2023, van https://jufdanielle.com/diffusie-osmose-en-actief-transport/

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Kleefstra, T. & Knoers, N .V. A. M. (2003). De rol van de klinische genetica in de neurologische praktijk. Tijdschrift voor Neurologie en Chirurgie, 104 (1), 5-11. Geraadpleegd op 8 november 2023, van https://www.ariez.nl/wp-content/uploads/2018/08/5-11-2.pdf

Radboud UMC (zonder datum). Over lichaamscellen. Geraadpleegd op 8 november 2023, van htps/:wwwr.adboudumcn ./lpateintenzorg/aandoenn igen/mtiochondreiel-aandoenn igen/meer-n iformatei-over-mtiochondreiel-aandoenn igen/cilhaamsceeln/over-cilhaamsceeln Nationale Vereniging Reumazorg Nederland. (zonder datum). Weefsels. Geraadpleegd op 8 november 2023, van https://reumazorgnederland.nl/over-reumazorg-nederland/.

Schünke, M., Schulte, E., & Schumacher, U. (2010). Prometheus Anatomische Atlas: Algemene Anatomie en Bewegingsapparaat. (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 3 Cellen en weefsels

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

THEMA 4 ZINTUIGEN EN HUID Inhoud thema • Zintuigcellen • Zien • Horen • Ruiken • Proeven • Voelen • Observeren van zintuigen • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De hele dag door neem je de wereld om je heen waar. Je ziet waar je bent of waar je naartoe gaat, je hoort wat er in de omgeving gebeurt of zet muziek op om de omgeving juist te vergeten, je kunt lekkere of juist heel vieze geuren ruiken, je proeft al het voedsel dat door je mond gaat en je voelt of het warm of koud is en wat er zich bij jou in de buurt bevindt. Om de wereld waar te kunnen nemen, heb je je ogen, oren, neus, mond en huid nodig. Dat zijn de zintuigen, die veranderingen in de omgeving opmerken en doorgeven aan je hersenen.

4.1 Zintuigcellen

Zintuigen zorgen ervoor dat je je bewust wordt van een verandering in de omgeving. Daarvoor vangen ze prikkels op. Een prikkel is een veranderde omstandigheid in de omgeving. Denk bijvoorbeeld aan een chemische stof die vrijkomt (waardoor je iets kunt ruiken) of licht dat verandert (waardoor je iets kunt zien). De prikkel wordt opgevangen door speciale cellen, zintuigcellen (die ook wel sensoren of receptoren genoemd worden). Zintuigcellen zijn gevoelig voor bepaalde prikkels en zetten deze om in een elektrisch signaal, dit wordt een impuls genoemd. De impuls wordt vervolgens via zenuwcellen doorgegeven aan de hersenen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bron https://www.shutterstock.com/image-vector/receptor-cells-sense-organs-examples-vision-2286759891 Vertalen. Vision: zicht / hearing: gehoor / smell: geur / touch: gevoel / taste: smaak

Zintuigcellen.

Van prikkel naar impuls Of een prikkel ook daadwerkelijk omgezet wordt in een impuls, hangt af van de prikkelsterkte. Er wordt alleen een impuls aangemaakt als er genoeg prikkels opgevangen worden. De prikkeldrempel wordt dan bereikt. Dat is de laagste prikkelsterkte die nodig is om een impuls aan te maken.

Niet gehoord

Je staat bij de deur van de kamer van een zorgvrager. Je ziet dat hij al iets tegen je zegt. Hij praat erg zacht en je kunt het niet horen. Dat komt doordat je te ver weg stond en er te weinig prikkels in je oor terecht zijn gekomen. Je zintuigcellen hebben niet genoeg prikkels opgevangen en dus ook geen impuls aangemaakt. Je gaat dichterbij staan en vraagt of hij het nogmaals wil zeggen. De zorgvrager praat nog steeds erg zacht, maar doordat je dichterbij staat komen er meer prikkels bij de zintuigcellen van je oor. De prikkeldrempel is bereikt en er wordt een impuls opgewekt. Hierdoor kun jij verstaan wat de zorgvrager zegt.

Thema 4 Zintuigen en huid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Gevoelig voor een bepaalde prikkel In de ogen liggen andere zintuigcellen dan in de oren of in de neus. Ieder type zintuigcel is gevoelig voor een andere prikkel. Zo zijn zintuigcellen in de ogen gevoelig voor lichtprikkels en vangen de zintuigcellen in de oren trillingen op. De zintuigcellen hebben een lage prikkeldrempel voor hun eigen prikkel. Toch kunnen zintuigcellen soms ook andere prikkels opvangen dan de prikkels waar zij het meest gevoelig voor zijn. Zo kunnen de zintuigcellen in de ogen ook druk waarnemen. Bijvoorbeeld wanneer je in je ogen wrijft. De zintuigcellen in de ogen nemen dit ook waar. Er komen prikkels binnen bij de zintuigcellen in het oog en deze worden omgezet in impulsen die naar de hersenen gaan. In de hersenen worden de prikkels op dezelfde manier waargenomen. Zo kun je door hard in je ogen te wrijven ook kleine lichtjes zien. Specifiek bereik Mensen kunnen niet alles in de omgeving waarnemen. Dat komt doordat zintuigcellen een specifiek bereik hebben. Dat betekent dat ze niet voor alle prikkels gevoelig zijn. Zo kunnen mensen bepaalde geluiden niet horen. Denk bijvoorbeeld aan een hondenfluitje. Een hond kan dit horen, maar een mens niet. Een ander voorbeeld is het specifieke bereik van de zintuigcellen in de ogen. De mens kan bijvoorbeeld geen UV-straling en infrarode straling zien.

Aanpassen aan langdurige prikkeling Bij langdurige prikkeling kunnen zintuigcellen zich aanpassen. Deze aanpassing heet adaptatie. De zintuigcellen kunnen zich op twee verschillende manieren aanpassen.

Bij negatieve adaptatie maken de zintuigcellen na een tijdje minder impulsen aan bij langdurige prikkeling. Je went aan de prikkel. Denk bijvoorbeeld aan een luide omgeving, waar je eerst alles om je heen hoort, maar waarin je na een tijdje went en niet alles meer hoort. De prikkeldrempel wordt hoger.

De zintuigcellen kunnen na langdurige prikkeling ook meer impulsen aan gaan maken. Dit heet positieve adaptatie. De prikkeldrempel van de zintuigcellen wordt hierbij na een tijdje lager. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer je in een donkere ruimte komt. Wanneer je binnenkomt zie je bijna niets. Maar na een tijdje raak je gewend aan het donker. Er worden dan meer impulsen aangemaakt, waardoor je meer kunt zien.

4.2 Zien Je kunt de wereld zien dankzij het oog. Het oog zet lichtprikkels om in impulsen. Dankzij de bijzondere bouw van het oog zijn we in staat om scherp te zien en vormen en kleuren goed te onderscheiden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De bouw van het oog

Graag aanpassen in de stijlv an de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=a5c37a2991332106c9eadcd9d7a468a2&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=20&fuid=dir41%2Fid-dbfa28b7-95f2-4058-fcda-031d03a104d6.png.

Anatomie van het oog.

Het oog bestaat uit de onderstaande onderdelen: • Het harde oogvlies (sclera) is de buitenste laag van het oog. Het is een stevige laag die vooral bestaat uit collagene vezels. Deze laag beschermt het oog tegen invloeden van buitenaf en zorgt ervoor dat het oog een ronde vorm houdt. Het harde oogvlies is wit. • Het hoornvlies (cornea) is het voorste deel van het harde oogvlies. Dit is het doorzichtige, zichtbare deel van het oog. • Het hoornvlies is aan de buitenkant bedekt met het bindvlies (conjunctiva): een dunne laag slijmvlies, die erg gevoelig is voor aanraking. Je sluit hierdoor snel je ogen als er iets in je oog dreigt te komen. Verder zorgt het bindvlies ervoor dat je oog niet uitdroogt, door af en toe een beetje vocht te produceren.

Thema 4 Zintuigen en huid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Het vaatvlies (choroidea) zit vlak onder het harde oogvlies. In deze laag liggen de bloedvaten die alle cellen van het oog voorzien van zuurstof en voedingsstoffen. De bloedvaten voeren koolstofdioxide en andere afvalstoffen af. • De iris is het gekleurde deel van het vaatvlies aan de voorkant van het oog. • De pupil is de ronde opening in de iris. • De lens bevindt zich vlak achter de pupil en wordt door spieren groter en kleiner gemaakt. De lens is opgehangen aan lensbandjes. • Het netvlies (retina) is de binnenste laag van het oog en bevat lichtzintuigcellen die de lichtprikkel vertalen in een impuls en zenuwcellen die de impuls doorgeven. • De gele vlek is een gedeelte van het netvlies precies achter de iris. Met de gele vlek zie je het scherpst.

De weg van het licht Je kunt iets zien doordat er licht op je oog valt. Het licht gaat door het oog heen, om uiteindelijk een beeld te vormen. Het licht volgt de volgende route: • Het licht valt op het oog via het hoornvlies, het doorzichtige deel van het harde oogvlies. • Vervolgens gaat het naar de voorste oogkamer: de ruimte tussen het hoornvlies en de iris. Via de iris daar gaat het licht door de pupil. Hoeveel licht er in het oog terechtkomt, hangt af van de grootte van de pupil. Spiertjes in de iris kunnen de pupil groter en kleiner maken. Hoe feller het licht is, hoe kleiner de pupil. Als er weinig licht is, wordt de pupil groter, zodat er toch genoeg licht in het oog valt. Het groter en kleiner worden van de pupil in reactie op licht wordt de pupilreflex genoemd. • Via de pupil gaat het licht door de achterste oogkamer, de ruimte tussen de iris en de lens. • Het licht gaat daarna door de lens naar het glasachtig lichaam. • Uiteindelijk komt het licht terecht op het netvlies. Op het netvlies liggen de lichtzintuigcellen die de lichtprikkels omzetten in impulsen.

Scherp zien Je ziet alleen scherp als het licht precies op het netvlies komt. Daar zorgt de lens voor. De ooglens bevindt zich vlak achter de pupil en wordt door spieren groter en kleiner gemaakt. Hij past zich aan om scherp te kunnen zien. Een kleinere lens is bol en maakt beelden van dichtbij scherp; een grotere lens is platter en maakt beelden van ver weg scherp. Het scherpstellen van de ooglens heet accommoderen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bron>https://www.shutterstock.com/image-vector/distant-close-vision-illustration-explaining-how-2109471572 Aanpassen: Inschriften mogen weg en zwarte lijntjes ook graag weg. Stippelijnen wel behouden.

Zicht van dichtbij en veraf.

Kleuren zien Het oog heeft twee soorten zintuigcellen: staafjes en kegeltjes: • Staafjes zijn gespecialiseerd in het waarnemen van grijstinten. Als het schemerig is, geven deze zintuigcellen nog steeds signalen naar de hersenen door, waardoor we ook in het schemerdonker beelden kunnen onderscheiden. • Kegeltjes zijn gespecialiseerd in het waarnemen van kleuren. Er zijn drie soorten kegeltjes: zintuigcellen voor rood licht, voor blauw licht en voor groen licht. De hersenen combineren de signalen uit de verschillende kegeltjes tot een kleur. Als er bijvoorbeeld alleen zintuigcellen voor rood licht worden geprikkeld, is het beeld waarnaar gekeken wordt rood. Maar worden rode en blauwe kegeltjes geprikkeld, dan is het beeld paars.

Bescherming van het oog Het oog wordt op verschillende manieren beschermd tegen stof, vuil en ziekteverwekkers: • De oogkas (orbita) is het gedeelte waar het oog in ligt. Het wordt gevormd door botstukken. Hierin ligt vetweefsel, waardoor het oog ondersteund en beschermd wordt. • Wenkbrauwen boven het oog houden zweet van het voorhoofd tegen, zodat dat niet in het oog komt. • Wimpers beschermen het oog tegen stof en ander vuil. Zodra er iets tegen de wimpers komt, sluit je je ogen, zodat het vuil niet in het oog komt. • De oogleden zijn dunne huidplooien die het oog kunnen bedekken en zo beschermen. Bovendien zorgen ze voor de verspreiding van traanvocht over het oog.

Thema 4 Zintuigen en huid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Traanklieren produceren traanvocht. Dit traanvocht komt in het oog terecht en wordt door de oogleden over het oog verspreid. Traanvocht houdt het oog soepel en verwijdert stof en ziekteverwekkers van het oog. Het traanvocht wordt via traanbuisjes afgevoerd naar de neus. Wanneer deze buisjes verstopt zitten, gaan je ogen tranen.

4.3 Horen

Het oor zorgt ervoor dat je geluiden kunt waarnemen en dus kunt horen.

Geluid Geluid is trillende lucht. Dat kun je zien als je bijvoorbeeld naar een grote luidspreker kijkt die lage tonen produceert. Je kunt dan het vlies aan de voorkant van zo’n speaker zien bewegen. Vaak kun je dit geluid ook voelen. Je voelt de tonen dan dreunen. Hoe sneller de lucht trilt, hoe hoger de toon.

Het oor vangt de trillingen uit de lucht op en zet die uiteindelijk om in een impuls die via de gehoorzenuw naar de hersenen gaat.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bouw van het oor

Aanpassen: Graag in de stijl van de pipeilne voor verpleegkunde. Bron: htps/:stocke .du-acteifn ./lmeda ife lir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=4b4081dd32ce450e0b41273b4c1b0b7e&order=rank&cou lmn=4&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&fe lid i=52&fud i=dri41%2Fd i-1d0d5229-b130-4200-ec67-81bb3aaac61bp .ng

Onderdelen van het oor.

Geluid komt langs de volgende delen van het oor: • De oorschelp vangt de trillende lucht op. De lucht weerkaatst tegen de randen en komt vervolgens in de gehoorgang. • Het trommelvlies is een strakgespannen vlies aan het eind van de gehoorgang. Door de trillende lucht gaat het vlies trillen. • Aan de binnenkant van het trommelvlies liggen de gehoorbeentjes: de hamer, het aambeeld en de stijgbeugel. Door de trilling van het trommelvlies bewegen ook de gehoorbeentjes. • Een van de gehoorbeentjes, de stijgbeugel, zit vast aan het slakkenhuis. Dit is het onderdeel van het oor waar de zintuigcellen zich bevinden. In het slakkenhuis bevindt zich een vloeistof. Aan een vlies in het slakkenhuis zitten de zintuigcellen. Door beweging van de gehoorbeentjes gaat ook het slakkenhuis bewegen. Hierdoor komt de vloeistof in beweging, waardoor ook de zintuigcellen bewegen. De snelheid van de beweging – en daarmee de snelheid van de trillende lucht – bepaalt de hoogte van de toon. Elke zintuigcel vangt een specifieke toonhoogte op.

Thema 4 Zintuigen en huid

• De zintuigcellen in het slakkenhuis vertalen de trilling in een impuls, die via de gehoorzenuw naar de hersenen gaat.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het gedeelte van het oor tussen trommelvlies en slakkenhuis is het middenoor. Het gedeelte van het oor waarin het slakkenhuis ligt, noem je het binnenoor. De ruimte waar de gehoorbeentjes liggen, is de trommelholte. De trommelholte is dus een deel van het middenoor.

Bekijk online het filmfragment ‘Werking van het oor’ voor meer informatie over de werking van het oor.

Andere onderdelen Behalve bovengenoemde onderdelen bevat het oor nog meer onderdelen: • Oorsmeerklieren in de gehoorgang produceren oorsmeer om de huid en het trommelvlies soepel te houden en vuil tegen te houden. • Kleine haartjes in de gehoorgang houden ook stofdeeltjes tegen. • De buis van Eustachius is de verbindingsgang tussen de keelholte en de trommelholte. Via deze buis kan lucht het oor verlaten of binnenkomen. Door te slikken zorg je ervoor dat de luchtdruk in de trommelholte gelijk blijft aan de luchtdruk in het buitenoor. Zo houdt het trommelvlies de juiste spanning om goed te kunnen trillen. • Het evenwichtsorgaan zorgt voor een goed evenwicht.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het evenwichtsorgaan

Aanpassen: Graag in de stijl van de pipeilne voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=fc51bcf066aa678726657e6625dd8bb4&order=rank&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=3&fuid=dir41%2Fid-586bdbdc-6800-4e92-d3e3-5bd804d787c7.png

Een uitvergroting van het evenwichtsorgaan (de drie kanalen links) en het gehoorzintuig (het slakkenhuis rechts).

Het evenwichtsorgaan ligt in het oor en bestaat uit drie kanalen. Daaronder zit een ruimte waar kleine gehoorsteentjes liggen. De drie kanalen zijn gevuld met vocht. Het vocht en de gehoorsteentjes bewegen zodra je je hoofd beweegt. De drie kanalen hebben alle drie een andere vorm. Zo kunnen ze allemaal andere richtingen van het hoofd en lichaam meten. De beweging van de steentjes en het vocht in de kanalen wordt geregistreerd door zintuigcellen. Zo worden we ons bewust van de stand van ons lichaam en de bewegingen die ons lichaam maakt.

Je bent je niet bewust van de werking van het evenwichtsorgaan, maar zonder dit zintuig kun je niet in evenwicht blijven en val je heel snel. Het is dus nodig voor beweging en balans.

Thema 4 Zintuigen en huid

4.4 Ruiken In de neus liggen de reukzintuigcellen waardoor we geuren kunnen ruiken. Dit zijn zintuigcellen die kleine moleculen opvangen en omzetten in impulsen, waardoor het lichaam zich bewust wordt van geur.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bouw van de neus In de neus ligt het reukslijmvlies (reukepitheel). Dat is een speciale vorm van eenlagig epitheel bovenin de neusholte. Het is 2,5 cm2 groot en bevat epitheelcellen, slijmcellen en ongeveer 100 miljoen reukzintuigcellen. De reukzintuigcellen zijn verbonden met de reukzenuw, die in verbinding staat met de hersenen.

Aanpassen: Graag in de stijl van de pipeilne voor verpleegkunde. Bron: htps/:stocke .du-acteifn ./lmeda ielfir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=3e3c262db9d8719e2993eb804471a300&order=rank&cou lmn=4&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=7&fud i=dri41%2Fd i-aad9f649-3b12-4866-916c-aaa9a1ca79b6p .ng

De reukzintuigcellen in het slijmvlies van de neus.

Bewust worden van geur Reukzintuigcellen worden geprikkeld door chemische stoffen. Deze stoffen komen via de neusholte terecht bij het reukslijmvlies. In het slijmvlies lossen de chemische stoffen op, waardoor ze bij de zintuigcellen terechtkomen. De zintuigcellen vormen een impuls en sturen deze naar de hersenen. Zodra de signalen aankomen in de hersenen, wordt iemand zich bewust van de geur.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Verschillende geuren Er is niet voor iedere geur een aparte zintuigcel. Veel geuren herken je doordat ze een combinatie zijn van diverse soorten primaire geuren. Primaire geuren zijn bijvoorbeeld rottingsgeur, scherpe geuren (zoals rook en brand), muskusgeur (zweet en lichaamsgeur), gasachtige geur (benzine, spiritus en ether), mintgeur en bloemen- en fruitgeur. Door te ruiken keur je de ingeademde lucht ook. Je lichaam kan gevaarlijke stoffen herkennen door ze te ruiken. Zo merk je het als je schadelijke rook inademt of bedorven voedsel voor je hebt.

4.5 Proeven

Op de tong liggen de smaakzintuigcellen, die gevoelig zijn voor smaakprikkels uit voedsel en drank.

Bouw van de tong De tong bestaat uit meerlagig epitheelweefsel met smaakzintuigcellen. De smaakzintuigcellen liggen bij elkaar in de smaakknopjes. Een smaakknopje is een bolvormig groepje van smaakzintuigcellen. Op de tong zitten ongeveer 10.000 smaakknopjes.

De smaakknopjes liggen bij elkaar in het slijmvlies van de tong. Ze liggen verscholen in kleine kuiltjes van de smaakpapil (papilla lingualis). Zo zijn ze goed beschermd tegen eventuele beschadiging door voedsel of door kauwen. De smaakpapillen bevinden zich aan de voorkant, zijkanten en achterkant van de tong. In het centrale gedeelte van de tong liggen geen smaakpapillen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 4 Zintuigen en huid

Afbeelding graag namaken. Bron onbekend. Graag in stijl van de pipeline voor verpleegkunde.

Afbeelding namaken

Proeven Smaakzintuigcellen vangen kleine moleculen op. Zo’n molecuul, bijvoorbeeld een suikermolecuul, past precies op de receptor. De smaakzintuigcel vangt de prikkel op en zet dit om naar een impuls, die afgegeven wordt aan de gevoelszenuw. Via de zenuw gaat de impuls naar de hersenen, waardoor iemand zich ervan bewust wordt dat er iets zoets op de tong zit.

Dankzij de smaakzintuigcellen kan een mens vijf smaken onderscheiden: zoet, zuur, bitter, zout en umami (een hartige smaak uit sojasaus, champignons enzovoort). Vroeger dacht men dat ieder gebied van de tong z’n eigen soort smaakzintuig had. Dat blijkt niet waar te zijn. In elk smaakknopje in de tong zitten zintuigen voor de vijf smaken. Overal op de tong kun je dus deze vijf smaken waarnemen. Verder hebben de temperatuur en structuur van het voedsel invloed op wat je proeft. In de tong zitten temperatuurreceptoren, tastreceptoren en drukreceptoren. Zo weet je of iets warm of koud is, en of het glibberig of juist heel hard is. Die informatie neem je mee bij het proeven. Complex samenspel Proeven doe je niet alleen met de tong. Bij het proeven zijn ook de volgende zaken betrokken:

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• reukzintuig In de hersenen wordt de geur gecombineerd met de smaak. Zo proef je met je tong van chocola dat het zoet is, maar dat het chocola is weet je doordat je de chocola ruikt. • gezichtszintuigen Als je cake krijgt waar blauwe of groene kleurstof doorheen zit, durf je de cake misschien niet te eten omdat die er niet lekker uitziet. Terwijl de kleurstof misschien wel geen smaak heeft en de cake gewoon lekker is. • geheugen Alle signalen die binnenkomen controleer je met je geheugen. Ken je die geur en smaak ergens van? Misschien ben je ooit ziek geworden na het eten van te veel oliebollen. Het kan dan zijn dat je dan heel lang geen oliebollen meer lust, omdat alleen de geur al die herinnering oproept.

4.6 Voelen

De zintuigcellen in de huid zorgen ervoor dat je de buitenwereld kunt voelen. De huid zorgt voor sensibiliteit (het registreren van gevoelsensaties). De hoeveelheid zintuigcellen is niet overal in de huid hetzelfde. Zo zitten in je vingers veel meer zintuigcellen die druk of tast waarnemen dan bijvoorbeeld in de huid van je ellebogen. Je kunt daarom met je vingers heel goed voelen.

100

Bouw van de huid De huid is opgebouwd uit drie lagen: • De bovenste laag is de opperhuid (epidermis). Die is onder te verdelen in twee delen: – de hoornlaag: een stevige buitenlaag van dode, verhoornde cellen – de kiemlaag: met stamcellen van de huid, die nieuwe cellen vormen en zo de hoornlaag aanvullen. • De middelste laag is de lederhuid (dermis). Hierin liggen: – de zintuigen van de huid – bloedvaatjes die de huidcellen van voeding voorzien – de haarzakjes, waaruit de haren groeien – talgklieren, die talg produceren zweetklieren, die zweet produceren. • De onderste laag is het onderhuids bindweefsel (dermis subcutis). Deze laag bestaat uit vet en bevat ook bloedvaten. Het onderhuids bindweefsel zorgt vooral voor isolatie.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 4 Zintuigen en huid

Aanpassen: Graag in de stijl van de pipeilne voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=a8944e584cd05b99e89e92b8b69dc2e1&order=rank&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=29&fuid=dir40%2Fid-fed4d067.png

Anatomie van de huid.

Prikkels opvangen Dankzij de huidzintuigcellen wordt de mens zich bewust van de volgende prikkels: • tast • druk • pijn • temperatuur.

101

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen: Precies zo namakenTekst veranderen:drukzintuigjes (lichaampjes van Vater-Pacini) komen onder andere veel voor in de vingertoppen drukzintuigje (lichaampje van Vater-Pacini) zeer gevoelige tastzintuigjes (tastlichaampjes van Merkel) tastzintuigje (tastlichaampjes van Meissner), liggen vooral in de vingertoppen en lippen haarzakreceptoren zijn vrije zenuwuiteinden die de beweging van haren registreren vrije zenuwuiteinden die tast, pijn en temperatuurverschillen registreren. Aanpassen: Graag in de stijl van de pipeilne voor verpleegkunde. Bron: https://biologielessen.nl/index.php/dna-60/778-de-huid. Onderdeel linksboven wordt ook nog apart gebruikt in een toetsvraag.

De huid en zintuigen in de huid.

102

Tast Tast is het gevoel van aanraking. Het gevoel komt tot stand door verschillende soorten receptoren: • vrije zenuwuiteinden: dit zijn zenuwvezels die eindigen in de huid. Het zijn dus geen speciale cellen. De uiteindes van deze zenuwen zijn gevoelig voor verschillende prikkels, waaronder tast. • haarzakreceptoren: zenuwuiteinden die als een netje rond de haarzak zijn gewikkeld. De zenuwen worden geprikkeld wanneer een haar beweegt, waardoor het zakje van vorm verandert. • tastlichaampjes van Merkel: een aantal vertakkingen van een zenuwuiteinde op de grenslaag van de opperhuid en de lederhuid, die samen een zeer gevoelig tastzintuigje vormen en lichte aanrakingen registreren

Thema 4 Zintuigen en huid

• tastlichaampjes van Meissner: de grootste tastreceptoren van het lichaam, opgebouwd uit een aantal platte cellen omgeven door een dun kapsel, met sterk vertakte zenuwuiteinden die verbonden zijn met de cellen, die veel voorkomen in de vingertoppen en zeer nauwkeurige informatie doorgeven.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Druk Je ervaart druk wanneer er iets op je huid duwt. Bijvoorbeeld wanneer er iets tegen je aankomt, maar ook wanneer je iets vastpakt. Doordat je druk ervaart, weet je hoe stevig je iets vast kunt pakken. Je wordt je bewust van de druk door de lichaampjes van Vater-Pacini. Dat zijn grote receptoren die diep in de lederhuid liggen. Het zijn zenuwuiteinden met daaromheen bindweefsel. Door druk wordt het zenuwuiteinde geprikkeld door de ingedeukte bindweefselcellen.

Pijn Pijn wordt waargenomen door pijnreceptoren, die reageren op de beschadiging (of mogelijke beschadiging) van weefsel. De pijn wordt doorgegeven via dunne vrije zenuwuiteinden. Temperatuur De huid zorgt ervoor dat het lichaam de juiste temperatuur behoudt. Wanneer de lichaamstemperatuur te hoog of te laag wordt, of als de temperatuur van de omgeving verandert, reageert de huid op die veranderingen totdat de temperatuur weer normaal is.

Temperatuurveranderingen worden waargenomen met vrije zenuwuiteinden en met thermoreceptoren. Deze zintuigcellen zijn gevoelig voor temperatuurveranderingen van de huid. Koudereceptoren (lichaampjes van Krause) worden geprikkeld wanneer de temperatuur van de huid onder de 38 graden Celsius zakt. Warmtereceptoren (lichaampjes van Ruffini) worden geprikkeld bij een huidtemperatuur boven de 35 graden Celsius.

Warmte afvoeren Bij een te hoge lichaamstemperatuur voert de huid warmte af. De hoeveelheid bloed door de huid kan gereguleerd worden door het verwijden en vernauwen van adertjes in de huid. Als de lichaamstemperatuur te veel stijgt, worden de bloedvaten in de huid wijder. Hierdoor wordt de huid warmer en straalt de warmte via de huid af naar de omgeving. Hoe meer bloed er door de huid stroomt, hoe roder de huid. Door te transpireren verliest je lichaam ook warmte en zo koel je verder af.

103

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Warmte ontstaat in het lichaam door processen in de cel; bij verbranding van voedingsstoffen komt warmte vrij (net zoals bij verbranding van bijvoorbeeld hout warmte vrijkomt). Vooral rondom de lever, waar veel verbranding plaatsvindt, ontstaat veel warmte. Ook in de spieren ontstaat veel warmte. Het bloed verspreidt deze warmte door het hele lichaam. Warmte behouden Als de lichaamstemperatuur te laag is, vernauwen de aderen in de huid zich. Daardoor stroomt er minder bloed door de huid en verliest de huid minder warmte. Hierdoor wordt de huid bleek. Bovendien gaan de haarspieren samentrekken: je krijgt kippenvel. Ook de skeletspieren worden actiever: je gaat rillen en klappertanden. De spieractiviteit zorgt voor meer warmteproductie, omdat voor spieractiviteit verbranding nodig is.

Rol van de hersenen De hersenen spelen bij temperatuurregulatie een grote rol. Temperatuursensoren in de hersenen meten steeds de temperatuur van het bloed. Zintuigcellen in de huid registreren de omgevingstemperatuur. De vaatvernauwing en vaatverwijding worden gereguleerd op basis van deze gegevens. Ook door zweten ontstaat er warmteverlies.

104

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 4 Zintuigen en huid

Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Aanpassing: Bij 'Haarvaten verwijden zich warmte af te geven aan de omgeving' mist het woord 'om' Ook mist er een spatie, linksonder tussen isolerende en luchtlaag. Bron: htps/:stocke .du-acteifn ./m l edaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=1f754fb928cb3789c72ebce0bb512043&order=rank&cou lmn=4&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=1&fud i=dri41%2Fd i-ce40d98f-796e-4527-b966-8031b22bc2f8p .ng

De hypothalamus in de hersenen is de thermostaat van het lichaam. Als de lichaamstemperatuur te hoog of te laag wordt of als de temperatuur van de omgeving verandert, reageert de huid op die veranderingen, totdat de temperatuur weer normaal is.

Meer dan een zintuig De huid is meer dan alleen een zintuig. De huid is ook een belangrijke barrière tussen de binnen- en buitenkant van het lichaam en de huid houdt ziekteverwekkers en andere lichaamsvreemde stoffen tegen. Ook produceert de huid vitamine D. De huid is het grootste orgaan van het lichaam.

Pigmentcellen In de kiemlaag liggen behalve stamcellen ook pigmentcellen. Die maken melanine aan. Melanine zorgt voor een bruine huidskleur. Hoe donkerder de huidskleur, hoe meer melanine er aanwezig is in de huid.

105

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Melanine wordt aangemaakt als reactie op ultraviolette straling (uv-straling) in zonlicht. De melanine neemt de uv-straling op en beschermt de huid zo tegen beschadiging. Hoe minder melanine, hoe groter de kans is op het ontstaan van huidkanker. Uv-straling heeft echter ook een positief effect: het bevordert de vorming van vitamine D. Het lichaam maakt vitamine D zelf aan wanneer de zon op de huid schijnt. Deze vitamine is vooral belangrijk voor de botten en het gebit.

Talg Talg voorkomt dat de huid uitdroogt en bevat stoffen die voorkomen dat micro-organismen het lichaam binnendringen. Het is namelijk een vettige substantie, die via het haarzakje op de huid terechtkomt. Talg verspreidt zich over de huid en houdt de huidharen en de huid zelf vettig en soepel.

4.7 Observeren van de zintuigen

Als verpleegkundige heb je veel contact met de zorgvrager, waardoor je als een van de eersten ziet dat zijn situatie verandert. Je kunt aandoeningen aan de huid en zintuigen opmerken door altijd goed te blijven observeren.

Observeren Observeren doe je om te achterhalen hoe het met de zorgvrager gaat. Je wilt nagaan of er iets is veranderd in zijn situatie. In dit geval wil je weten of hij misschien last heeft van onder- of overprikkeling van de zintuigen. Observeren doe je niet één keer, maar bij elk contact met de zorgvrager. Je probeert signalen op te vangen van een eventueel probleem of een verandering.

106

Je kunt op verschillende manieren observeren: • zonder meetinstrument, waarbij je alleen je eigen zintuigen gebruikt om de situatie van de zorgvrager in te schatten • met een meetinstrument, zoals een risicosignaleringslijst of een thermometer, bloeddrukmeter of teststrip • met meerdere zorgverleners, waarbij iedere zorgverlener vanuit zijn eigen deskundigheid meekijkt.

Onder- of overprikkeling Een zorgvrager kan erg gevoelig of juist verminderd gevoelig zijn voor prikkels aan een zintuig. Per zintuig kun je dit herkennen aan verschillende signalen.

Thema 4 Zintuigen en huid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Voelen Sommige zorgvragers zijn (of worden) overgevoelig voor aanraking. Dat kan zich in de dagelijkse praktijk uiten doordat de zorgvrager overgevoelig reageert op bepaalde kledingstoffen, moeite heeft met aanrakingen en/of moeite heeft met de lichamelijke verzorging (bijvoorbeeld douchen of tandenpoetsen). Iemand kan ook ondergevoelig zijn voor aanraking. Hierdoor kan een zorgvrager blijven wrijven over oppervlakken of op voorwerpen blijven tikken. Ook kan de zorgvrager mensen en voorwerpen voortdurend willen aanraken en/of andere mensen te hard omhelzen. Ruiken Zorgvragers die overgevoelig zijn voor geur kunnen sterk reageren op de geur van etenswaren of van andere mensen (bijvoorbeeld op het zweet of parfum van een ander). Zorgvragers die ondergevoelig zijn voor geuren kunnen voortdurend willen ruiken aan dingen of mensen.

Proeven Zorgvragers die overgevoelig zijn voor smaak kunnen een voorkeur hebben voor bepaald voedsel. Zo zullen zij vaak kiezen voor zachte smaken. Ook zullen ze niet veel variëren in de voeding die zij eten en kunnen zij gaan kokhalzen bij bepaalde smaken.

Zorgvragers die ondergevoelig zijn voor smaak kunnen ander eetgedrag gaan vertonen, zoals het eten van voedsel met sterke smaken (zoals sambal). Ook kunnen zij oneetbare dingen proberen te eten.

Horen Zorgvragers die overgevoelig zijn voor geluid kunnen dit bijvoorbeeld tonen doordat zij de oren met de handen bedekken. Ook kunnen zij erg overstuur raken van het geluid van een stofzuiger of een boormachine, of zelfs het geluid van een eetzaal. Ook kunnen zij geïrriteerd raken door geluiden zoals knisperende papiertjes of een tikkende pen. Deze zorgvragers kunnen de geluiden proberen te overstemmen door zelf harde of andere geluiden te maken (Sensonate, z.d.).

107

Bij ondergevoeligheid voor geluid kan een zorgvrager een vertraagde reactie hebben op opdrachten of helemaal niet reageren op omgevingsgeluiden die heel dichtbij zijn. Ook kan een zorgvrager een voorkeur hebben voor harde muziek of zijn oor heel dichtbij een muziekinstallatie houden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Zien Zorgvragers die overgevoelig zijn voor dingen die zij zien kunnen het onplezierig vinden om aangekeken te worden. Ook kunnen zij last hebben van licht, reflecties en felle kleuren en kunnen ze afgeleid worden door patronen.

Bij ondergevoeligheid kan een zorgvrager visuele prikkels pas te laat opmerken. Ook kan het opvallen dat de zorgvrager sterke lichtbronnen opzoekt of recht in de zon kijkt. Verder kan een zorgvrager hierdoor geen overzicht meer hebben over een ruimte of de lichten aan en uit blijven doen en/of met de vingers voor de ogen bewegen.

4.8 Begrippen 4.9 Bronnen

Bouman, L. M., Bernards, J. A., & Boddeke, H. W. G. M. (2008). Medische fysiologie (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum. Biologielessen.nl. (zonder datum). De huid. Geraadpleegd op 8 november 2023, van https://biologielessen.nl/index.php/dna-60/778-de-huid

Biologielessen.nl. (zonder datum). De tong en neus. Geraadpleegd op 8 november 2023, van https://biologielessen.nl/index.php/dna-60/2048-de-tong-en-neus

Dalm, V., Dekker, L. Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom beroepsonderwijs.

Biologielessen.nl. (zonder datum). Zintuigcellen. Geraadpleegd op 8 november 2023, vanhttps://biologielessen.nl/index.php/dna-13/657-zintuigcellen

Wijnker-Holmes, B. (z.d.). Signalen van onder- en overprikkeling per zintuig. Sensonate. Geraadpleegd op 23 9 noevmeber 2023, van https://sensonate.nl/informatie/prikkelgevoeligheid-per-zintuig-signaleren/

108

Thema 4 Zintuigen en huid

Schünke, M., Schulte, E., & Schumacher, U. (2010). Prometheus Anatomische Atlas: Algemene Anatomie en Bewegingsapparaat. (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thuisarts.nl. (2017). Ik wil leren omgaan met slechthorendheid. Geraadpleegd op 22 september 2020, van https://www.thuisarts.nl/slecht-horen/ik-wil-leren-omgaan-met-slechthorendheid

109

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 5 KEEL, NEUS EN OORZIEKTEN

Inhoud thema • Aandoeningen aan de keel • Aandoeningen aan de neus • Aandoeningen aan het oor • Verdieping • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De keel, de neus en het oor dragen bij aan de manier waarop je de wereld waarneemt. Je kunt problemen krijgen met proeven, ruiken en horen als een van deze organen aangedaan is. Een aandoening aan de keel, de neus of het oor kan op verschillende manieren ontstaan, bijvoorbeeld door een ontsteking, infectie of door ouderdom.

5.1 Aandoeningen aan de keel

De keel speelt een levensbelangrijke rol voor de mens, omdat deze betrokken is bij de ademhaling. Door een aandoening aan de keel kunnen dan ook hinderlijke klachten ontstaan, zoals benauwdheid. De meest voorkomende aandoening aan de keel is een ontsteking.

Keelontsteking Bij een keelontsteking (faryngitis) zijn de slijmvliezen in de keelholte ontstoken. Deze ontsteking wordt meestal veroorzaakt door een infectie met een verkoudheidsvirus, of een ander virus zoals de ziekte van Pfeiffer. Ook een bacterie kan keelontsteking veroorzaken. Bij een keelontsteking zijn vaak ook de keelamandelen (tonsillen) ontstoken. Dit zijn een soort lymfeklieren achter in de keel. Als de amandelen ontstoken zijn, is er sprake van een keelamandelontsteking (tonsillitis).

Keelpijn

Let op: keelpijn ontstaat niet altijd door een keelontsteking. Er kunnen ook andere oorzaken zijn voor keelpijn, zoals roken, veel schreeuwen, droge lucht inademen, veel keelschrapen, een soa of een ontsteking van de schildklier.

Symptomen Bij keelontsteking kan een zorgvrager last krijgen van: • pijn in de keel • roodheid in de keel, soms met witte plekjes of dik slijm • opgezette en soms pijnlijke lymfeklieren in de hals • koorts • heesheid (klachten met praten).

111

Heesheid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Heesheid ontstaat doordat de stembanden niet goed werken. Normaal gesproken trillen de stembanden als er lucht langskomt. Zo ontstaat er een geluid: de stem. Als de stembanden niet goed trillen, klinkt iemand hees. Er ontstaan dan klachten met praten. De stem klinkt bijvoorbeeld schor, minder helder of minder hard. Soms kan iemand helemaal niet meer praten (er komt geen geluid meer). Ook kan iemand moe worden door het praten.

Behandeling Een keelontsteking gaat meestal vanzelf over binnen tien dagen. Bij een regelmatig terugkerende keelamandelonsteking kan er voor gekozen worden om de amandelen te laten verwijderen. Zelf doen bij keelpijn Een zorgvrager kan zelf wel maatregelen nemen tegen de pijn: • regelmatig koud water drinken • op een snoepje zuigen • genoeg rust nemen • zo weinig mogelijk praten (maar wel normaal en niet fluisteren) • paracetamol nemen.

5.2 Aandoeningen aan de neus

De zenuwcellen in de neus en mond zijn niet vaak aangedaan, behalve bij een verkoudheid waardoor er een verstopping kan ontstaan door gezwollen slijmvlies. Ook is het goed om te beseffen dat ouderen een verminderde reuk of smaak kunnen hebben. Hierdoor kan het bijvoorbeeld voorkomen dat ze bedorven voedsel niet herkennen en gewoon opeten, wat kan leiden tot een voedselvergiftiging.

112

Verkoudheid Bij een verkoudheid (nasofaryngitis of rinofaryngitis) is het slijmvlies in de neus, de keel en de bijholten ontstoken. Een verkoudheid ontstaat door een virus. Door de ontsteking verdikt het slijmvlies en maakt het veel slijm aan. Hierdoor kan de neus vernauwen en verstopt raken. Het slijm kan als snot uit de neus of achter in de keel komen.

Thema 5 Keel, neus en oorziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Door een verkoudheid kan de zorgvrager last krijgen van: • een snotneus • een verstopte neus • minder ruiken • niezen • hoesten • keelpijn • heesheid • koorts • oorpijn • oorsuizen.

Behandeling Een verkoudheid gaat vanzelf over. Soms blijven de klachten wel een paar weken aanhouden. Medicijnen zijn niet nodig. Wanneer een zorgvrager veel last heeft van een verstopte neus kunnen er wel een neusspray of neusdruppels gebruikt worden. Hierdoor wordt het slijmvlies minder dik en kan de zorgvrager makkelijk door de neus ademen.

Bijholteontsteking Bij een bijholteontsteking (sinusitis) ontstaan er bij een verkoudheid extra klachten, zoals pijn in het gezicht of een verminderd reukvermogen. Deze klachten ontstaan door de ontsteking van het slijmvlies van de neusbijholten. De neusbijholten bevinden zich links en rechts van de neus in het bot van de bovenkaak. Ook in het voorhoofd bevindt zich een bijholte (voorhoofdsholte). Alle bijholten staan in verbinding met de neus-keelholte.

113

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bron: https://www.shutterstock.com/image-photo/sinusitis-frontitis-female-face-inflammation-mucous-2126955053

Bijholtes.

Symptomen Het slijmvlies van de holtes is bij elke verkoudheid ontstoken, maar er is sprake van een bijholteontsteking wanneer de zorgvrager naast normale verkoudheidsklachten ook last heeft van: • pijn of druk in de bovenkaak, het gezicht of het voorhoofd • verminderd reukvermogen • mogelijk gevoeligheid van de wortels van de bovenste tanden en kiezen • mogelijk verergering van de pijn bij kauwen of bukken • mogelijk koorts • mogelijk zwelling van de wang.

114

Behandeling Een bijholteontsteking geneest vanzelf, meestal binnen één tot drie weken. Er zijn geen medicijnen die de genezing stimuleren. Een zorgvrager kan wel medicatie gebruiken om de klachten te verminderen, zoals paracetamol tegen de pijn of neusdruppels of een neusspray tegen de zwelling van het slijmvlies (om vrijer te kunnen ademen). Reukstoornissen Reukstoornissen kunnen ontstaan door trauma aan het hoofd, chronische ontstekingen en ontsteking van de bovenste luchtwegen:

Thema 5 Keel, neus en oorziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Anosomie is een totaal verlies van het reukvermogen, van enkele geuren (selectieve anosomie) tot alle geuren (totale anosomie). Dit kan ontstaan doordat geuren niet goed naar de zintuigcellen geleid worden vanwege verstopping of beschadiging van de neus, of doordat de impulsen van de zintuigen niet in de hersenen terechtkomen. • Bij hyposomie is het reukvermogen verminderd. Dit komt vooral bij ouderen voor.

Een zorgvrager kan verder last hebben van geurhallucinaties (geuren ruiken die er niet zijn), andere interpretaties van geuren of het onvermogen om geuren te benoemen. Smaakstoornissen Smaakstoornissen ontstaan door schade aan de smaakpapillen of de aangezichtszenuw. Wanneer iemand helemaal geen smaakvermogen meer heeft, wordt gesproken van ageusie: hierbij ontbreken een of meer basissmaken volledig. Een verminderd smaakvermogen heet hypogeusie. Net als bij het reukzintuig kunnen ook smaakhallucinaties, veranderde waarneming en onvermogen om smaken te benoemen voorkomen. Smaakstoornissen kunnen ook ontstaan door gebruik van medicatie, zoals bij chemotherapie. Ook tumoren in de neus en op de tong kunnen reuk- en smaakstoornissen veroorzaken.

5.3 Aandoeningen aan het oor

Aandoeningen aan het oor komen regelmatig voor, zowel bij kinderen (oorontsteking) als bij volwassenen (slechthorendheid). Ze kunnen pijn, slechthorendheid en evenwichtsstoornissen veroorzaken.

Oorontsteking Oorontsteking ontstaat vaak als gevolg van een infectie met bacteriën, schimmels of virussen. Het oor kan op verschillende plekken ontstoken raken. Hierdoor kunnen twee vormen van oorontsteking ontstaan: de gehoorgangontsteking en de middenoorontsteking. Gehoorgangontsteking Bij een gehoorgangontsteking (otitis externa) is de huid van de gehoorgang ontstoken. Dat kan bijvoorbeeld komen door ziekteverwekkers, maar ook door irritatie door een hoortoestel, eczeem of een allergische reactie.

115

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: htps:/stock.edu-acte if.nl/meda ifle ir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=6ce782e535d9f13656af2fb0e063bcbd&column=12&slitve iw=overve iw&ve iw=preve iw&fle id i=9&fud i=dri41%2Fd i-aa3baadb-9709-43fd-96b8-250acd936e0a.png

Gehoorgangontsteking.

Symptomen Symptomen van een gehoorgangontsteking zijn: • de huid in de gehoorgang is vochtig, rood, schilferig en gezwollen • jeuk en pijn aan het oor • tijdelijke slechthorendheid door de zwelling.

Om de diagnose te stellen kijkt de arts met een apparaatje in het oor. Zo kan hij zien of de ontsteking wordt veroorzaakt door een bacterie of een schimmel en de behandeling hierop aanpassen.

Behandeling Een gehoorgangontsteking wordt behandeld met zure oordruppels. Deze oordruppels werken ontsmettend. Ze maken de huid in de gehoorgang zuurder, waardoor de groei van bacteriën die de ontsteking veroorzaken vermindert. Soms moet huisarts de gehoorgang eerst uitspuiten. Meestal geneest de gehoorgangontsteking binnen één tot drie weken. Zo kun je een gehoorgangontsteking voorkomen:

116

Thema 5 Keel, neus en oorziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Laat de zorgvrager de oren niet schoonmaken van binnen en er niet in peuteren. Vertel dat de gehoorgang zichzelf reinigt. • Laat de zorgvrager bij het douchen en haren wassen voorover buigen. Zo krijgt hij geen water en zeep in het oor. • Zorg ervoor dat het oor goed afgedroogd wordt na het douchen. Middenoorontsteking Een middenoorontsteking (otitis media) is een ontsteking die midden in het oor zit. Deze ontstaat door een afsluiting van de buis van Eustachius. Dit komt vooral voor bij kinderen omdat bij hen de buis van Eustachius korter en nauwer is. Hierdoor is deze gevoeliger voor infecties. Symptomen Symptomen van een middenoorontsteking zijn: • koorts • veel oorpijn, doordat het ontstekingsvocht op het trommelvlies drukt • soms tijdelijke slechthorendheid.

Behandeling Als kinderen vaak een middenoorontsteking hebben, kan het trommelvlies beschadigd raken. Om druk op het trommelvlies te voorkomen, kunnen er dan trommelvliesbuisjes geplaatst worden. De ergste klachten zijn meestal binnen twee tot drie dagen over. Daarna geneest alles vanzelf.

Soms ontstaat er een loopoor. Door de druk komt er een scheurtje in het trommelvlies. Het ontstekingsvocht loopt hierdoor weg. Hier kan wat bloed bij zitten, maar dat kan geen kwaad. Doordat de druk wegvalt, verdwijnt ook de pijn. Een loopoor geneest meestal binnen een week. Doof- en slechthorendheid Bij doofheid kan een zorgvrager helemaal niets meer horen. Iemand is slechthorend wanneer hij geluiden en stemmen minder goed hoort. Bij een normaal gesprek kan hij niet alles verstaan.

Er zijn twee vormen van slechthorendheid: • een geleidingsstoornis, waarbij het geluid niet goed aankomt in het slakkenhuis Dit kan bijvoorbeeld ontstaan door een prop oorsmeer in de gehoorgang,

117

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

een gaatje in het trommelvlies, afwijkingen aan de gehoorbeentjes of een afgesloten buis van Eustachius. Hierdoor kan het gehoorzintuig de geluidsprikkel niet registreren en dus ook geen impulsen naar de hersenen sturen. • een perceptiestoornis, waarbij de zintuigcellen niet goed werken De zintuigcellen in het slakkenhuis zetten de geluidsprikkel niet meer goed om in impulsen of de gehoorzenuw stuurt de impulsen niet goed naar de hersenen. Een perceptiestoornis kan aangeboren zijn, maar kan ook op latere leeftijd ontstaan, bijvoorbeeld door een klap op het hoofd, een aangetaste gehoorzenuw door een infectie of zuurstoftekort in het gehoororgaan. Bij ouderdomsslechthorendheid (presbyacusis) is er ook sprake van een perceptiestoornis. Hierbij neemt het gehoorverlies vanaf het 50e levensjaar geleidelijk toe, vooral in de hoge tonen. Als gevolg van te veel blootstelling aan geluid verdwijnen de cellen in het slakkenhuis. Steeds vaker komt dit ook al bij jongeren voor. De hoge tonen vallen als eerste weg, later gevolgd door de lagere tonen. Slechthorendheid is een veelvoorkomende aandoening in Nederland. Uit bevolkingsenquêtes in 2010 blijkt dat bijna 2 miljoen mensen in Nederland last hebben van gehoorproblemen (NHG, 2014).

Twee slechthorende zorgvragers

Meneer Vissers heeft een gehoorgangontsteking. Hierdoor is de gehoorgang verdikt en komen de geluidstrillingen niet goed aan in het slakkenhuis. Meneer is hierdoor tijdelijk slechthorend.

Meneer El Baroudi heeft lange tijd in een fabriek gewerkt waar veel lawaai was. Hierdoor zijn de zintuigcellen in het slakkenhuis aangetast. Meneer is hierdoor blijvend slechthorend.

118

Symptomen Slechthorendheid kun je aan deze signalen herkennen: • De zorgvrager heeft last van oorsuizen. • De zorgvrager zet het geluid van de tv of radio steeds harder. • De zorgvrager raakt geïrriteerd omdat iedereen in zijn omgeving volgens hem steeds zachter praat.

Thema 5 Keel, neus en oorziekten

• De zorgvrager wordt onzeker doordat hij steeds minder verstaat van gesprekken en minder geluiden hoort.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Gehoorstoornissen kunnen vaak verholpen worden met een hoortoestel of een implantaat. Vier foto's in een collage (met telks de naam van het onderdeel eronder in stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde): achter het oor hoortoestel, in het oor hoortoestel, beengeleider en cochleair implantaatVoorbeelden: Beengeleider: https://www.stichtinghoormij.nl/CmsData/Documenten/HOREN%20magazine/4-13/Horen04-13_beengeleiding.pdfOverige: https://www.oogvereniging.nl/nieuws/een-cochleair-implantaat-hoe-dan/ Combinatie van foto's naast elkaar: achter het oor hoortoestel, in het oor hoortoestel, beengeleider en cochleair implantaat. Voorbeelden zijn te vinden op https://www.kno.nl/patienten-informatie/oor/cochleair-implantaat/ en https://www.kno.nl/patienten-informatie/oor/hoortoestellen/

Hoortoestel Een hoortoestel versterkt het geluid, doordat geluid wordt omgezet in een digitaal signaal en het eerst wordt bewerkt (bijvoorbeeld versterkt of vervormd) voordat het in het oor terechtkomt. Een hoortoestel bestaat altijd uit een microfoon, die het geluid opvangt, een versterker en een luidspreker die het geluid doorgeeft.

Er zijn verschillende hoortoestellen. Welk hoortoestel gebruikt wordt is afhankelijk van de geluiden die een zorgvrager niet meer kan horen. Hoortoestellen kunnen namelijk verschillen in de geluiden die ze versterken (sommige hoortoestellen versterken vooral hoge tonen, andere juist meer lage tonen en weer andere vooral middentonen) en de hoeveelheid versterking die ze kunnen geven (sommige hoortoestellen versterken weinig en andere hoortoestellen versterken juist veel). Bij de meeste hoortoestellen is het mogelijk om de geluidsfiltering, versterking en demping van harde geluiden ook nog in te stellen. Hoortoestellen kunnen ook verschillend gedragen worden: • achter het oor: de meeste zorgvragers hebben een achter-het-oor-toestel (AHO). Het hoortoestel zit achter het oor en het geluid gaat via een plastic slangetje en oorstukje naar het oor. • in het oor: een in-het-oor-toestel (IHO) wordt in de oorschelp of zelfs alleen in het oor geplaatst. • via de schedel: een beengeleider is een hoortoestel waarbij geluiden omgezet worden in trillingen. Die trillingen worden overgebracht op het bot van de schedel. Dit kan op verschillende manieren gebeuren: via een

119

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

titanium schroefje dat tijdens een operatie in de schedel is gezet (een bone conduction device) of via een hoorbril met poten op de huid achter het oor. Bij deze hoortoestellen trilt het binnenoor mee met de schedel, waardoor de zorgvrager het geluid kan horen. Deze hoortoestellen worden ingezet bij mensen die een normaal hoortoestel niet kunnen verdragen.

Cochleair implantaat Een cochleair implantaat (CI) is een gehoorprothese die de de functie van beschadigde zintuigcellen overneemt. Het hulpmiddel wordt ingezet bij ernstig slechthorende kinderen en volwassenen. Het apparaatje werkt anders dan een normaal hoortoestel. Het versterkt de geluiden niet, maar het zet geluidsprikkels om in elektrische impulsen. Die elektrische signalen gaan direct naar de gehoorzenuw.

Graag zo namaken in stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Afkomstig van https://www.kno.nl/patienten-informatie/oor/cochleair-implantaat/

Cochleair implantaat. Een cochleair implantaat bestaat uit twee gedeeltes:

120

Thema 5 Keel, neus en oorziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• het uitwendige gedeelte, dat het geluid met microfoons opvangt, met een processor omzet in een elektrisch signaal en via een zendspoel overbrengt naar een ontvangstspoel in het inwendige gedeelde. De zendspoel en ontvangstspoel blijven bij elkaar met magneten in het uitwendige en inwendige deel. • het inwendige (geïmplanteerd) gedeelte, dat bestaat uit de ontvangstspoel en elektroden die naar het slakkenhuis gaan. De elektrische signalen worden opgevangen in de ontvangstspoel en vervolgens doorgegeven met de elektroden. Deze prikkelen de gehoorzenuw. Een slechthorende zorgvrager verplegen Tips voor de omgang met een slechthorende zorgvrager: • Spreek rustig en duidelijk, maar praat niet te hard. • Gebruik korte zinnen. • Zorg ervoor dat je gezicht goed te zien is als je praat. Houd niets voor je mond. • Zorg voor voldoende licht en ga niet met je rug naar het licht staan. Dan is je gezicht minder gemakkelijk te zien. • Verminder het geluid: zet de televisie, radio en muziek uit. • Vraag af en toe of de zorgvrager je goed heeft verstaan. • Schrijf belangrijke zaken op. • Zorg ervoor dat een zorgvrager zijn hoortoestel gebruikt, wanneer hij dit heeft. Tinnitus Een zorgvrager met tinnitus hoort voortdurend een geluid in zijn hoofd. Dit geluid is niet afkomstig uit de omgeving en iemand anders kan het geluid ook niet horen. Tinnitus wordt ook wel oorsuizen genoemd.

Het is meestal niet duidelijk waar tinnitus door veroorzaakt wordt. Er zijn een paar mogelijke oorzaken. Het geluid kan bijvoorbeeld ontstaan door: • overactieve hersencellen en zenuwcellen • een afwijking aan de bloedvaten, gehoorbeentjes of het binnenoor. Er bestaat geen behandeling voor tinnitus. Soms gaat het vanzelf over, maar als dit niet het geval is, moet de zorgvrager ermee leren leven. Veel mensen ervaren het geluid na verloop van tijd als minder hinderlijk.

Bekijk online het fragment "Áltijd een ***geluid: tinnitus uitgelegd." van NOS op 3.

121

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Positie-duizeligheid Het oor kan ook betrokken zijn bij duizeligheid, doordat het evenwichtsorgaan zich in deze regio bevindt. Duizeligheid die hierdoor ontstaat heet positie-duizeligheid, of benigne paroxismale positie-duizeligheid (BPPD). Hierbij zitten er kristallen in één van de evenwichtsorganen, waardoor deze niet goed werken en er duizeligheid ontstaat. In de botten achter de oren zitten de evenwichtsorganen. Deze sturen informatie naar de hersenen bij bewegingen van het hoofd, waardoor je in balans kunt blijven en scherp kunt blijven zien als je beweegt. Een evenwichtsorgaan bestaat uit vijf gedeeltes: twee zakjes en drie kanalen. Normaal gesproken zitten er kristallen vast aan de bodem van de zakjes. Die dragen bij aan het meten van de bewegingen en de zwaartekracht. Bij BPPD zijn de kristallen losgekomen, waardoor er ook kristallen in de kanalen zijn gekomen. Hierdoor ontstaat duizeligheid.

Graag namaken inde stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https://erasmusmc.4cloud.nl/folderportal/pims_ordermod_data/erasmusmc_ziekenhuis/folders?action=downloadpdf&folderid=FLDR-5PAB1662648093UU0O

122

Symptomen Bij BPPD krijgt een zorgvrager last van: • duizeligheid bij bewegingen van het hoofd (bijvoorbeeld als iemand gaat liggen, zich omdraait in bed, omhoog kijkt of bukt) • hevige duizeligheid, die kort duurt (meestal minder dan een minuut) • misselijk gevoel

Thema 5 Keel, neus en oorziekten

• verhoogde kans om te vallen. De klachten kunnen verdwijnen of verminderen wanneer de zorgvrager een snelle beweging met het hoofd herhaalt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Er zijn twee testen waarmee de duizeligheid opgewekt wordt en BPPD vastgesteld kan worden. Bij deze test worden meestal typische oogbewegingen gezien. De testen zijn: • de laterale rol: de zorgvrager ligt en draait zich snel om • kiepproef: de zorgvrager zit eerst rechtop en wordt daarna plotseling achterover gekiept met het hoofd en het bovenlichaam. Behandeling Bij de meeste zorgvragers verdwijnt de duizeligheid na maximaal vier weken vanzelf. Bij 30 procent van de zorgvragers is dit niet het geval en is er een behandeling nodig. De behandeling bestaat uit een aantal bewegingen met het lichaam en het hoofd die een aantal keer herhaald worden. Door deze bewegingen verplaatsen de loszittende kristallen weer naar de zakjes. Daar hechten ze zich weer vast waardoor de duizeligheid verdwijnt.

Ziekte van Ménière Bij de ziekte van Ménière ontstaat er ook duizeligheid door een probleem in het evenwichtsorgaan. De zorgvrager krijgt hierdoor hevige duizeligheidsaanvallen en kan ook minder goed horen of last krijgen van oorsuizen. Zo'n aanval duurt lang: twintig minuten tot enkele uren. De klachten ontstaan waarschijnlijk doordat er te veel vloeistof in het evenwichtsorgaan zit, maar dat is nog niet helemaal zeker. Symptomen Bij de ziekte van Ménière kan de zorgvrager tijdens een aanval last krijgen van: • hevige duizeligheid en misselijkheid, zodanig dat de zorgvrager niets meer kan doen • braken • minder goed horen • oorsuizen • gevoel alsof het oor vol zit • snelle oogbewegingen (opgemerkt door de omgeving, niet door de zorgvrager zelf).

123

De aanval duurt twintig minuten tot enkele uren, maar meestal niet langer dan twaalf uur. Tijdens de aanval kan de zorgvrager zijn normale activiteiten niet meer volhouden. Tijdens een aanval kan de zorgvrager het best gaan liggen. Na de aanval kan de duizeligheid nog enkele dagen lichter aanhouden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling De huisarts of KNO-arts kan medicatie voorschrijven om duizeligheid te voorkomen of te bestrijden. Meestal wordt begonnen met medicatie die ingenomen kunnen worden bij een aanval. Als dit niet genoeg werkt kan er overgestapt worden op een behandeling waarbij dagelijks betahistine wordt genomen. Ook kunnen er injecties met corticosteroïden worden gegeven in het middenoor. Als de aanvallen hierdoor niet ophouden kunnen er ook nog injecties gegeven worden met gentamycine. De injecties helpen alleen tegen de aanvallen (en niet tegen gehoorverlies, oorsuizen of evenwichtsproblemen tussen de aanvallen door).

Meestal verdwijnen de aanvallen vanzelf na een aantal jaren. Hoelang dit duurt verschilt per persoon. Sommige mensen houden wel twintig jaar last van de aanvallen. Voordat de aanvallen stoppen neemt de frequentie van de aanvallen af. De zorgvrager krijgt steeds minder aanvallen en de aanvallen worden ook korter. De problemen met het gehoor blijven meestal bestaan, ook als de aanvallen zijn verdwenen. De zorgvrager blijft minder goed horen en ook het oorsuizen kan blijven.

Raadselachtige aandoening

Bruintjes (2021) beschrijft de ziekte van Ménière als een raadselachtige aandoening. Volgens hem zijn de zoektocht naar de oorzaak en de beste behandeling namelijk nog lang niet ten einde. De beste behandeling zou volgens hem de duizeligheidsaanvallen moeten bestrijden, oorklachten (suizen, drukgevoel) verminderen én de progressieve verslechtering van gehoor en evenwichtsfunctie tegengaan. Maar zo’n behandeling is er niet. De bestaande behandelingen geven namelijk niet altijd een goed resultaat.

124

Wil je meer weten? Kijk dan op de website van ResearchGate.

5.4 Verdieping

Er komen steeds meer ouderen in Nederland. En daardoor kan ook een groot gedeelte van de bevolking niet goed horen. Ongeveer 30 procent van de 65-plussers heeft namelijk last van ouderdomsslechthorendheid. En bij

Thema 5 Keel, neus en oorziekten

80-plussers is dat zelfs 80 procent (Homans et al, 2017). Je zult als verpleegkundige daarom vaak te maken krijgen met zorgvragers die niet goed kunnen horen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Een hoortoestel kan helpen. De zorgvrager kan hierdoor weer goed verstaan wat je zegt. Er is alleen een probleem: veel zorgvragers willen geen hoortoestel. Slechts twee op de drie 50-plussers besluit daadwerkelijk een hoortoestel te nemen. En dat doen ze ook niet meteen. Na de eerste tekenen van slechthorendheid duurt het gemiddeld namelijk tien jaar voordat iemand een hoortoestel aanschaft. En zelfs dan zorgt het er niet altijd voor dat iemand ook echt beter gaat horen: een op de vijf mensen gebruikt het toestel namelijk nooit (Pronk & Versfeld, 2020). Er zijn verschillende redenen waarom zorgvragers hun hoortoestel niet dragen: ze vinden het geluid onprettig of blikkerig of ze horen vervelende bijgeluiden. Ook kan een hoortoestel het gehoorverlies meestal niet helemaal ongedaan maken, vooral in een rumoerige omgeving kan de zorgvrager nog steeds niet alles horen zoals voorheen.

Dat heeft twee redenen: • Een zorgvrager met ouderdomsslechthorendheid heeft minder haarcellen in het slakkenhuis dan een gezond persoon. Hoe meer haarcellen er in het slakkenhuis zitten, hoe beter iemand geluid kan onderscheiden. De zorgvrager krijgt daarom moeite om spraak te onderscheiden van rumoer. Hij kan iemand niet goed meer verstaan als er ook andere geluiden zijn (Pronk & Versfeld, 2020). • De zorgvrager heeft vaak al langere tijd last van slechthorendheid, waardoor de hersenen geen geluidsprikkels meer verwerken. Er is sprake van auditieve onderstimulatie. Zonder geluidsprikkels gaat het vermogen om geluiden te onderscheiden ook in de hersenen achteruit (Van der Heijden, 2022). Een hoortoestel kan de verwachtingen van een zorgvrager vaak niet meteen waarmaken: hij kan nog steeds niet alles horen in een rumoerige omgeving en het helpt ook niet om het hoortoestel harder te zetten. Als het geluid te hard staat, kan het namelijk onaangenaam worden. Dat komt doordat slechthorende mensen geluiden anders ervaren. Bij een normaal gehoor kan iemand zachte geluiden horen en harde geluiden verdragen. Bij slechthorendheid is dat anders. Zachte geluiden worden niet meer goed

125

waargenomen. Alleen hardere geluiden worden gehoord (er moet een waarnemingsdrempel overschreden worden), maar dat geluid klinkt ook direct sterk en daarna wordt het al snel onaangenaam hard (Van der Heijden, 2022).

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Een zorgvrager kan zich er zo aan irriteren dat hij besluit het hoortoestel in de la te laten liggen. Toch is dat niet verstandig. Er komen dan namelijk weer minder geluidsprikkels binnen en het vermogen om geluiden te onderscheiden gaat nog harder achteruit. Ook kan iemand door het gehoorverlies moeilijker communiceren en zelfs in een sociaal isolement terechtkomen, waardoor de kwaliteit van leven achteruitgaat. Uit onderzoek blijkt zelfs dat een hoortoestel eraan bij kan dragen dat de achteruitgang van cognitieve functies vertraagd wordt (Livingston et al, 2020). Toch is er hoop voor de slechthorende oudere. De hersenen kunnen namelijk opnieuw wennen aan de toevoer van nieuwe geluidsprikkels, waardoor de zorgvrager ook weer gemakkelijker geluiden kan onderscheiden. Maar daarvoor moet de zorgvrager het hoortoestel wel gebruiken en geduld hebben. Het duurt namelijk ten minste twee maanden voordat zorgvragers (en hun hersenen) gewend zijn aan de geluiden. Het gaat daarbij niet alleen om geluiden in een rumoerige omgeving of een gesprek, maar ook geluiden zoals het tikken van een klok. Het is dus belangrijk dat een zorgvrager het hoortoestel na het eerste (onaangename) gebruik niet meteen terug legt in de la.

5.5 Begrippen 5.6 Bronnen

Dalm, V., Dekker, L. Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom beroepsonderwijs.

Bruintjes, T. D. (2021). De raadselachtige ziekte van Menière. Leiden: Universiteit Leiden. Geraadpleegd op 18 januari 2024 van https://hdl.handle.net/1887/3278798

Erasmus MC (z.d.). BPPD (Benigne Paroxysmale Positie Duizeligheid). Geraadpleegd op 18 januari 2024, van htps://erasmusmc.4cloud.nl/folderportal/pims_ordermod_data/erasmusmc_ziekenhuis/folders?action=downloadpdf&folderid=FLDR-5PAB1662648093UU0O

126

Thema 5 Keel, neus en oorziekten

Homans NC, Metselaar RM, Dingemanse JG, Van der Schroeff MP, Brocaar MP, Wieringa MH, et al. Prevalence of age-related hearing loss, including sex differences, in older adults in a large cohort study. Laryngoscope 2017;127:725-30.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

KNO.nl (z.d.). Cochleair implantaat. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.kno.nl/patienten-informatie/oor/cochleair-implantaat/

KNO.nl. (z.d.). Gehoorgangontsteking. Geraadpleegd op 22 september 2020, van https://www.kno.nl/patienten-informatie/oor/gehoorgangontsteking/

KNO.nl (z.d.). Slechthorendheid en hoortoestellen. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.kno.nl/patienten-informatie/oor/hoortoestellen/

KNO Medisch Centrum (z.d.). Keelontsteking. Geraadpleegd op 18 januari 2024, van https://www.knomc.nl/aandoeningen/keelontsteking/ Livingston G, Huntley J, Sommerlad A, Ames D, Ballard C, Banerjee S, et al. Dementia prevention, intervention, and care: 2020 report of the Lancet Commission. Lancet 2020;396:413-46.

NHG (2014). Richtlijn slechthorendheid. Geraadpleegd op 22 januari 2024, van https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/slechthorendheid#volledige-tekst NHG (2017). Richtlijn duizeligheid. Geraadpleegd op 22 januari 2024, van https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/duizeligheid#volledige-tekst

Pronk M, Versfeld N. Ouderdomsslechthorendheid: Technieken van vandaag en morgen de communicatie verbeteren. Geron 2020;22(3).

Rijnstate (z.d.). Ziekte van Ménière. Geraadpleegd op 18 januari 2024, van https://www.rijnstate.nl/aandoening-en-behandeling/ziekte-van-meniere.

Schünke M, Schulte E, Schumacher U, Voll M, Wesker K, MediLingua. (2010). Prometheus: anatomische atlas / Algemene anatomie en bewegingsapparaat (2e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Thuisarts.nl. (2021). Ik heb een bijholteontsteking. Geraadpleegd op 18 januari 2024, van https://www.thuisarts.nl/bijholteontsteking/ik-heb-bijholteontsteking

127

Thuisarts.nl. (2021). Ik heb keelpijn. Geraadpleegd op 18 januari 2024 van https://www.thuisarts.nl/keelpijn/ik-heb-keelpijn

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thuisarts.nl. (2023). Ik heb last van positie-duizeligheid. Geraadpleegd op 17 januari 2024, van https://www.thuisarts.nl/positie-duizeligheid-bppd/ik-heb-last-van-positie-duizeligheid-bppd Thuisarts.nl. (2020). Ik ben verkouden. Geraadpleegd op 17 januari 2024, van https://www.thuisarts.nl/verkouden/ik-ben-verkouden

Thuisarts.nl. (2023). Ik heb de ziekte van Ménière. Geraadpleegd op 17 januari 2024, vanhttps://www.thuisarts.nl/ziekte-van-meniere/ik-heb-ziekte-van-meniere

Thuisarts.nl. (2014). Ik heb een ontsteking van de gehoorgang. Geraadpleegd op 22 september 2020, van https://www.thuisarts.nl/ontsteking-van-gehoorgang/ik-heb-ontsteking-van-gehoorgang Thuisarts.nl. (2017). Mijn kind heeft een middenoorontsteking. Geraadpleegd op 22 september 2020, van https://www.thuisarts.nl/slecht-horen/ik-hoor-slecht

Van der Heijden P. Kan een hoortoestel bij presbyacusis wachten? Huisarts Wet 2022;65(7):38-40. DOI:10.1007/s12445-022-1498-7.

128

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 5 Keel, neus en oorziekten

129

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 6 AANDOENINGEN AAN OOG, MOND EN GEBIT

Inhoud thema • Aandoeningen aan de ogen • Aandoeningen aan gebit en mond • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Je zintuigen beschermen je. Je gezichtsvermogen zorgt ervoor dat je je omgeving kunt beoordelen en veilig kunt bewegen en handelen. Dankzij de smaakzintuigcellen kun je je voedsel proeven en weet je of je eten nog goed is om te eten. En de mond heeft ook nog een andere rol. Dankzij je mond en gebit kun je voedsel kauwen, waardoor het al gedeeltelijk verteerd wordt in de mond en vervolgens in kleinere stukken in de maag aankomt. Deze organen spelen dus een belangrijke rol bij het in stand houden van de gezondheid van het lichaam.

6.1 Aandoeningen aan de ogen

Bij een aandoening aan de ogen wordt het zicht van de zorgvrager slechter. Toch is het voor de zorgvrager niet altijd duidelijk dat zijn ogen verslechteren, doordat dit zeer geleidelijk gaat. Hij went aan het slechte zicht, waardoor hij niet altijd doorheeft dat er iets mis is. Er kunnen op verschillende manieren problemen met de ogen ontstaan. Zo kan er al een aandoening ontstaan bij de geboorte of gedurende het leven, bijvoorbeeld door een infectie of door ouderdom. Slechtziendheid en blindheid Wanneer het zicht van iemand verminderd is, is er sprake van slechtziendheid of blindheid.

Blindheid We spreken van blindheid wanneer: • iemands zicht in het beste oog minder is dan 5% ten opzichte van normaal zicht • óf als iemand een gezichtsveld heeft van 10 graden of minder (een normaal gezichtsveld is 140 graden). Het gezichtsveld geeft aan hoe breed en hoog het beeld is dat iemand ziet als hij recht vooruit kijkt. Bij een klein gezichtsveld lijkt het net alsof je door een koker kijkt: je ziet alleen wat recht voor je is. Blindheid kan verschillende oorzaken hebben. Zo kan iemand blind geboren worden, maar blindheid kan ook ontstaan door een oogziekte, ouderdom, een ongeval of een val op het hoofd (waardoor niet-aangeboren hersenletsel ontstaat). In Nederland leven naar schatting 76.000 blinde mensen (Bartimeus, z.d.).

131

Slechtziendheid Er is sprake van slechtziendheid wanneer: • het zicht minder dan 30% is ten opzichte van normaal zicht • of het gezichtsveld 30 graden of minder is.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Er zijn veel verschillende vormen van slechtziendheid. Zo kan iemand slecht zien in het donker of juist beter zien bij schemerlicht dan bij fel licht. Ook kan iemand een donkere vlek zien in het midden van zijn zicht of juist het gevoel hebben door een koker te kijken. Slechtziendheid wordt veroorzaakt door een aandoening en kan niet gecorrigeerd worden door een bril of contactlenzen te dragen (Oogfonds, zonder datum). Slechtziendheid komt veel vaker voor dan blindheid. Naar schatting zijn er ongeveer 222.000 mensen in Nederland slechtziend (Bartimeus, z.d.).

Kleurenblindheid Bij kleurenblindheid kan iemand niet alle kleuren zien. Meestal ziet hij nog wel kleuren, maar niet alle kleuren even goed. Bij kleurenblindheid is er meestal een probleem met de kegeltjes in het netvlies. Vaak zijn mensen kleurenblind voor één kleur, zoals rood of groen. In andere gevallen werken niet alle kegeltjes meer zoals het hoort.

Kleurenblindheid komt vaak voor. Acht procent van de mannen in Nederland heeft een vorm van kleurenblindheid. Bij vrouwen komt het veel minder voor, maar ook zij kunnen kleurenblind zijn. Een half procent van de Nederlandse vrouwen heeft een vorm van kleurenblindheid. Kleurenblindheid kan ook op latere leeftijd ontstaan door aandoeningen aan het netvlies of ontsteking van de oogzenuw.

132

Om kleurenblindheid aan te tonen kan een test gebruikt worden. Bij zo'n test krijgt de zorgvrager afbeeldingen te zien met gekleurde stippen, waarop in een afwijkende kleur cijfers of plaatjes staan. Mensen die niet kleurenblind zijn, kunnen deze cijfers of plaatjes zien. Iemand met kleurenblindheid ziet dit bij bepaalde afbeeldingen niet. Er bestaat geen behandeling voor kleurenblindheid.

Voorbeelden van testen voor kleurenblindheid vind je op www.kleurenblindheid.nl

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

Bijziendheid en verziendheid De meest voorkomende oogaandoeningen zijn bijziendheid en verziendheid. Bij deze aandoeningen ziet iemand niet scherp.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bijziendheid Bij bijziendheid (myopie) ziet de zorgvrager objecten van dichtbij scherp, maar worden objecten op afstand vaag. Bij goede ogen komen de lichtprikkels precies samen op het netvlies, aan de achterkant van het oog. Er ontstaat zo één helder beeld. Bij bijziendheid komen de lichtstralen al eerder samen, nog voor het netvlies. Hierdoor ontstaat een vaag beeld in de verte.

Graag in de stijl van de flexibele pipeline van verpleegkunde. Vertalen: normal eye: normaal oog / myopic eye: oog met bijziendheid / the eyeball is elongated and distant figures appear blurry: de oogbol is langgerekt, waardoor het licht niet goed op het netvlies valt en beelden in de verte wazig worden Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/medical-illustration-symptoms-myopia-1981551272

Bijziendheid kan ontstaan door erfelijke factoren, maar ook door leefstijl. Grote boosdoeners zijn: • te lang kijken naar iets op een korte afstand (binnen dertig centimeter) • te weinig tijd buiten doorbrengen.

133

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Met de komst van mobiele telefoons, laptops en tablets wordt er vaak te lang dichtbij gekeken en komen kinderen minder buiten (Oogfonds, z.d.). Hierdoor komt bijziendheid steeds vaker voor. Dat kan op lange termijn grote problemen geven. Mensen met bijziendheid hebben namelijk op latere leeftijd meer kans op ernstige oogaandoeningen. Dat komt doordat het oog bij bijziendheid langer is, waardoor het netvlies onder meer spanning komt te staan. Hoe langer het oog, hoe hoger de sterkte en hoe hoger het risico op oogziektes (Oogfonds, z.d.). Symptomen De volgende klachten kunnen wijzen op bijziendheid: • niet goed kunnen zien in de verte • ogen vaak dichtknijpen • dicht bij de televisie of computer gaan zitten • lezen met het boek heel dichtbij • hoofdpijn of ‘vermoeide ogen’ hebben • veel knipperen • veel in de ogen wrijven.

Behandeling Bijziendheid wordt behandeld met een bril of ooglenzen. Hierbij wordt gebruikgemaakt van min-glazen. Een zorgvrager kan er ook voor kiezen om de ogen te laten laseren of te laten opereren. Bij een operatie worden er kunstlenzen in het oog geïmplanteerd.

Bij kinderen kan de groei van de oogbol ook nog afgeremd worden (tot het 20ste jaar). Daarvoor bestaan speciale brillen, contactlenzen en oogdruppels. Ook is (verdere) bijziendheid enigszins te voorkomen door de 20-20-2 regel te volgen: • Nadat je twintig minuten dichtbij hebt gekeken (bijvoorbeeld naar een computer of telefoon) • moet je twintig seconden in de verte kijken • en minimaal twee uur per dag naar buiten gaan.

134

Verziendheid Bij verziendheid (hypermetropie) ziet de zorgvrager objecten van dichtbij niet goed scherp. De lichtstralen komen niet op de juiste plaats samen in het oog. Ze vallen namelijk niet op het netvlies, maar erachter. Daardoor ontstaat een wazig beeld op het netvlies.

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Verziendheid kan ontstaan doordat het oog te kort is (de afstand tussen het hoornvlies en het netvlies is te klein) of doordat het hoornvlies of de ooglens te plat is. Hierdoor komen de lichtstralen achter het netvlies samen.

Vertaling: Hypermetropic Eye: Oog met verziend. The eyeball is shorter the figures in the foreground and slightly even those in the background. : De oogbal is korter, de figuren op de voorgrond en daarachter worden vaag. Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/medical-illustration-symptoms-hypermetropia-1982328917

Iemand met gezonde ogen kan zowel dichtbij als veraf scherp zien. Dat komt doordat de ogen kunnen accommoderen. Kijk je in de verte? Dan is je ooglens plat en valt het beeld op het netvlies. Kijk je dichtbij? Dan schuift het beeld automatisch naar achteren, maar doordat de lens opbolt wordt het beeld naar voren gehaald en kun je het beeld alsnog scherp zien. Bij verziendheid kan het oog niet voldoende accommoderen, waardoor het beeld wazig blijft. Hierdoor hebben kinderen en jonge mensen vaak geen last van verziendheid (zij kunnen goed accommoderen). Bij te grote verziendheid en door veroudering kan iemand niet meer goed accommoderen. Iedereen die ouder wordt, wordt in min of meerdere mate verziend, omdat de ooglens minder goed kan opbollen en accommoderen daardoor moeizamer gaat (Oogfonds, z.d.).

135

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Door verziendheid kan iemand last krijgen van: • hoofdpijn • vermoeidheid • voorwerpen die dichtbij zijn wazig zien • scheel kijken. Bij ouderen beginnen de eerste klachten vaak met lezen. Bij kinderen en jonge mensen is dit niet het geval. Zij hoeven zelfs helemaal geen klachten te krijgen, doordat zij nog goed kunnen accommoderen. Als er klachten zijn, gaat het vaak om vermoeidheid, hoofdpijn en scheel kijken. Deze klachten ontstaan doordat het accommoderen voor de ogen vermoeiend is. Behandeling Verziendheid kan behandeld worden met een bril of lenzen. Hierbij wordt gebruikgemaakt van plus-glazen. Een zorgvrager kan er ook voor kiezen om de ogen te laten laseren of te laten opereren. Bij een operatie worden er kunstlenzen in het oog geïmplanteerd. Droge ogen Droge ogen ontstaan door onvoldoende aanmaak van tranen of een te snel verdampende traanfilm. Hierdoor droogt het oogoppervlak uit.

De traanklieren kunnen minder traanvocht maken door veroudering, ziektes (zoals diabetes of reumatoïde artritis), medicatie (zoals antidepressiva, antipsychotica, bloeddrukverlagers, bloedverdunners en sommige oogdruppels) of een laserbehandeling van de ogen.

Het verdampen van traanvocht kan ontstaan door veroudering, te weinig knipperen (bijvoorbeeld door naar een beeldscherm te kijken of te lezen), tocht, rook, luchtblazers (zoals een airco), het dragen van lenzen, een ontsteking aan de randen van de oogleden of problemen met het onderste ooglid.

136

Symptomen Door de uitdroging van het traanoppervlak ontstaan de volgende klachten: • branderig, moe, steken-gevoel aan de ogen • jeuk aan de ogen • gevoel alsof er zand in de ogen zit • slijm uit de ogen

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

• vastgeplakte oogleden met korstjes, vooral in de ochtend • rode ogen • wazig zien.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Soms worden er door de uitdroging juist te veel tranen aangemaakt. Dit is een reflex op de uitdroging. Deze tranen zijn anders samengesteld dan normale tranen, waardoor ze te snel opdrogen. Het traanoppervlak blijft daardoor langer uitgedroogd, waardoor nog meer tranen ontstaan.

Behandeling De zorgvrager kan eerst proberen om zelf van de droge ogen af te komen, door zich te houden aan de volgende adviezen: • Probeer niet in de ogen te wrijven. • Knipper regelmatig om de ogen vochtig te houden, vooral bij lezen of naar een beeldscherm kijken. • Zorg dat de lucht in huis niet te droog wordt als de verwarming aanstaat. Hang bijvoorbeeld een bak met water aan de verwarming. Vul de bak regelmatig. • Vermijd ruimtes met rook. • Vermijd ruimtes met luchtblazers (zoals airco). • Bij lenzen: doe vaker een bril op. • Bij ontstoken randen van de oogleden: maak ze goed schoon. • Bij gebruik van medicatie die droge ogen kunnen veroorzaken: bespreek dit met de huisarts.

Wanneer dit niet werkt, kan er een behandeling gestart worden met kunsttranen om uitdroging zo veel mogelijk te verminderen. Bij onvoldoende resultaat kan de huisarts een oogzalf voorschrijven. Die kan de zorgvrager voor het slapengaan in de ogen doen.

Oogontsteking Er zijn verschillende vormen van oogontsteking: • Bij conjunctivitis is het bindvlies van het oog (conjunctiva) ontstoken. Dit is het slijmvlies aan de binnenkant van de oogleden en buitenkant van de oogbol. Vaak is dit een reactie op een ziekteverwekker, een allergeen (bijvoorbeeld hooikoorts) of contact met irriterende stoffen. Conjunctivitis door een ziekteverwekker is zeer besmettelijk. Daarom is handhygiëne heel belangrijk na contact met het oog. Deze oogontsteking komt het meest voor.

137

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Bij episcleritis is het bovenste laagje van het oogwit ontstoken. De ontsteking ontstaat plotseling. Meestal is er maar één oog ontstoken. Er ontstaat een rode vlek in het oogwit. Het is meestal niet duidelijk waardoor de ontsteking ontstaat. • Bij keratitis is het hoornvlies (cornea) ontstoken. Vaak ontstaat de ontsteking als gevolg van schade aan het hoornvlies, bijvoorbeeld door een ongeluk waarbij ijzerdeeltjes of een tak in het oog komen. Ook kan de schade veroorzaakt worden door chemische stoffen. Maar een ontsteking kan ook ontstaan door uv-licht, een bacterie, virus, schimmel, gist of parasiet. • Bij uveïtis is het binnenste van het oog ontstoken. Dit kan één gedeelte van het oog zijn (het deel tussen het hoornvlies en de iris, het glasvocht, de achterkant van het oog met het vaatvlies en/of netvlies), maar ook het hele oog. Deze vorm van oogontsteking komt heel weinig voor. Mensen met een auto-immuunziekte hebben een grotere kans op uveïtis.

138

Symptomen De symptomen zijn afhankelijk van de soort ontsteking: • Bij conjunctivitis zijn vaak beide ogen tegelijk ontstoken. Daardoor krijgt de zorgvrager rode ogen (doordat bloedvaatjes in het slijmvlies uitzetten), gezwollen ogen, jeuk, tranen en een onprettig gevoel. • Episcleritis is te herkennen aan een rode plek in het oogwit. Verder kan het de volgende klachten veroorzaken: gevoel dat er zand in het oog zit, geïrriteerd oog, tranen en pijn bij druk op het oog. • Bij keratitis kunnen de volgende klachten ontstaan doordat het hoornvlies beschadigd is: direct tranen van het oog, veel pijn, het oog dicht willen knijpen, niet tegen licht kunnen, het gevoel hebben dat er iets in het oog zit, rood oogwit. • De klachten van uveïtis lopen uiteen, doordat er verschillende delen van het oog ontstoken kunnen zijn. Als uveïtis snel ontstaat, wordt het oog plotseling pijnlijk en rood, kan de zorgvrager minder goed zien en kan de zorgvrager gevoelig worden voor licht. Als de ontsteking langzaam ontstaat, gaat de zorgvrager steeds waziger zien, ziet hij zwarte vlekjes of sliertjes en kunnen de ogen overgevoelig zijn voor licht. Door uveïtis kan het gezichtsvermogen ook verminderen. Dit kan tijdelijk zijn, maar ook blijvend. Behandeling Conjunctivitis verdwijnt binnen een paar dagen vanzelf. Als de zorgvrager na vijf dagen nog steeds klachten heeft, kan de arts een behandeling starten met een oogzalf of oogdruppels. Welke medicatie ingezet wordt, is afhankelijk van

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

de oorzaak. Bij een bacteriële infectie krijgt de zorgvrager oogzalf of oogdruppels met antibioticum. Tegen allergieën en virusinfecties kunnen kalmerende druppels of druppels met ontstekingsremmers helpen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Episcleritis gaat meestal binnen één tot drie weken vanzelf over. Bij veel klachten kan de zorgvrager een koud washandje tien minuten op het ontstoken oog leggen (en het oog dichthouden). Dit kan helpen tegen de klachten. Wanneer dit niet voldoende helpt kunnen kunsttranen helpen. Keratitis kan behandeld worden met een zalf in het oog, die aangebracht wordt door de huisarts. De huisarts kan ook een verband op het oog doen om het oog rust te geven. Door het verband kan de zorgvrager niet in het oog wrijven en hoeft hij niet te knipperen. De zorgvrager kan paracetamol nemen tegen de pijn. Uveïtis moet behandeld worden om de ontsteking te laten genezen. Meestal krijgt de zorgvrager oogdruppels, met medicatie tegen ontstekingen. Bij een erge ontsteking kunnen andere medicijnen nodig zijn, zoals injecties bij of in het oog, pillen, injecties in de huid, een infuus of een operatie aan het oog.

Staar Bij staar (cataract) wordt de ooglens troebel. De zorgvrager gaat wazig zien doordat het licht het netvlies niet meer goed kan bereiken. Het wordt ook wel grijze staar genoemd en kan aan één oog, maar ook aan beide ogen voorkomen.

Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=2dbc2d2ce7bfd2dd3f2bed2ec03f66a1&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-dc50661b-1b3d-4336-a391-988050aaae10.png

Cataract (staar).

139

Staar kan aangeboren zijn, bijvoorbeeld als de moeder tijdens de zwangerschap een ziekte heeft gehad (zoals rodehond). Ook kan het ontstaan door veroudering, een ziekte (zoals diabetes), sommige medicatie (zoals prednison), een ongeluk of ontsteking aan het oog en bestraling van het hoofd of de hals.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Door de vertroebeling van de lens kan de zorgvrager de volgende symptomen krijgen: • wazig zien • kleuren minder helder zien (kleuren worden vaak iets geler of bruiner) • dubbelzien, bij kijken met één oog • slechter zien in het donker (een grote lichtbol zien om lampen en lantaarnpalen).

Behandeling Cataract kan verholpen worden met een staaroperatie. Hierbij wordt de ooglens vervangen door een heldere kunstlens. Deze operatie wordt maar aan één oog tegelijk uitgevoerd. Als allebei de ogen moeten worden geopereerd, zit er ongeveer twee weken tussen de operaties.

Glaucoom Bij glaucoom is de oogzenuw beschadigd. Meestal komt dit door een hoge druk in de oogbol, maar dat hoeft niet altijd het geval te zijn. Er is dan sprake van normale druk glaucoom. Glaucoom komt vaak voor: ongeveer twee van de honderd mensen boven de 45 jaar hebben glaucoom (Thuisarts, 2019).

Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=f56ceb76cb6a9c07f103e2842ede7941&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-a9ef7a10-9c22-49f3-f113-aff51f074f.png

Glaucoom.

140

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Glaucoom geeft lange tijd geen klachten. Dat is verraderlijk, want er kan wel schade ontstaan aan de oogzenuw. Bij de meeste mensen wordt glaucoom ontdekt bij een oogonderzoek voor een andere klacht of omdat glaucoom in de familie voorkomt. Een zorgvrager krijgt pas klachten als het gezichtsveld erg klein is geworden, zoals: • zich vaker stoten • objecten in de omgeving niet snel opmerken • niet meer alles zien (maar dat zelf niet merken, omdat de hersenen de ontbrekende gedeeltes in het gezichtsveld invullen) • slecht zien bij minder licht (bijvoorbeeld bij autorijden 's avonds) • blindheid bij onbehandelde glaucoom. Bij acuut glaucoom is de oogdruk opeens heel hoog en krijgt de zorgvrager wel ineens klachten: • hevige pijn in en rond het oog • rood en dof oog • hoofdpijn • misselijkheid en braken.

Behandeling Bij glaucoom worden oogdruppels voorgeschreven die de druk in het oog verlagen (ook als de druk normaal is). Wanneer deze druppels niet helpen, kan een laserbehandeling of operatie uitgevoerd worden om de oogdruk te verlagen. De zorgvrager moet de rest van het leven onder controle blijven bij de oogarts.

Maculadegeneratie Bij maculadegeneratie sterven er cellen af in het midden van het netvlies (de macula, of gele vlek). Dit is het gedeelte van het netvlies waarmee details worden waargenomen. Maculadegeneratie is de meest voorkomende oorzaak van slechtziendheid bij ouderen en begint meestal na het 50e levensjaar. Het wordt ook wel LMD genoemd (leeftijdsgebonden maculadegeneratie). Er zijn twee vormen: • de droge vorm, waarbij het midden van het zicht langzaamaan steeds waziger wordt, dit kan jaren duren. Deze vorm komt veel vaker voor dan de natte vorm. De droge vorm kan overgaan in de natte vorm.

141

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• de natte vorm, waarbij nieuwe bloedvaatjes in en/of onder het netvlies ontstaan. Deze bloedvaatjes kunnen gemakkelijk vocht of bloed gaan lekken omdat ze erg zwak zijn. Hierdoor kan een zorgvrager binnen een paar weken slechtziend worden. Deze natte vorm kan ook voorkomen zonder de droge vorm. Symptomen Bij de droge vorm kan een zorgvrager eerst minder goed details zien. Ook kan hij het gevoel hebben dat het te donker is om goed te kunnen zien. De klachten worden langzaam erger. In de loop van de jaren wordt het midden van het zicht steeds waziger.

Bij de natte vorm ontstaat binnen korte tijd een vervormd beeld: rechte lijnen kunnen bijvoorbeeld krom lijken. De regels van een tekst lijken krom te lopen of een raamkozijn lijkt geknikt te zijn.

Behandeling Bij de natte vorm moet een zorgvrager meteen behandeld worden met een injectie om verdere schade aan de ogen te voorkomen. Hierna verloopt de aandoening hetzelfde als bij de droge vorm. De droge vorm kan niet behandeld worden. Hierbij gaat de zorgvrager steeds iets minder goed zien.

Retinopathie Bij retinopathie is het netvlies beschadigd. De beschadiging ontstaat door afwijkende of lekkende bloedvaatjes, die meestal ontstaan door diabetes. Het wordt dan ook diabetische retinopathie genoemd.

142

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=ab050618b637a5b33898d2faf3636338&order=rank&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-4fcaa610-28b3-4169-c25a-f71e2c5e5593.png

Bij een oog met diabetische retinopathie lekken de bloedvaten in het oog.

Zorgvragers met diabetes namelijk hebben te veel glucose (suiker) in het bloed, waardoor de bloedvaten in het lichaam beschadigen. Hierdoor kunnen de bloedvaatjes in het netvlies vocht of bloed gaan lekken. Het netvlies krijgt dan te weinig zuurstof. Als reactie hierop maakt het netvlies nieuwe bloedvaatjes aan. Deze zijn vaak van slechte kwaliteit en lekken ook vocht en vet in het netvlies.

De ziekte komt vaak voor bij mensen met diabetes. Twintig jaar na de diagnose diabetes zijn de kleine bloedvaatjes in het netvlies bij 35 procent van de mensen beschadigd (Oogfonds, z.d.). Symptomen Een zorgvrager krijgt pas klachten als het netvlies al flink is beschadigd. Het is daarom belangrijk dat een zorgvrager met diabetes regelmatig de ogen laat controleren. De klachten zijn afhankelijk van hoe groot de schade is en welk deel van het netvlies is beschadigd. Mogelijke klachten zijn: • minder scherp zien • wazig zien • vervormde beelden zien • kleuren minder helder zien • dubbelzien • bewegende vlekken of slierten zien • minder goed zien in het donker.

143

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Diabetische retinopathie hoeft niet altijd behandeld te worden. Dit is alleen noodzakelijk bij ernstige klachten of als de oogarts ziet dat de aandoening erger wordt. Er zijn dan verschillende behandelopties: • laserbehandeling: de lekkende bloedvaatjes kunnen met een laser gedicht worden. De laser kan ook het woekeren van bloedvaatjes remmen. • injecties in het oog: vocht onder het netvlies kan behandeld worden met injecties in het oog. In de injecties zit medicatie die de lekkage en groei van nieuwe bloedvaten tegengaat. • glasvochtoperatie: bij sommige vormen van diabetische retinopathie lekt er vocht, vet en bloed uit de bloedvaatjes. Dit hoopt zich op in het netvlies en kan in het glasvocht terechtkomen. Dit kan behandeld worden met een glasvochtoperatie, waarbij de oogarts drie kleine openingetjes in het oog maakt en zo veel mogelijk glasvocht weghaalt. Het oog wordt gevuld met een andere vloeistof (fysiologisch zout) of gas. Tijdens deze operatie kunnen de lekkende vaatjes ook dichtgemaakt worden met een laser. Een zorgvrager kan blind worden als diabetische retinopathie niet behandeld wordt.

Netvliesloslating Bij netvliesloslating (of ablatio retinae) laat het netvlies los van de achterwand van het oog. Dit kan ontstaan doordat er een gaatje in het netvlies komt. Voor het netvlies zit het glasvocht, wat vastzit aan het netvlies. Als het glasvocht loskomt van het netvlies kan er een scheurtje ontstaan. Door het scheurtje kan het vocht onder het netvlies komen, waardoor het netvlies loslaat van de laag eronder.

De kans op een scheurtje in het netvlies wordt vergroot door veroudering (omdat het glasvocht vermindert), bij een harde klap op het oog en een staaroperatie. Ook sterke bijziendheid en familiale aanleg kunnen de kans op netvliesloslating vergroten.

144

Symptomen Symptomen bij netvliesloslating: • plotseling lichtflitsen zien • zwarte zwevende vlekjes in het oog zien (die op kleine vliegjes of kleine stipjes lijken)

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

• minder goed zicht, bijvoorbeeld een donkere vlek in één hoek van het gezichtsveld zien, het gevoel dat je over een muurtje moet kijken en afname van het gezichtsveld en onmogelijk om scherp te zien bij verdere loslating.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Let op: een netvliesloslating is niet pijnlijk. Behandeling Netvliesloslating kan behandeld worden met: • een glasvochtoperatie, waarbij glasvocht uit het oog gehaald wordt en het netvlies behandeld wordt met een laser. De oogbol wordt weer opgevuld met gas of olie. • een kunststof bandje om het oog, wat een klein beetje strak getrokken wordt. Het glasvocht trekt hierdoor niet meer zo hard aan het netvlies en het netvlies kan weer vastgroeien.

6.2 Aandoeningen aan gebit en mond

Bij aandoeningen aan het gebit en de mond kun je meestal niet zien dat er iets met een zorgvrager aan de hand is. Wel kun je iets aan de zorgvrager merken. De aandoening kan er namelijk voor zorgen dat iemand minder goed eet, wat weer verdere gevolgen kan hebben. Het is daarom belangrijk om altijd alert te zijn op een aandoening aan de mond of het gebit.

Cariës Bij cariës is het glazuur van de tanden en/of kiezen aangetast. Dit wordt ook wel tandbederf genoemd of gaatjes in de tanden. Gaatjes in de tanden ontstaan door suiker en koolhydraten in voedsel. Bacteriën in de mond zetten die suikers en koolhydraten om in zuren (tandplak). Deze zuren tasten het glazuur van de tanden aan.

145

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen: Alle tekst verwijderen. Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/caries-stages-chart-development-tooth-decay-1724151628

Cariës.

Symptomen Beginnende cariës veroorzaakt meestal geen klachten. Er kan wel een donker of juist wit vlekje te zien zijn op de tanden of kiezen. Er kunnen wel klachten ontstaan wanneer een gaatje groter wordt. De tand of kies kan dan gevoelig worden bij het eten of drinken van hete of koele etenswaren en drankjes en zoetigheid.

Behandeling Cariës wordt behandeld door de tandarts. Deze verwijdert het aangetaste deel van de tand met een boortje. Dat gedeelte wordt vervolgens weer opgevuld. Zo wordt ook voorkomen dat het gaatje groter wordt.

146

Als een gaatje niet behandeld wordt, kan het tandbederf uitbreiden. De bacteriën dringen steeds dieper door en kunnen zelfs de zenuw in de tand of kies bereiken. Hierdoor kan een ontsteking aan de wortel ontstaan. Er wordt dan een wortelkanaalbehandeling uitgevoerd om de zenuw te verwijderen.

Preventie Cariës kan voorkomen worden door het tandglazuur goed te beschermen. Dat kan op verschillende manieren:

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Goed poetsen, omdat de tandplak hierdoor verwijderd kan worden. Het wordt aangeraden om twee keer per dag te poetsen en met een fluoridehoudende tandpasta en elektrische tandenborstel. Om alle tandplak weg te halen moet ook tussen de tanden en kiezen gereinigd worden. Dat kan met een tandenstoker, rager of flosdraad. • eetmomenten beperken: iedere keer dat er voedsel in de mond komt, maken de bacteriën zuur aan. Na het eetmoment heeft het speeksel minstens een half uur nodig om je mond weer te neutraliseren (NVM, z.d.). Hoe vaker iemand tussendoortjes eet, hoe minder de mond geneutraliseerd wordt. Daardoor neemt de kans op een gaatje toe. Beperk het aantal eetmoment daarom tot maximaal drie hoofdmaaltijden en vier tussendoortjes.

Niet te lang in de mond

Houd eten en drinken niet te lang in je mond. Veel mensen houden bijvoorbeeld een slok frisdrank net zo lang in hun mond tot de prik verdwijnt, maar daardoor komen je tanden extra lang in aanraking met de suikers en zuren (NVM, z.d.).

Gingivitis Bij gingivitis is het tandvlees ontstoken. Hierbij hoeft niet al het tandvlees ontstoken te zijn, de ontsteking kan ook tussen twee tanden of kiezen zitten. De belangrijkste oorzaak van tandvleesontsteking is tandplak. Wanneer tandplak niet weggehaald wordt, zorgen de bacteriën erin dat het tandvlees gaat ontsteken. Het probleem wordt vervolgens steeds erger. De tandplak wordt namelijk hard en er ontstaat tandsteen. Op tandsteen ontstaat gemakkelijk weer een nieuwe laag tandplak, waardoor de ontsteking verergert. Symptomen Bij een tandvleesontsteking heeft de zorgvrager last van: • bloedend tandvlees (bij aanrakingen, zoals poetsen of flossen) • rood en gezwollen tandvlees • soms een slechte adem of metaalsmaak in de mond.

Een tandvleesontsteking kan ook lang geen klachten geven en onopgemerkt blijven, waardoor de ontsteking kan verergeren en er een ernstige ontsteking kan ontstaan.

147

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Gingivitis kan behandeld worden door de tandarts of mondhygiënist. Deze verwijdert het tandsteen en de tandplak. Hierdoor kan de ontsteking afnemen en herstellen. Daarbij is het wel belangrijk dat de zorgvrager op de juiste wijze de mond gaat verzorgen (tandenpoetsen, tandenstoken en/of flossen). De mondhygiënist kan hier instructies over geven, waardoor de opbouw van tandplak afneemt en de ontsteking kan herstellen.

Preventie Tandvleesontsteking kan voorkomen worden door een goede mondverzorging, waardoor bacteriën en tandplak verwijderd worden. Daarbij is het belangrijk om: • twee keer per dag te poetsen om de tandplak te verwijderen, met een fluoridehoudende tandpasta • een keer per dag tussen de tanden en kiezen te reinigen, met tandenstokers, flos of tandenragers.

Niet stoppen met poetsen bij ontsteking!

Door een tandvleesontsteking zijn veel zorgvragers geneigd om tijdelijk te stoppen met poetsen. Maar dat is juist niet de bedoeling. Ook bij een ontsteking is het belangrijk om te blijven poetsen en tussen de tanden en kiezen te reinigen, zodat de tandplak te verwijderd wordt (en de ontsteking zich niet verder uitbreidt).

148

Parodontitis Parodontitis is een ernstige vorm van tandvleesontsteking, waarbij het tandvlees loslaat van de tanden en kiezen. Parodontitis is een complicatie van gingivitis waarbij de ontsteking is uitgebreid. Het tandvlees trekt zich terug, waardoor er ruimte ontstaat tussen de tanden en het tandvlees. In die ruimtes (pockets) hoopt zich tandplak op. Daardoor wordt het onderliggende kaakbot afgebroken. De tanden en kiezen komen zo los te zitten en kunnen uiteindelijk zelfs uitvallen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

Aanpassen in stijl van de pipeline voor verpleegkunde; Titel en ondertitel verwijderen.Vertalen: healthy gums and tooth: gezonde tand en tandvlees / gingivitis: gingivitis / plaque: tandplak / inflammation: ontsteking / periodontitis: parodontitis / pocket: pocket / bone destruction: afbraak kaakbot / advanced periodontitis: gevorderde parodontitis / advanced bone los: afgebroken kaakbot / deep pocket: diepe pocketOnderste onderschriften ook verwijderen (onder gingivitis, periodontitis en advanced periodontitis). Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/periodontitis-inflammation-gums-detailed-illustration-343666856.

Gingivitis en parodontitis.

Symptomen Parodontitis wordt vaak pas laat ontdekt. De aandoening geeft namelijk geen (of pas in een laat stadium) klachten. De ontsteking wordt daarom ook pas laat ontdekt.

Als er wel klachten zijn, kan er sprake zijn van: • rood, slap en gezwollen tandvlees • bloedend tandvlees bij het poetsen of eten • terugtrekkend tandvlees • vieze smaak of slechte adem.

Pas in een laat stadium kunnen er kenmerkende klachten ontstaan, zoals het los gaan staan van de tanden en kiezen of het ontstaan van ruimte tussen de tanden en kiezen (NVM, z.d.). Om te achterhalen hoe ernstig de parodontitis is, wordt de diepte van de pockets gemeten. • Bij gezond tandvlees is de ruimte tussen de tanden en het tandvlees 1 tot 3 mm diep. Er zijn geen bloedingen.

149

• Bij ontstoken tandvlees is de ruimte tussen de tanden en het tandvlees tot 5 mm diep. • Bij parodontitis is de ruimte tussen de tanden en het tandvlees 6 mm of dieper.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Parodonitis moet behandeld worden door de tandarts of mondhygiënist. Om de ontsteking te laten genezen, moet de oorzaak van de ontsteking (de bacteriën in de tandplak en het tandsteen) verwijderd worden. Dit moet zowel boven als onder het tandvlees gebeuren (De Kliniek voor Tandheelkunde, z.d.). Soms is de ruimte tussen de tanden en het tandvlees zo diep dat de zorgvrager verwezen wordt naar een parodontoloog of kaakchirurg. Deze kan een flap-operatie uitvoeren, waarbij het tandvlees losgemaakt wordt van de tanden en/of kiezen. Zo kan eronder ook tandplak en tandsteen verwijderd worden. Ook wordt het ontstekingsweefsel verwijderd en wordt het bot bijgewerkt. Vervolgens wordt het bot gehecht.

Gevoelige tanden Gevoelige tanden ontstaan doordat het tandbeen (dentine) bloot komt te liggen. Het tandbeen ligt onder de buitenste harde laag van de tand (het tandglazuur). De wortels van de tanden en kiezen bestaan ook uit tandbeen. Deze worden normaal gesproken beschermd door tandvlees, maar als het tandvlees terugtrekt kan het tandbeen bloot komen te liggen.

150

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

Verwijderen: crown, neck, root inclusief de pijlen en streepjes daarvan + periodontalvEnamel: glazuurlaag / Dentin: tandbeen (dentine) / pulp chamber: tandholte (of pulpkamer) / gingiva (gum): tandvlees / root canal: wortelkanaal met bloedvaten en zenuwvezels/ cementum: cement / bone: kaakbot / nerves and blood vessels: zenuwen en bloedvaten Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/human-tooth-structure-vector-diagram-cross-2010388595

Anatomie van de tand.

Het tandbeen kan bloot komen te liggen door teruggetrokken tandvlees (bijvoorbeeld als gevolg van een ontsteking of hard poetsen), cariës, tanderosie of tandenknarsen (waardoor slijtage ontstaat langs de tandvleesrand).

Er kan een korte, scherpe pijn ontstaan wanneer het tandbeen in aanraking komt met koude, hete, zure of zoete etenswaren en dranken. Dit komt doordat de zenuw in de tanden hierdoor geprikkeld wordt. Symptomen Bij gevoelige tanden kan een zorgvrager pijn hebben bij: • het eten of drinken van warme, koude, zure of zoete voedingsmiddelen • het aanraken van het gebit • het reinigen van het gebit, zoals tandenpoetsen, flossen of tandenstoken

151

• in aanraking komen met koude wind.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling De tandarts of mondhygiënist kan het gebit onderzoeken en achterhalen waarom het tandbeen bloot is komen te liggen. Op basis daarvan kan een advies gegeven worden om verdere slijtage te voorkomen. Ook kan er een middel (zoals fluoridelak) op de gevoelige tandhalzen aangebracht worden, waardoor de openingen naar de tandbeenkanaaltjes dichtgemaakt worden.

De zorgvrager zelf kan een tandpasta gebruiken voor gevoelige tanden. Deze tandpasta bevat stoffen die de tandbeenkanaaltjes dichten. Zo kan de zenuw niet meer geprikkeld worden.

Stomatitis Bij stomatitis zijn de slijmvliezen in de mond ontstoken. Het wordt daarom ook wel mondslijmvliesontsteking genoemd. Aften zijn een bekende vorm van mondslijmvliesontsteking. Dit zijn grijswitte plekjes in de mond, die veel pijn kunnen doen.

Een mondslijmvliesontsteking kan op verschillende manieren ontstaan. Mogelijke oorzaken zijn: • afwijkingen of ontstekingen van het gebit • ziekteverwekkers (bacterie, gist of schimmel) • gebruik van bepaalde medicijnen (zoals antibiotica), waardoor de normale bacterieflora verstoord raakt • chemotherapie en/of bestraling • chronische aandoeningen, waardoor de algehele conditie achteruitgaat en de mond gevoeliger wordt voor infecties • langere tijd niet kauwen (bijvoorbeeld bij sondevoeding), waardoor te weinig speeksel aangemaakt wordt en de mond gevoeliger wordt voor infecties • bloedarmoede.

152

Symptomen Bij een mondontsteking kan de zorgvrager last hebben van: • droge, gevoelige mond en roodgekleurd slijmvlies (dit zijn de eerste symptomen) • bloedingen in de mond • blaasjes en kloofjes (in en om de mondholte, ook op de lippen) • klachten aan het tandvlees: gevoeligheid, zwelling, roodheid en ontsteking.

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

Behandeling Meestal geneest stomatitis vanzelf binnen veertien dagen. Als de klachten langer aanhouden kan de arts medicatie voorschrijven. De medicatie is afhankelijk van de oorzaak van de ontsteking.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Advies aan de zorgvrager Adviseer een zorgvrager met stomatitis om: • de wondjes, zweertjes, blaasjes of aften niet aan te raken (ook niet met de tong) • voorzichtig te eten en te poetsen • geen hete of zure dranken (zoals frisdrank en vruchtensap) te drinken • geen pittig gekruid eten te consumeren • geen hard eten met scherpe randjes, te eten zoals stokbrood of popcorn.

Schisis Bij schisis heeft iemand een opening in de lip, kaak en/of het gehemelte. De aandoening wordt ook wel hazenlip genoemd. Schisis is een aangeboren aandoening, die ontstaat aan het begin van de zwangerschap. De verschillende delen van het gezicht van het kind moeten dan naar elkaar toe groeien. Bij een baby met een schisis gaat dat niet goed. Een schisis ontstaat wanneer dit proces niet goed verloopt. Meestal wordt de schisis ontdekt op de 13-weken echo of de 20-weken echo.

153

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Schisis.

Symptomen Bij een schisis: • kan het kind minder goed zuigen en slikken, maar wel gewoon borstvoeding of flesvoeding krijgen (flesvoeding met een speciale speen) • kan het kind mogelijk minder goed horen en buisjes krijgen om beter te horen • kan het kind problemen hebben bij de ontwikkeling van de kaak en/of het gebit • heeft het kind geen pijn.

Behandeling Een schisis kan in de meeste gevallen behandeld worden door te opereren. De opening wordt hierbij gesloten. Soms zijn er meerdere operaties nodig is. Het verschilt per kind en soort schisis hoe vaak er geopereerd moet worden.

6.3 Begrippen

154

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

6.4 Bronnen Bartimeus (z.d.). Feiten en cijfers over visuele beperking. Geraadpleegd op 12 februari 2024, van https://www.doordeogenvan.org/nieuws/feiten-en-cijfers-over-visuele-beperking/

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Dalm, V., Dekker, L., Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom.

De Kliniek voor Tandheelkunde. (z.d.). Gevoelige tanden of tandhalzen en erosie. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.dekliniekvoortandheelkunde.nl/informatie/gevoelige-tanden-of-tandhalzen-en-erosie

KNMT. (z.d.) Parodontitis (vergevorderde tandvleesontsteking). Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.alesoverhetgebit.nl/alles-over-mondgezondheid/aandoeningen/parodontitis-vergevorderde-tandvleesontsteking# Maag Lever Darm Stichting. (z.d.). Mondslijmvliesontsteking. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.mlds.nl/ziekten/mondslijmvliesontsteking/

Nederlandse Vereniging voor Parodontologie. (2020). Richtlijn Parodontale Screening, Diagnostiek en Behandeling in de Algemene Praktijk. Geraadpleegd op 2 februari 2024, van https://www.dekliniekvoortandheelkunde.nl/files/1.-MC-Richtlijn-Parodontale-Screening.pdf Nederlands Huisartsen Genootschap. (2003). Gingivitis. Geraadpleegd op 2 februari 2024, van https://richtlijnen.nhg.org/behandelrichtlijnen/gingivitis#volledige-tekst

NVM Mondhygiënisten. (z.d.). Gaatjes (cariës). Geraadpleegd op 12 februari 2024, van https://www.mondhygienisten.nl/gaatjes-caries/

NVM Mondhygiënisten. (z.d.). Ontstoken tandvlees (gingivitis). Geraadpleegd op 12 februari 2024, van https://www.mondhygienisten.nl/ontstoken-tandvlees-gingivitis/

NVM Mondhygiënisten. (z.d.). Wat is parodontitis?. Geraadpleegd op 12 februari 2024, van https://www.mondhygienisten.nl/parodontitis/

155

Oogfonds. (z.d.). Bijziend en verziend. Geraadpleegd op 6 februari 2024, van https://oogfonds.nl/oogklacht/myopie/bijziend-en-verziend/

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Oogfonds. (z.d.). Blindheid. Geraadpleegd op 6 februari 2024, van https://oogfonds.nl/visuele-beperkingen/blindheid/ Oogfonds. (z.d.). Diabetische retinopathie. Geraadpleegd op 6 februari 2024, van https://oogfonds.nl/oogziekte/diabetische-retinopathie/ Oogfonds. (z.d.). Droge ogen. Geraadpleegd op 6 februari 2024, van https://oogfonds.nl/oogklacht/droge-ogen Oogfonds. (z.d.). Slechtziend. Geraadpleegd op 6 februari 2024, van https://oogfonds.nl/visuele-beperkingen/slechtziend/

Oogfonds. (z.d.). Soorten oogontsteking. Geraadpleegd op 6 februari 2024, van https://oogfonds.nl/oogziekte/oogontsteking/soorten-oogontsteking/ Oogfonds. (z.d.). Staar. Geraadpleegd op 6 februari 2024, van https://oogfonds.nl/oogziekte/staar/wat-is-staar/

Oogfonds. (z.d.). Verziend. Geraadpleegd op 6 februari 2024, van https://oogfonds.nl/oogklacht/verziend/

Thuisarts.nl. (2022). Het hoornvlies van mijn oog is beschadigd. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.thuisarts.nl/hoornvlies-beschadiging/hoornvlies-van-mijn-oog-is-beschadigd

Thuisarts.nl. (2020). Ik heb aften. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.thuisarts.nl/aften-0/ik-heb-aften

Thuisarts.nl. (2021). Ik ben zwanger van een baby met schisis. Geraadpleegd op 5 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/schisis/ik-ben-zwanger-van-baby-met-schisis

Thuisarts.nl. (2022). Ik heb droge ogen. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.thuisarts.nl/droge-ogen/ik-heb-droge-ogen Thuisarts.nl. (2022). Ik heb episcliritis. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.thuisarts.nl/episcleritis/ik-heb-episcleritis

156

Thema 6 Aandoeningen aan oog, mond en gebit

Thuisarts.nl. (2019). Ik heb glaucoom. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.thuisarts.nl/glaucoom/ik-heb-glaucoom

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thuisarts.nl. (2022). Ik heb misschien staar. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.thuisarts.nl/staar/ik-heb-misschien-staar Thuisarts.nl. (2020). Ik heb netvliesloslating. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.thuisarts.nl/netvliesloslating/ik-heb-netvliesloslating Thuisarts.nl. (2022). Ik heb pijn in mijn mond. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.thuisarts.nl/mondproblemen/ik-heb-pijn-in-mijn-mond

Thuisarts.nl. (2023). Ik heb uveïtis. Geraadpleegd op 8 februari 2024, van https://www.thuisarts.nl/uveïtis/ik-heb-uveïtis

157

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

THEMA 7 AANDOENINGEN AAN DE HUID Inhoud thema • Aandoeningen met jeuk • Infecties • Acne • Decubitus • Ulcis cruris • Huidkanker • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De huid staat in contact met de omgeving van de mens. Hierdoor kan de huid veel verschillende stoffen opvangen. Ook wordt er veel druk uitgeoefend op de huid. Zo wordt de huid bijvoorbeeld samengedrukt als je zit of ligt. Door die stoffen en drukkrachten kan de huid geïrriteerd raken. De huid kan ook beïnvloed worden door iets van binnenuit het lichaam, zoals een auto-immuunreactie of een infectie. Hierdoor kunnen verschillende aandoeningen ontstaan, zoals eczeem, psoriasis, smetplekken, netelroos, wondroos, schimmelinfecties, koortslip, acne, decubitus, een open been en huidkanker.

7.1 Aandoeningen met jeuk

Een veelvoorkomende klacht aan de huid is jeuk. Jeuk kan door verschillende aandoeningen ontstaan, zoals eczeem, psoriasis, smetplekken en netelroos. Eczeem Eczeem is een vorm van huiduitslag met droge, schilferende plekken. Een zorgvrager heeft hierdoor vaak last van jeuk. Ook kunnen er bultjes, kloofjes of korstjes zichtbaar zijn.

Bij de meeste mensen ontstaat eczeem doordat de natuurlijke vetbarrière van de huid niet goed is aangelegd. De huid staat hierdoor 'open' en is niet goed in staat om vocht vast te houden. Zorgvragers met eczeem hebben hierdoor altijd een droge huid. Daarbij is de huid ook nog gevoeliger voor invloeden van buitenaf. Het afweersysteem kan hierdoor te heftig reageren, waardoor eczeem ontstaat.

159

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bron: https://www.shutterstock.com/image-photo/dermatology-asian-young-woman-girl-allergy-2187352113. Graag ratio: 16x9.

160

Symptomen Er zijn verschillende soorten eczeem, allemaal met eigen symptomen: • Atopisch eczeem (of constitutioneel eczeem) komt het meest voor. Hierbij heeft de zorgvrager een droge huid die schilfert en jeukt, meestal aan de binnenkant van de ellebogen, in de knieholten, op de enkels, in de nek en rond de ogen. Deze vorm is erfelijk bepaald en begint al op jonge leeftijd. Zorgvragers met atopisch eczeem hebben ook een aanleg voor allergieën (de aanleg om overgevoelig te reageren op sommige stoffen uit de omgeving). Dit is erfelijk bepaald en gaat vaak gepaard met een droge huid die schilfert en jeukt. • Contacteczeem ontstaat door een allergie voor een ingrediënt in een huidverzorgingsproduct. Dit hoeft niet altijd een nieuw product te zijn. Iemand kan van de ene op andere dag ineens allergisch worden voor een ingrediënt in een product dat hij al heel lang gebruikt, bijvoorbeeld een parfum of conserveermiddel in het product. De allergie blijft vervolgens levenslang bestaan.

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Seborroïsch eczeem is een vorm van huiduitslag met schilfers en roodheid op typische plekken: tussen de wenkbrauwen, in de oren, bij de neus en op de hoofdhuid. Bij het ontstaan van deze vorm speelt gist een grote rol. Deze gist is op iedere huid aanwezig, maar sommige mensen zijn er gevoeliger voor. • Blaasjeseczeem zit op handpalmen, voetzolen of aan de zijkanten van de vingers en tenen. De blaasjes jeuken. • Nummulair eczeem bestaat uit ronde plekjes die zo groot zijn als een munt. Ze zitten meestal op de benen, maar kunnen ook op de buik, armen, handen of voeten voorkomen. • Eczeem op de onderbenen komt vaak voor bij ouderen. De huid is droog, kan barstjes of schilfers hebben. Het kan komen door vochtophoping, droge lucht, te vaak wassen met water en zeep of irritatie van een elastische kous.

Minder eiwit in de huid

Nog niet zo lang geleden heeft de wetenschap ontdekt dat veel mensen met constitutioneel eczeem een verminderde hoeveelheid filaggrine in de huid hebben. Filaggrine is een eiwit dat als belangrijkste functie het vasthouden van water in de bovenste laag van de huid (de hoornlaag) heeft. Wanneer deze hoornlaag uitdroogt, gaat de huid schilferen en jeuken.

Bron: Leenarts, M., & Leenarts, M. (2024, 7 maart). Eczeem. Drs Leenarts. Geraapdpleegd op 18 maart 2024, van https://www.drleenarts.com/advies/alles-over-eczeem/

Behandeling Om jeuk te voorkomen, is het belangrijk dat de huid niet te ver uitdroogt. Daarvoor kan de zorgvrager zich houden aan de volgende tips: • Probeer niet aan de eczeemplekken te krabben. Hierdoor verergeren de klachten. • Ga niet vaker dan twee of drie keer per week onder de douche of in bad. Zo droogt de huid niet onnodig uit. • Douche niet te lang (maximaal vijf minuten). • Gebruik handwarm water om te douchen en in bad te gaan (van ongeveer 37 graden). Zorg ervoor dat het water niet te warm is.

161

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Gebruik geen zeep. Zeep lost namelijk niet alleen vuil op, maar ook de eigen huidvetten. Hierdoor droogt de huid nog sneller uit. Er kunnen wel speciale producten gebruikt worden onder de douche en in bad. Bijvoorbeeld een milde, zeepvrije crème voor onder de douche of een badolie die vermengt met het badwater. • Gebruik huidproducten zonder parfum of alcohol. • Smeer de huid na het wassen direct in met een vette zalf of huidolie. Eczeem wordt behandeld met een crème of zalf die de huid verzacht en beschermt, zoals cetomacrogol zalf of lanette crème. Soms schrijft de arts een zalf voor met hormonen.

Psoriasis Bij psoriasis heeft de zorgvrager last van dikke plekken op de huid met schilfers. Deze plekken ontstaan doordat de huid te snel nieuwe cellen aanmaakt. Deze cellen zijn niet goed. Ze gaan dood en blijven in de huid zitten als dikke plekken met schilfers. De ziekte is niet besmettelijk.

Symptomen Een zorgvrager met psoriasis kan last hebben van: • dikke plekken met schilfers op de huid (die meestal een paar weken blijven en soms zelfs het hele leven) – De plekken zijn bij een lichte huid rood en hebben bij een getinte of donkere huid meestal geen kleur. – De schilfers zijn wit of lichtgrijs en laten gemakkelijk los. • jeuk aan de plekken, vooral als ze net zijn ontstaan • klachten aan de nagels: te dikke nagels, makkelijk breekbare nagels of witte vlekken of kleine deukjes in de nagels • ontstekingen in of rond de gewrichten

162

Kinderen en jongeren kunnen last hebben van een speciale vorm van psoriasis (psoriasis guttata), waarbij alleen kleine ronde plekjes te zien zijn. Deze plekjes bevinden zich vaak op de borst, buik, rug, bovenarmen en bovenbenen. De plekjes verdwijnen meestal binnen vijf weken. Behandeling Psoriasis kan niet genezen, maar de klachten kunnen wel verminderen door de plekken elke dag in te smeren met een vette crème of zalf (zonder parfum). Bij klachten tussen de haren op het hoofd kan een shampoo gebruikt worden

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

met koolteer. Als het smeren met de vette crème of zalf niet voldoende werkt kan de huisarts een zalf, crème, gel, lotion of schuim met medicatie voorschrijven.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Smetplekken Smetplekken (of smetten) zijn verkleurde en soms natte plekken in de huidplooien. Ze worden ook wel intertrigo genoemd. Smetplekken komen voor op plekken waar de huid tegen elkaar komt, zoals de liezen, buikplooien, bilnaad en onder de borsten.

Smetplekken kunnen op verschillende manieren ontstaan. Vaak ontstaan de plekken door een combinatie van vocht en warmte. Huid die vochtig en warm is, gaat namelijk eerder kapot. Smetplekken kunnen ook ontstaan doordat er iets tegen de huid schuurt. Denk bijvoorbeeld aan strakke kleding, waardoor kleine wondjes op de huid ontstaan. Een andere oorzaak van smetplekken is zeep. Door zeep verdwijnt de beschermende vetlaag, waardoor gemakkelijker smetten ontstaan.

Voorbeeld

Het is 's ochtends vroeg en verpleegkundige Marjo helpt de zorgvragers met wassen en aankleden. Ze helpt mevrouw Wiersma met douchen. Tijdens het wassen valt het Marjo op dat mevrouw Wiersma ineenkrimpt bij het wassen onder de borsten. Daarom inspecteert Marjo de huid in de huidplooi. Het valt haar op dat er een natte rode plek zit. Het lijkt op een smetplek.

Symptomen Bij smetten kan de zorgvrager de volgende klachten hebben: • plekken met kleine schilfers in de huidplooien (bijvoorbeeld in de liezen, onder de borsten, op de buik, in de oksels of in de bilspleet) • rode plekken (bij lichte huid) • plekken die donkerder zijn dan de normale huidskleur (bij getinte of donkere huid) • pijnlijke wondjes op de plekken • jeuk en/of branderig gevoel • onaangename geur. Er zijn drie vormen van smetten:

163

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• smetten met een lichtrode tot een felrode, glanzende huid. De huid is hierbij altijd heel. De zorgvrager heeft jeuk en een branderig gevoel. • smetten met een nattende huid. Hierbij is de huid felrood, nattend, kapot en/of week. De zorgvrager kan jeuk en een branderig gevoel hebben. Er kan een scherpe rode wondlijn zichtbaar zijn. • smetten met een geïnfecteerde huid. Als je smetplekken hebt, kan er makkelijker een schimmel of gist in je huid komen, waardoor een infectie kan ontstaan. De smetplekken worden dan groter.

Behandeling Smetplekken kunnen voorkomen en verzorgd worden door: • de huidplooien dagelijks te controleren, te wassen en goed te drogen (door te deppen) • een aparte handdoek te gebruiken om de smetplekken af te drogen (en elke keer een schone handdoek te pakken) • weinig of geen zeep te gebruiken en zeepresten goed af te spoelen • gaasjes op de plekken tussen de huidplooien te leggen (twee keer per dag, of vaker als de gaasjes snel vochtig zijn) • de zorgvrager schone kleren te laten dragen, die ruim zitten (en dus niet tegen de huid schuren of knellen) • bij incontinentie direct te verschonen, te wassen en te drogen • zweten te voorkomen door de omgevingstemperatuur te verlagen, en de zorgvrager katoenen of ademende kleding te laten dragen • huid-op-huidcontact te voorkomen (bijvoorbeeld door de zorgvrager ondersteunende kleding te laten dragen, zoals een goede beha, en materiaal tussen de huidplooien aan te brengen, zoals speciaal verbandmateriaal) • een zinkoxide-smeersel tussen de huidplooien te smeren, waardoor de huid droog wordt.

Wanneer deze adviezen niet werken, kan er een crème gebruikt worden tegen gisten en schimmels, zoals miconazol of clotrimazol.

164

Netelroos Bij netelroos (urticaria) ontstaan er binnen korte tijd jeukende, rode bulten op de huid. Dit worden ook wel galbulten genoemd. De bulten lijken op de plekken die ontstaan na het aanraken van brandnetels. De bulten bij netelroos trekken snel weg (binnen 24 uur), maar komen dan meestal wel terug op een andere plek. De bulten kunnen op het hele lichaam voorkomen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

Bron: https://www.shutterstock.com/image-photo/close-image-skin-texture-suffering-severe-2299788097. Ration: 16.x

Netelroos is een soort allergische reactie, waarbij de lichaamseigen stof histamine een grote rol speelt. Wanneer het lichaam in contact komt met bepaalde prikkels kan er histamine vrijgemaakt worden. De histamine zorgt er vervolgens voor dat de bloedvaten verwijden en er bulten ontstaan, die erg kunnen jeuken. Er zijn verschillende prikkels die netelroos kunnen veroorzaken. Voorbeelden hiervan zijn voedingsmiddelen, medicijnen, kou, warmte (zoals zonlicht op de huid), druk op de huid, lichamelijke inspanning of een virusinfectie (dit komt vaak voor bij kinderen). Het is vaak onbekend welke prikkel de netelroos heeft veroorzaakt. Symptomen Bij netelroos krijgt iemand last van: • rode, verdikte bulten op de huid (die over het hele lichaam kunnen zitten), die allemaal een andere vorm en grootte kunnen hebben • meestal hevige jeuk • soms een branderig gevoel of pijn • bulten die meestal binnen een paar uur tot één dag verdwijnen • het steeds ontstaan van nieuwe bulten.

165

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Ongeveer een op de drie zorgvragers met netelroos heeft ook last van dikke ogen en lippen. Dit heet angio-oedeem. Het zijn vochtophopingen in het onderhuids vetweefsel, die ontstaan door een ontstekingsreactie. Het kan ook voorkomen in de rest van het gezicht, de handen, voeten of de geslachtsorganen. Dit heet angio-oedeem. Deze vorm van netelroos jeukt niet, maar veroorzaakt een pijnlijk, brandend gevoel. Behandeling Netelroos gaat bijna altijd vanzelf over. De huid raakt er niet door beschadigd. Meestal is een bult binnen één dag verdwenen, maar er kunnen steeds nieuwe bulten ontstaan. Dit kan enkele dagen tot weken aanhouden. Na vier weken hebben de meeste mensen helemaal geen bulten meer (Thuisarts, 2022).

Bij hevige jeuk kunnen er tabletten geslikt worden die de werking van histamine stoppen. Deze medicijnen heten antihistaminica. Voorbeelden hiervan zijn cetirizine, loratadine, levoceterizine en desloratadine. Ceterizine en loratadine zijn zonder recept te kopen bij de apotheek en drogist. Levoceterizine en desloratadine kunnen voorgeschreven worden door de huisarts. Soms verdwijnt netelroos niet binnen zes weken of komt het steeds terug. Er is dan sprake van chronische netelroos. Een zorgvrager met chronische netelroos kan bij ernstige klachten door de huisarts doorverwezen worden naar de dermatoloog of allergoloog. Deze kan verder onderzoek doen naar mogelijke oorzaken en andere medicatie geven dan de huisarts. Chronische netelroos verdwijnt bij de helft van de zorgvragers binnen één jaar vanzelf. Bij de meeste anderen is het na drie tot vijf jaar over.

7.2 Infecties

Sommige huidaandoeningen ontstaan door besmetting met een ziekteverwekker. Een infectie met bacteriën, schimmels en virussen kan direct via de huid plaatsvinden en daar klachten veroorzaken. Maar de infectie kan ook binnenin het lichaam ontstaan en zich uiten op de huid.

166

Wondroos Bij wondroos (erysipelas) zijn de diepe lagen van de huid ontstoken. Deze ontsteking ontstaat doordat bacteriën via een wondje in de huid het lichaam binnendringen. Op de huid zitten altijd bacteriën. De huid voorkomt dat deze in het lichaam komen, maar bij een beschadiging aan de huid kan dat wel

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

gebeuren. De bacteriën kunnen via allerlei wondjes de huid binnendringen. Bijvoorbeeld puistjes, schaafwonden, kapotte huid door eczeem of wondjes door schimmel tussen de tenen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Meestal ruimt het afweersysteem de bacteriën op zodra deze door de huid dringen. Als dat niet goed gaat, kan er wondroos ontstaan. De huid wordt dan warm, roder dan normaal en pijnlijk. Wondroos komt vaak voor in een been, maar kan ook voorkomen in een arm of het gezicht.

Symptomen Bij wondroos ontstaan de volgende klachten: • een warme, pijnlijke plek op de huid die roder is dan de normale huidskleur (bij een donkere huidskleur is dit minder goed te zien) • een snel groter wordende plek die er zelfs voor kan zorgen dat het hele onderbeen (of de arm) warm, glanzend, dik, rood en pijnlijk wordt • mogelijk blaren of pusblaasjes op de plek (in de blaren kan ook bloed zitten) • ziek gevoel • mogelijk koorts.

Bron: https://www.shutterstock.com/image-photo/erysipelas-bacterial-infection-upper-layer-skin-1277048086

Wondroos.

Wondroos kan leiden tot:

167

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• lymfoedeem (waarbij er veel vocht in het been of de arm met de wondroos komt) • een abces (bult met pus onder de huid) • sepsis (aandoening waarbij de bacteriën via het bloed naar andere organen gaan en de zorgvrager erg ziek wordt). Behandeling Wondroos wordt behandeld met antibiotica (medicatie tegen bacteriën). Deze pillen moeten tien dagen lang geslikt worden, tot alle pillen op zijn. Als de huid na tien dagen nog steeds rood of pijnlijk is, kan de huisarts extra pillen geven. Tegen de pijn kan de zorgvrager paracetamol nemen.

Naast medicatie is rust belangrijk bij wondroos. Door het ledemaat rust te geven, geneest de wondroos sneller. Bij wondroos aan het been moet de zorgvrager daarom zo min mogelijk staan en lopen en het been de eerste week hoger leggen. Bij wondroos aan de arm kan de zorgvrager de arm in een mitella dragen om te voorkomen dat de arm bewogen wordt.

Adviezen voor de zorgvrager Bij wondroos zijn de volgende adviezen belangrijk: • Douchen mag gewoon. • Het is beter om niet in bad te gaan of te zwemmen. • Gebruik geen nat verband, de ontsteking kan hierdoor verergeren. • Zorg ervoor dat de bacteriën niet op andere plekken kunnen komen, door de plek met wondroos met rust te laten (dus niet krabben, wrijven of het wondje aanraken), regelmatig de handen te wassen en goed af te drogen, de nagels kort te knippen, het lichaam iedere dag te wassen met zeep en elke dag een schone handdoek te gebruiken.

168

Hulp inschakelen tijdens de behandeling Schakel een arts in wanneer tijdens de behandeling van wondroos: • de rode plek groter wordt • de pijn en klachten erger worden • de zorgvrager zich steeds zieker gaat voelen • de zorgvrager nog geen koorts had, maar nu wel koorts krijgt • het na 2 dagen medicijnen slikken nog niet beter gaat • het de zorgvrager niet lukt om de medicijnen te slikken (bijvoorbeeld door misselijkheid of braken).

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Huidschimmel Bij huidschimmel (tinea corporis) heeft de zorgvrager last van één of meer plekken met schilfers (velletjes) op de huid. Deze plekken kunnen voorkomen op het gezicht, de nek, borst, buik, rug, voeten of huidplooien. De plekken worden veroorzaakt door een schimmel of een gist. Huidschimmel is besmettelijk. De schimmel zit in de schilfers van de huid. De schilfers kunnen loslaten en terechtkomen op de vloer van bijvoorbeeld een zwembad, doucheruimte of sportruimte. Iemand anders kan besmet raken wanneer hij in aanraking komt met de schilfers.

Symptomen Huidschimmel kun je herkennen aan: • één of meer plekken met kleine schilfers, die soms op een ring lijken die steeds groter wordt (huidschimmel wordt daarom ook wel ringworm genoemd) en waar de huid in het midden weer beter lijkt te worden • een rode kleur van de plekken bij een lichte huid • een donkerdere of lichtere kleur dan de rest van de huid bij een getinte of donkere huid • dikkere randen rondom de plekken • jeuk of een branderig gevoel.

169

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bron: https://www.shutterstock.com/image-photo/ring-worm-infection-dermatophytosis-on-skin-484652500. Ratio: 16x9

Huidschimmel.

Behandeling Meestal gaat huidschimmel vanzelf over. Maar door de plekken te behandelen kunnen de klachten verminderen en wordt de kans kleiner dat de huidschimmel overgedragen wordt. Hiervoor kan de huid ingesmeerd worden met een speciale crème of zalf, zoals terbinafine, miconazol of clotrimazol. Deze zijn zonder recept te koop bij de apotheek en drogist.

Miconazol kan de werking van bloedverdunners veranderen. Een zorgvrager die bloedverdunners gebruikt moet dus met de huisarts overleggen of hij een crème met miconazol mag gebruiken.

170

Soms helpt een crème of zalf niet goed, omdat de schimmel te diep in de huid zit. De huisarts kan dan pillen tegen schimmel voorschrijven.

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Gordelroos Bij gordelroos (herpes zoster) krijgt de zorgvrager last van pijn, jeuk en rode blaasjes. Deze klachten komen voor aan één kant van het lichaam (bijvoorbeeld op één helft van de borstkas of één helft van het gezicht). De aandoening wordt veroorzaakt door het varicella-zoster virus. Dit is het virus dat ook de waterpokken veroorzaakt. De aandoening komt vooral voor bij zorgvragers met een verminderde weerstand.

Bron: https://www.shutterstock.com/image-photo/shingles-herpes-zoster-blister-skin-rash-2155325805

Gordelroos.

Symptomen Bij gordelroos ontstaan de volgende klachten: • pijn, jeuk, tintelingen of een branderig gevoel op een deel van de huid • na een paar dagen ontstaan op die plek blaasjes en vlekjes op de huid (rood op een lichte huid en donker op een getinte huid) • mogelijk hevige pijn • mogelijk een grieperig gevoel en een beetje koorts • mogelijk oogontsteking bij gordelroos in het gezicht.

171

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Gordelroos hoeft niet behandeld te worden wanneer het op het bovenlichaam, de armen of benen zit. Het gaat meestal vanzelf over na twee weken. Tegen de jeuk kan zalf gesmeerd worden (zoals zinkzalf of koelzalf) en tegen de pijn kan paracetamol geslikt worden. Let op: door ibuprofen, diclofenac en naproxen kunnen bij gordelroos ernstige bijwerkingen ontstaan (zoals ontstekingen in de huid). Bij gordelroos in het gezicht moet wel een behandeling gestart worden met virusremmers. Deze zorgen ervoor dat het virus niet naar het oog gaat. Bij blaasjes in het gezicht moet daarom direct de huisarts ingeschakeld worden.

Adviezen Adviezen voor de zorgvrager: • Raak de blaasjes zo weinig mogelijk aan. • In bad gaan of douchen mag gewoon. • Doe eventueel wondgaas op de blaasjes om kleding te beschermen en te voorkomen dat kleding tegen de huid aanschuurt. • Was de handen met water en zeep als de blaasjes zijn aangeraakt. • Kom niet in de buurt van iemand met een slechte afweer of een zwangere vrouw. Iemand met een slechte afweer kan erg ziek worden van gordelroos en een zwangere vrouw kan het virus overdragen aan het ongeboren kind, waardoor er bij het kind schade kan ontstaan.

Koortslip Een koortslip (herpes labialis) is een besmettelijke aandoening die veroorzaakt wordt door het herpesvirus. De zorgvrager heeft hierdoor pijnlijke of jeukende blaasjes op en rond de lippen.

172

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

Koortslip.

Symptomen De zorgvrager heeft de volgende symptomen: • een rood plekje met blaasjes bij de lip • de blaasjes zijn gevuld met vocht • een jeukend, tintelend, brandend of pijnlijk gevoel • de blaasjes drogen na één tot twee dagen op en er komen korstjes.

Behandeling Een koortslip geneest vanzelf. De rode plek bij de lip gaat meestal binnen tien dagen weg. Maar het virus dat de koortslip veroorzaakt, blijft het hele leven in het lichaam. Het virus zit dan in de zenuwcellen van de huid, maar is niet actief.

Besmetting voorkomen Een koortslip is zeer besmettelijk. Het is daarom belangrijk dat je goed oplet bij de zorg. Niet alleen wanneer de zorgvrager een koortslip heeft, maar ook wanneer jij er zelf last van hebt. Neem maatregelen om verspreiding te voorkomen: • Raak de koortslip niet aan. • Was je handen regelmatig en droog ze goed af. • Maak kopjes, glazen en bestek goed schoon en laat ze niet door anderen gebruiken. • Pak een handdoek en een tandenborstel die anderen niet gebruiken. • Zoen en knuffel niet.

173

• Bedek je koortslip met een mondmasker of pleister bij de verzorging van een ander.

7.3 Acne

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Acne is een verzamelnaam voor huidaandoeningen waarbij puistjes voorkomen. De medische term is acne vulgaris. Het is een van de meest voorkomende huidaandoeningen ter wereld. Bijna iedereen krijgt er in de puberteit last van. Sommige mensen krijgen slechts enkele puistjes. Bij anderen is het veel uitgebreider en heeft de aandoening grote gevolgen. Ook op volwassen leeftijd kan iemand nog acne krijgen. Bij acne is de huid rondom de haarzakjes en talgklieren ontstoken. Deze ontsteking wordt veroorzaakt doordat de haarzakjes verstopt raken. De verstopte haarzakjes bevatten bacteriën, waardoor er een ontsteking kan ontstaan. De haarzakjes kunnen verstoppen door invloeden van buitenaf, zoals make-up of oliehoudende producten. Ook geneesmiddelen en supplementen kunnen acne veroorzaken of verergeren: een voorbeeld is vitamine B12 (NVDV, zonder datum).

In de puberteit krijgt bijna iedereen acne door veranderingen in de hormoonhuishouding. De hormonen zorgen voor een hogere talgproductie, waardoor puistjes ontstaan (Radboud UMC, zonder datum).

Symptomen Bij acne heeft iemand last van: • mee-eters met zwarte bultjes (mee-eters) • puistjes met witte bultjes • rode puistjes • puistjes met gele bultjes • kleine littekens na genezing van de puistjes.

174

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

Bron: https://www.shutterstock.com/image-photo/acne-skin-because-disorders-sebaceous-glands-182957342

Acne.

Behandeling Acne gaat vaak vanzelf over, maar dat kan wel een paar jaar duren. Er kan daarom een behandeling gestart worden om de klachten te verminderen.

Zelf behandelen Een zorgvrager kan eerst zelf een behandeling starten met benzoylperoxide gel. Deze gel is zonder recept te koop bij de drogist of apotheek. De gel remt ontstekingen en doodt bacteriën. Zo zorgt de gel ervoor dat er geen nieuwe puistjes ontstaan. De bestaande puistjes moeten vanzelf overgaan.

De zorgvrager moet de gel iedere avond gebruiken (en bij een gevoelige of getinte huid om de dag: één dag wel en één dag niet). De huid moet hiervoor eerst met lauw water gewassen worden en daarna moet de gel dun op de huid gesmeerd worden. Vervolgens moet de gel 's ochtends weer van de huid gewassen worden. Pas na vier tot zes weken kan het resultaat gezien worden. Het is dus belangrijk dat de zorgvrager niet te snel stopt met de gel.

175

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Adviezen Geef de zorgvrager de volgende adviezen om (de gevolgen van) acne te verminderen: • Knijp puistjes en mee-eters niet uit. Er kan zo namelijk ook talg in de huid komen (door de druk op de huid). Daardoor kunnen nog meer ontstekingen ontstaan en wordt de acne erger. • Was de huid met lauwwarm water met zeepvrije producten zonder te schuren of te scrubben. • Gebruik geen producten op oliebasis, om verstopping van de haarzakjes te voorkomen. • Gebruik geen vette crème of make-up. Hierdoor kunnen de haarzakjes nog meer verstopt raken, waardoor er nog meer mee-eters en puistjes ontstaan. • Verwijder make-up aan het eind van de dag, wanneer dit toch gedragen wordt.

Acne en zonlicht

Acne kan enigszins verbeteren door ultraviolette straling van de zon (uv-licht), maar een te hoge blootstelling aan zonlicht is ook niet goed. Dit kan namelijk leiden tot een dikkere huid, waardoor meer mee-eters ontstaan en de kans op puistjes toeneemt. Een te hoge blootstelling aan de zon vergroot ook de kans op huidkanker. Zonlicht kan ook gevaarlijk zijn bij sommige behandelingen voor acne. Het medicijn otretinoïne en bepaalde antibiotica (zoals doxycycline) maken de huid namelijk gevoeliger voor zonlicht en uv-stralen.

Behandeling met antibiotica door huisarts De zorgvrager kan behandeld worden met antibiotica als behandeling met benzoylperoxide gel niet helpt. De huisarts kan eerst een gel voorschrijven met benzoylperoxide, adapaleen of tretinoïne. Als dit ook niet voldoende werkt, kan er een gel of crème met antibiotica voorgeschreven worden.

176

Soms wordt er ook een antibioticakuur voorgeschreven met pillen (meestal doxycycline). Het voordeel hiervan is dat deze pillen ook helpen op plekken waar de zorgvrager niet goed bij kan komen om te smeren, zoals de rug. Deze behandeling wordt vaak drie maanden gegeven.

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling met medicatie door de dermatoloog Bij ernstige vormen van acne wordt de zorgvrager doorgestuurd naar de dermatoloog. De dermatoloog kan andere medicatie voorschrijven, zoals tabletten met isotretinoïne. Deze medicatie remt de talgproductie en verhoorning van de huid. Daardoor verstopt het haarzakje minder snel. Ook wordt de ontsteking geremd. Behandeling hiermee duurt gemiddeld negen maanden.

Bijwerkingen en risico's isotretinoïne

Tabletten met isotretinoïne kunnen verschillende bijwerkingen hebben, zoals uitdroging van de lippen, het neusslijmvlies, de ogen en de huid. Ook kunnen leverwaarden en vetten in het bloed stijgen. Er moet daarom regelmatig bloedonderzoek gedaan worden. Isotretinoïne kan ernstige risico's hebben bij zwangerschap. Iemand die zwanger is mag de medicatie daarom niet gebruiken.

7.4 Decubitus

Bij decubitus heeft de zorgvrager last van doorligwonden. Dit zijn rode plekken, blaren en (open) wonden die ontstaan door druk op de huid. De plekken worden daarom ook wel drukplekken genoemd. Decubitus kan voorkomen op het stuitje, de hielen, schouderbladen, heupen, enkels of billen. Dit zijn plekken waar in zit- of lighouding veel druk ontstaat.

Door druk (of een combinatie van druk- en schuifkrachten) worden kleine bloedvaten in de huid en het daaronder liggende weefsel samengedrukt. Hierdoor krijgen de huid en het weefsel te weinig zuurstof en voedingsstoffen. Hierdoor sterven de cellen af en ontstaat er decubitus.

In de praktijk

Chantal werkt als verpleegkundige in een revalidatiecentrum. Hier is meneer Polat opgenomen. Meneer Polat heeft drie weken geleden een beroerte gehad, waardoor zijn rechterzijde volledig verlamd is geraakt. Chantal weet dat meneer Polat een verhoogd risico heeft op decubitus. Meneer Polat zit de hele dag in

177

de rolstoel. Hierdoor ontstaat er een vergrote druk op de lichaamsdelen die contact hebben met de rolstoel: de billen, de hielen, de enkels, de schouderbladen en de ellebogen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Om te controleren of meneer Polat last heeft van decubitus kan Chantal tijdens de verzorging de huid bestuderen. Ze bekijkt of meneer rode plekken krijgt. Ook let ze tijdens de verzorging goed op of de kleding van meneer niet geplooid zit en of meneer op een gladde ondergrond zit. Verder kan Chantal advies geven om decubitus te voorkomen. Ze kan hem bijvoorbeeld aanraden om regelmatig een beetje te gaan verzitten. Dit zou meneer moeten kunnen, omdat hij maar aan één kant verlamd is. Ook kan ze met collega's overleggen over het inzetten van een speciaal kussen voor de rolstoel.

Symptomen De symptomen van decubitus zijn afhankelijk van hoe vergevorderd het is. Decubitus kan in vier categorieën worden ingedeeld: • Categorie 1 is te herkennen aan een rode huid die niet weg te drukken is. Er is geen open wond. • Categorie 2 is te herkennen als een oppervlakkige open wond met rode of roze bodem, of een blaar. • Bij categorie 3 is een volledige huidlaag weg, waardoor onderhuids vetweefsel zichtbaar is. Spieren, pezen en botten liggen niet bloot. • Bij categorie 4 is de huid volledig weg, waardoor spieren, pezen en botten openliggen. Er is sprake van afgestorven weefsel.

178

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

Aanpassen: Graag in de stijl van de flexeibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=3bd645d4194f51441f6601da98adb425&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-ef8747be-629e-40aa-ddb2-f740e7920d3f.png

De vier categorieën van decubitus.

Behandeling Als er een wond is ontstaan, moet de wond gecontroleerd en verzorgd worden. De wond moet schoon blijven en goed worden afgedekt. Welk verband daarbij gebruikt wordt, is afhankelijk van de categorie decubitus. Soms geneest de wond niet goed omdat er dood weefsel in de wond zit. Een arts kan dit dode weefsel verwijderen, waardoor de wond weer beter kan genezen.

Risicofactoren De kans op decubitus is groter: • op oudere leeftijd, vooral boven de 65 jaar • als de zorgvrager bedlegerig is of veel in een stoel zit • als de zorgvrager moeilijk zelf van houding kan veranderen door pijn, zwakte, verlamming of coma • als de zorgvrager niet kan voelen dat de huid bekneld raakt • als het lichaam van de zorgvrager schuift of onderuitzakt (waardoor de huid bekneld raakt) • als de huid dun en droog is (de huid is hierdoor extra kwetsbaar) • als de huid doorweekt is van zweet, urine en/of ontlasting (de huid wordt hierdoor ook kwetsbaar) • als de zorgvrager weinig vet of spieren heeft (door ondervoeding of ziekte) • bij zorgvragers met doorbloedingsstoornissen, gevoelsstoornissen en suikerziekte • bij een gehoortoestel, gips of brace die druk uit kan oefenen.

179

De verzorging van de wond kan pijnlijk zijn. Er kan een pijnstiller genomen worden om pijn te voorkomen tijdens de verzorging. Deze pijnstiller moet een halfuur voor de wondverzorging genomen worden. De huisarts kan ook een crème voorschrijven die de huid verdooft.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Preventie Decubitus is heel vervelend voor de zorgvrager vanwege pijn en ongemak. Het herstel kan lang duren en de wonden hebben veel verzorging nodig. Probeer daarom alles te doen om het te voorkomen: • Zorg dat de zorgvrager regelmatig van houding verandert (wisselligging). • Voorkom dat de zorgvrager onderuitzakt of schuift. • Zet een speciaal zitkussen of matras in tegen decubitus. • Let erop dat ondergrond glad is (lakens zonder ribbels). • Let erop dat de kleding goed zit (glad, zonder kreukels). • Verzorg de huid goed. • Controleer de huid elke dag, vooral op risicoplaatsen waar bot dicht onder de huid ligt, zoals ellebogen, hielen, enkels, schouderbladen, heupen, billen of het stuitje. • Houd vochtige huidgebieden extra in de gaten.

7.5 Ulcus cruris

Bij ulcus cruris heeft de zorgvrager een wond op het onderbeen die niet goed geneest. Dit wordt ook wel een open been genoemd. De wond kan een korst hebben, maar er kan ook vocht uit komen. Een open been ontstaat door problemen in de bloedvaten en komt vooral voor bij ouderen.

Een open been begint als een klein wondje. Door de slechte doorbloeding kan de wond niet genezen en wordt deze steeds groter. Binnen korte tijd kan er al een wond van een paar centimeter ontstaan. De wond is erg gevoelig voor infecties.

180

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

Een open been.

Symptomen Bij een open been heeft de zorgvrager: • een wond op het onderbeen (meestal aan de voorkant) die begint als een klein wondje, maar al snel zo groot wordt als een euro • de wond die heel langzaam of helemaal niet geneest (normaal gesproken geneest een wondje binnen een week) • de wond kan pijnlijk zijn ('s nachts kan de zorgvrager kramp voelen in het been).

Behandeling De behandeling bestaat uit wondverzorging met een drukverband en het stimuleren van de zorgvrager om te lopen en de kuitspieren te oefenen. Drukverband is een paar weken tot maanden nodig (Thuisarts, 2021). Door te lopen en de kuitspieren te oefenen raakt het been weer beter doorbloed en kan het vocht uit het been verdwijnen. De wond kan hierdoor genezen. Paracetamol kan helpen tegen de pijn, waardoor een zorgvrager ook beter kan lopen en bewegen, wat gunstig is voor de wondgenezing. Nadat de wond genezen is, moet de zorgvrager elastische steunkousen gaan dragen. De steunkousen drukken op de aderen en zorgen er zo voor dat de zorgvrager niet opnieuw een open been krijgt. De kousen zorgen ervoor dat er niet opnieuw vocht in de benen komt en beschermen de benen, waardoor er minder snel een wondje ontstaat als een zorgvrager zijn been stoot.

181

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Adviezen bij een open been Een zorgvrager met een open been kun je de volgende adviezen geven: • Probeer veel te bewegen om overtollig vocht uit het been te krijgen. Ga bijvoorbeeld lopen of fietsen. • Sta niet te lang stil, maar ga zitten. • Leg het been hoog. • Eet gezond. Voor een goede wondgenezing is gezonde voeding belangrijk. • Stop met roken. Roken beschadigt de bloedvaten, ook de bloedvaten in het been.

7.6 Huidkanker

Een plekje, knobbeltje of vlekje op de huid kan onschuldig zijn, maar ook duiden op huidkanker. Er zijn veel soorten huidkanker. De drie meest voorkomende soorten huidkanker zijn basaalcelcarcinoom, plaveiselcelcarcinoom en melanoom.

Op de website van de NVDV kun je zien hoe de verschillende huidkanker eruit kunnen zien.

Basaalcelcarcinoom Een basaalcelcarcinoom is een glanzend, glazig, huidkleurig bobbeltje dat vaak ontstaat op een plek die veel in de zon is geweest. Het is de meest voorkomende vorm van huidkanker. Eén op de vijf mensen in Nederland krijgt een basaalcelcarcinoom (Kanker.nl, z.d.). Deze vorm van huidkanker groeit langzaam en zaait bijna nooit uit.

182

Symptomen Een basaalcelcarcinoom kan er heel verschillend uitzien. Bijvoorbeeld: • een glad knobbeltje, dat na verloop van tijd verandert in een zweertje. Rond het zweertje kan een bobbelig en glanzend randje ontstaan. Ook kan het zweertje wat nattig zijn. Het heeft een korstje dat gemakkelijk loslaat. Daarna komt er opnieuw een korstje. • een plekje dat op eczeem of schimmel lijkt: een rood, vlak of plat plekje dat een beetje schilferig kan zijn. Dit plekje zit meestal op de armen, benen of romp. Ook dit plekje groeit heel langzaam. • een plekje dat op een litteken lijkt, waarbij de kankercellen een soort kleine takjes in de huid vormen. Het plekje ziet er glazig en glanzend uit. • een groepje piepkleine knobbeltjes bij elkaar.

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

• een plekje dat eruitziet als een moedervlek, met een donkerrode of bruine kleur.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Het plekje wordt verwijderd. Meestal wordt de basaalcelcarcinoom weggesneden. Het plekje kan ook verwijderd worden bevriezing of door het weg te krabben en de huid dicht te schroeien. Andere behandelopties zijn behandeling met een crème met immunotherapie of chemotherapie. Soms wordt er gekozen voor doelgerichte therapie of bestraling.

Plaveiselcelcarcinoom Een plaveiselcelcarcinoom is een kwaadaardige tumor die vooral voorkomt op plekken waar jarenlang veel zonlicht op is gekomen. Een plaveiselcelcarcinoom ontstaat altijd in de bovenste laag van de huid (opperhuid). Eén op de vijftien mensen in Nederland krijgt een plaveiselcelcarcinoom (Kanker.nl, z.d.).

Symptomen Een plaveiselcelcarcinoom: • begint als een ruw, bleekroze knobbeltje • heeft soms een schilferig wit plekje in het midden van het bultje • kan eruitzien als een wondje of zweertje, dat makkelijk bloedt en langzaam groter wordt.

Behandeling Bij de meeste zorgvragers snijdt de arts het plaveiselcelcarcinoom weg. Soms moet er bestraald worden, bijvoorbeeld bij uitzaaiingen in de lymfeklieren. Soms wordt er ook bestraald in plaats van geopereerd (als de tumor op een plek zit die niet geopereerd kan worden).

Melanoom Een melanoom is een snelgroeiende, onregelmatige, donkere plek op de huid. Het is een agressieve vorm van huidkanker die meestal ontstaat uit de pigmentcellen in de opperhuid. Vaak gebeurt dit op de plaats van een moedervlek (maar het kan ook op andere plekken ontstaan). Een melanoom groeit vervolgens door in de diepere lagen van de huid, waardoor deze zich uiteindelijk uit kan zaaien (LUMC, z.d.).

183

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/stages-melanoma-tnm-classification-malignant-tumors-2191799135 Vertalen: epidermis: opperhuid, derma: lederhuid, fat: vetweefsel. Titel Stages of melanoma weg en (the TNM Calssification..) ook weghalen.

Stadia.

Ongeveer één op de 35 mensen in Nederland krijgt een melanoom (Kanker.nl, z.d.). Een melanoom kan zich snel uitzaaien.

Symptomen Melanomen kunnen er verschillend uitzien: • een nieuwe vlek op de huid • een moedervlek die van uiterlijk verandert: de kleur, vorm of grootte verandert of de plek gaat bloeden, jeuken of pijn doen.

184

Er kan ook sprake zijn van symptomen van een uitgezaaid melanoom: • pijn of zwelling • algemene klachten, zoals vermoeidheid een verminderde conditie en verminderde eetlust.

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Bij het vermoeden van een melanoom, wordt de plek zo snel mogelijk verwijderd en onderzocht. Als de moedervlek inderdaad kwaadaardig is, wordt er nog een reep huid verwijderd rondom de plek waar het melanoom zich bevond. Als daar nog kwaadaardige cellen in gevonden worden, kan er een aanvullende behandeling nodig zijn. Zo kunnen er lymfeklieren verwijderd worden of kan er een behandeling gegeven worden met immunotherapie, doelgerichte therapie of een experimentele behandeling.

7.7 Begrippen 7.8 Bronnen

Dalm, V., Dekker, L. Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom beroepsonderwijs.

Bernhoven. (z.d.). Gordelroos. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.bernhoven.nl/onderzoeken-behandelingen-en-adviezen/gordelroos/ Drs Leenarts. (z.d.). Alles over eczeem. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.drleenarts.com/advies/alles-over-eczeem/ Isala (2021). Decubitus (doorliggen). Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.isala.nl/patientenfolders/5112-decubitus/

Kanker.nl. (2024). Huidkanker. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/huidkanker

LUMC. (z.d.). Huidkanker. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.lumc.nl/afdelingen/huidziekten/ziektes-en-aandoeningen/huidkanker-melanoom/

NHG. (2015). NHG-Standaard Decubitus. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/decubitus

NVDV. (z.d.). Acne. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://nvdv.nl/patienten/dermatologie/zoek-een-huidaandoening/acne

RadboudUMC. (z.d.). Acne (puistjes). Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/aandoeningen/acne

185

Thuisarts.nl. (2021). Ik zorg voor iemand met een drukplek. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/drukplek/ik-zorg-voor-iemand-met-drukplek

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thuisarts.nl. (2023). Ik heb een koortslip. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/koortslip/ik-heb-koortslip Thuisarts.nl. (2023). Ik heb puistjes (acne). Wat kan ik doen? Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/acne/ik-heb-puistjes-acne-wat-kan-ik-doen

Thuisarts.nl. (2023). Ik heb acne en krijg medicijnen van de huisarts. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/acne/ik-heb-acne-en-krijg-medicijnen-van-huisarts

Thuisarts.nl. (2020). Ik heb eczeem. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/eczeem/ik-heb-eczeem

Thuisarts.nl. (2023). Ik heb psoriasis. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/psoriasis/ik-heb-psoriasis

Thuisarts.nl. (2023). Ik heb smetplekken. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/smetplekken/ik-heb-smetplekken Thuisarts.nl. (2022). Ik heb wondroos. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/wondroos/ik-heb-wondroos Thuisarts.nl. (2022). Ik heb netelroos. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/netelroos/ik-heb-netelroos

Thuisarts.nl. (2022). Ik heb huidschimmel. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/huidschimmel/ik-heb-huidschimmel

186

Thuisarts.nl. (2023). Ik heb gordelroos. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.thuisarts.nl/gordelroos/ik-heb-gordelroos

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 7 Aandoeningen aan de huid

187

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 8 ZENUWSTELSEL

Inhoud thema • Het zenuwstelsel • Zenuwcellen en steuncellen • Bewuste en onbewuste aansturing • Reflexen • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het menselijk lichaam werkt als vanzelf. Alle processen in je lichaam verlopen precies op de juiste manier, zonder dat je er bewust over na hoeft te denken. Dat heb je te danken aan je hersenen en zenuwen. Die vormen een soort netwerk in het lichaam waarmee boodschappen doorgegeven worden. Hierdoor blijft je hart kloppen, kun je de wereld waarnemen en kun je bewuste bewegingen maken.

8.1 Het zenuwstelsel

Het zenuwstelsel stuurt het hele lichaam aan én zorgt ervoor dat je de wereld om je heen kunt waarnemen. Alles wat je doet, wordt aangestuurd vanuit de hersenen. En alles wat je waarneemt, komt ook weer in de hersenen terecht. Zonder dit orgaanstelsel kan de mens niet leven.

Het zenuwstelsel kan opgedeeld worden in twee delen: • Het centraal zenuwstelsel bestaat uit alle zenuwcellen in de hersenen, de hersenstam en het ruggenmerg. • Het perifeer zenuwstelsel bestaat uit alle andere zenuwencellen. Het zijn de verbindingen tussen het centrale zenuwstelsel en de rest van het lichaam.

189

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen: In stijl van de verpleegkunde pipeline. Bron: htps/:tocke.dua -cetin f.m /l edaielfirs/tartm / edaibank?fc=browse&queryd i=1f86b9835b16749e102c91a7619054f9&order=rank&cou lmn=5&sitlveiw=overveiw&veiw=preveiw&eld fi=2&fud i=dr4 i1%2Fd i3 -ab26bf94 -3594 -cdcf2 -10e -29a71922683p .ng

Centraal en perifeer zenuwstelsel.

190

Het centrale en perifere zenuwstelsel werken met elkaar samen om signalen door het lichaam van en naar de hersenen te vervoeren. Zo ontstaat een intentie om een beweging te maken in de hersenen. Er gaat dan via het ruggenmerg een signaal naar de perifere zenuwen, die contact hebben met een spier om de beweging te maken.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 8 Zenuwstelsel

Aanpassen: graag in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Vertalen: brain: hersenen / spinal cord: ruggenmerg / dorsal root ganglion verwijderen / motor neuron: zenuw die beweging doorgeeft / peripheral nerve: perifere zenuw / motor nerve ending: eind van de zenuw die beweging doorgeeft / sensory receptor: zenuw die gevoel voelt / sensory neuron: zenuw die gevoel doorgeeft naar de hersenen Bron: https://www.shutterstock.com/image-illustration/control-muscle-showing-nerve-paths-brain-104298341

Wij zijn ons brein

Wil je nog veel meer weten over het zenuwstelsel en de hersenen? Lees dan het boek van Dick Swaab: "Wij zijn ons brein."

Centraal zenuwstelsel De hersenen en het ruggenmerg vormen samen het centraal zenuwstelsel. De zenuwen van het centraal zenuwstelsel liggen binnen de schedel en de wervelkolom.

De hersenen De hersenen zijn het centrale commandocentrum van het lichaam. Hier komt alle informatie vandaan en gaan waarnemingen naartoe. De hersenen bestaan uit vier delen: • de grote hersenen • de kleine hersenen • de tussenhersenen

191

• de hersenstam.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Grote hersenen De grote hersenen (cerebrum) zijn het bovenste en grootste gedeelte van de hersenen. Dit gedeelte van de hersenen heeft de structuur van een walnoot. De grote hersenen bestaan uit de linker- en de rechterhersenhelft. De verschillende hersenhelften (hemisferen) werken vaak met elkaar samen om het lichaam op de juiste manier aan te sturen. Maar ze kunnen ook zonder elkaar functioneren. Tussen de hersenhelften zit de longtitudinale fissuur: een diepe spleet, van voren naar achteren.

Iedere hersenhelft heeft specifieke eigenschappen: • De linkerhersenhelft stuurt de rechterkant van het lichaam aan. Door de linkerhersenhelft kun je ook zien wat er rechts van je is. Verder is deze hersenhelft betrokken bij taal, analyse en logisch denken. • De rechterhersenhelft van de hersenen stuurt de linkerkant van het lichaam aan. Door de rechterhersenhelft kun je zien wat er links van je gebeurt. Deze hersenhelft is betrokken bij emoties, fantasie, ruimtelijke waarneming en intuïtie.

Aanpassen: Graag in stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=5bce395e9aca06dcbf78c9e99988a580&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=30&fuid=dir41%2Fid-db06d740-8a35-4b76-fec-c0068b6ef733.png

Hersenhelften.

192

Thema 8 Zenuwstelsel

De buitenste laag van de grote hersenen heet de hersenschors (cortex). Deze laag is sterk gerimpeld. Door de vouwen in de hersenschors is het oppervlak veel groter dan wanneer de hersenschors strak zou zijn.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De grote hersenen regelen heel veel in het menselijk lichaam. In dit deel worden het denken, zien, spreken, voelen, ruiken en proeven geregeld. Ook is dit gedeelte betrokken bij het ontstaan van emoties, gedrag en ons bewustzijn. Verder worden ook de spieren vanuit de grote hersenen aangestuurd.

Aanpassen: aanpassen: N verwijderen bij pariëNtaalkwab (moet pariëtaalkwab zijn). Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=5bce395e9aca06dcbf78c9e99988a580&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=37&fuid=dir41%2Fid-3e1ad550-a921-4ef8-c52b-1e80e86698e5.png

Hersenkwabben.

De hersenen worden ingedeeld in vier grote hersenkwabben, die van elkaar gescheiden worden door diepe groeven: • de frontaalkwab (of voorhoofdskwab) Dit is het grootste, meest geavanceerde hersengebied. In dit gebied worden onder andere het menselijk bewustzijn en gedrag geregeld. Ook ligt hier het spraakcentrum, dat betrokken is bij de verwerking van taal. • de pariëtaalkwab (of wandkwab) Dit gedeelte van de hersenen verwerkt signalen van de zintuigen en stuurt cognitieve functies aan zoals lezen, rekenen en ruimtelijk inzicht.

193

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• de occipitaalkwab (of achterhoofdskwab) Dit is de kleinste hersenkwab. In de occipitaalkwab komen signalen van de ogen binnen. De kwab is dus betrokken bij het zien. • de temporaalkwab (of slaapkwab) Dit hersengebied speelt een rol bij het terughalen van herinneringen en onthouden en herkennen van mensen. Schorsgebieden Een schorsgebied is een gedeelte van de hersenschors dat betrokken is bij één functie. Op de afbeelding staan de elf verschillende schorsgebieden aangegeven.

Deze afbeelding namaken. Met duidelijke legenda! Komt uit een ander boek. Uiteraard in stijl van de pipeline voor verpleegkunde.

Schorsgebieden.

194

De schorsgebieden hebben allemaal een andere functie: • In de primaire motorische schors komen bewuste bewegingen van de skeletspieren tot stand. • De secundaire motorische schors is betrokken bij de coördinatie van aangeleerde (en dus vaak ingewikkelde) bewegingen. Dit schorsgebied ligt voor de primaire motorische schors en wordt daarom ook wel de premotorische schors genoemd.

Thema 8 Zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Het spraakcentrum van Broca ligt in de secundaire motorische schors. Op deze plek worden de spieren aangestuurd die betrokken zijn bij de spraak. Dit spraakcentrum bevindt zich slechts in één hersenhelft. Bij rechtshandigen ligt het vaak in de linkerhersenhelft en bij linkshandigen in de rechterhersenhelft. • In de primaire sensorische schors komt informatie binnen vanuit de zintuigen in het lichaam. Hier komen signalen aan over bijvoorbeeld aanraking, pijn en temperatuur. • Het smaakcentrum ligt in de primaire sensorische schors. Hier worden signalen vanuit de mond verwerkt. Het gebied verwerkt smaakprikkels en draagt bij aan de ervaring van smaak en smaakherkenning. • De auditieve schors ligt ook in het verlengde van de primaire sensorische schors. Dankzij de primaire auditieve schors kun je geluiden horen. De secundaire auditieve schors is betrokken bij het begrijpen en interpreteren van complexe geluiden. • Dankzij de secundaire sensorische schors kun je de nieuwe sensorische informatie interpreteren en begrijpen. Dit gebied zorgt ervoor dat je de informatie kunt linken aan eerdere gebeurtenissen uit je geheugen. De secundaire sensorische schors helpt je bijvoorbeeld bij het herkennen van structuren, waardoor je bijvoorbeeld weet of je op een straat loopt of op het strand. • Het spraakcentrum van Wernicke ligt in de secundaire sensorische schors. Het gebied speelt een cruciale rol bij taalbegrip en het formuleren van goede samenhangende zinnen. • In de visuele schors komt informatie binnen vanuit de ogen. De primaire visuele schors verwerkt basisvisuele informatie, zoals vormen en kleuren. De secundaire visuele schors speelt een rol bij het herkennen en begrijpen van de visuele informatie. Kleine hersenen De kleine hersenen (cerebellum) liggen tegen de grote hersenen aan en zijn verantwoordelijk voor de coördinatie van bewegingen en de lichaamshouding. De kleine hersenen ontvangen hiervoor zowel informatie vanuit het lichaam (uit de spieren en het evenwichtsorgaan) én uit de grote hersenen, waar geplande bewegingen worden aangestuurd. Tussenhersenen Het gedeelte tussen de hersenstam en de grote hersenen wordt tussenhersenen ( diencephalon) genoemd. Hier liggen drie structuren die het lichaam aansturen:

195

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• de pijnappelklier (epifyse) die hormonen afgeeft aan het bloed • de thalamus, die het ruggenmerg met de grote hersenen verbindt en prikkels filtert. De thalamus is een soort filter voor impulsen uit de zintuigen. Door de thalamus kun je je in sommige gevallen minder bewust zijn van andere impulsen (bijvoorbeeld wanneer je je concentreert). Verder speelt de thalamus een rol bij het verfijnen van complexe bewegingen (zoals schrijven of lopen) en heeft het invloed op de emoties. • de hypothalamus, die de balans in het lichaam (de homeostase) regelt. Hier worden onder andere de bloeddruk en lichaamstemperatuur geregeld. De hypothalamus verbindt het zenuwstelsel met het hormoonstelsel.

Hersenstam De hersenstam (truncus cerebri) is het onderste stukje van de hersenen. Het verbindt het ruggenmerg met de hersenen. In de hersenstam worden allerlei lichamelijke processen geregeld. Denk hierbij aan automatische processen zoals de spijsvertering, ademhaling, bloedsomloop, slapen, wakker worden, bewustzijn en de reflexen.

196

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 8 Zenuwstelsel

Aanpassen: In stijl van de pipelin voor verpleegkunde. Vertalen: midbrain: middenhersenen / pons: pons / medulla: verlengde merg / spinal cord: ruggenmerg / brain stem: hersenstam Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/brain-stem-parts-anatomical-model-educational-1992808565

Hersenstam.

De hersenstam bestaat uit de volgende onderdelen: • de middenhersenen (mesencephalon), die voornamelijk informatie van en naar de hersenen vervoeren • de pons, die verschillende structuren aan elkaar verbindt. Hier worden de kleine hersenen verbonden met de hersenstam, de grote hersenen en het ruggenmerg. Ook worden de twee helften van de kleine hersenen met elkaar verbonden. De pons werkt dus als een soort brug en wordt ook wel de brug van Varol genoemd.

197

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Het verlengde merg (medulla oblongata), dat aansluit op het ruggenmerg. Hier liggen ook het hartregulatiecentrum, het ademcentrum en het braakcentrum. • De reticulaire formatie (formatio reticulair) is een netwerk van onderling verbonden zenuwcellen in de gehele hersenstam. Deze zenuwen zijn betrokken bij veel onbewuste functies. Ook regelt het je bewustzijnsniveau. Het gebied voor het geheugen, de hippocampus, heeft de vorm van een banaan en ligt bovenaan de hersenstam. Het ligt hier dus midden in de hersenen. De hippocampus staat met alle andere gebieden in contact. Als er informatie uit bijvoorbeeld de zintuigen binnenkomt, wordt in het geheugen gezocht naar eerdere ervaringen hiermee. Zo kun je ook onbekende voorwerpen of geluiden toch herkennen, doordat je ze vergelijkt met wat je eerder gezien en gehoord hebt. Ruggenmerg Het ruggenmerg (medulla spinalis) geeft signalen door van het perifeer zenuwstelsel naar de hersenen en andersom. Het ruggenmerg loopt dwars door de ruggenwervels heen, waardoor de zenuwen beschermt worden. Bekijk het filmfragment Anatomie van het ruggenmerg.

Spinale zenuwen De spinale zenuwen (zenuwen van het ruggenmerg) komen op verschillende plekken uit de wervelkolom naar buiten. Tussen twee wervels treden links en rechts twee spinale zenuwen naar buiten. Aan de voorkant komen de motorische zenuwen naar buiten en aan de achterkant de sensorische zenuwen. De sensorische zenuwen zijn te herkennen aan de verdikkingen in de zenuwbaan. Zo'n verdikking heet een ganglion. Hierin liggen de cellichamen van de sensorische zenuwcellen.

198

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 8 Zenuwstelsel

Bron: https://www.shutterstock.com/image-illustration/labeled-anatomical-llustration-showing-lumbar-spine-2161208247Verwijderen: Lumbar spine & lumbar vertebra & "intervertebral disc with nucleus pulposus analus fibrosis"Vertalen: spinal cord: ruggenmerg / vertebral body: ruggenwervel / intervertebral disc: discus tussen de ruggenwervels / spinal nerve: spinale zenuw / nerve root: ganglion

De ruggenmergzenuwen zijn vernoemd naar de plek waar ze uit de wervelkolom treden. De wervels in de onderrug worden lumbale wervels genoemd. De hoogste wervel van de onderrug is de eerste lumbale wervel en wordt afgekort met L1. De zenuw die tussen de eerste en tweede wervel van de onderrug uit het ruggenmerg komt heet daarom ook L1.

Benamingen spinale zenuwen

199

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Perifeer zenuwstelsel De perifere zenuwen verbinden het centraal zenuwstelsel met organen en weefsels. Ze geven signalen door en zorgen er zo voor dat het lichaam aangestuurd kan worden en prikkels binnen kan krijgen. Ze brengen signalen vanaf de buitenkant van het lichaam naar het ruggenmerg en de hersenen en andersom.

Perifere zenuwen geven signalen door van en naar het centraal zenuwstelsel.

200

Het perifeer zenuwstelsel bestaat uit motorische zenuwen en sensorische zenuwen: • Motorische zenuwen geven informatie door van de hersenen aan de spieren. Ze zorgen ervoor dat je kunt bewegen wanneer je dit wilt. • Sensorische zenuwen geven informatie van zintuigen door aan de hersenen. Ze zorgen er bijvoorbeeld voor dat je kunt voelen of het warm of koud is.

Thema 8 Zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bescherming van het centraal zenuwstelsel De hersenen en het ruggenmerg worden op verschillende manieren beschermd tegen gevaar van buiten het lichaam: • De benige structuren beschermen het zenuwstelsel tegen impact van buitenaf: de schedel en de ruggenwervels. • Het hersenvocht (liquor cerebrospinalis) beschermt de hersenen en het ruggenmerg tegen schokken. Daarnaast voert het hersenvocht ook afvalstoffen af en zorgt het ervoor dat de hersenen altijd de juiste temperatuur hebben. In de hersenen zit dit vocht tussen twee vliezen aan de buitenzijde van de hersenen. Ook om het ruggenmerg bevinden zich vliezen met daartussen hersenvocht; al het hersenvocht staat met elkaar in verbinding. In de hersenen bevinden zich daarnaast holten die het hersenvocht produceren. Deze holten heten ventrikels. • De bloed-hersenbarrière is een vlies dat werkt als een soort poortwachter. Sommige stoffen kunnen wel door het vlies heen en andere stoffen worden tegengehouden. Noodzakelijke stoffen worden wel doorgelaten en schadelijke stoffen niet. Zo worden de hersenen beschermd tegen schadelijke stoffen, bijvoorbeeld uit medicijnen of voedsel.

8.2 Zenuwcellen en steuncellen

Het hele zenuwstelsel bestaat uit twee soorten cellen. Zenuwcellen maken verbindingen met elkaar en vormen zo een groot netwerk. Via dat netwerk geven ze signalen door. De verbindingen worden ook wel synapsen genoemd. Via deze synapsen worden signalen overgebracht tussen de zenuwcellen, om het lichaam aan te sturen of om iets waar te nemen.

De zenuwcel Een zenuwcel bestaat uit een groot cellichaam en uitlopers (de zenuwvezels). Er zijn twee typen zenuwvezels: • Axonen vervoeren impulsen van het cellichaam af. Een zenuwcel heeft maar één axon, die de informatie naar de rest van het lichaam vervoert. De axon van een zenuwcel kan heel erg lang zijn, soms zelfs langer dan een meter. De meeste axonen hebben een myelineschede. Dat is een beschermende laag aan de buitenkant, die bestaat uit de vettige stof myeline. Deze laag zorgt er ook voor dat er geen kortsluiting plaatsvindt als zenuwcellen elkaar aanraken. • Dendrieten ontvangen impulsen van een andere zenuwcel en vervoeren de impuls naar het cellichaam toe. Een zenuwcel kan meerdere dendrieten hebben. Meestal is een dendriet erg kort.

201

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag in stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Verwijderen: woord neuron Laten staan: axon & nucleusVertalen: myelin sheath: myelineschede / dendrites: dendrieten / cell body: cellichaam / axon terminals: contactpunt met andere cellenhttps://www.shutterstock.com/image-vector/vector-infographic-neuron-anatomy-axon-myelin-1409962631

Drie soorten zenuwcellen Bij het doorgeven van een impuls zijn drie soorten zenuwcellen betrokken: • sensorische zenuwcellen (gevoelszenuwcellen) vervoeren impulsen van de zintuigen naar het centrale zenuwstelsel (de signalen gaan hierbij dus van perifeer naar centraal) • schakelzenuwcellen (interneuronen) geven signalen door binnen het centraal zenuwstelsel • motorische zenuwcellen (of motorneuronen) vervoeren impulsen vanuit het centraal zenuwstelsel naar de spieren of klieren (signalen gaan dus van centraal naar perifeer).

202

Sensorische zenuwcellen Sensorische zenuwcellen verbinden zintuigen met het centraal zenuwstelsel. Het zijn cellen met een duidelijk cellichaam, waarin zich ook de kern bevindt, met daaraan uitlopers. Sensorische neuronen hebben altijd naar twee kanten toe uitlopers: een lange uitloper van het zintuig naar het cellichaam toe en een kortere vanuit het cellichaam naar het ruggenmerg. Cellichamen van sensorische neuronen liggen nooit in het ruggenmerg, maar altijd net daarbuiten in verdikkingen (ganglia).

Thema 8 Zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Schakelzenuwcellen In het ruggenmerg en de hersenen zijn het schakelzenuwcellen die signalen opvangen en doorgeven aan andere zenuwcellen. Deze cellen hebben geen lange uitlopers, maar ze hebben wel veel uitlopers. Zij vormen verbindingen met allerlei andere cellen en geven zo de signalen door. Motorische zenuwcellen Motorische zenuwcellen vervoeren impulsen van het centraal zenuwstelsel naar spieren en klieren. Deze neuronen hebben maar één lange uitloper. Hun cellichaam ligt in het ruggenmerg. Motorische zenuwcellen kunnen behoorlijk lange uitlopers hebben. Ook de zenuwcellen die de spieren in je voet aansturen hebben namelijk hun cellichaam in het ruggenmerg liggen.

Gliacellen Gliacellen (of gliocyten) steunen de zenuwcellen in het centrale zenuwstelsel op verschillende manieren: ze houden de cellen bij elkaar, beschermen ze tegen impact van buitenaf, voorzien ze van voedingsstoffen en zuurstof, verwijderen afvalstoffen en ruimen beschadigde zenuwcellen op. Er zijn drie soorten gliacellen: • Astrocyten verbinden de bloedsomloop en de zenuwcellen, zo kunnen ze de zenuwcellen voorzien van voedingsstoften en zuurstof én kunnen ze afvalstoffen van de zenuwcellen opruimen. • Oligodendrocyten zijn beschermende cellen, die de axonen van zenuwcellen beschermen. Een oligodendrocyt is een kleine cel met heel veel lange uitlopers. Iedere uitloper zit om een axon heen gewikkeld. Samen vormen zij de myelineschede. • Microgliocyten ruimen beschadigd zenuwweefsel op en dragen bij aan de afweer door het centrale zenuwstelsel tegen micro-organismen te beschermen.

Steuncellen Steuncellen voorzien de zenuwcellen van zuurstof en voedingsstoffen. Zonder de steuncellen kunnen zenuwcellen niet blijven bestaan. Er zijn twee soorten steuncellen: • gliacellen: de steuncellen binnen het centrale zenuwstelsel • cellen van Schwann: de steuncellen in het perifere zenuwstelsel.

203

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Cellen van Schwann De cellen van Schwann omwikkelen de meeste axonen in het perifere zenuwstelsel. Deze cellen bevatten ook myeline (net zoals de oligodendrocyten in het centraal zenuwstelsel). Ze vormen zo een myelineschede om de axonen (de schede van Schwann). De axonen worden hierdoor verzorgd en geïsoleerd. Hierdoor worden de zenuwcellen beschermd én worden signalen sneller doorgegeven.

NAMAKEN: deze afbeelding is afkomstig uit de anatomische atlas prometheus. Precies zo namaken!

Myeline in het centraal en perifeer zenuwstelsel.

204

Signalen doorgeven Via de zenuwcellen worden signalen doorgegeven. Signalen kunnen op twee manieren doorgegeven worden: • Binnen een zenuwcel worden elektrische signalen doorgegeven. Deze signalen worden impulsen genoemd. Een zenuwcel is te vergelijken met een stroomdraad: de impuls komt op een plek binnen en verplaatst zich binnen de kortste keren over de hele cel. Zo verplaatst een impuls zich van de ene kant van de cel naar de andere kant. • Tussen de zenuwcellen worden signalen doorgegeven door middel van neurotransmitters. Dit zijn chemische stoffen die het lichaam zelf aanmaakt. Ze dragen een elektrisch signaal over aan een volgend neuron. Zo kunnen neurotransmitters zenuwcellen stimuleren of juist remmen.

Thema 8 Zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Stoffen zoals cafeïne, drugs, alcohol en slaapmiddelen beïnvloeden de neurotransmitters. Zo ontstaan bijvoorbeeld hallucinaties, doordat sommige stoffen chemische signaaloverdracht stimuleren zonder dat een zintuig een prikkel heeft opgevangen. De hersenen interpreteren die impulsen alsof er een prikkel was. Bij verdovende middelen en slaapmiddelen wordt de chemische signaaloverdracht juist geremd: de neurotransmitters worden nog wel afgegeven, maar de zenuwcellen zijn er niet meer gevoelig voor, waardoor er geen nieuw signaal in een volgende zenuwcel ontstaat.

Tussen twee zenuwcellen wordt een impuls doorgegeven door neurotransmitters.

Bekijk online het filmfragment Zenuwstelsel: De Basis.

Grijze en witte stof De meeste axonen hebben een myelineschede. Dendrieten en cellichamen hebben dit niet. Hierdoor hebben deze structuren andere kleuren: • De myelineschedes zijn wit. De axonen die omwikkeld zijn met een myelineschede worden daarom witte stof genoemd. De witte stof is dus de plek in het zenuwstelsel waar de geleiding van de impulsen plaatsvindt. • Door een combinatie van bloedvaten, de cellichamen van zenuwcellen en de dendrieten ontstaat er een grijze kleur. De gedeeltes van het zenuwstelsel die deze structuren bevatten worden grijze stof genoemd. De grijze stof is dus de plek in het zenuwstelsel waar informatie verwerkt wordt.

205

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Grijze en witte stof in de hersenen In de hersenen bevindt de grijze stof zich vooral aan de buitenkant bij de hersenschors (cortex cerebri) en de schors van de kleine hersenen (cortex cerebelli). Hier wordt de informatie verwerkt. Aan de binnenkant van de hersenen ligt voornamelijk witte stof, waar de signalen doorgegeven worden.

In de hersenen liggen de cellichamen van zenuwen in de buitenste schors (grijze stof). Daarbinnen liggen vooral uitlopers van zenuwcellen (witte stof).

Grijze en witte stof in het ruggenmerg Aan de binnenkant van het ruggenmerg, in een soort H-vorm, bevindt zich de grijze stof. Hier liggen de cellichamen en dendrieten die zorgen voor de uitwisseling van informatie. Aan de buitenkant van het ruggenmerg ligt de witte stof, die vooral bestaat uit axonen met myelinescheden. Hier wordt de informatie door het lichaam heen vervoerd.

206

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 8 Zenuwstelsel

Graag in stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Aanpassen: Verwijderen: central canal dorsalVertalen: dorsal root ganglion: spinale ganglion / gray matter: grijze stof / white matter: witte stof / sensory nerve: senorische zenuw / motor nerve: motorische zenuw. Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/diagram-crosssection-through-spinal-cord-1298807251

Aan de ventrale zijde van het ruggenmerg liggen twee voorhoorns van de grijze stof. Dit zijn de cellichamen van motorische zenuwcellen. De axonen van de motorische zenuwen treden hier aan de voorkant uit de wervel. Via deze zenuwen worden de spieren en organen aangestuurd.

Aan de dorsale zijde van het ruggenmerg liggen twee achterhoorns. Hier komen de sensorische zenuwen het ruggenmerg binnen. De cellichamen van deze zenuwcellen liggen nog buiten het ruggenmerg in de spinale ganglion.

8.3 Bewuste en onbewuste aansturing

Het lichaam wordt zowel bewust als onbewust aangestuurd. Bij bewuste aansturing bepaal je zelf wat je lichaam doet, zoals het bewegen van spieren. Onbewuste aansturing gebeurt vanzelf. Denk bijvoorbeeld aan de aansturing van de organen.

207

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bewuste aansturing De bewuste aansturing verloopt via het animaal zenuwstelsel. Tot het animaal zenuwstelsel worden alle zenuwcellen gerekend die betrokken zijn bij de bewuste regeling van het lichaam: het opvangen van prikkels (zintuigen) en het reageren op prikkels (spieren aansturen). Delen van het animaal zenuwstelsel zitten overal in het lichaam: in het centraal zenuwstelsel en in het perifeer zenuwstelsel.

Aansturing van beweging Bewegingen worden aangestuurd vanuit een speciaal gebied in de hersenschors: de motorische schors. Dit stukje in de hersenen zorgt ervoor dat je een beweging kunt plannen, uitvoeren en controleren. De motorische schors ligt in de frontaalkwab. Je bent je namelijk bewust van wat je doet. Vanuit de motorische schors gaat het signaal via de hersenstam naar het ruggenmerg. In het ruggenmerg wordt het signaal van de zenuwen aan de achterkant doorgegeven naar de zenuwen aan de voorkant. Zo gaat het naar de perifere zenuwen. De perifere zenuwen geven het signaal door aan de spieren.

208

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 8 Zenuwstelsel

Bron: htps:/stock.edu-acteif.n/lmeda ife lir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=14a3552f140320b6588d0a96806a0c08&cou lmn=12&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&fe lid i=1&fud i=dri41%2Fd i-e01f0cef-c278-4a00-fd8f-4093bc4e4289.png

Beweging wordt aangestuurd vanuit de motorische schors.

Vanaf de motorische schors lopen zenuwen in lange banen door het ruggenmerg. Die banen worden piramidebanen genoemd. Deze lopen kruislings: de zenuwbanen uit de linkerhersenhelft gaan naar de rechterkant van het ruggenmerg, en de zenuwbanen uit de rechterhersenhelft gaan naar de linkerkant van het ruggenmerg. Ze kruisen elkaar in de hersenstam. De linkerkant van de hersenen stuurt zo de spieren aan de rechterzijde van het lichaam aan. Daarnaast zijn er extrapiramidale banen. Ook dat zijn motorische uitlopers. Die lopen niet mooi in bundels, maar ontstaan op andere plaatsen in de hersenen. Uiteindelijk voegen ze zich bij de piramidebanen, zodat ze samen in het ruggenmerg terechtkomen.

De piramidebanen zijn belangrijk bij de fijne motoriek; de extrapiramidale banen zijn verantwoordelijk voor de grove motoriek, zoals lichaamshouding.

209

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Uitlopers motorische zenuwcellen.

Onbewuste aansturing De onbewuste aansturing verloopt via het vegetatief zenuwstelsel (of autonoom zenuwstelsel). Het vegetatief zenuwstelsel omvat alle zenuwcellen die betrokken zijn bij de onbewuste aansturing van het lichaam. Het gaat hierbij om de regeling van de hartslag, de ademhaling en de bloeddruk, maar ook om de aansturing van het maag-darmkanaal, de afweer en hormoonklieren. Ook deze zenuwcellen zijn over het hele lichaam verspreid.

210

Het vegetatief zenuwstelsel bestaat uit twee delen: • Het sympathische deel is actief als het lichaam alert en actief moet zijn. • Het parasympathisch systeem is actief is als het lichaam in rust is.

Bij een sympathische reactie zijn andere zenuwen actief dan bij een parasympathische reactie. Het systeem is te zien als het mengen van kleuren: soms is alleen het ene deel of alleen het andere deel nodig, vaak zijn beide

Thema 8 Zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

nodig. De mate waarin de verschillende delen actief zijn, bepaalt de reactie van het lichaam. Hoe actiever je wordt, hoe meer sympathische activiteit en hoe minder parasympathische activiteit. Kom je in rust, dan wordt de sympathische activiteit steeds minder en de parasympathische activiteit steeds hoger. Bekijk online het filmfragment: Sympathicus en Parasympathicus: De Basis.

Het sympathische deel Het sympathische deel van het vegetatief zenuwstelsel (of sympathisch systeem) bevat zenuwcellen die het lichaam in staat stellen snel en effectief te reageren, bijvoorbeeld bij gevaar.

211

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen: Graag in stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=2d62c4c6b9eabedb000f90f00a2db1a9&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-a182c2dd-17cd-45ac-f601-8f1a745573b8.png

Het sympathische deel van het vegetatief zenuwstelsel.

212

Wanneer het sympathische deel van het vegetatief zenuwstelsel actief is, kunnen de volgende veranderingen in het lichaam ontstaan: • verwijding van de pupil (beter zicht) • verhoging van de bloedglucosespiegel (meer brandstof voor de spieren) • hogere hartslag (meer bloed naar de spieren) • hogere bloeddruk • snellere ademhaling (meer zuurstof voor de spieren) • onderdrukken van het verteringsstelsel en de afweer.

Thema 8 Zenuwstelsel

Alles is er in dit geval op gericht om de spieren actief te krijgen en te houden. Alle andere processen, zoals afweer en spijsvertering, worden tijdelijk onderdrukt. Zo kan alle beschikbare energie naar de spieren.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het parasympathische deel Het parasympathisch systeem is gericht op herstel: het afweersysteem en het spijsverteringsstelsel worden actief, terwijl de hartslag, de bloeddruk en de ademhaling dalen, de bloedglucosespiegel lager wordt en de pupillen vernauwen. Het parasympathische deel is bijvoorbeeld actief wanneer je slaapt.

Aanpassen: Graag in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=8f90b8b60ea66c4a87ce81866fa1e88a&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-e60166c4-4066-40aa-929c-79e5c40b881a.png

Parasympathisch systeem.

213

8.4 Reflexen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Een reflex is een onbewuste, snelle reactie op een prikkel. Meestal reageer je bewust op prikkels van buitenaf. Er komt dan een signaal in de hersenen, waardoor je je bewust wordt van de prikkel. Vervolgens reageer je daarop. Bij een reflex verloopt dit op een andere manier, zodat er veel sneller gereageerd wordt.

Signalen bij een reflex Bij een reflex gaat het signaal uit de sensorische zenuwcel naar het ruggenmerg. Van daaruit gaat het niet naar de hersenen, maar direct terug naar een motorische zenuwcel. Je reageert daardoor al voordat je je bewust bent van de prikkel. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij het aanraken van iets heets of wanneer je met je voet in een scherp voorwerp trapt.

214

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 8 Zenuwstelsel

Bij een reflex gaat er vanuit het ruggenmerg direct een signaal terug naar een motorische zenuwcel.

Aanpassen: Graag volgens de pipelien voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=ada025ae5dcf9ec8da2dbd3ceac81c64&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=41&fuid=dir32%2F32936-5.jpg

Bij een onbewuste reactie gaat er uiteindelijk vaak ook een signaal naar de hersenen. Je bent je bewust van de pijn en je merkt ook dat je erop hebt gereageerd. Maar de reactie zelf vond al plaats voordat je je van de pijn bewust was.

215

8.5 Begrippen 8.6 Bronnen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bernhoven. (z.d.). FAST-test. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.bernhoven.nl/scu-fast-test Biologielessen.nl. (z.d.). Reflexen. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://biologielessen.nl/index.php/dna-13/651-reflexen

Dirkse, C. & Verveda, D. (2018). Anatomie, fysiologie en pathologie Deel 4. Meppel: Edu’Actief.

Eerste Hulp Wiki. (z.d.). AVPU. Geraadpleegd op 27 oktober 2020, van https://www.eerstehulpwiki.nl/wiki/index.php/AVPU

Epilepsiefonds. (z.d.). Wat is epilepsie?. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.epilepsie.nl/over-epilepsie/pagina/4-1/wat-is-epilepsie/

Epilepsiefonds. (z.d.). Aanvalsbeschrijvingen. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.epilepsie.nl/over-epilepsie/pagina/308-2/aanvalsbeschrijvingen/ Epilepsiefonds. (z.d.). Eerste hulp. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.epilepsie.nl/over-epilepsie/pagina/36-2/eerste-hulp/

Hersenletsel-uitleg.nl (z.d.). Gevolgen van letsel per hersengebied. Geraadpleegd op 1 oktober 2020, van https://www.hersenletsel-uitleg.nl/gevolgen/gevolgen-per-hersendeel

Hersenstichting. (z.d.). Bloed-hersenbarrière. Geraadpleegd op 1 oktober 2020, van https://www.hersenstichting.nl/dit-doen-wij/voorlichting/werking-van-de-hersenen/bloed-hersenbarriere/

Hersenstichting. (z.d.). Functies van onze hersenen. Geraadpleegd op 1 oktober 2020, van https://www.hersenstichting.nl/dit-doen-wij/voorlichting/werking-van-de-hersenen/functies/ Hersenstichting. (z.d.). Hersentumor. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/hersentumor/

216

Thema 8 Zenuwstelsel

Hersenstichting. (z.d.). Niet-aangeboren hersenletsel (NAH). Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/niet-aangeboren-hersenletsel/

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hersenstichting. (z.d.). Multiple Sclerose (MS). Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/multiple-sclerose-ms/

Maastricht UMC. (z.d.). Centrale en perifere zenuwstelsel. Geraadpleegd op 1 oktober 2020, van https://gezondidee.mumc.nl/centrale-en-perifere-zenuwstelsel

MS Vereniging Nederland. (z.d.). Wat is MS. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://msvereniging.nl/over-ms/wat-is-ms/

Nederlandse Vereniging voor Neurochirurgie. (2020). Spina bifida (open rug). Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.nvvn.org/patienteninfo/wervelkolom-en-ruggenmerg/spina-bifida-open-rug/

NHG. (z.d.). AVPU-score. Geraadpleegd op 27 oktober 2020, van https://www.nhg.org/sites/default/files/content/nhg_org/uploads/2016_abcde-kaart_versie_4.pdf Parkinsonnet. (z.d.). Behandelingen. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.parkinsonnet.nl/parkinson/behandelingen/ Parkinsonnet. (z.d.). Over Parkinson. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.parkinsonnet.nl/parkinson/

Parkinsonnet. (z.d.). Symptomen. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.parkinsonnet.nl/parkinson/symptomen/

Radboud UMC. (z.d.). Wat zijn de perifere zenuwen en plexus?. Geraadpleegd op 1 oktober 2020, van https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/aandoeningen/perifere-zenuwen-en-plexus/wat-zijn-de-perifere-zenuwen-en-plexus

Radboud UMC. (z.d.). Wat is een dwarslaesie?. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/aandoeningen/dwarslaesie/wat-is-een-dwarslaesie

217

Sint Maartenskliniek. (z.d.). Dwarslaesie. Geraadpleegd op 27 oktober 2020, van https://www.maartenskliniek.nl/revalidatiegeneeskunde/dwarslaesie/dwarslaesie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Slingeland Ziekenhuis (z.d.). Anatomie van de hersenen. Geraadpleegd op 1 oktober 2020, van https://neurologie.slingeland.nl/kenniscentrum/Algemene-informatie/Anatomie/Hersenen/2442/2475/2516 Thuisarts.nl. (2014). Ik heb ALS. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.thuisarts.nl/amyotrofische-lateraal-sclerose/ik-heb-als

Thuisarts.nl. (2019). Ik heb Migraine (vrouw). Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.thuisarts.nl/hoofdpijn/ik-heb-migraine-vrouw

UMC Utrecht Wilhelmina Kinderziekenhuis. (2020). Spina bifida. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.hetwkz.nl/nl/ziekenhuis/ziekte/spina-bifida

UMC Utrecht. (2020). ALS. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekenhuis/ziekte/als

UMC Utrecht. (2020). Dwarslaesie. Geraadpleegd op 2 oktober 2020, van https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekenhuis/ziekte/dwarslaesie

UMC Utrecht. (2020). Ketogeen dieet. Geraadpleegd op 27 oktober 2020, van https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekenhuis/behandeling/ketogeen-dieet

218

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 8 Zenuwstelsel

219

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

THEMA 9 AANDOENINGEN AAN HET ZENUWSTELSEL Inhoud thema • Aandoeningen aan de hersenen • Aandoeningen aan het ruggenmerg • Aandoeningen aan het hele zenuwstelsel • Observeren en meten • Kritische beroepssituatie • Verdieping • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De hersenen en zenuwen besturen het lichaam en zorgen ervoor dat je de omgeving kunt waarnemen. Door een aandoening aan het zenuwstelsel wordt dit minder vanzelfsprekend. Een zorgvrager met een aandoening aan het zenuwstelsel kan hierdoor uiteenlopende klachten krijgen. Iemand kan zijn benen bijvoorbeeld niet meer bewegen of wordt blind. Ook gedrag komt in de hersenen tot stand. Door hersenletsel kan een zorgvrager daarom ook ander gedrag gaan vertonen. Iemand maakt bijvoorbeeld regelmatig ongepaste opmerkingen. Als verpleegkundige is het belangrijk dat je je ervan bewust bent dat ál deze klachten kunnen komen door aandoeningen aan het zenuwstelsel.

9.1 Aandoeningen aan de hersenen

De hersenen sturen het hele lichaam aan en zorgen ervoor dat iemand zijn omgeving waar kan nemen. Aandoeningen aan de hersenen kunnen dan ook grote gevolgen hebben voor het bewustzijn en de controle over het lichaam. Sommige zorgvragers hebben hier al mee te maken sinds hun geboorte, maar dat is vaak niet het geval. Veel mensen krijgen tijdens hun leven te maken met hersenletsel. Bijvoorbeeld door een ongeluk, beroerte of infectie.

Niet-aangeboren hersenletsel Niet-aangeboren hersenletsel (NAH) is een verzamelnaam voor verschillende aandoeningen aan de hersenen. Deze aandoeningen hebben één ding gemeen: de zorgvrager is er niet mee geboren. De schade is tijdens het leven ontstaan. Er zijn twee soorten niet-aangeboren hersenletsel: • traumatisch hersenletsel, ontstaan door een klap tegen het hoofd, bijvoorbeeld bij een val, auto-ongeluk of vechtpartij. Door de klap ontstaat er een hersenkneuzing (contusio cerebri) . Hierbij hopen vocht en bloed zich op in de hersenen, waardoor de hersenen weggedrukt worden. Het hersenweefsel raakt zo beschadigd. Een hersenkneuzing is iets anders dan een hersenschudding (commotio cerebri). Daarbij raakt het weefsel namelijk niet beschadigd. • niet-traumatisch hersenletsel, ontstaan door een oorzaak binnen het lichaam. Bijvoorbeeld doordat de hersenen te weinig zuurstof krijgen of verdrukt worden. Dit kan verschillende oorzaken hebben: – een beroerte, waarbij er iets misgaat met de bloedvoorziening van de hersenen. In de zorg wordt deze aandoening een CVA genoemd (cerebrovasculair accident, dat 'ongeluk in een bloedvat van de hersenen' betekent)

221

– een ontsteking in de hersenen, veroorzaakt door een infectie – een hersentumor, waarbij een gezwel in de hersenen ontstaat door ongecontroleerde celdeling – zuurstoftekort in de hersenen, bijvoorbeeld door een hartaanval.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Traumatisch hersenletsel Traumatisch hersenletsel ontstaat door een harde klap op het hoofd. Hierdoor kunnen er bloedingen ontstaan in het hoofd: • een epiduraal hematoom: een bloeduitstorting tussen het harde hersenvlies en het schedelbot • eensubduraal hematoom: een bloeding tussen het harde hersenvlies en het spinnenwebvlies, dus tussen de buitenste twee vliezen.

De bloedingen kunnen het hersenweefsel verdringen, waardoor levensgevaar kan ontstaan en waardoor iemand hersenletsel op kan lopen.

222

Cerebrovasculair accident Er zijn verschillende vormen van een cerebrovasculair accident (CVA): • een herseninfarct, waarbij een slagader in de hersenen verstopt raakt. De slagader wordt afgesloten door een bloedprop. Normaal gesproken kunnen kleine bloedproppen door de slagaderen heen bewegen, maar bij een herseninfarct blijven ze hangen doordat de aderen verkalkt zijn. De slagader wordt hierdoor nauwer en een bloedprop kan er niet gemakkelijk doorheen. Door het herseninfarct krijgt een gedeelte van de hersenen te weinig bloed. Het bloed wordt namelijk tegengehouden door de bloedprop. Hierdoor krijgt dit hersengebied niet alle stoffen die het nodig heeft, zoals zuurstof en glucose. Zonder deze stoffen kunnen de hersencellen niet functioneren, dus sterven ze af. De hersenfunctie van dit gebied werkt dan niet meer goed. • een TIA (transient ischemic attack), waarbij een bloedvat tijdelijk wordt afgesloten. De bloedprop lost vanzelf weer op en de klachten gaan vanzelf over. Dit kan al na een paar minuten gebeuren, maar de klachten kunnen ook een paar uur (tot maximaal 24 uur) aanhouden. • een hersenbloeding, waarbij een bloedvat in de hersenen scheurt. Dit wordt ook wel een subarachnoïdale bloeding genoemd. Het is een bloeding in de ruimte tussen de hersenen en de schedel. Het bloed stroomt in en rondom de hersenen en kan op het hersenweefsel gaan drukken. Door de druk raakt het hersenweefsel beschadigd. Een hersenbloeding ontstaat

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

door zwakke plekken in de wand van het bloedvat. Zo'n zwakke plek scheurt vervolgens open. Ze kunnen bijvoorbeeld ontstaan door een hoge bloeddruk en slagaderverkalking. Hersenbloeding

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Herseninfarct

Bij een herseninfarct sluit een bloedprop de hersenslagader af.

Bij een hersenbloeding scheurt een bloedvat in de hersenen.

Ontsteking in de hersenen Een ontsteking van de hersenen kan ontstaan door een bacteriële of virale infectie. Hierdoor kunnen verschillende onderdelen van de hersenen ontstoken raken: • Bij meningitis zijn de hersenvliezen ontstoken (de buitenste beschermende laag van de hersenen). Deze aandoening wordt daarom ook wel hersenvliesontsteking genoemd. De ontsteking kan ontstaan door een bacterie of virus. Bij een infectie door een bacterie is het verloop vaak ernstiger. • Bij encefalitis is een groter gedeelte van de hersenen ontstoken. Het wordt ook wel hersenontsteking genoemd. • Bij meningo-encefalitis zijn zowel de hersenvliezen als de hersenen ontstoken.

Hersentumor Hersentumoren ontstaan door ongeremde celdeling in de hersenen of door uitzaaiingen. Een primaire hersentumor is uit het hersenweefsel zelf ontstaan. Wanneer de hersentumor is ontstaan door een uitzaaiing van een tumor ergens anders in het lichaam, spreken we van een secundaire hersentumor.

223

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Zowel goedaardige als kwaadaardige tumoren zijn in de hersenen gevaarlijk. Ze nemen namelijk beide ruimte in in de schedel. Hierdoor ontstaat er druk op gezond hersenweefsel. Door de druk kan de zorgvrager uitvalsverschijnselen krijgen. Klachten kunnen dus zowel ontstaan door een goedaardige als een kwaadaardige tumor. Zuurstoftekort in de hersenen De hersenen hebben voortdurend zuurstof nodig om te kunnen functioneren en het lichaam aan te kunnen sturen. Door een tekort aan zuurstof zal daarom ook snel hersenletsel ontstaan. Zo'n tekort aan zuurstof kan ontstaan door een cerebrovasculair accident (CVA), maar het kan ook andere oorzaken hebben. Bijvoorbeeld een hartstilstand, waardoor het bloed tijdelijk niet meer rondgepompt wordt, of door ernstige longproblemen waardoor er te weinig zuurstof in het bloed komt. Ook een langdurige epileptische aanval kan een zuurstoftekort in de hersenen veroorzaken.

Symptomen niet-aangeboren hersenletsel Door niet-aangeboren hersenletsel kan een zorgvrager uiteenlopende klachten krijgen. In de acute fase is het belangrijk dat je de klachten herkent, zodat je zo snel mogelijk hulp in kunt schakelen. Klachten in de acute fase Een CVA kun je in de acute fase herkennen aan: • een scheve mond door (halfzijdige) verlamming in het gezicht • warrig spreken en denken • een verlamde arm of verlamd been.

In de praktijk

224

Malaika werkt als verpleegkundige in de thuiszorg. Ze gaat langs bij meneer Van Doorn. Hij doet altijd zelf de deur open. Vandaag duurt het lang voordat hij bij de deur is. Zodra Cynthia binnen is, ziet ze dat meneer met zijn been sleept. 'Het gaat nog wel, hoor,' mompelt meneer. Cynthia verstaat niet wat hij zegt. Ze vraagt of meneer het wil herhalen. Dan verstaat ze het weer niet. Ook ziet ze dat zijn linkermondhoek naar beneden hangt. Ze weet dat deze signalen op een CVA kunnen duiden en belt direct 112.

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij meningitis (hersenvliesontsteking) heeft een zorgvrager in het begin geen ernstige klachten. Hij voelt zich eerst een beetje grieperig, maar voelt zich snel zieker worden. De zorgvrager kan dan last krijgen van: • stijfheid in de nek (pijn bij het bewegen van de kin naar de borst) • hoofdpijn • koorts • misselijkheid/braken • uiteindelijk sufheid (en niet meer goed wakker gemaakt kunnen worden) Encefalitis verloopt anders dan meningitis. Bij deze ontsteking ontstaan de klachten meestal langzamer dan bij meningitis. Mogelijke symptomen zijn: • koorts • epileptische aanvallen • gedragsveranderingen • coma.

Hersentumoren kunnen diverse klachten veroorzaken. De klachten van zorgvrager zijn afhankelijk van de plaats, grootte en soort tumor. De volgende klachten kunnen ontstaan door: • verhoogde druk in de schedel: hoofdpijn, misselijkheid/braken, dubbel zien, sufheid, coma • beschadiging of verdrukking van gezond hersenweefsel: verlammingsverschijnselen, problemen met zicht, problemen met spraak, geheugenproblemen, concentratieproblemen, evenwichtsproblemen • beschadiging of irritatie van de hersenschors: epileptische aanvallen.

Klachten in de chronische fase In de chronische fase kan een zorgvrager diverse klachten krijgen. Dit kunnen lichamelijke problemen zijn, maar ook cognitieve klachten of gedragsverandering. Het is belangrijk om je er als verpleegkundige van bewust te zijn dat deze problemen ontstaan door het letsel in de hersenen.

225

Lichamelijke klachten Cognitieve klachten

Geheugenproblemen • Concentratieproblemen • Extreme • vermoeidheid • Overprikkeling • Moeite hebben met • uitvoeren van handelingen (apraxie) Moeite hebben met rekenen (dyscalculie) Moeite hebben met praten (afasie).

Agressief gedrag Impulsief gedrag Verlies van initiatief Dwangmatig gedrag Ongepast gedrag Seksueel ontremd gedag.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Verlamming van een • kant van het lichaam • (de zenuwen sturen • het lichaam niet meer goed aan) • • Stoornis in het gevoel • (zoals warmte, koude, pijn, houding, beweging en tast • doordat de zenuwen informatie niet meer • goed doorgeven aan de hersenen) • Incontinentie • Spasticiteit • Problemen met het zicht, zoals dubbel zien, wazig zien en blindheid • Coördinatiestoornissen, zoals een evenwichtsstoornis of draaiduizeligheid • Slikproblemen.

Gedragsproblemen

Mogelijke klachten bij hersenletsel.

226

Behandeling niet-aangeboren hersenletsel De behandeling van niet-aangeboren hersenletsel is afhankelijk van de oorzaak: • Een herseninfarct wordt behandeld door de bloedprop te verwijderen. In sommige gevallen wordt dit gedaan door toediening van een bloedverdunnend medicijn. Door de medicatie lost het bloedstolsel op. Deze behandeling heet trombolyse. Dit brengt wel kans op bloedingen met zich mee en wordt in het ziekenhuis daarom alleen in de eerste uren gedaan; daarna is het risico op een bloeding groter dan de kans dat de behandeling nog effect heeft. Je moet daarom snel handelen als je een CVA vermoedt. Het bloedstolsel kan ook verwijderd worden via een katheter. De katheter

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

wordt dan via een bloedvat in de lies ingebracht. De arts probeert de bloedprop vervolgens te verwijderen. Hoe eerder de behandeling start, hoe groter de kans op een goed herstel. • Bij een hersenbloeding kan de arts medicijnen toedienen om de bloedstolling te verbeteren. In sommige gevallen stopt de bloeding hierdoor, maar meestal niet. De zorgvrager moet dan geopereerd worden. Tijdens de operatie wordt de zwakke plek dichtgemaakt. • Een hersentumor kan op verschillende manieren behandeld worden. Allereerst wordt er meestal geopereerd, om de tumor zo ver mogelijk weg te halen. Soms is een operatie niet mogelijk (bijvoorbeeld omdat de chirurg niet goed bij de tumor kan ). Er kan dan radiotherapie (bestraling) en chemotherapie ingezet worden. • Bacteriële meningitis moet snel behandeld worden in het ziekenhuis. Vaak krijgt de zorgvrager een of meer soorten antibiotica om de bacteriën te doden en een ontstekingsremmer om de zwelling van de hersenen te verminderen. Virale meningitis hoeft niet behandeld te worden. Meestal gaat de hersenvliesontsteking binnen één tot twee weken vanzelf over.

Aanvallen en symptomen Epilepsie kan verschillende soorten aanvallen veroorzaken: • een tonisch-clonische aanval begint met stijfheid van het lichaam (tonische fase), gevolgd door schokken van de ledematen (clonische fase). De zorgvrager kan bewusteloos raken tijdens deze aanval. De aanval ontstaat door een verstoring van de hersenactiviteit in beide hersenhelften. Deze aanval wordt ook wel een grote aanval genoemd. • een focale aanval, waarbij de zorgvrager volledig bij bewustzijn blijft. Bij deze aanval wordt de hersenactiviteit op één plek in de hersenen verstoort. De symptomen zijn dan ook afhankelijk van de locatie van de verstoring. De zorgvrager kan bijvoorbeeld spiertrekkingen krijgen, onaangename geuren ruiken, bleek worden, plotselinge emotionele veranderingen, lichtflitsen zien, geluiden horen, of een tintelend of doof gevoel krijgen.

Epilepsie Epilepsie is een hersenaandoening waarbij de elektrische activiteit van de hersenen tijdelijk verstoort raakt. Hierdoor kan een zorgvrager een epileptische aanval krijgen.

227

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• een focale aanval met een verminderd bewustzijn, waarbij de aanval ook ontstaat door de verstoring van de elektrische activiteit op één plek in de hersenen. Tijdens deze aanval staart de zorgvrager voor zich uit en reageert niet op anderen. Soms hoort hij wel wat er gezegd wordt, maar begrijpt hij het niet volledig, en reageert hij anders dan normaal. • een myoclonische aanval, waarbij een zorgvrager korte, plotselinge spierschokken krijgt (deze kunnen in verschillende delen van het lichaam voorkomen) • een atonische aanval, waarbij de zorgvrager plotseling alle spierspanning verliest (en hierdoor kan vallen) • een absence aanval, waarbij de zorgvrager kort het bewustzijn verliest en voor zich uit staart. Dit duurt meestal enkele seconden en wordt vaak verward met dagdromen.

Graag volgens de pipeline van Verpleegkunde. Aanpassen: Titel en bijschriften verwijderen. Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/types-epilepsy-vector-medical-illustration-generalized-727011520

Een epileptische aanval ontstaat door de verstoring van activiteit in de hersenen. De soort aanval is afhankelijk van de grootte en locatie van de verstoring.

228

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

Vincent heeft epilepsie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Vincent heeft epilepsie en kan hierdoor in de klas heel afwezig lijken. Het lijkt net alsof hij helemaal van de wereld is. Dit kon de docenten vroeger erg frustreren, omdat ze dachten dat hij zat te dromen. Maar nu is het gelukkig bekend dat dit komt door epilepsie.

Behandeling De meeste zorgvragers met epilepsie worden behandeld met medicijnen: anti-epileptica. Deze medicijnen onderdrukken epileptische aanvallen. Wanneer de medicijnen niet werken, kan er geopereerd worden. Als een operatie ook geen optie is, kan het zijn dat de zorgvrager een ketogeen dieet moet volgen.

Ketogeen dieet

Bij een ketogeen dieet eet de zorgvrager weinig koolhydraten en weinig eiwitten. Hij moet juist veel vetten eten. Bij de verbranding van vetten ontstaan namelijk ketonen. Deze ketonen kunnen de elektrische ontlading van hersencellen onderdrukken. Zo kan het dieet ervoor zorgen dat de epileptische aanvallen afnemen.

Handelen bij een aanval De meeste soorten aanvallen houden binnen een paar minuten vanzelf op. Je kunt zelf niets doen om de aanval te stoppen bij de zorgvrager. Het is wel belangrijk om te voorkomen dat er gevaarlijke situaties ontstaan tijdens een aanval. Laat de zorgvrager niet alleen. Tonisch-clonische aanval Handel zo bij een tonisch-clonische aanval: • Blijf kalm en blijf bij de zorgvrager. • Bescherm het hoofd, zodat de zorgvrager zich niet kan bezeren. • Houd de lichaamsbewegingen van de zorgvrager niet tegen. • Maak strakke kleding los. • Zet de bril van de zorgvrager af. • Stop niets tussen de tanden en geef tijdens de aanval geen water.

229

• Wacht tot de aanval afgelopen is en de zorgvrager weer ontspannen is. Leg hem dan in de stabiele zijligging, om te voorkomen dat er speeksel in de luchtpijp komt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Focale aanval Bij een focale aanval handel je als volgt: • Blijf bij de zorgvrager tot de aanval voorbij is. • Praat rustig. Meestal begrijpt de zorgvrager niet wat je zegt, maar kan hij je wel horen. • Haal voorwerpen weg waaraan de zorgvrager zich kan bezeren. • Zorgvragers die een verminderd bewustzijn hebben (bij een focale aanval) kunnen op gevaarlijke situaties aflopen, zonder dit zelf door te hebben. Ga in zo'n geval voor de zorgvrager staan en leid hem af met een rustige stem. Grijp de zorgvrager niet vast. • Zorgvragers kunnen na een aanval chagrijnig zijn. Houd er rekening mee dat de zorgvrager hier niets aan kan doen. Leg dat eventueel uit aan de omgeving. Aanval langer dan vijf minuten Duurt de aanval langer dan vijf minuten of volgen de aanvallen elkaar op? Schakel dan zo snel mogelijk een arts in.

Er kan sprake zijn van een status epilepticus. Dit is een aanval die langer dan vijf minuten duurt en niet vanzelf stopt. Een status epilepticus kan levensbedreigend zijn. Door trekkingen of krampen kan de ademhaling namelijk onderbroken worden. Wanneer de organen hierdoor te weinig zuurstof krijgen, ontstaat een levensbedreigende situatie.

Bij een aanval langer dan vijf minuten kan ook medicatie gegeven worden. Bijvoorbeeld een rectiole met valium (dit is een vloeibaar medicijn dat via de anus kan worden toegediend), een neusspray of druppeltjes voor in de wangzak. Doet dit alleen als je hierover geïnstrueerd bent.

230

Ziekte van Parkinson De ziekte van Parkinson is een progressieve hersenziekte waardoor de zorgvrager steeds minder vloeiend kan bewegen. Dit komt doordat langzaam hersencellen afsterven. Die hersencellen bevinden zich in het hersengebied waar normaal gesproken de neurotransmitter dopamine aangemaakt wordt, die een belangrijke rol speelt bij het beginnen van een vloeiende beweging.

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Door het tekort aan dopamine kan de zorgvrager de volgende lichamelijke klachten krijgen: • beven (tremor) van de handen, benen, kin of tong • trager worden van bewegingen (bradykinesie), moeite met starten van bewegingen (akinesie) en het niet meer uit kunnen voeren van automatische bewegingen (hypokinesie) • stijfheid van de spieren (rigiditeit) • houdingsproblemen en problemen met het evenwicht (instabiliteit) • ‘bevriezen’ tijdens het lopen, waardoor het lijkt alsof de voeten van de zorgvrager aan de vloer blijven plakken (freezing) • een maskergelaat, door stijfheid in de spieren van het gezicht, waardoor de gelaatsuitdrukking vlakker wordt.

231

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Verwijderen: blauwe titel. Vertalen:Stooped posture: gebogen houdingMasked Face: maskergelaatBack rigidity: stijfheid van de spieren (rigiditeit)Forward tilt of trunk: voorwaartse kanteling van de rompFlexed elbows and wrists: gebogen ellebogen en polsenReduced arm swing: verminderd zwaaien van de armen bij lopenhand tremor: tremor in de handenTremors in the legs: tremor in de benenSlightly flexed hip and knees: licht gebogen heup en knieënShuffling, short stepped gait: schuifelende, korte pas Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/parkinsons-disease-symptoms-illustration-about-health-763720675

Symptomen van Parkinson.

232

Een zorgvrager met de ziekte van Parkinson kan ook andere symptomen krijgen, zoals: • trager denken • minder goed kunnen ruiken • slaapstoornissen • obstipatie • stemmingsproblemen en depressie • verandering van seksuele behoeften.

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

Behandeling De ziekte van Parkinson is niet te genezen. De ziekte kan wel geremd worden met medicatie, zoals levodopa. Door dit medicijn krijgt de zorgvrager weer dopamine in de hersenen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Zorgvragers met Parkinson krijgen vaak problemen met dagelijkse activiteiten, zoals lopen, aankleden, spreken of eten. Zij kunnen hierbij geholpen worden door diverse zorgverleners. Denk bijvoorbeeld aan fysiotherapie, oefentherapie, logopedie en ergotherapie. Hoofdpijn en migraine Iedereen heeft weleens hoofdpijn. Dat kan verschillende oorzaken hebben, zoals spanning, vermoeidheid of stress. Mensen met migraine hebben vaak last van hevige hoofdpijnaanvallen. Het verschil tussen gewone hoofdpijn en migraine zit vooral in de intensiteit van de pijn en de bijkomende klachten.

Migraine wordt veroorzaakt doordat zenuwen in de hersenen overprikkeld raken. Dit leidt tot veranderingen in de bloedvaten, waardoor ze zich verwijden. Door die verwijding ontstaat er hoofdpijn en worden andere zenuwen ook geactiveerd, waardoor de klachten nog erger worden. Symptomen Tijdens een migraine-aanval heeft de zorgvrager last van: • hoofdpijn die plotseling begint • hoofdpijn die meestal aan één kant van het hoofd zit • een stekende of bonzende pijn • verergering van de pijn bij inspanning.

Verder kan de zorgvrager de volgende klachten hebben: • misselijkheid en/of braken • diarree • slecht tegen fel licht en hard geluid kunnen.

Behandeling Een zorgvrager met migraine krijgt medicijnen voorgeschreven. Dit kan bijvoorbeeld paracetamol zijn, of een NSAID zoals ibuprofen. Ook kan de arts een triptaan voorschrijven. Dit is een medicijn dat speciaal tegen migraine ontwikkeld is. Bij het begin van een aanval:

233

• Laat de zorgvrager meteen rust nemen. Vertel dat de klachten erger kunnen worden wanneer hij 'flink' wil zijn en zijn activiteiten wil voortzetten. • Laat de zorgvrager meteen het voorgeschreven medicijn nemen.

9.2 Aandoeningen aan het ruggenmerg

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het ruggenmerg geeft de signalen van de hersenen door naar de overige delen van het lichaam en signalen van de zintuigen aan de hersenen. Bij een aandoeningen aan het ruggenmerg raakt daardoor een gedeelte van de verbinding tussen de hersenen en de rest van het lichaam verbroken. Dwarslaesie Bij een dwarslaesie zijn de zenuwbanen in het ruggenmerg onderbroken. Hierdoor komen de signalen vanuit de hersenen niet meer goed aan. Het zenuwstelsel kan de spieren en organen niet meer op de juiste wijze aansturen. Hierdoor raakt de zorgvrager verlamd. Meestal ontstaat een dwarslaesie door een ongeluk waarbij de zorgvrager een wervel breekt. Door de breuk kunnen stukken van de wervel of de tussenwervelschijf op het ruggenmerg drukken. Een dwarslaesie kan ook een oorzaak binnen in het lichaam hebben, zoals tumoren, ontstekingen, vasculaire ziekten, spina bifida, MS en een hernia.

Symptomen Door de dwarslaesie kunnen diverse lichaamsfuncties uitvallen. Denk bijvoorbeeld aan bewegingsuitval en uitval van de blaasfunctie, de darmfunctie en seksuele functies. Om welke functies het precies gaat, is afhankelijk van de ernst van de beschadiging en de hoogte van de dwarslaesie.

234

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

Graag aanpassen aan de stijl van de pipeline van verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=131a9437c2da5d9a2a81c743f2e84adf&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-a2ac1165-be51-4fbc-da6f-fd3cb3c6db7c.jpg

235

De plek van de dwarslaesie bepaalt hoeveel uitval er is in het lichaam.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij een complete dwarslaesie vallen alle functies vanaf de plek van de beschadiging uit. Als de laesie laag zit, vallen bijvoorbeeld blaas, darmwerking en beenspieren uit. Maar zit de dwarslaesie in de nek, dan kunnen ook de armen niet aangestuurd worden en kunnen er problemen met ademhaling en bloeddruk ontstaan. Bij een incomplete dwarslaesie is slechts een gedeelte van het ruggenmerg onderbroken. Daardoor kunnen er nog wel signalen doorgegeven worden vanaf de hersenen naar de rest van het lichaam. Sommige spieren kunnen zo nog wel werken (of gedeeltelijk werken). Ook het gevoel en de werking van organen kunnen gedeeltelijk verstoord zijn. Bij een incomplete dwarslaesie bestaat er een kans dat de zorgvrager de benen weer gedeeltelijk kan leren gebruiken. Behandeling Bij signalen van een dwarslaesie wordt de zorgvrager geopereerd. Door de operatie moet het ruggenmerg weer zo veel mogelijk ruimte krijgen. Het ruggenmerg kan deels herstellen wanneer het snel vrijgemaakt wordt. De meeste zorgvragers zullen niet volledig genezen, maar de klachten kunnen door de operatie wel verminderen.

Aandachtspunten bij de verpleging Bij zorgvragers met een dwarslaesie kunnen de perifere zenuwen hun taak niet meer uitvoeren. Hierdoor kunnen ze het lichaam niet meer aansturen én kunnen ze niet goed aanvoelen of er iets met het lichaam aan de hand is. Het is daarom belangrijk om altijd alert te zijn op klachten zoals decubitus, urineweginfecties en luchtweginfecties.

236

Spina bifida Spina bifida is een aangeboren aandoening aan het zenuwstelsel, waarbij het ruggenmerg en/of de wervelkolom niet goed is aangelegd tijdens de zwangerschap. Het wordt ook wel een open ruggetje genoemd.

Het ruggenmerg van een embryo ontstaat uit een gootje. Normaal gesproken groeit dit gootje in de eerste weken van de zwangerschap aan elkaar. Er ontstaat dan een buis waarin de ruggenwervels en het ruggenmerg zich gaan ontwikkelen. Die neuraalbuis zakt vervolgens naar de binnenkant van het lichaam.

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

Bij spina bifida gaat het sluiten van de neuraalbuis mis. De neuraalbuis blijft aan de oppervlakte liggen en wordt niet volledig gesloten. Ook de wervels sluiten zich hier niet goed omheen. De zenuwen zijn op deze plek niet goed aangelegd en ook kunnen spieren, vetweefsel en huid ontbreken.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Er zijn twee vormen van spina bifida: • spina bifida occulta Hierbij is de neuraalbuis niet goed aangelegd, maar is de huid wel gesloten. Deze vorm wordt daarom ook wel een verborgen open rug genoemd. Op de huid zijn vaak wel afwijkingen te zien, zoals een verkleurde plek, een plukje haar, een bult of een kuiltje. Spina bifida occulta wordt soms pas op latere leeftijd ontdekt doordat het defect onder de huid verborgen is. • spina bifida aperta Hierbij is meteen na de geboorte een wond te zien. De huid is niet gesloten. – Soms heeft het kind een bult van vliesachtig weefsel die gevuld is met vocht. Dit heet een meningocèle. – De bult kan ook gevuld zijn met zenuwweefsel. In dat geval spreken we van een meningomyelocèle.

237

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen: Graan in de stijl van de pipeline verpleegkundige. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=4aded21d61db955ca3738492844322b7&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-4edf1526-02ed-444f-f52c-04f45b22416.png

Drie vormen van spina bifida.

238

Door spina bifida kan een kind uiteenlopende klachten krijgen. Denk bijvoorbeeld aan: • motorische stoornissen, zoals een verminderde spierkracht en moeite met het aansturen van bewegingen • gevoelsstoornissen, zoals een verminderd gevoel in een gedeelte van het lichaam en tintelingen of een dof gevoel • een waterhoofd • leerproblemen • epilepsie • oogproblemen • oorproblemen • problemen met de blaas • problemen met de ontlasting • een vergroeiing van de rug • voetafwijkingen.

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Spina bifida kan op verschillende manieren behandeld worden. Mogelijke behandelingen zijn: • een operatie om de rug te sluiten • therapie en hulpmiddelen om te bewegen, zoals spalken, een looprekje of een rolstoel • medicatie, incontinentiemateriaal of katheteriseren bij incontinentie.

9.3 Aandoening aan het hele zenuwstelsel

Dankzij de perifere zenuwen worden signalen doorgegeven vanuit het centrale zenuwstelsel naar de rest van het lichaam. Zo wordt het lichaam aangestuurd. Ook andersom worden signalen doorgegeven: via de zintuigen gaan prikkels naar het centrale zenuwstelsel. Zo wordt iemand zich bewust van zijn omgeving. Een aandoening aan de perifere zenuwen zal daarom invloed hebben op de aansturing of waarneming.

Multiple sclerose Rondom het hele zenuwstelsel ligt myeline, een isolerende en beschermende laag. Het zorgt ervoor dat prikkels goed doorgegeven worden en dat het zenuwstelsel beschermd wordt. Bij multiple sclerose (MS) is deze myeline beschadigd. De myeline raakt beschadigd doordat het eigen afweersysteem het zenuwstelsel aanvalt. Zo’n aanval heet een schub. Hierdoor treden ontstekingen op en raakt de myeline beschadigd. Op de plekken van de beschadigingen ontstaat littekenweefsel. Dit littekenweefsel wordt ook wel sclerose genoemd. Het zorgt ervoor dat signalen minder goed doorgegeven kunnen worden. Hierdoor kan het zenuwstelsel het lichaam niet meer goed aansturen.

239

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag in stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Aanpassen: Alleen rechter gedeelte.Verwijderen: titel. Vertalen: healthy: gezonde zenuw / nerve affected by MS: zenuw aangetast door MS / healthy myelin: myeline intact / damaged myelin: myeline aangetast.Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/parkinsons-disease-multiple-sclerosis-amyotrophic-lateral-2290967599

Multiple sclerose is de meest voorkomende chronisch neurologische aandoening op jongvolwassen leeftijd (Heijnen-Kaales, 2006).

240

Symptomen Een zorgvrager met MS kan uiteenlopende klachten hebben. De klachten zijn afhankelijk van de plek waar de myeline beschadigd is. De meest voorkomende klachten zijn: • vermoeidheid • problemen met de ogen, zoals pijn, een verminderd zicht en dubbel of wazig zien • spraakproblemen • tintelingen, een branderig of koud gevoel of juist een doof gevoel • duizeligheid en trillingen • blaasstoornissen • ontlastingsproblemen • cognitieve problemen, zoals moeite met concentreren en leren.

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bekijk online het filmfragment Een jonge zorgvrager met MS.

241

Behandeling MS is een progressieve aandoening. De klachten worden steeds erger en de ziekte is niet te genezen. Er zijn wel behandelingen om de ziekte te onderdrukken of symptomen te verminderen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Een zorgvrager kan wel medicatie krijgen tegen een aanval. Bij een aanval wordt vaak drie tot vijf dagen prednison gegeven, via een infuus. Ook zijn er medicijnen die de kans op een nieuwe aanval verkleinen. Verder kan de arts medicatie voorschrijven om symptomen te bestrijden. Denk bijvoorbeeld aan medicatie tegen pijn, vermoeidheid, obstipatie, blaasproblematiek en spierspasmen.

De huidige medicatie voor MS werkt afweerremmend. Hierdoor kunnen vervelende bijwerkingen ontstaan. Daarom wordt er veel onderzoek gedaan naar andere behandelingen, zoals een stamcelbehandeling. Het doel van deze behandeling is het resetten van het afweersysteem, zodat de MS-ontstekingscellen het zenuwstelsel niet meer aanvallen. In Nederland is deze behandeling alleen nog beschikbaar voor een specifieke groep zorgvragers met MS.

Stamcelbehandeling bij MS

Bij deze behandeling worden stamcellen uit het bloed of beenmerg van de zorgvrager gehaald. De stamcellen worden ingevroren. Dan wordt het afweersysteem van de zorgvrager vernietigd door chemotherapie en het toedienen van antilichamen. De zorgvrager krijgt vervolgens zijn eigen stamcellen weer terug via een infuus. Het afweersysteem kan dan weer opnieuw worden opgebouwd.

242

Zorgvragers met MS in een vergevorderd stadium hebben vaak intensieve zorg nodig. Door verlammingen en een verminderd zicht en evenwicht kunnen zij veel dagelijkse activiteiten niet meer zelfstandig uitvoeren. Ook kan MS leiden tot lichamelijke problemen die de zorgvrager zelf niet opmerkt.

Amyotrofische Lateraal Sclerose ALS is een aandoening waarbij de motorische zenuwcellen aangetast worden, in zowel de hersenen als het ruggenmerg. ALS staat voor amyotrofische lateraal sclerose. Door de ziekte sterven de motorische zenuwcellen geleidelijk af.

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hierdoor komen de signalen vanuit de hersenen niet meer aan bij de spieren. Dit leidt tot steeds meer verlies van spiercontrole. Uiteindelijk vallen alle spieren uit. ALS is een progressieve ziekte, waaraan de zorgvrager uiteindelijk overlijdt.

De naam ontleden

Uit de naam kun je al gedeeltelijk afleiden wat de ziekte inhoudt: het is een aandoening waarbij er sprake is van spierverlies (amyotrofie) door degeneratie van zenuwcellen in de laterale gedeeltes van het ruggenmerg en de hersenen, waardoor verharding (sclerose) van deze gebieden ontstaat.

Symptomen Bij ALS kan de zorgvrager steeds minder goed zijn spieren aansturen. In het begin zal hij vooral last hebben van: • spierzwakte in armen of benen • spreek- of slikklachten.

243

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Vervolgens wordt het voor de zorgvrager steeds moeilijker om te: • bewegen • eten • praten • ademhalen. Verloop De klachten bij ALS verergeren meestal snel. Het is op dit moment nog niet mogelijk om de ziekte te genezen. De zorgvrager overlijdt doordat ook de ademhalingsspieren uitvallen. Gemiddeld leven zorgvragers met ALS na de diagnose nog drie tot vijf jaar.

De laatste levensfase

Zorgvragers met ALS zijn vaak bang dat ze overlijden door verstikking. Uit onderzoek blijkt echter dat de meeste mensen rustig overlijden. Doordat de ademhaling minder goed wordt, komt er meer koolzuur in het bloed. Dat zorgt ervoor dat mensen steeds meer versuft raken en rustig inslapen. Bron: www.thuisarts.nl/amyotrofische-lateraal-sclerose/ik-heb-als

9.4 Observeren en meten

Een aandoening aan het zenuwstelsel kun je herkennen aan de symptomen die bij de aandoeningen beschreven zijn. Om na te gaan of er sprake is van een CVA kun je de FAST-test uitvoeren. Om inzicht te krijgen in de mate van bewustzijn, kun je de AVPU-score afnemen.

244

Een CVA herkennen De FAST-test is een snelle test om een CVA te signaleren bij een zorgvrager. De letters ‘FAST’ staan voor face (gezicht), arm, speech (spraak) en time (tijd). • Face (gezicht): vraag de zorgvrager om te lachen of zijn tanden te laten zien. Let goed op: als de mond scheef staat of een mondhoek naar beneden hangt, kan dit duiden op een beroerte.

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Arm: vraag de zorgvrager om allebei de armen op te tillen en voor zich uit te strekken, met de handpalm naar boven. Let goed op: als een van de armen wegzakt of zwaait, kan dit duiden op een beroerte. Bij twijfel kun je de zorgvrager vragen om zijn ogen te sluiten bij het optillen van de armen. Zo kan hij niet compenseren. • Speech (spraak): vraag de zorgvrager (of omstanders) of hij anders is gaan spreken. Als de zorgvrager onduidelijk begon te spreken of niet meer uit zijn woorden kon komen, kan dit duiden op een beroerte. • Time (tijd): schrijf op hoe laat de klachten zijn ontstaan.

AVPU-score Je zet de AVPU-score in om het bewustzijn van een zorgvrager in kaart te brengen. Hiermee kun je snel bepalen of de zorgvrager zich bewust is van zijn omgeving.

Je gebruikt hierbij de letters A, V, P en U: • A: staat voor Alert. Je geeft deze score wanneer de zorgvrager aanspreekbaar is en zich bewust is van zijn omgeving en de tijd. • V: staat voor Verbal (verbaal). Je geeft deze score wanneer de zorgvrager reageert op aanspreken. • P: staat voor Pain (pijn). Je geeft deze score wanneer de zorgvrager alleen reageert op een pijnprikkel. • U: staat voor Unresponsive (niet reageren). Je geeft deze score wanneer de zorgvrager nergens op reageert.

Voorbeelden AVPU-score

Meneer Tan ligt in een gekke houding op de bank wanneer verpleegkundige Sterre binnenkomt. Ze vraagt zich af of het wel goed met hem gaat. Maar zodra meneer Tan Sterre hoort, doet hij zijn ogen open. Hij wordt wakker en spreekt Sterre aan. In dit geval kan Sterre de A-score bij de AVPU-score noteren.

Mevrouw Julen ligt op de grond. Verpleegkundige Ben komt binnen en ziet dat het niet goed gaat. Hij zegt haar naam: 'Mevrouw Julen!' Mevrouw reageert niet. Ben besluit aan haar schouder te schudden en een beetje te knijpen. Mevrouw kreunt en beweegt. Ben schakelt een arts in en geeft door dat mevrouw P scoort op de AVPU.

245

9.5 Verdieping

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hersenletsel kan grote gevolgen hebben. Door één klap op het hoofd, val, beroerte of ziekte kan iemand veel beperkingen krijgen. Direct na de klap kan iemand last krijgen van bewusteloosheid, verwarring, hoofdpijn, misselijkheid en braken. Sommige klachten gaan al snel over. Zo kunnen misselijkheid en verwarring na een paar uur al weg zijn. Herstel in de hersenen Hersencellen kunnen niet meer herstellen. Als er dus eenmaal schade is aan de cellen, zal deze blijven bestaan. Toch kan er nog veel verbeteren. Dat heeft te maken met neuroplasticiteit: het brein kan zich gedurende de gehele levensduur ontwikkelen en aanpassen. De hersenen hebben namelijk het vermogen om nieuwe verbindingen te vormen tussen hersencellen. Hierdoor kunnen de hersenen zich reorganiseren.

Voortdurend proces

Neuroplasticiteit is een voortdurend proces, dat ook plaatsvindt bij gezonde mensen. Bij iedereen sterven namelijk dagelijks veel neuronen af. Maar het brein blijft goed werken. Dat komt doordat de hersenen zich continu kunnen vernieuwen door zich te reorganiseren. Er komen nieuwe synaptische verbindingen (en op sommige plaatsen in het brein ook nog nieuwe hersencellen).

Bij hersenletsel zorgt neurplasticiteit ervoor dat er nieuwe zenuwnetwerken aangemaakt worden, waardoor andere delen van de hersenen de uitgevallen functies kunnen overnemen.

Fases van herstel Het herstel van hersenletsel verloopt in verschillende fases.

246

De periode direct na het ontstaan van het letsel heet de acute fase. In deze fase is het belangrijk dat iemand zo snel mogelijk medische hulp krijgt. Door snel handelen kan verdere schade aan de hersenen namelijk voorkomen worden. In het ziekenhuis wordt de zorgvrager gestabiliseerd en wordt onderzocht wat de oorzaak van het hersenletsel is. Ook wordt in kaart gebracht

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

hoe groot het hersenletsel is en of er hersenfuncties (zoals zicht, spraak, bewustzijn en geheugen) zijn aangetast. Er kan dan een gerichte behandeling gestart worden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Vervolgens begint de revalidatiefase. In deze fase werkt de zorgvrager actief aan zijn eigen herstel, samen met gespecialiseerde zorgverleners. In de eerste vier weken na het ontstaan van het hersenletsel gaat het herstel het snelst. Vooral lichamelijke klachten kunnen in deze periode snel verbeteren. Zorgvragers leren in deze fase bijvoorbeeld opnieuw handelingen, zoals lopen, praten en zichzelf verzorgen en aankleden. Cognitieve klachten, zoals vermoeidheid en geheugenproblemen, blijven meestal langer bestaan. Na zes maanden is er nog steeds mogelijkheid op herstel, maar dit gaat minder snel. Na een jaar is meestal duidelijk welke klachten blijvend zijn. In de chronische fase moet de zorgvrager leren omgaan met de gevolgen van hersenletsel. Zo hebben veel zorgvragers met niet-aangeboren hersenletsel last van ernstige vermoeidheid en overprikkeling. De vermoeidheid ontstaat door de schade in de hersenen. De hersenen moeten harder werken dan voorheen om hetzelfde voor elkaar te krijgen. Hierdoor wordt de zorgvrager sneller moe en duurt het langer om te herstellen. Overprikkeling ontstaat doordat de hersenen de prikkels van de zintuigen niet meer goed kunnen verwerken en er te veel prikkels binnenkomen. In de chronische fase kan de zorgvrager manieren aanleren om met dit soort klachten om te gaan.

9.6 Begrippen 9.7 Bronnen

Epilepsiefonds. (z.d.). Wat is epilepsie?. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.epilepsie.nl/over-epilepsie/pagina/4-1/wat-is-epilepsie/

Epilepsiefonds. (z.d.). Aanvalsbeschrijvingen. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.epilepsie.nl/over-epilepsie/pagina/308-2/aanvalsbeschrijvingen/

Epilepsiefonds. (z.d.). Eerste hulp. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.epilepsie.nl/over-epilepsie/pagina/36-2/eerste-hulp/

Hersenletsel-uitleg.nl (z.d.). Gevolgen van letsel per hersengebied. Geraadpleegd op 1 juni 2024, van https://www.hersenletsel-uitleg.nl/gevolgen/gevolgen-per-hersendeel

247

Heijnen-Kaales, Y. (2006). State-of-the-art studie verpleging en verzorging, de resultaten. Geraadpleegd op 1 juni 2024, van https://tijdschriftverpleegkunde.nl/uploads/magazines/verpleegkunde/2006/1/pdfs/42-state-of-the-art-studie-verpleging-en-verzorging.pdf

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hersenstichting. (z.d.). Hersenvliesontsteking. Geraadpleegd op 1 juni 2024, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/hersenvliesontsteking-meningitis/ Hersenstichting. (z.d.). Bloed-hersenbarrière. Geraadpleegd op 1 juni 2024, van https://www.hersenstichting.nl/dit-doen-wij/voorlichting/werking-van-de-hersenen/bloed-hersenbarriere/

Hersenstichting. (z.d.). Functies van onze hersenen. Geraadpleegd op 1 juni 2024, van https://www.hersenstichting.nl/dit-doen-wij/voorlichting/werking-van-de-hersenen/functies/ Hersenstichting. (z.d.). Hersentumor. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/hersentumor/

Hersenstichting. (2023). Hersenvliesontsteking. Geraadpleegd op 11 juni 2024, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/hersenvliesontsteking-meningitis/

Hersenstichting. (2024). Niet-aangeboren hersenletsel. Geraadpleegd op 28 mei 2024, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/niet-aangeboren-hersenletsel/# Hersenstichting. (z.d.). Multiple Sclerose (MS). Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/multiple-sclerose-ms/

Hersenstichting. (z.d.). Vermoeidheid. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.hersenstichting.nl/gevolgen-van-een-hersenaandoening/vermoeidheid/

Innocenti, G. M. (2022). Defining neuroplasticity. Handbook of clinical neurology, 184, 3-18.

248

Interakt Contour. (z.d.). Wat kan er nog verbeteren na niet-aangeboren hersenletsel (NAH)? Geraadpleegd op 26 juni 2024, van https://www.interaktcontour.nl/over-hersenletsel/wat-kan-er-nog-verbeteren-na-niet-aangeboren-hersenletselnah/

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

Maastricht UMC. (z.d.). Centrale en perifere zenuwstelsel. Geraadpleegd op 1 juni 2024, van https://gezondidee.mumc.nl/centrale-en-perifere-zenuwstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

MS Vereniging Nederland. (z.d.). Wat is MS. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://msvereniging.nl/over-ms/wat-is-ms/ Nederlandse Vereniging voor Neurochirurgie. (2020). Spina bifida (open rug). Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.nvvn.org/patienteninfo/wervelkolom-en-ruggenmerg/spina-bifida-open-rug/ MS Research (z.d.). Stamceltherapie. Geraadpleegd op 25 juni 2024, van https://msresearch.nl/leven-met-ms/ms-behandeling/stamceltherapie/

NHG. (z.d.). AVPU-score. Geraadpleegd op 27 juni 2024, van https://www.nhg.org/sites/default/files/content/nhg_org/uploads/2016_abcde-kaart_versie_4.pdf Parkinsonnet. (z.d.). Behandelingen. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.parkinsonnet.nl/parkinson/behandelingen/ Parkinsonnet. (z.d.). Over Parkinson. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.parkinsonnet.nl/parkinson/ Parkinsonnet. (z.d.). Symptomen. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.parkinsonnet.nl/parkinson/symptomen/

Radboud UMC. (z.d.). Wat is een dwarslaesie?. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/aandoeningen/dwarslaesie/wat-is-een-dwarslaesie

Thuisarts.nl. (2014). Ik heb ALS. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.thuisarts.nl/amyotrofische-lateraal-sclerose/ik-heb-als

Sint Maartenskliniek. (z.d.). Dwarslaesie. Geraadpleegd op 27 juni 2024, van https://www.maartenskliniek.nl/revalidatiegeneeskunde/dwarslaesie/dwarslaesie

Thuisarts.nl. (2019). Ik heb Migraine (vrouw). Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.thuisarts.nl/hoofdpijn/ik-heb-migraine-vrouw UMCG. (z.d.). Hersentumor: behandeling. Geraadpleegd op 21 juni 2024, van https://www.umcg.nl/-/hersentumor-behandeling

249

UMC Utrecht Wilhelmina Kinderziekenhuis. (2020). Spina bifida. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.hetwkz.nl/nl/ziekenhuis/ziekte/spina-bifida

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

UMC Utrecht. (2020). ALS. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekenhuis/ziekte/als UMC Utrecht. (2020). Dwarslaesie. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekenhuis/ziekte/dwarslaesie

UMC Utrecht. (2020). Ketogeen dieet. Geraadpleegd op 27 juni 2024, van https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekenhuis/behandeling/ketogeen-dieet

250

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 9 Aandoeningen aan het zenuwstelsel

251

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 10 PIJN

Inhoud thema • Soorten pijn • Pijnbeleving • Pijn herkennen en meten • Behandeling bij pijn • Kritische beroepssituatie • Begrippen

Pijn dient als waarschuwingssignaal bij een beschadiging van het lichaam. Maar pijn kan ook langere tijd aanhouden, terwijl er geen directe beschadiging meer is. Hoe iemand pijn ervaart verschilt van persoon tot persoon.

10.1 Soorten pijn

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Pijn is een waarschuwingssignaal dat ontstaat bij een beschadiging in het lichaam. Het wordt opgemerkt door de zenuwen en doorgegeven aan de hersenen. Pijn zorgt ervoor dat de beschadiging niet erger kan worden. Door de pijn trek je bijvoorbeeld snel je hand terug wanneer je je ergens aan brandt.

Acute pijn Acute pijn ontstaat door een beschadiging van het lichaam. De oorzaak van de pijn is meestal duidelijk. Denk bijvoorbeeld aan het verstuiken van je enkel of een val op je knie. Acute pijn kan ook ontstaan door een operatie of een infectie.

Pijn die ontstaat door een beschadiging wordt ook wel nociceptieve pijn genoemd. De pijnprikkel wordt namelijk doorgegeven aan nociceptoren. Dit zijn zenuwuiteinden die geprikkeld worden bij de weefselbeschadiging.

Route van een pijnprikkel Bij een beschadiging van het lichaam wordt de pijnprikkel doorgegeven aan de hersenen. Dat gebeurt op deze manier: 1. Er ontstaat een beschadiging in het lichaam. 2. Bij de beschadiging worden nociceptoren geprikkeld. Zo ontstaat een signaal in de zenuw. 3. Het pijnsignaal wordt door de zenuw doorgegeven aan het ruggenmerg. 4. Via het ruggenmerg gaat de pijnprikkel naar de hersenen. 5. De hersenen verwerken de pijnsignalen. Er wordt bepaald of het pijnsignaal belangrijk genoeg is om actie te ondernemen. Er worden ook emoties en gedachten aan het pijnsignaal gekoppeld. Je begint bijvoorbeeld te huilen of je denkt 'het valt wel mee'.

Acute pijn wordt in het lichaam doorgegeven via dunne zenuwen. Dit zijn A-delta vezels.

253

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen: Tekst verwijderen uit afbeelding en pijlen. Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/pain-pathway-nociception-ascending-that-connect-2025470315

De route van een pijnprikkel.

Chronische pijn Chronische pijn houdt langere tijd aan of is erger dan bij een normaal herstel. De pijn kan zo erg zijn dat de zorgvrager normale dagelijkse dingen niet meer goed kan doen. Door chronische pijn kan de zorgvrager ook erg moe worden.

254

Soms is er een duidelijke oorzaak voor de chronische pijn, zoals bij gewrichtsontstekingen bij reuma of ontstekingen in de darmen. Maar vaak heeft chronische pijn geen waarschuwingsfunctie meer. Er is dan geen directe relatie (meer) met het oorspronkelijke letsel.

Thema 10 Pijn

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij chronische pijn zonder oorzaak is het pijnsysteem gevoeliger geworden. Dat heet sensitisatie. Je kunt het pijnsysteem vergelijken met een alarmsysteem. Bij acute pijn wordt er een alarmsignaal doorgegeven, maar bij sensitisatie is het alarmsysteem te scherp afgesteld. Het gaat niet alleen af bij een inbreker, maar ook wanneer er een mug langsvliegt. Chronische pijn wordt doorgegeven via dikkere zenuwen: de C-vezels.

Biopsychosociale verklaring Chronische pijn kan meestal niet alleen verklaard worden door biomedische factoren (lichamelijke schade of een aandoening). Vaak gaan chronische pijnklachten samen met een achteruitgang in het dagelijks functioneren en/of een verslechterde stemming en/of weinig steun en begrip vanuit de omgeving (Universitair Pijn Centrum Maastricht, zonder datum). Er moet bij de omgang met deze pijnklachten dan ook rekening gehouden worden met meer dan alleen de lichamelijke factoren. Er wordt bij chronische pijnklachten uitgegaan van het biopsychosociale model van pijn. Hierin gaat men ervan uit dat de klachten ontstaan en in stand gehouden worden door een combinatie van: • biologische factoren: een lichamelijke klacht, mogelijk al veel eerder ontstaan • psychische factoren: zoals een verslechterde stemming, het focussen op de pijn of stress • sociale factoren: zoals omgevingsfactoren en weinig begrip van naasten.

Bij het stellen van een diagnose en de behandeling van de pijnklachten worden al deze factoren meegenomen. Er wordt beoordeeld welke factoren aanwezig zijn en hoe deze behandeld kunnen worden. Doorbraakpijn Doorbraakpijn is een plotselinge en vaak hevige pijn bij een zorgvrager met chronische pijn. De pijn komt plotseling op en wordt daarna weer minder of verdwijnt zelfs helemaal.

Iemand met chronische pijn kan meerdere keren per dag last hebben van doorbraakpijn. Ook iemand die pijnstillers krijgt voor continue chronische pijn (en waarbij de pijn onder controle is) kan last hebben van doorbraakpijn.

255

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Neuropathische pijn Neuropathische pijn is een ander woord voor zenuwpijn. Deze pijn ontstaat door een ontsteking, beklemming of beschadiging van een zenuw. Hierdoor treedt een tintelend, prikkelend en/of branderig gevoel op. De pijn kan soms stekend of schietend zijn. Zenuwpijn is vaak lastig te behandelen. De pijn reageert slecht op pijnstillers zoals paracetamol. Er zijn daarom speciale medicijnen tegen zenuwpijn. Het kan wel langere tijd duren (dagen tot weken) voordat de medicijnen beginnen te werken. Fantoompijn Fantoompijn is een heel bijzondere vorm van pijn die een zorgvrager voelt in een geamputeerd lichaamsdeel. Het lichaamsdeel is er dus niet meer, maar de zorgvrager heeft er nog wel pijn aan.

Bij de amputatie van het lichaamsdeel zijn zenuwen doorgesneden. Fantoompijn ontstaat doordat deze doorgesneden zenuwen nog steeds prikkels naar de hersenen blijven doorgeven, alsof het lichaamsdeel er nog is. De hersenen blijven ook prikkels sturen naar het verdwenen lichaamsdeel.

10.2 Pijnbeleving

Pijn is voor iedereen anders. Een zorgvrager kan pijn daarom ook op een heel andere manier ervaren dan dat jij dat doet. Ook de manier waarop iemand met pijn omgaat kan erg verschillen.

Pijn is persoonlijk De zorgvrager is de enige die voelt of hij pijn heeft en hoeveel pijn hij heeft. Dat heeft ook invloed op de manier waarop hij met de pijn omgaat. Het model van Loeser helpt om te begrijpen hoe een pijnprikkel uiteindelijk leidt tot het gedrag dat iemand vertoont.

256

De Amerikaanse pijnspecialist David Loeser maakte een model met vier cirkels. De cirkels staan allemaal voor een nieuwe stap bij pijn. Het begint bij de binnenste cirkel (nociceptie) en eindigt bij de buitenste cirkel (pijngedrag).

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 10 Pijn

Aanpassen: Graag in de stijl van de pipelin voor verpleegkunde. Bron: htps:/stock.edu-acteif.n/lmeda ife lir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=2c6ba87f464aed2f02226ec385cc4eac&order=rank&cou lmn=6&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&fe lid i=2&fud i=dri55%2Fd i-71a3f093%20v2.png. Namaken in de stijl voor de nieuwe flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Het model van Loeser.

Van prikkel tot gedrag Nociceptie is het eerste signaal van pijn. Daarom is dit de binnenste cirkel van het model. De zenuwuiteinden (nociceptoren) worden geprikkeld door een beschadiging van het lichaam. Bijvoorbeeld doordat iemand valt, zich snijdt of zich brandt. Dit is een lichamelijk aspect van pijn. Pijngewaarwording is de tweede cirkel in het model. Dit ontstaat doordat de zenuwen de pijnprikkel doorgeven aan de hersenen. Zo word je je bewust van de pijn. Het bewust worden van pijn heet pijngewaarwording. Je denkt: er is iets aan de hand. Ook pijngewaarwording is een lichamelijk aspect van pijn. Hierna ontstaat pijnbeleving (de derde cirkel in het model). Dit is de manier waarop iemand pijn ervaart. Deze ontstaat doordat er in de hersenen betekenis wordt gegeven aan de pijnprikkel. Er worden gedachten en emoties aan de prikkel gekoppeld. Iemand gaat 'aan de pijn lijden'. De pijnbeleving is dus geen lichamelijk aspect, maar een emotioneel en psychisch aspect van pijn.

257

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het pijngedrag is het gedrag dat tot stand komt door het ervaren van pijn. Het wordt dus beïnvloed door de pijnbeleving. Dit is de vierde cirkel van het model. Iemand gaat bijvoorbeeld medicatie innemen, hulp vragen of huilen. Het gedrag dat die persoon laat zien, heeft te maken met sociale en culturele factoren. Alleen het gedrag is zichtbaar Het model van Loeser maakt duidelijk dat nociceptie, pijngewaarwording en pijnbeleving niet voor iedereen hetzelfde hoeven te zijn. Het zijn persoonlijke en innerlijke gebeurtenissen. De zorgvrager is de enige die kan beschrijven hoeveel pijn hij heeft.

Als verpleegkundige zie je alleen het pijngedrag: de buitenste schil van het model. Je kunt niet zien hoe iemand de pijn beleeft. De pijn is dus niet vast te stellen door de zorgvrager alleen te observeren.

258

Sommige mensen vertrekken alleen hun gezicht bij veel pijn. Andere mensen gaan hard huilen of gillen. Pijnbeleving en pijngedrag is dus voor iedereen anders.

Thema 10 Pijn

10.3 Pijn herkennen en meten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Niet iedere zorgvrager uit pijn op dezelfde manier. Sommige mensen hebben overduidelijk pijn, maar andere ervaren pijn zonder dit duidelijk te uiten. Zo tonen zorgvragers met dementie of een verstandelijke beperking hun pijn door zich anders te gedragen. Voor jou als verpleegkundige is het belangrijk dat je pijn bij diverse zorgvragers kunt herkennen en meten. Pijn meten Door pijn te herkennen en meten krijg je inzicht in de situatie van de zorgvrager en kun je bijhouden of de pijn afneemt of toeneemt. Allereerst gebruik je hiervoor je eigen zintuigen: je signaleert dát de zorgvrager pijn heeft. Vervolgens kun je een meetinstrument gebruiken om te achterhalen hoevéél pijn de zorgvrager heeft. De NRS-score Om een indruk te krijgen van de pijn die de zorgvrager ervaart, kun je de NRS-score inzetten. NRS staat voor Numeric Rating Scale.

Het is een meetinstrument waarbij de pijn met een cijfer objectief gemaakt wordt. De zorgvrager geeft een score van 0 tot 10 aan de pijn die hij ervaart. Hierbij staat 0 voor geen pijn en 10 voor de meest ernstige pijn die iemand zich kan voorstellen.

259

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag namaken in de stijl van de flexibelepipeline voor verpleegkunde. TWEEDE ZIN AANPASSEN: HIER STAAN PIJNG. DE G WEGHALEN. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=0f51b8b5aa1fb0a65b08a13d20e5789e&column=9&listview=overview&view=preview&fileid=31&fuid=dir41%2Fid-24e3bd85-b6c9-4373-a211-c18aee18bb46.png

De Numeric Rating Scale.

Pijn bij zorgvragers met dementie Een zorgvrager met dementie kan meestal niet goed aangeven wat er met hem aan de hand is. Hierdoor kan hij ook niet laten weten of hij pijn heeft. Vaak uit een zorgvrager met dementie pijn op een andere manier. Hij gaat zich bijvoorbeeld anders gedragen. Het is daarom belangrijk dat je goed op gedragsverandering let. Dit kan namelijk een signaal van pijn zijn.

Non-verbale signalen bij dementie Om pijn te kunnen herkennen bij zorgvragers met dementie is de PAIC-schaal ontwikkeld. PAIC staat voor Pain Assessment in Impaired Cognition; dat betekent pijnbeoordeling bij een cognitieve stoornis. Met de PAIC-schaal meet je non-verbale signalen van pijn. Je observeert hiervoor de gezichtsuitdrukkingen, lichaamstaal en stemgeluiden van een zorgvrager.

Bekijk online het filmfragment Pijn bij dementie.

Gezichtsuitdrukkingen die op pijn kunnen wijzen zijn:

260

Thema 10 Pijn

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• fronsen, waarbij de zorgvrager zijn wenkbrauwen omlaag beweegt en samentrekt • vernauwen van de ogen, waarbij de zorgvrager zijn oogleden samenknijpt en er spanning ontstaat rondom de ogen • de bovenlip omhoogtrekken, waarbij de huid rond de neus kan plooien • de mond openen, waarbij de kaken en lippen van elkaar af zijn • een gespannen gezichtsuitdrukking, waarbij de zorgvrager gespannen en/of bezorgd kijkt. Vormen van lichaamstaal die op pijn kunnen wijzen zijn: • verstarren, door te verstijven, een beweging te vermijden of de adem in te houden • beschermen, door het aangedane lichaamsdeel te beschermen, vast te houden, aanraking te vermijden of af te wenden • verzetten tegen verplaatsing of zorg, door niet mee te werken • wrijven, door het aangedane lichaamsdeel aan te raken of te masseren • rusteloosheid, door te friemelen, in de handen te knijpen of heen-en-weer te wiegen. Stemgeluiden die op pijn kunnen wijzen zijn: • pijngerelateerde woorden gebruiken, zoals 'au', 'ahh' of 'dat doet pijn' • schreeuwen • kreunen • mompelen • klagen.

Volg de gratis e-learning om de signalen goed te leren herkennen en de PAIC te gebruiken.

Download de PAIC-vragenlijst.

In de praktijk

Meneer Storms woont sinds anderhalf jaar in verpleeghuis Het Hoge Huis. Mirte werkt hier als verpleegkundige. Ze kent meneer Storms ook al een lange tijd. Meneer Storms heeft de ziekte van Alzheimer. Hij communiceert niet veel

261

meer. Hij zit voornamelijk in een stoel tv te kijken. Af en toe gaat hij mee wandelen met de activiteitenbegeleider en hij gaat naar een muziekgroep. Meneer werkt altijd goed mee tijdens de persoonlijke verzorging.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het is Mirte opgevallen dat meneer Storms zich nu al een paar dagen anders gedraagt. Het is ineens heel moeilijk om hem te verzorgen. Wanneer Mirte hem wil gaan wassen, verstijft hij helemaal. Hij wil niet meewerken. Mirte denkt dat er iets met meneer aan de hand is, want hij gedraagt zich heel anders dan normaal. Mirte weet dat ander gedrag een teken kan zijn van pijn. Daarom gaat ze meneer observeren. Ze let op zijn gezichtsuitdrukkingen, lichaamstaal en stemgeluiden. Mirte observeert meneer de hele dag. Hierdoor wordt duidelijk dat hij vaak over zijn been wrijft als hij op zijn stoel zit. Ook knijpt hij zijn ogen samen en zit hij regelmatig te mompelen en te kreunen. Dit zijn allemaal tekenen van pijn. Mirte registreert alles wat ze ziet met een meetinstrument: de PAIC-schaal.

Pijn bij zorgvragers met een verstandelijke beperking Zorgvragers met een verstandelijke beperking kunnen hun pijn vaak ook niet op de gebruikelijke manier uiten. Wanneer zij pijn hebben, zullen ze dit meestal tonen door een verandering in gedrag of stemming.

262

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 10 Pijn

Bij zorgvragers met een verstandelijke beperking let je op verandering in gedrag of stemming.

Om te kunnen signaleren of de zorgvrager pijn heeft, moet je vooral vertrouwen op je eigen zintuigen. Je kunt een gevoel krijgen dat er iets niet klopt. Er is iets niet pluis. Dit gevoel krijg je meestal door een verandering in het gedrag of de stemming van de zorgvrager.

Signalen van pijn Zorgvragers met een verstandelijke beperking kunnen hun pijn zowel verbaal als non-verbaal tonen. Verbale signalen zijn: • vertellen • huilen • kermen.

Non-verbale signalen kunnen veel verschillende vormen hebben. In de tabel staat een overzicht van signalen die zorgvragers met een verstandelijke beperking bij pijn kunnen laten zien.

263

Voorbeelden

Bewegen

• Bewegen op een specifieke manier (om pijn te laten zien) • Niet bewegen of anders bewegen • Een toename van buigen of strekken, verstijven, spasmes, overstrekken of uitrekken • Verandering in de houding • Het aangedane lichaamsdeel niet gebruiken • Schommelen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Non-verbaal signaal

Gezichtsuitdrukkingen • Grimassen, onrustig gezicht, gespannen gezichtsuitdrukking • Een verandering in de oogopslag, zoals bedroefd of bang kijken • Signalen van angst.

264

Veranderd gedrag • • • • • • • •

Minder of geen interesse voor de omgeving Zelfbeschadigend gedrag, zoals bonken met het hoofd Agressie Een verandering in sociaal gedrag Stiller of rustiger zijn dan normaal Troost zoeken Minder actief zijn Moeilijk tevreden zijn.

Signalen tijdens de • persoonlijke • verzorging of • aanraking • •

Huilen of gevoeligheid bij aanraken Niet meewerken Terugtrekken van ledematen of terugdeinzen Zichtbare zwelling Rusteloosheid.

Overige signalen

Minder eten en een verminderde interesse voor eten Verandering in het slaappatroon Hogere lichaamstemperatuur Zintuiglijke overbelasting.

• • • •

Pijn bij kinderen Pijn kan zich bij kinderen heel verschillend uiten. Ieder kind reageert namelijk anders op pijn. Sommige kinderen gaan snel huilen en andere kinderen worden juist stil. Er zijn wel enkele algemene signalen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 10 Pijn

Signalen van pijn Een kind met pijn kan de volgende lichamelijke signalen tonen: • weinig eetlust • misselijkheid of braken • moeilijk inslapen of steeds wakker worden • een gespannen gezichtsuitdrukking, zoals op elkaar geklemde lippen, rimpels in het voorhoofd, stijf dichtgeknepen of constant opengesperde ogen, een trillende kin en een strakgespannen tong • op een andere manier bewegen • een veranderde houding • klamme huid die rood of juist bleek is.

Pijn bij het plassen of ontlasten uiten kleine kinderen vaak door te huilen tijdens het plassen, of de plas of de ontlasting juist op te houden.

265

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Door pijn kan het kind zich ook anders gaan gedragen. Mogelijke signalen van pijn zijn: • kreunen • huilen: tijdens de pijnprikkel korte tijd de adem inhouden en vervolgens hoog en intens huilen • afwezig of prikkelbaar reageren: de interesse is moeilijk te wekken en het kind kan zich moeilijk concentreren • humeuriger of stiller zijn dan gewoonlijk • geen zin hebben om te spelen • extra geborgenheid zoeken of juist afwerend zijn, zich niet laten aanraken of niet meewerken • zich op een manier gedragen die past bij een jongere leeftijd (dit heet regressie). Kinderen tot 4 jaar Kinderen jonger dan 4 jaar kunnen zelf niet goed aangeven hoeveel pijn ze hebben. Daarom houd je bij hen goed in de gaten of je signalen ziet in hun gedrag of lichaamstaal.

Zo slapen baby's met pijn vaak onrustig en oppervlakkig. Ook kunnen ze in een krampachtige houding liggen. Vaak verandert ook de huidskleur: deze blijft niet roze, maar wordt bleek. Verder kunnen baby’s met pijn erg geprikkeld zijn bij aanraking. Bij te vroeg geboren baby’s is pijn soms zichtbaar doordat ze erg stil liggen.

Peuters en kleuters laten vaak zien dat ze pijn hebben door te huilen, een pijnlijk gezichtje te trekken of te wrijven of te duwen op de plek waar het pijn doet.

266

Kinderen vanaf 4 jaar Bij kinderen vanaf 4 jaar is het gemakkelijker om pijn te signaleren. Het kind kan namelijk zelf aangeven dat het pijn heeft. Ook kan het kind meestal goed zeggen hoeveel pijn het heeft. Toch is het uitdrukken van pijn voor kinderen niet zo eenvoudig als voor volwassenen. Pijn kan voor hen moeilijk te beschrijven zijn. Pijn meten Om erachter te komen hoeveel pijn een kind heeft, kun je een meetinstrument gebruiken. Bijvoorbeeld een pijnschaal met gezichtjes. Dit is hetzelfde als de NRS-schaal, maar dan met lachende en verdrietige gezichtjes.

Thema 10 Pijn

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Er zijn speciale meetinstrumenten waarbij het kind met een verstelbaar schuifje kan aangeven welk gezichtje bij zijn pijn past. Achterop staan de cijfers 1 tot 10. Je kunt het schuifje omdraaien om te zien met welk cijfer het gezichtje overeenkomt.

Aanpassen: Graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Aanpassen: Patienten = ZorgvragersBron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=5b03f06aa5ea1cfa9634ee27d4d25ac2&order=rank&column=9&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-88772f7d-e38b-4d1f-dfda-ed88de462cd5.png

Bij een kind kun je de NRS-schaal met gezichtjes gebruiken.

10.4 Behandeling bij pijn

Pijn behandelen met medicatie Pijn kan behandeld worden met verschillende soorten medicatie: paracetamol, NSAID's en opiaten. Deze medicijnen werken allemaal tegen pijn, maar allemaal op een iets andere manier. Er moet wel rekening mee gehouden worden dat sommige medicijnen meer bijwerkingen kunnen hebben dan andere medicijnen.

Pijn kan op verschillende manieren behandeld worden. Acute pijn reageert vaak goed op pijnmedicatie, maar dat is bij chronische pijn niet altijd het geval. Er kunnen dan andere interventies ingezet worden die de pijn kunnen verlichten. Ook bij acute pijn kunnen deze andere interventies bijdragen aan pijnverlichting.

267

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Zo zijn opioïden zeer sterke pijnstillers met veel mogelijke bijwerkingen, zoals sufheid, misselijkheid, braken, obstipatie en jeuk. Ook kunnen opioïden verslavend zijn. Er moet daarom goed afgewogen worden of zulke pijnmedicatie wel nodig is, of dat er een alternatief is met veel minder bijwerkingen en gevaren. Denk bijvoorbeeld aan paracetamol. Bij het voorschrijven van pijnmedicatie wordt rekening gehouden met de sterkte van de medicatie en de mogelijke bijwerkingen en gevaren. De zorgvrager krijgt altijd de lichtst mogelijke behandeling, met de minste bijwerkingen. Daarvoor heeft de Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) een stappenplan ontwikkelt: de WHO pijnladder. Deze pijnladder helpt artsen bij het voorschrijven van de juiste pijnmedicatie. Door de pijnladder aan te houden, wordt de medicatie stapsgewijze opgebouwd.

Stappen van de pijnladder De pijnladder bestaat uit vier treden of stappen. In elke stap wordt de pijnmedicatie zwaarder. • stap 1 Als eerste stap schrijft de arts een niet-opioïde medicijn voor, zoals paracetamol. Eventueel kan paracetamol gecombineerd worden met een niet-steroïde anti-inflammatoir middel (NSAID), zoals ibuprofen of diclofenac. • stap 2 Wanneer de zorgvrager na de eerste stap nog steeds pijn heeft, schrijft de arts een zwak opioïde medicijn voor, zoals codeïne. • stap 3 Wanneer een zorgvrager met een zwak opioïde nog steeds te veel pijn heeft, wordt het vervangen door een sterk opioïde. Bijvoorbeeld morfine, oxycodon of methadon. • stap 4 In de laatste stap mag de arts opiaten voorschrijven die per injectie toegediend worden.

268

Door de stappen te volgen wordt met een zo laag mogelijke dosis het hoogst mogelijke effect bereikt. Wanneer de pijn afneemt, wordt de medicatie in de omgekeerde volgorde afgebouwd: van stap 4, naar stap 3, naar stap 2 en vervolgens stap 1.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 10 Pijn

Aanpassen: graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=3c2ab9cab3db24b1440c7cd85afa1eee&column=6&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=img95%2FB1K1W6%20TH12%2002.jpg. Graag in de stijl van de nieuwe flexibele pipeline voor verpleegkunde.

De pijnladder.

Combineren van medicatie Zorgvragers krijgen vaak een combinatie van pijnstillende medicijnen. Dit kunnen ook medicijnen uit verschillende stappen zijn. Het is belangrijk dat de zorgvrager dan toch alle pijnstillers blijft innemen. De pijnstillers werken namelijk allemaal op een andere manier. Zo wordt de pijn op verschillende manieren bestreden. Het is voor zorgvragers niet altijd duidelijk dat de combinatie van medicijnen op verschillende manieren tegen de pijn werkt. Sommigen denken dat ze kunnen stoppen met paracetamol omdat ze begonnen zijn met sterkere medicijnen. In zo'n geval is het goed om uit te leggen dat de combinatie van medicijnen juist beter werkt.

Pijnstilling

Mevrouw Van Gils heeft ernstige oorontsteking. De arts heeft eerst paracetamol (uit stap 1) voorgeschreven, maar de oorontsteking blijft aanhouden. Mevrouw krijgt zure druppels tegen de ontsteking, maar kan echt niets door de pijn. Daarom schrijft de arts een sterkere pijnstiller voor. Hij kiest voor naproxen (uit stap 2). Mevrouw heeft door dat ze nu een zwaardere pijnstiller krijgt. Daarom stopt ze met het innemen van paracetamol. De verpleegkundige ziet dat mevrouw alleen nog maar naproxen inneemt. Ze legt uit dat het de bedoeling is dat mevrouw ook de paracetamol blijft slikken, omdat de pijnstillers elkaar aanvullen.

269

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Andere interventies tegen pijn Pijnprikkels worden als signalen via de zenuwen doorgegeven naar de hersenen. Iemand voelt pas pijn als de signalen in de hersenen aankomen en geïnterpreteerd worden. Pijn kan daarom ook beïnvloed worden door deze signalen te veranderen of te blokkeren. Dat kan op verschillende manieren gebeuren. Door medicatie, maar ook op andere manieren. Pijninterventies zonder medicatie worden non-farmacologische interventies genoemd. Ook leefstijladviezen kunnen een grote rol spelen bij pijnmanagement.

Pijnprikkels beïnvloeden Al in 1965 kwamen onderzoekers erachter dat pijnprikkels gewijzigd kunnen worden door ander binnenkomende prikkels. Dit werkt hetzelfde als een poort die openen dichtgaat. Als de poort van een onschadelijke prikkel opengaat, gaat de poort van de pijnlijke prikkel dicht. De pijnprikkel kan hierdoor niet meer naar de hersenen gaan en de zorgvrager voelt de pijn dus niet meer. Deze theorie van het wijzigen van pijnprikkels wordt daarom ook wel de poorttheorie genoemd.

Deze poorttheorie speelt een grote rol bij het verminderen van pijn. Waarschijnlijk gebruik je deze methode zelfs weleens zonder dat je het door hebt. Zo wrijf je waarschijnlijk automatisch over je arm of been als je deze gestoten hebt. Door het wrijven neemt de pijn af. Je sluit zo de poort van de pijnprikkel en laat de pijn niet aankomen in de hersenen.

270

Non-farmacologische interventies Veel non-farmacologische interventies beïnvloeden de pijn door andere prikkels te geven aan het lichaam, waardoor de pijnprikkels niet of verminderd aankomen in de hersenen. Bijvoorbeeld: • het inzetten van warmte, bijvoorbeeld door een warme kruik te gebruiken of een warm bad te nemen. De warmte zorgt op verschillende manieren voor pijnvermindering: het zorgt voor een verminderde overdracht van pijnprikkels, het heeft een ontspannend effect op de spieren en het zorgt voor een verhoogde doorbloeding. Er zijn wel een aantal contra-indicaties voor het gebruik van warmte. Zo kan het niet toegepast worden bij acute ontstekingen, lymfoedeem en recente bestraling. • het inzetten van kou, bijvoorbeeld door een coldpack of ijsblokjes te gebruiken (maar niet direct op de huid). Kou werkt lokaal verdovend. De pijnprikkels worden minder doorgegeven, het ontstekingsproces wordt geremd en de doorbloeding wordt verminderd. Kou kan niet ingezet worden bij lymfoedeem, een verminderde doorbloeding en de ziekte van Raynaud.

Thema 10 Pijn

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• het geven van een behandeling met een TENS-apparaat. Hierbij worden via de huid zwakke elektrische stroompjes gegeven aan de zenuwen. Deze stroomprikkels blokkeren de pijnprikkels, waardoor de zorgvrager minder pijn voelt. Deze behandeling wordt ingezet bij zorgvragers met veel pijn. • de zorgvrager afleiden. Sommige zorgvragers worden helemaal in beslag genomen door de pijn. In dit soort gevallen kan afleiding werken om minder pijn te ervaren. Je kunt bewuste afleiding inzetten zoals zingen, actief naar muziek luisteren, ritmisch ademhalen of ritmisch tikken. Ook kun je de zorgvrager onbewust afleiden, bijvoorbeeld met bezoek, televisie kijken, (voor)lezen of een telefoontje.

Warmte of kou kunnen helpen om de pijn te verminderen.

Er zijn ook non-farmacologische interventies waarbij andere technieken ingezet worden, zoals: • voorlichting geven over pijn. Dit kan helpen doordat mensen pijn anders ervaren als ze er controle over hebben. Die controle kunnen ze krijgen wanneer ze goed weten wat er gaat gebeuren. Leg bij een operatie of punctie bijvoorbeeld goed uit hoe de procedure eruitziet, wanneer de pijn meestal ontstaat, hoe erg die pijn kan zijn en wat er gedaan kan worden tegen de pijn. Na goede voorlichting over pijn kan de pijn direct dragelijker worden.

271

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• psychologische interventies bij chronische pijn, om de pijnbeleving van de zorgvrager te beïnvloeden. Uit onderzoek blijkt namelijk dat mensen die hun pijnklachten extreem negatief interpreteren meer pijn ervaren dan mensen met een accepterende houding (de Boer, 2013). Hierbij kunnen psychologische interventies helpen, zoals therapie, mindfullness en yoga. • bevorderen van (nacht)rust. De pijnbeleving kan verergerd worden door een onrustige omgeving en storende omgevingsgeluiden. Als verpleegkundige kun je onderzoeken of de zorgvrager voldoende nachtrust krijgt en hoe je deze kunt bevorderen. Ook kun je nagaan of de zorgvrager overdag voldoende rust neemt en hier het gesprek over aangaan. • het gebruik van kussens of speciale matrassen of het veranderen van de lichaamshouding van bedlegerige patiënten.

Een waterijsje na een operatie In veel ziekenhuizen krijgen zorgvragers na een operatie een waterijsje. Een waterijsje heeft namelijk verschillende positieve effecten. Waterijsjes hebben namelijk een pijnstillend effect en verminderen de behoefte aan pijnstillers. Waterijs helpt tegen misselijkheid en een vieze smaak in de mond als gevolg van de narcose en het nuchter zijn voor een operatie. Het helpt ook tegen monden keelklachten en geeft zorgvragers comfort (Pantein, 2018).

272

Leefstijladviezen Een zorgvrager met chronische pijn kun je helpen door leefstijladviezen te geven. Deze leefstijladviezen kunnen helpen om de pijn te verminderen, bijvoorbeeld doordat de zorgvrager afgeleid wordt of doordat de zorgvrager anders gaat denken over de pijn. Je kunt de zorgvrager bijvoorbeeld adviseren om: • bezig te blijven met andere dingen. Zo zal de zorgvrager minder aan de pijn denken. Dit kunnen verschillende dingen zijn. Zo kan de zorgvrager blijven werken, als dat kan. Eventueel met aangepast werk als de klachten problemen geven op het werk. De zorgvrager kan ook andere dingen gaan doen, zoals uitjes, hobby's, muziek en de natuur in gaan. • zo actief mogelijk te blijven. Je kunt de zorgvrager bijvoorbeeld helpen om voor elke dag een plan te maken. Zo kan de zorgvrager nadenken over wat belangrijk voor hem is en hoe hij de activiteiten over de dag kan verdelen. De taken die moeite kosten, kunnen dan goed afgewisseld worden met momenten om te ontspannen.

Thema 10 Pijn

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• de energie goed over de dag te verdelen. Zorg dus ook voor ontspanning tussen activiteiten door. Vraag waar de zorgvrager van ontspant. Denk bijvoorbeeld aan lezen, muziek luisteren, meditatie, yoga of wandelen. Door regelmatig te ontspannen kan de zorgvrager beter met stress omgaan. Ook lukt het hierdoor vaak beter om goed te slapen. • genoeg te bewegen, om gezond en fit te blijven. Adviseer de zorgvrager om rustig te beginnen langzaam steeds meer te bewegen. Een fysiotherapeut of revalidatiearts kan hierbij helpen als de zorgvrager het lastig vindt om dit rustig op te bouwen. • goed te slapen. Zo kan de zorgvrager ondanks de pijn toch nog actief blijven. • steun te zoeken bij naasten. De zorgvrager kan aan hen uitleggen welke invloed de pijn heeft. Zo kan de zorgvrager begrip, steun en vertrouwen krijgen. Dat heeft veel invloed op de pijn. • over sombere, bange of boze gevoelens te praten die ontstaan door de pijn. De zorgvrager kan hierover praten met naasten, maar ook met de huisarts en/of psycholoog.

10.5 Begrippen 10.6 Bronnen

Academisch Pijncentrum Nijmegen. (z.d.). Pijn bij kinderen. Geraadpleegd op 28 april 2024, van http://www.pijn.nl/locatie-van-pijnsymptomen/pijn-bij-kinderen.html Academisch Pijncentrum Nijmegen. (z.d.). Poorttheorie. Geraadpleegd op 28 april 2024, van https://www.pijn.nl/algemene-informatie/poorttheorie.html

Berben, S., Schoonhoven, L. & Vloet, L. (2011). Pijn bij trauma. Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.nvshv.nl/wp-content/uploads/bestanden/pijn_bij_trauma.pdf

Catharina Ziekenhuis. (z.d.). Pijnmedicatie. Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.catharinaziekenhuis.nl/files/Patient/Patientenfolders/_ScreensPages/Behandelingen/ANE-029-Pijnmedicatie.pdf De Boer, M. J. (2013). Living with chronic pain: mechanisms and interventions. Geraadpleegd op 10 mei 2024, van https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/3663471/07_c7.pdf

273

ETZ. (z.d.). Pijnscore meten (NRS-score). Geraadpleegd op 28 april 2024, van https://www.etz.nl/Specialisme/Anesthesiologie/Pijnscore-meten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Free-learning. (2020). PAIC 15 - Herken pijn bij dementie. Geraadpleegd op 28 april 2024, van https://free-learning.nl/modules/paic15/start-nl.html Kanker.nl. (2018). Doorbraakpijn. Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.kanker.nl/gevolgen-van-kanker/pijn/wat-is/doorbraakpijn

Pantein. (2018). Waterijsje na operatie werkt pijnstillend. Geraadpleegd op 10 mei 2024, van https://www.maasziekenhuispantein.nl/over-het-ziekenhuis/nieuws/waterijsje-na-operatie-werkt-pijnstillend/

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2018). NHG-standaard Pijn. Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/pijn

Nursing. (2018). 6 non-farmacologische interventies bij pijn. Geraadpleegd op 10 mei 2024, van https://www.nursing.nl/nieuws/6-non-farmacologische-interventies-bij-pijn/

Pijnenkanker.nl. (z.d.). Stapsgewijze behandeling van pijn (WHO pijnladder). Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.pijnenkanker.nl/medisch-professionals/artikelen/stapsgewijze-behandeling-van-pijn-who-pijnladder/ Reinier de Graaf. (2015). Omgaan met pijn bij kinderen. Geraadpleegd op 28 april 2024, van hp tw /s:wwg.oogceo l.mu /?salr=& tcr& =tjq=&escr=s&soucre=web&cd=&cada=j& ruac=t8&ved=2ahUKEw P eij7_qZTsAhUH9aQKHyfAC18QA FjAegQBIBAC&u =lh rp ts%3A%2F%2Fn erid regarn% a.lf2Fpulg nis%2Fd rgg%2F%3Fd rggaocitn%3Dadm ni%3Ama nsei.vrepd% f 2d 6i%3DB12D4A831-A784-82F9-6528835

Rijndam Revalidatie. (z.d.). Wat is chronische pijn?. Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.rijndam.nl/revalidatie/volwassenenrevalidatie/chronische-pijn/wat-chronische-pijn

274

Thuisarts.nl. (2018). Ik heb zenuwpijn. Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.thuisarts.nl/zenuwpijn/ik-heb-zenuwpijn

Thuisarts.nl. (2017). Ik herstel van ernstige verwondingen. Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.thuisarts.nl/ernstige-verwondingen-in-ziekenhuis/ik-herstel-van-ernstige-verwondingen

Thema 10 Pijn

Thuisarts.nl. (2023). Ik heb pijn die langer blijft (chronische pijn). Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.thuisarts.nl/chronische-pijn/ik-heb-pijn-die-langer-blijft-chronische-pijn

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

UMCG . (z.d.). TENS: behandeling bij erge pijn. Geraadpleegd op 10 mei 2024, van https://www.umcg.nl/-/transcutane-elektrische-neurostimulatie-tens Universitair Pijn Centrum Maastricht. (z.d.). Wat is pijn?. Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.pijn.com/nl/wat-pijn

Universitair Pijn Centrum Maastricht. (z.d.). Wat is het biopsychosociale pijnmodel?. Geraadpleegd op 25 april 2024, van htps/:wwwp .n ji c.om/wat-het-bo i psychosoca ile-pn ji model#~:t:ext=In%20het%20bo i psychosoca ile%20pn ji model%20gaate,n%20soca ile%20(omgevn i gs)factoren. Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN). (2015). Multidisciplinaire richtlijn Signaleren van pijn bij mensen met een verstandelijke beperking. Geraadpleegd op 28 april 2024, van htps://www.nhg.org/sites/default/files/content/nhg_org/uploads/multidisciplinaire_richtlijn_signaleren_van_pijn_bij_mensen_met_een_verstandelijke_beperking.pdf

Van Dijk, J. F. M. (2018). Postoperatieve pijn meten en behandelen. TVZ, 128(4), 16-18.

Ziekenhuis Gelderse Vallei. (z.d.). Fantoompijn. Geraadpleegd op 25 april 2024, van https://www.geldersevallei.nl/patient/aandoeningen/fantoompijn#

Zorg voor Beter. (z.d.). Pijn signaleren bij mensen met dementie. Geraadpleegd op 28 april 2024, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/dementie/zorg-en-begeleiding/pijn-signaleren

275

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

THEMA 11 BEWEGINGSSTELSEL Inhoud thema • Botten • Gewrichten • Spieren • Beweging • Observeren van beweging • Verdieping • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Dankzij het bewegingsstelsel kan een mens bewegen. Het stelsel bestaat uit een passief en een actief gedeelte. Het passieve gedeelte wordt gevormd door de botten, gewrichten, kraakbeen en het bindweefsel. Dit deel van het bewegingsstelsel zorgt voor steun en bescherming van het lichaam. Het actieve gedeelte bestaat uit de spieren. Door samen te trekken zorgen de spieren ervoor dat het lichaam kan bewegen. Hiervoor werkt het bewegingsstelsel nauw samen met andere orgaanstelsels, zoals het zenuwstelsel dat de bewegingen aanstuurt en het bloedvatenstelsel dat het voorziet van voedingsstoffen en vloeistof die de gewrichten smeert.

11.1 Botten

De botten hebben vier belangrijke functies in het lichaam: • Ze zorgen voor stevigheid en vorm: zonder botten zou het lichaam in elkaar zakken. Door botten kunnen we rechtop staan. • Ze spelen een grote rol bij beweging: aan de botten zitten namelijk spieren vast die ervoor zorgen dat de botten bewegen. • Ze beschermen op sommige plekken kwetsbare organen tegen invloeden van buitenaf, zo beschermt de schedel de hersenen en ligt de borstkas om de longen en het hart. • Ze spelen een rol bij de aanmaak van bloed, die plaatsvindt binnenin de botten.

Botten kunnen opgebouwd zijn uit twee soorten weefsel. Beenweefsel maakt een bot hard. Kraakbeenweefsel maakt het bot buigzaam. De verhouding tussen been- en kraakbeenweefsel bepaalt de stevigheid en buigbaarheid van een bot. • Een bot met veel beenweefsel is stevig en niet erg buigzaam. Voorbeelden zijn het been van je bovenarm en je bovenbeen. Deze botten zijn wel breekbaar. • Botten met veel kraakbeenweefsel worden kraakbeen genoemd. Ze zijn buigzaam en minder stevig. Kraakbeen kan niet gemakkelijk breken. Het zit bijvoorbeeld in de oorschelp. Botten in het menselijk lichaam Het lichaam bestaat uit: • pijpbeenderen: holle en ronde botten, zoals het dijbeen • platte beenderen, zoals de ribben, het borstbeen en het schouderblad.

277

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Alle botten samen worden het beenderstelsel, bottenstelsel of skelet genoemd. In totaal zijn er meer dan tweehonderd botten. De meeste volwassenen hebben 206 botten, maar door anatomische variatie kan iemand ook iets meer of minder botten hebben. In dit thema worden niet alle botten behandeld, maar de belangrijkste botten worden wel beschreven.

278

Graag in stijl van de flexibele pipeline van verpleegkunde. Vertalen:Skull: Schedel (Cranium),,Clavicle: Sleutelbeen (Clavicula), Scapula: Schouderblad (Scapula), Sternum: Borstbeen (Sternum), Ribs: Ribben (Costae), Vertebral column: Wervelkolom (Columna vertebralis), Cervical vertebrae: cervicale wervels (Vertebrae cervicales), Thoracic vertebrae: thoracale wervels (Vertebrae thoracicae), Lumbar vertebrae: lumbale wervels (Vertebrae lumbales)Sacrum: Heiligbeen (Os sacrum), Coccyx: Staartbeen (Os coccygis), Humerus: Opperarmbeen (Humerus), Ulna: Ellepijp (Ulna), Radius: Spaakbeen (Radius), Carpals: Handwortelbeentjes (Ossa carpi), Metacarpals: Middenhandsbeentjes (Ossa metacarpi), Phalanges (hands): Vingerkootjes (Phalanges digitorum manus), Ilium: Darmbeen (Os ilium), Ischium: Zitbeen (Os ischii), Pubis: Schaambeen (Os pubis), Femur: Dijbeen (Femur), Patella: Knieschijf (Patella), Fibula: Kuitbeen (Fibula), Tibia: Scheenbeen (Tibia), Tarsals: Voetwortelbeentjes (Ossa tarsi), Metatarsals: Middenvoetsbeentjes (Ossa metatarsi), Phalanges: Teenkootjes (Phalanges digitorum pedis)Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/bones-skeleton-anterior-side-main-parts-1665349873

Thema 11 Bewegingsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De schedel De schedel (het cranium) vormt de basis van het hoofd. Het is het geheel van de beenderen van het hoofd.

Latijn nog toevoegen, in haakjes achter woorden die er al staan: Schedel: Cranium Voorhoofdsbeen: Os frontale Wandbeen: Os parietale Slaapbeen: Os temporale Achterhoofdsbeen: Os occipitale Jukbeen: Os zygomaticum Bovenkaak: Maxilla Onderkaak: Mandibula Graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde maken. Afbeelding met botten van de schedel: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=48de3fb8b81249f80adab4910327de82&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=7&fuid=dir41%2Fid-93587db0-6284-442d-9b26-085723d951b4.png

Botten van de schedel.

De schedel wordt ook wel verdeeld in drie gedeeltes: • de aangezichtsschedel: de voorkant van de schedel • het schedeldak: de bovenkant en achterkant van de schedel • de schedelbasis: de bodem van de schedel, met openingen waar zenuwen en bloedvaten doorheen lopen.

Ruimte tussen de botten De botten van de schedel hebben niet altijd aan elkaar vastgezeten. Bij de geboorte zijn er nog fontanellen in de schedel. Dit zijn de openingen tussen de botten. Hierdoor kan de schedel van de baby tijdens de bevalling een beetje vervormen, waardoor de geboorte gemakkelijker gaat. Deze fontanellen verdwijnen tijdens het eerste levensjaar. De schedelbeenderen groeien dan aan elkaar vast.

279

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De romp De romp bestaat uit de volgende benige onderdelen: • de wervelkolom: een benige structuur van op elkaar gestapelde wervels: botten met in het midden een gat, waar de zenuwen van het ruggenmerg doorheen lopen • de ribben (costae): platte botten die de vitale organen in de borstkas beschermen en aan de dorsale zijde vastzitten aan de wervels • het borstbeen (sternum), waar de meeste ribben aan de ventrale zijde aan vastzitten.

Borstkas De borstkas bestaat uit het borstbeen (sternum) en twaalf paar ribben (costae). Aan de dorsale zijde zitten alle ribben vast aan de wervels. Aan de ventrale zijde is dit niet het geval: • De bovenste zeven ribben (costa 1 t/m costa 7) zitten vast aan het borstbeen. Deze ribben worden daarom de ware ribben genoemd. • De drie ribben (costa 8, 9 en 10) daaronder zijn verbonden met de bovenliggende rib en zijn op die manier verbonden met het borstbeen. Ze worden de valse ribben genoemd. • De onderste twee ribben (costa 11 en 12) zitten aan de ventrale zijde helemaal niet vast. Ze worden daarom zwevende ribben genoemd.

Aan de ventrale zijde bevindt zich kraakbeenweefsel tussen de ribben en het borstbeen, waardoor er voldoende beweging mogelijk is.

280

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 11 Bewegingsstelsel

Vertalen: Costal cartilage: kraakbeen gedeelte van de ribben / sternum: borstbeen (sternum) / manubrium: manubrium sterni / body: corpus sterni / ciphoid process: processus xiphoideus / true ribs (vertebrosternal): ware ribben / false ribs: valse ribben / Floating ribs 11 - 12: zwevende ribben 11-12Verwijderen aan de rechterkant: clavicular articulation / vertebrochondral ribs 8-10Ook titel verwijderen Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/rib-cage-anatomy-labeled-vector-illustration-1650017491

De borstkas bestaat uit het borstbeen (sternum) en twaalf paar ribben.

De wervelkolom De wervelkolom bestaat uit 32 wervels: • zeven nekwervels (cervicale wervels) • twaalf borstwervels (thoracale wervels): hier zitten de ribben aan vast • vijf lendenwervels (lumbale wervels) • vijf heiligbeenwervels (sacrale wervels), die met elkaar vergroeid zijn in het heiligbeen (sacrum)

281

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• drie staartbeenwervels (coccygeale wervels), die met elkaar vergroeid zijn in het staartbeen (coccyx).

Graag aanpassen in de stijl voor verpleegkunde. Alleen linkergedeelte (wervelkolm met wervels), dus niet de anatomische benamingen van de onderdelen van een wervel!Vertalen: cervical: cervicale wervels / thoracic : thoracale wervels / lumbar : lumbale wervels / sacrum: sacrum / coccyx: coccyx / Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/medical-diagram-human-spine-name-description-748884760

282

De wervels van de verschillende gedeelten van de wervelkolom lijken op elkaar, maar zijn niet helemaal hetzelfde opgebouwd.

Thema 11 Bewegingsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Tussen alle wervels zit een tussenwervelschijf (discus intervertebralis) die als schokdemper werkt en de krachten tussen de wervels opvangt. Het is een ring van vezelig kraakbeen (anulus fibrosis) met een geleiachtige kern (nucleus pulposus). Deze structuren zijn enigszins elastisch en kunnen daardoor de schokken opvangen.

Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/skeleton-intervertebral-disc-name-description-all-1116588215 - Links alle namen weglaten. Alleen intervertabral disc laten staan en vertalen als: tussenwervelschrijf (discus intervertebralis). Rechts laten staan: nucleus pulposus / anulus fibrosus. Alle overige benamingen mogen weg.

Tussenwervelschijven werken als schokdempers tussen de wervels.

Bekken Het bekken is het gedeelte van het lichaam tussen de buik en de benen. Het wordt gevormd door:

283

• het onderste gedeelte van de wervelkolom: het heiligbeen (sacrum) en staartbeen (coccyx) • en het darmbeen (ilium).

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het bekken is bij vrouwen breder dan bij mannen, waardoor het baren van een kind gemakkelijker gaat.

Alles verwijderen. Behalve de volgende woorden (die ook vertaald moeten worden): ilium: darmbeen (ilium) / sacrum: heiligbeen (sacrum) / coccyx: staartbeen (coccyx) / acetabulum: heupkom (acetabulum) / pubis: schaambeen (os pubis) / ischium: zitbeen (os ischii)Ook de titel Human skeletal system (pelvis) anatomy verwijderen Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/human-skeletal-system-pelvis-anatomy-medical-2242249051

Het bekken verbindt het onderste gedeelte van de wervelkolom met de onderste ledematen.

284

Thema 11 Bewegingsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De ledematen Aan de buitenzijde van de romp liggen de ledematen: de armen en benen. De armen en benen lijken erg op elkaar qua bouw.

Namaken inde stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Arm en hand: Sleutelbeen - Clavicula / Schouderblad Scapula / Opperarmbeen - Humerus / Spaakbeen - Radius / Elleboog - Ulna / Handwortelbeentjes - Ossa carpi / Middenhandsbeentjes - Ossa metacarpi / Vingerkootjes - Phalanges / Been en voet: Bekken - Pelvis / Dijbeen Femur / Knierschijf - Patella / Scheenbeen - Tibia / Kuitbeen - Fibula / Voetwortelbeentjes - Ossa tarsi / Middenvoetsbeentjes - Ossa metatarsi / Teenkootjes - PhalangesBron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=40fe7b0c0df28e690b7e78fe31b145c6&order=rank&column=9&listview=overview&view=preview&fileid=16&fuid=dir41%2Fid-c7a0f07c-a799-4de9-92a7-ef4cb5f75cb4.png

Anatomie van de arm en het been.

Opbouw bot Pijpbeenderen zijn zo opgebouwd dat ze stevig zijn, maar ook bloed aan kunnen maken.

285

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. LET OP: er staat nu sponsachtig boD. De D moet een T worden.. Sponsachtig bot (substantia spongiosa) met met rood beenmerg (medulla ossium rubra) / Schors (cortex) / Beenmerg (medulla ossium) / Botvlies - (periost) / Bloedvaten (venen en arteriën) Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=588f0766b96339ea95f5cbd367795bb&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=22&fuid=dir41%2Fid-afe5e90c-054f-487a-fe28-b1f62a64bcda.png

Opbouw van een pijpbeen.

Het brede gedeelte van een pijpbeen is van buiten naar binnen als volgt opgebouwd: • het botvlies: de buitenkant van het bot, waar bloedvaten, botvormende cellen en zenuwuiteinden doorheen lopen • de schors: een harde laag • het sponsachtig been: een sponsachtige (maar harde) laag • het rode beenmerg: de binnenste laag van het bot, waar bloed wordt aangemaakt.

In het lange, dunne gedeelte van een pijpbeen ontbreekt het sponsachtige gedeelte met rood beenmerg. Daar zit binnen de schors een mergholte, gevuld met geel beenmerg. Dit beenmerg is heel vetrijk.

Gewrichten zijn de verbindingen tussen botten. Dankzij de gewrichten zitten botten niet helemaal aan elkaar vast, maar kunnen ze ten opzichte van elkaar bewegen.

11.2 Gewrichten

Verbindingen tussen botten De verbinding tussen de botten kan verschillende vormen hebben:

286

Thema 11 Bewegingsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• een kraakbeenverbinding (synchondrosis), waarbij er kraakbeen zit tussen de botten. Voorbeelden hiervan zijn de tussenwervelschijven in de wervelkolom en de overgang tussen de ribben en borstwervels. • een bindweefselverbinding (syndesmosis), waarbij de botten met elkaar verbonden zijn door bindweefsel. Voorbeelden hiervan zijn de verbinding tussen het spaakbeen (radius) en de ellepijp (ulna) in de onderarm en de verbindingen bij de schedel. • een botverbinding (synostosis), waarbij de botten met elkaar verbonden zijn via bot. Soms zijn de botten zelfs helemaal aan elkaar vastgegroeid. Een voorbeeld hiervan is het heiligbeen (sacrum). • een synoviaal gewricht (articulatio synovialis), waarbij de botten met elkaar verbonden zijn in een gewrichtsholte die gevuld is met een synoviaal vocht: een vloeistof die helpt om de beweging tussen botten soepel te laten verlopen (het wordt ook wel gewrichtssmeer genoemd). Een voorbeeld hiervan is het kniegewricht.

Bouw van een synoviaal gewricht Een synoviaal gewricht bestaat uit: • de uiteinden van twee botten, die allebei bedekt zijn met een glad laagje kraakbeen (waardoor de botten soepel kunnen bewegen) • een smalle gewrichtsspleet, het gedeelte tussen de botuiteinden • het gewrichtskapsel, dat om de twee botuiteinden heen zit en het gewricht bij elkaar houdt • de gewrichtsbanden (ligamenten), die gevormd worden door verdikkingen in het gewrichtskapsel aan de buitenkant van het gewricht en die het gewricht versterken • synoviaal vocht (gewrichtssmeer), dat aangemaakt wordt aan de binnenkant van het kapsel en waardoor het gewricht soepel kan bewegen.

287

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag aanpassen naar de flexibele pipeline van Verpleegkunde. Bron: https://stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=ebc2823e1096a5df573045b16c0417fc&order=rank&column=9&listview=overview&view=preview&fileid=9&fuid=dir32%2F32936-26.jpg

Bouw van een gewricht.

288

Soorten synoviale gewrichten Er zijn verschillende soorten synoviale gewrichten: • Een kogelgewricht (articulatio sphaeroidea) heeft een ronde kop in een holle kom, waardoor het bot veel verschillende richtingen op kan bewegen. Het schoudergewricht en heupgewricht zijn voorbeelden van kogelgewrichten. • Een scharniergewricht (ginglymus), dat maar in één richting kan bewegen (heen-en-weer), net zoals het scharnier van een deur. De vingers en tenen zijn hier voorbeelden van. • Een zadelgewricht (articulatio sellaris) bestaat uit twee zadelvormige botdelen die op elkaar liggen. Hierdoor kan het gewricht in twee richtingen bewegen die loodrecht op elkaar staan: alleen van links naar rechts en van voren naar achteren. De duim is hier een voorbeeld van. • Een eigewricht (articulatio ellipsoidea) heeft een eivormige kop die in een kom past, waardoor beweging in twee richtingen mogelijk is. De pols is hier een voorbeeld van.

Thema 11 Bewegingsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Een rolgewricht (articulatio trochoidea) heeft één as die in het verlengde van een botstuk loopt, waarbij het ene botuiteinde om het andere heen draait. Het spaakbeen en de ellepijp in de elleboog zijn hier voorbeeld van.

289

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

C 290

Graag maken volgens de eisen van de flexibele pipeline voor verpleekgunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=e40092bc0f4c2e03a539d6880a051160&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=2&fuid=dir41%2Fid-62ee9824-0cac-4cf6-af7c-15574b56b400.png

Thema 11 Bewegingsstelsel

11.3 Spieren

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het bewegingsstelsel bestaat uit meer dan zeshonderd skeletspieren. Al die spieren kunnen samentrekken en ontspannen. Zo zorgen ze voor beweging. De spieren hebben ook nog andere functies: de lichaamshouding handhaven, weke delen beschermen (bijvoorbeeld in de buikholte) en warmte produceren (bijvoorbeeld bij rillen). Bouw van een spier Een spier is opgebouwd uit spierweefsel. De cellen in spierweefsel zijn deels met elkaar vergroeid. Zo’n groep vergroeide spiercellen heet een spiervezel.

Graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: htps:/stock.edu-acte if.n/lmeda ife lir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=9d1c8e2e85be672b1457e511b01417a4&order=rank&cou lmn=9&siltve iw=overve iw&ve iw=preve iw&fe lid i=31&fud i=dri41%2Fd i-b0cee496-4bd7-4575-cc3b-f8b1ea160554.png

De bouw van een spier.

Spieren zijn aan de buitenkant omgeven door een spierschede, een stevige laag bindweefsel. Aan de uiteinden van de spier vormt de spierschede een pees. De pees is het gedeelte waarmee de spier vastzit aan het bot. In een spier liggen bundels spiervezels, de spierbundels. Elke spierbundel wordt ook weer omgeven door stevig bindweefsel.

291

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Belangrijke spieren Een mens heeft ongeveer 640 spieren, met allemaal een eigen naam. De namen van de spieren kun je tegenkomen in aantekeningen in het dossier. Bijvoorbeeld van de fysiotherapeut of arts. Het is daarom belangrijk om de namen van de belangrijkste spieren te kennen. Zo kun je goed met andere zorgverleners communiceren.

Nekspieren en rugspieren De spieren in de nek en rug spelen een belangrijke rol bij het ondersteunen van de wervelkolom. Ook zorgen ze ervoor dat het lichaam een goede houding aan kan nemen en dat de nek en de rug kunnen bewegen.

292

De belangrijkste spieren in de rug en nek zijn: • de schuine spieren (scaleni), die van de cervicale wervels naar de eerste en tweede rib lopen. Ze helpen bij het buigen en draaien van de nek. Ook spelen ze een belangrijke rol bij de ademhaling door de ribben op te tillen. • de schouderbladheffer (levator scapulae), die van de bovenste cervicale wervels naar het schouderblad loopt en ervoor zorgt dat de nek opzij kan buigen en de schouderbladen opgetild kunnen worden. • de sternocleidomastoideus (SCM), die van het borstbeen en sleutelbeen naar de schedel loopt en meehelpt met het draaien en buigen van het hoofd. • de monnikskapspier (trapezius), die van de schedel en nek naar de schouders en wervelkolom loopt. Het bovenste gedeelte helpt bij het heffen van de schouders en het kantelen van het hoofd. Het middelste gedeelte helpt bij het naar achteren trekken van de schouderbladen en het onderste gedeelte helpt bij het naar beneden draaien en rekken van de schouderbladen. • de brede rugspier (latissimus dorsi), die van de bovenarm naar de onderrug loopt en daarmee de breedste spier van de rug is. Hij helpt bij bewegingen van de schouder (adductie en rotaties). • de rugstrekker (erector spinae), die langs beide kanten van de wervelkolom loopt en eigenlijk een spiergroep is. Deze spieren zorgen ervoor dat de rug gestrekt en gedraaid kan worden. • de ruitvormige spieren (rhomboideus major en minor), die van de thoracale wervels naar de schouderbladen lopen en helpen bij het terugtrekken en stabiliseren van de schouderbladen. • de meermalen gespleten rugspier (multifidus), die diep langs de hele wervelkolom loopt en de wervelkolom stabiliseert tijdens bewegingen.

Thema 11 Bewegingsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• de vierkante ledenspier (quadratus lumborum), die van de ribben naar het bekken loopt en helpt bij het zijwaarts buigen van de wervelkolom en stabiliseren van de lage rug.

Graag aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Verwijderen infraspinatus, teres minor, teres major Trapezius vervangen voor monnikskapspier (m. trapezius) en latissimus dorsi vervangen in brede rugspier (m. latissimus dorsi) Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/muscles-back-3d-medical-vector-illustration-1315447325

Buikspieren De buikspieren stabiliseren de romp en ondersteunen de wervelkolom. Ze werken samen om de romp te bewegen en vormen een beschermende laag voor de inwendige organen. De belangrijkste buikspieren zijn:

293

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

de rechte buikspier (rectus abdominis), die vaak benoemd wordt als de six-pack spier en dus ook de meest zichtbare buikspier is. De spier loopt verticaal langs de voorkant van de buik en helpt bij het naar voren buigen, zoals bij een sit-up. de buitenste schuine buikspieren (obliquus externus abdominis), die schuin door de buik lopen: diagonaal van de ribben naar de heupen . Ze helpen bij het draaien (rotatie) en zijwaarts buigen (lateroflexie) van de romp. de binnenste schuine buikspieren (obliquus internus abdominis), die onder de buitenste schuine buikspieren liggen en diagonaal in de tegenovergestelde richting lopen. Ook deze spieren helpen bij het draaien en zijwaarts buigen van de romp. Ze hebben ook een rol bij het ondersteunen van de buikinhoud. de schuine buikspier (transversus abdominis), die bestaat uit een dwarse buikspier in de diepste laag van de buikspieren. De spier stabiliseert de romp en beschermt de organen in de buikholte.

294

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 11 Bewegingsstelsel

Het liefst deze twee afbeeldingen samengevoegd: https://www.shutterstock.com/image-vector/transversus-abdominis-muscle-3d-medical-vector-1331408648 en https://www.shutterstock.com/image-vector/anatomy-abdominal-muscle-group-illustration-set-2170200187Benamingen:rechte buikspier (m. rectus abdominis) / buitenste schuine buikspier (m. obliquus externus abdominis) / schuine buikspier (m. transversus abdominis) / binnenste schuine buikspieren (m. obliquus internus abdominis)

Buikspieren gezien vanuit het ventrale vlak.

Spieren in de schouder, bovenarmen en borst De spieren in de schouders, bovenarmen en borst zorgen ervoor dat de schouders gestabiliseerd worden en dat de armen kunnen bewegen.

Belangrijke spieren in de schouder zijn: • de deltavormige spier (deltoïdeus), die de schouder bedekt en waardoor de arm geheven kan worden. • de rotator cuff spieren (supraspinatus, infraspinatus, teres minor en subscapularis), die het schoudergewricht stabiliseren en helpen bij het bewegen van de arm. De supraspinatus zorgt voor abductie, de infraspinatus en teres minor helpen bij de exorotatie en de subscapularis zorgt voor endorotatie.

295

• de teres major, die van het schouderblad naar het bot van de bovenarm loopt en de arm naar binnen kan bewegen en draaien en de arm naar dorsaal kan bewegen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Belangrijke spieren in de bovenarmen en borst zijn: • de biceps (biceps brachii), die zich aan de ventrale zijde van de bovenarm bevindt en twee gedeeltes heeft (een lange en korte kop), waarmee hij de elleboog kan buigen en de onderam omhoog kan draaien • de opperarm-spaakbeenspier (brachialis), die onder de biceps ligt en over het ellebooggewricht loopt en ook helpt bij het buigen van de elleboog • de triceps (triceps brachii), die aan de achterkant van de bovenarm zit en drie koppen (lange, laterale en mediale kop) heeft, waarmee hij de elleboog kan strekken. • de ravenbek-armspier (coracobrachialis), die van het schouderblad naar de bovenarm loopt en ervoor zorgt dat de bovenarm naar voren en binnen kan bewegen (anteflexie en adductie) • de grote borstspier (pectoralis major), die helpt bij het naar binnen bewegen van de arm (adductie en endorotatie) en het naar ventraal bewegen van de arm (anteflexie).

296

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 11 Bewegingsstelsel

Verwijderen: Acromion / Subdeltoïd bursa / coracoid process / humerus / clavicle Laten staan en vertalen: bicepital tendon: bicepspees (tendo bicipitis) / onderbladspier (m. subscapularis) / lange kop biceps (m. biceps brachii) / korte kop biceps (m. biceps brachii) / Triceps (m. triceps brachii) / Opperarm-spaakbeenspier (m. brachialis) / Schouderblad (Scapula) / Bovenste schouderbladspier (m. supraspinatus).Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/muscles-shoulder-arm-3d-medical-vector-1334879048

Ventraal aanzicht van de schouder en bovenarm.

297

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Vertalen: supraspinatus muscle: m. supraspinatus / infraspinatus muscle: m. Infraspinatus / teres minor muscle: m. Teres minor Bron: https:/www.shutterstock.com/image-vector/supraspinatus-muscle-anatomy-3d-medical-vector-1355039654

Dorsaal aanzicht van de schouder.

298

Spieren in de heupen en benen Belangrijke spieren en spiergroepen in de heupen en bovenbenen zijn: • de grote bilspier (gluteus maximus), de meest oppervlakkige bilspier die vorm aan de billen geeft en helpt bij het naar achteren brengen van de heup en het naar buiten draaien van het been (exorotatie) • de heup-lendespier (iliopsoas), die helpt bij het buigen van de heup en optillen van het been • de hamstrings: een spiergroep van drie spieren (biceps femoris, de semitendinosus en de semimembranosus) aan de dorsale zijde van de bovenbenen die de benen naar achteren bewegen en de knie laten buigen • de quadriceps: een spiergroep van vier spieren (rectus femoris, vastus lateralis, vastus intermedius en vastus medialis) aan de ventrale zijde van de bovenbenen die de benen naar voren bewegen en de knie laten strekken • de adductoren (adductor longus, adductor brevis, adductor magnus, gracilis, en pectineus), die de benen naar binnen bewegen • de abductoren (gluteus medius en minimus en tensor fasciae latae) die de benen naar buiten bewegen en het bekken stabiliseren bij het lopen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 11 Bewegingsstelsel

Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/leg-back-muscles-3d-medical-vector-1339563293Verwijderen: femur / tibis / fibulaVertalen: gluteus medius muscle = abductor: m. gluteus medius / gluteus maximus muscle = grote bilspier m. gluteus maximus / adductor magnus muscle = adductor magnus / gracillis muscle = gracilis (adductor) / vastus laterlis muscle: m. vastus lateralis (onderdeel quadriceps) / biceps femoris muscle = biceps femoris (onderdeel hamstrings) / semitendinosus muscle = m. semitendinosus (onderdeel hamstrings) / semimembranosus muscle = m. semimembranosus (onderdeel hamstrings)

Spieren van het bovenbeen, gezien vanuit het dorsale vlak.

299

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/leg-muscle-anatomy-3d-medical-vector-1337701331Verwijderen: tensor fascia latae / sartorius muscle / illiotibial band /femur / patella / tibia / fibulaVertalen: vastus laterlis muscle: m. vastus lateralis (onderdeel quadriceps) / rectus femoris muscle: m. rectus femoris (onderdeel quadriceps) / vastus medialis muscle: m. vastus medialis (onderdeel quadriceps) / patellar tendon: patella pees

Spieren van het bovenbeen, gezien vanuit het ventrale vlak.

300

Onderbeenspieren Belangrijke spieren in de onderbenen zijn: • de gastrocnemius en soleus zijn kuitspieren (aan de dorsale zijde) die ervoor zorgen dat de mens de tenen naar beneden kan bewegen en dus op zijn tenen kan staan • de peroneus en tibialis anterior zijn spieren bij het scheenbeen (aan de ventrale en mediale zijde) die ervoor zorgen dat de tenen omhoog getrokken kunnen worden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 11 Bewegingsstelsel

Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde.Alleen opnemen: Gastrocnemius muscle = kuitspier (m. gastrocnemius) / Tibialis anterior muscle = voorste scheenbeenspier (m. tibialis anterior) / soleus muscle = scholspier (m. soleus) De rest verwijderenBron: https://www.shutterstock.com/image-vector/lower-leg-anatomy-3d-medical-vector-1349223794

Spieren van het onderbeen, gezien vanuit het ventrale vlak.

11.4 Beweging

Beweging is een samenspel tussen spieren en botten. Spieren zorgen voor de beweging doordat ze met pezen aan de botten bevestigd zijn. Een spier kan samentrekken en zo ook aan het bot trekken. Er ontstaat dan beweging in een gewricht en de arm wordt bijvoorbeeld gebogen of het been gestrekt. Het samentrekken van de spieren gebeurt niet vanzelf. Hiervoor moet eerst een signaal vanuit de hersenen gegeven worden.

301

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Aansturing vanuit de hersenen naar de spier Het signaal begint in de motorische cortex, waar een bewuste beslissing om te bewegen wordt genomen. Vervolgens gaan de impulsen via de motorneuronen naar het ruggenmerg. Hier worden de impulsen overgedragen op perifere motorneuronen, die naar de spieren lopen. Eenmaal bij de spieren komen de impulsen aan bij de neuromusculaire junctie (NMJ). Daar wordt acetylcholine (een neurotransmitter) vrijgegeven zodra er een impuls is. Door de acetylcholine worden de spiervezels gestimuleerd om samen te trekken. Samentrekken van de spier Een spier kan aangespannen worden doordat het weefsel ervan bestaat uit bijzondere cellen. Spieren hebben spiervezels met langgerekte, met elkaar versmolten spiercellen. In deze spiercellen zitten actine en myosine, twee eiwitten die in en uit elkaar kunnen schuiven en de spier zo langer en korter kunnen maken.

Deze samentrekking ontstaat niet zomaar. Daar is de acetylcholine voor nodig, die vrijkwam bij de prikkeling door het impuls uit de zenuwen. Vervolgens speelt zich een chemisch proces af dat zorgt voor de spiercontractie, het samentrekken van de spier: • De acetylcholine zorgt ervoor dat er calcium vrijkomt in de spiercellen. • Calcium bindt zich in de spiercellen aan het eiwit troponine, waardoor een ander eiwit gaat bewegen: tropomyosine. Normaal gesproken bedekt tropomyosine de bindingsplaatsen van actine. Doordat de calcium zich aan troponine bindt, verandert de vorm van troponine. Daardoor verplaatst de tropomyosine zich. Zo komen de bindingsplaatsen vrij. • Myosine kan zich nu binden aan actine. • De myosinekoppen trekken de actine-filamenen naar binnen. Daarvoor hebben de myosinekoppen energie nodig, in de vorm van ATP. Doordat actine naar binnen wordt getrokken worden de spiervezels korter en dikker. De spier trekt samen.

Bekijk online het filmfragment Samentrekking van spieren.

302

Aanspannen en ontspannen voor beweging Spieren werken samen om te kunnen bewegen. Als de ene spier zich verkort en aanspant, moet de andere spier ontspannen en uitrekken. Anders is er geen ruimte om te bewegen.

Thema 11 Bewegingsstelsel

Arm buigen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Anke buigt haar arm. Daarvoor spant ze haar biceps aan. De biceps wordt korter en trekt de onderarm omhoog. Tegelijkertijd moet de triceps ontspannen. Anders zou de arm niet kunnen buigen, omdat er geen ruimte zou zijn voor de beweging.

Spieren die zo’n tegengesteld effect hebben heten antagonisten. De triceps is de antagonist van de biceps. De biceps en triceps werken samen zodat een soepele beweging mogelijk is: als de biceps aanspant, ontspant de triceps en vice versa.

Soms werken spieren juist samen om een beweging mogelijk te maken. Deze spieren zijn synergisten. Bij het buigen van de knie zijn bijvoorbeeld meerdere spieren betrokken om de beweging soepel en effectief te maken.

303

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Deze moet in onze eigen beeldbank staan, maar is niet te vinden. Graag aanpassen naar de flexibele pipeline van verpleegkunde.

Bij het buigen van de arm is de biceps gespannen (kort en dik) en de triceps ontspannen (lang en dun). Bij het strekken van de arm is het omgekeerd. De biceps en de triceps zijn dus antagonisten.

Altijd aangespannen Als je rustig staat of zit, kun je het gevoel hebben dat je geen spieren gebruikt. Toch is er altijd sprake van spiertonus: een constante, passieve spanning in de spiervezels waardoor de lichaamshouding in stand gehouden wordt en het lichaam stabiel blijft. Deze spanning is dus ook aanwezig wanneer de spieren niet actief worden samengetrokken.

Te lage spierpanning

Sommige baby's hebben een verminderde tonus. Zij hebben dan een te lage spierspanning. Bij een deel van de baby's is dit van tijdelijke aard.

304

Thema 11 Bewegingsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Feedback vanuit de spier naar de hersenen Om te bewegen gaat informatie vanuit de hersenen naar de spieren. Ook andersom worden signalen verstuurd. De hersenen hebben namelijk informatie nodig om goed gecoördineerd te kunnen bewegen. In de spieren, pezen en gewrichten zitten daarom proprioceptieve sensoren, die ook wel proprioceptoren worden genoemd. Dat zijn sensoren die informatie sturen naar het centrale zenuwstelsel over de positie, beweging en spanning van de onderdelen van het lichaam. Dit helpt het lichaam om bewegingen te coördineren en aan te passen voor precisie en balans. De informatie gaat uiteindelijk naar het cerebellum en de basale ganglia in de hersenen. Ze verwerken de inkomende proprioceptieve informatie en zorgen voor soepele en gecoördineerde bewegingen. Overzicht van benamingen Om bewegingen te benoemen worden speciale medische termen gebruikt. In de tabel hieronder staat een overzicht. Beweging

Benaming

Voorbeeld

naar buiten draaien

exorotatie

bovenarm die in het schoudergewricht naar buiten draait

naar binnen draaien

endorotatie

bovenarm die in het schoudergewricht naar binnen draait

buigen

flexie

buigen van de elleboog

strekken

extensie

strekken van de knie

arm naar het lichaam toe bewegen

zijwaarts bewegen van het lichaam af

abductie

been van het lichaam af bewegen

naar boven bewegen

elevatie

schouders ophalen

zijwaarts bewegen naar adductie het lichaam toe

naar beneden bewegen depressie

schouders laten zakken

naar voren bewegen

de arm naar voren bewegen

anteflexie

305

Beweging

Benaming

Voorbeeld

naar achteren bewegen retroflexie

de arm naar achteren bewegen

draaien rond een as

hoofd van links naar rechts draaien

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

rotatie

naar binnen draaien van pronatie de handpalm

handpalm naar beneden draaien

naar buiten draaien van supinatie de handpalm

handpalm naar boven draaien

heffen van de voet

tenen omhoog bewegen

dorsaalflexie

laten zakken van de voet plantairflexie

tenen naar beneden bewegen

naar buiten bewegen van de voetzool

eversie

voetzool naar buiten draaien

naar binnen bewegen van de voetzool

inversie

voetzool naar binnen draaien

11.5 Observeren van beweging

Als verpleegkundige breng je veel tijd door met de zorgvrager. Jij bent daarom ook degene die snel een verandering of afwijking in het bewegingsstelsel kan signaleren en rapporteren. Observeer daarom bewust de bewegingen van de zorgvrager en vraag je regelmatig af of er iets veranderd is. Daarbij let je op algemene ontstekingsverschijnselen, zoals zwelling, warmte en pijn, maar ook op andere specifieke functies van het bewegingsstelsel. Je let op de houding, bewegingsvrijheid, spierkracht, spiertonus en het lopen.

306

Houding Een gezond persoon heeft in stand en zit een iets holle onderrug en een iets bolle bovenrug. Door afwijkingen aan het bewegingsstelsel kan deze positie veranderen. Let bij de zorgvrager op of hij deze houding heeft of dat er sprake is van bijvoorbeeld een te bolle rug (kyfose) of te holle rug (lordose). Let ook op of de zorgvrager asymmetriën vertoont. Denk bijvoorbeeld aan een ongelijke schouderhoogte. Dit kan ook wijzen op problemen.

Thema 11 Bewegingsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bewegingsvrijheid Gezonde gewrichten hebben een bepaald bereik dat ze kunnen halen. Zo kun je een gezonde schouder 90 graden optillen met de arm naar buiten (abductie). Je hoeft al deze graden niet uit je hoofd te kennen, maar wees wel alert of de zorgvrager nog een normale bewegingsvrijheid heeft in de gewrichten. Twijfel je of iemand nog goed kan bewegen? Vraag dan of de zorgvrager het gewricht of ledemaat kan buigen, strekken, draaien en zijwaarts bewegen. Let hierbij ook op geluiden, zoals het knakken of kraken bij het bewegen (crepitaties). Vergelijk of de ledematen links en rechts hetzelfde kunnen bewegen. Denk je dat de zorgvrager beperkt is in zijn bewegingsvrijheid? Schakel dan de arts of fysiotherapeut in. Spierkracht en tonus Laat een zorgvrager ineens iets uit zijn handen vallen? Of laat hij zich in een stoel ploffen in plaats van rustig te gaan zitten? Dan kan er iets aan de hand zijn met de spierkracht. Niet iedereen is even sterk, maar er is wel enige spierkracht nodig om goed te kunnen functioneren. Vaak is spierkracht te trainen (met een fysiotherapeut) en kan de zorgvrager nog enigszins van het probleem afkomen. Daarom is dus belangrijk dat je signaleert dat er mogelijk een probleem met de spierkracht is. Je kunt dit zien door te observeren en eventueel een korte test te doen. Vraag de zorgvrager bijvoorbeeld om tegen weerstand te duwen of trekken (jij houdt zachtjes het ledemaat tegen waar hij mee wil duwen of trekken). Je kunt de kracht dan beoordelen met een schaal van 0 tot 5. Bij 0 heeft de zorgvrager helemaal geen kracht en bij 5 heeft hij normale kracht. Dit is een test met de MRC-schaal. Bekijk op de website Meetinstrumenten in de zorg de volledige beschrijving van de MRC-schaal, die veel door fysiotherapeuten gebruikt wordt.

Ook de spiertonus kun je observeren. Let op of er sprake is van abnormale spierspanning, zoals een te lage spierspanning waardoor iemand zijn houding niet kan handhaven of een te hoge spierspanning waardoor spasticiteit ontstaat.

Het lopen Lopen is een complexe beweging. Er kan veel bij misgaan, maar daardoor kun je vaak ook snel zien dat er iets mis is met het bewegingsstelsel. Observeer daarom altijd hoe de zorgvrager loopt. Let op of de zorgvrager bijvoorbeeld sleept met een voet of hinkt. Bekijk ook of de zorgvrager op eigen initiatief hulpmiddelen is gaan gebruiken, zoals een wandelstok of een brace.

307

11.6 Verdieping

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Veel zorgverleners krijgen te maken met problemen aan het bewegingsstelsel. Vaak ontstaan deze problemen door het werk. Dit komt doordat zorgverleners veel dagelijkse fysieke taken hebben. Denk bijvoorbeeld aan het verplaatsen van een zorgvrager in bed of van bed naar rolstoel, hulp bij douchen en het aantrekken van steunkousen en het schoonmaken van de woning (Nederlandse Arbeidsinspectie, 2023). Verpleegkundigen maken dagelijks veel van dit soort herhalende bewegingen. In Nederland ervaart hierdoor 62 procent van de medewerkers in de zorg klachten aan het bewegingsapparaat (TNO, 2023). Belasting en belastbaarheid Als verpleegkundige gebruik je je bewegingsstelsel intensief. Je lichaam krijgt te maken met een hoge belasting. In hoeverre je die belasting van je lichaam aankunt, hangt samen met je belastbaarheid. Je belastbaarheid is hoger wanneer je een goede lichamelijke conditie hebt met voldoende spierkracht en uithoudingsvermogen. Door overbelasting, ziekte en vermoeidheid vermindert je belastbaarheid, waardoor je gemakkelijker een blessure oploopt.

Oorzaken overbelasting Bij lichamelijke overbelasting worden de spieren en gewrichten in rug, schouders en armen zo zwaar, lang of vaak gebruikt dat er gezondheidsschade kan ontstaan (Arbopotaal, z.d.). De spieren kunnen belast worden doordat je herhalende bewegingen maakt, veel kracht gebruikt of in een ongemakkelijke houding werkt.

308

Er zijn een aantal verpleegkundige taken waarbij het risico op lichamelijke overbelasting het grootst is: • veel of zwaar te tillen en dragen, waardoor de rugspieren, bindweefselbanden rond de wervelkolom en de tussenwervelschijven beschadigd kunnen raken. Hoe zwaarder iemand tilt, hoe groter de kans op beschadiging (Arboportaal, z.d.). • te vaak, te lang of te zwaar duwen of trekken, waardoor schouderklachten kunnen ontstaan. Bij trekken is de belasting van de rug vaak hoger dan bij duwen (Arboportaal, z.d.) • een ongunstige werkhouding, zoals veel in een voorovergebogen houding werken, waardoor klachten aan verschillende spieren, pezen en gewrichten kunnen ontstaan. Hoe ernstig de klachten zijn, hangt af van hoelang en hoe vaak de ongunstige werkhoudingen voorkomen (Arboportaal, z.d.).

Thema 11 Bewegingsstelsel

Doe de test op www.hoetopwerkjij.nl om te achterhalen of je jouw lichaam tijdens je werk overbelast. Uit de test komt naar voren welke risico’s jij mogelijk loopt en wat je kunt doen om de kans op overbelasting en blessures te verminderen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Mogelijke oplossingen Overbelasting is niet altijd volledig te voorkomen, maar er zijn wel een aantal aandachtspunten die je kunnen helpen om je lichaam zo min mogelijk verkeerd te belasten. Het is daarbij belangrijk om een goede balans te krijgen tussen belasting en belastbaarheid. Je kunt daarvoor twee dingen doen: de belastbaarheid van je lichaam vergroten of de belasting door je fysieke taken verlagen.

Je kunt je belastbaarheid vergroten door ervoor zorgen dat je bewegingsstelsel in optimale vorm is door oefeningen te doen en regelmatig te sporten. Zorg ervoor dat je in ieder geval de beweegnorm haalt en doe spierversterkende oefeningen voor de spieren die je in jouw werk veel gebruikt. Let er wel op dat je ook niet té veel doet, zodat je je niet overtraint en hierdoor blessures oploopt. Een fysiotherapeut of personal trainer kan je helpen om de juiste balans in je training te vinden.

De beweegrichtlijnen kun je vinden op de website van het Kenniscentrum Sport en Bewegen.

Je kunt de belasting door fysieke taken op je werk verlagen door ergonomisch te werken. Dat betekent dat je op een manier werkt waarbij je je lichaam zo min mogelijk belast door de juiste werkhoudingen aan te nemen, je werkmethoden aan te passen en hulpmiddelen te gebruiken die passen bij jouw taken. Een aantal voorbeelden: • Gebruik bij trekken en duwen niet je spieren, maar zo veel mogelijk je lichaamsgewicht. Dat doe je door naar voren te hangen als je duwt en naar achteren te hangen als je trekt. Duw niet te hoog. Door wat lager te duwen, maak je meer gebruik van je eigen lichaamsgewicht. Houd hierbij datgene wat je duwt of trekt recht voor of achter je, zodat je niet tegelijkertijd hoeft te draaien met je romp. En houd je armen recht. Dat kost minder energie dan wanneer je met gebogen armen duwt. • Werk niet te laag en niet te hoog. Als je te hoog werkt heb je je schouders opgetrokken. Daardoor kun je last krijgen van verzuring en pijn in je schouders. Houd je schouders dus altijd laag. Als je te laag werkt, sta je in een voorovergebogen houding, die erg belastend is voor je lichaam. Kun

309

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

je de werkplek (zoals een bed) niet hoog genoeg zetten? Maak dan jezelf kleiner door in spreidstand te gaan staan. Dan sta je stabiel en toch een beetje lager (Arbocatalogus VVT, z.d.). • Werk dicht bij je lichaam. Zo voorkom je dat je voorovergebogen staat. Doe dit ook bij het douchen van een zorgvrager. Gebruik een doucheschort om niet nat te worden. Als je bang bent om nat te worden en de zorgvrager te ver weg wast, belast je je lichaam te zwaar. • Zorg ervoor dat je niet gedraaid staat, maar recht voor je werk. Zo belast je je lichaam minder. • Wissel af of ontspan even wanneer je lang in een zelfde houding zit of staat. Door even te bewegen of een andere houding aan te nemen, gaan dichtgeknepen bloedvaten weer open en komt de doorbloeding weer op gang. Er kan dan weer zuurstofrijk bloed worden toegevoerd en afvalstoffen kunnen worden afgevoerd.

Meer tips over op de juiste manier bewegen tijdens je werk vind je op arbocatalogusvvt.nl

11.7 Begrippen 11.8 Bronnen

Arboportaal. (z.d.). Duwen en trekken. Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/dynamische-werkhouding-duwen-en-trekken Arboportaal. (z.d.). Staand werk. Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/statische-werkhouding-staan

Arbocatalogus VVT. (z.d.). Thema fysieke belasting. Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://www.arbocatalogusvvt.nl/thema/fysieke-belasting/

Arboportaal. (z.d.). Tillen en dragen. Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/tillen-en-dragen

Arboportaal. (z.d.). Wat is lichamelijke belasting? Hoe TOP werk jij? Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://www.arboportaal.nl/campagnes/hoe-top-werk-jij/wat-is-lichamelijke-belasting

Bouman, L. M., Bernards, J. A., & Boddeke, H. W. G. M. (2008). Medische fysiologie (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

310

Thema 11 Bewegingsstelsel

Dalm, V., Dekker, L. Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hier Heb Ik Pijn. (z.d.). Gewrichtskapsel. Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://www.hierhebikpijn.nl/anatomie/gewrichtskapsel Kox, J. H., Bakker, E. J., Bierma-Zeinstra, S., Runhaar, J., Miedema, H. S., & Roelofs, P. D. (2020). Effective interventions for preventing work related physical health complaints in nursing students and novice nurses: A systematic review. Nurse education in practice, 44, 102772. https://repub.eur.nl/pub/125853/Manuscript-Systematic-Review.pdf

Nederlandse Arbeidsinspectie. (2023). Fysieke belasting in verpleeghuizen, verzorgingshuizen en de thuiszorg. Geraadpleegd op 23 juli 2024, van htps/w : wwg.oogelc.om/u?rlsa=t&source=web&rct=& jop=i89978449&u=rlhtps/w : wwn.alrbedisnispecetin./b lniaeris/nalrbedisnispeceti/documenten/pubcilaetis/2023/05/10/verpeleghuzienv-erzorgnigshuziene-nt-husizorg/yfseikeb -ealsntigni-d -ev-vt2-0230510p.df NEMO Kennislink. (2012). Het bewegingsapparaat. Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://www.nemokennislink.nl/publicaties/het-bewegingsapparaat/ Schünke, M., Schulte, E., & Schumacher, U. (2010). Prometheus Anatomische Atlas: Algemene Anatomie en Bewegingsapparaat. (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

TNO. (2020). Preventie beroepsziekten door fysieke belasting. Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://fysiekebelasting.tno.nl/wp-content/uploads/sites/6/2021/10/TNO-Rapport_Preventie-BeroepsziektenFysiekeBelasting_2020_verkleind.pdf

311

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

THEMA 12 AANDOENINGEN AAN HET BEWEGINGSTELSEL Inhoud thema • Na een ongeluk • Nek- en rugklachten • Vormen van reuma • Bewegingsproblemen door een ziekte of behandeling • Aangeboren aandoeningen • Verdieping • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Een aandoening aan het bewegingsstelsel kan op verschillende manieren ontstaan. Iemand kan bijvoorbeeld een ongeluk krijgen, waardoor hij hard valt of een klap krijgt op een deel van het bewegingsstelsel. Er kan dan een breuk of een ander letsel ontstaan. Ook kan het bewegingsstelsel verkeerd belast worden, bijvoorbeeld door te zware dingen te tillen of een verkeerde werkhouding aan te nemen. Hierdoor kunnen nek- en rugklachten ontstaan. Verder is het mogelijk dat het bewegingsstelsel beschadigd raakt door een aandoening van binnenuit het lichaam. Denk bijvoorbeeld aan vormen van reuma, zoals artrose en jicht, of ouderdomsziekten zoals botontkalking. Er zijn ook aandoeningen aan het bewegingsstelsel waar iemand mee geboren kan worden, zoals heupdysplasie en klompvoetjes.

12.1 Na een ongeluk

Door een ongeluk kan een zorgvrager een beschadiging oplopen aan het bewegingsapparaat. De letsels die hierbij kunnen ontstaan worden ook wel een traumata genoemd.

Traumata Er kunnen verschillende letsels ontstaan aan het bewegingsapparaat: • Bij een contusie raakt er weefsel bekneld onder de huid. Hierdoor ontstaat schade aan de kleine bloedvaten onder de huid, waardoor een bloeduitstorting en zwelling ontstaat. Dit wordt ook wel een kneuzing genoemd. • Een distorsie ontstaat na een verzwikking, bijvoorbeeld van de enkel. Hierbij worden de banden (ligamenten) die het gewricht ondersteunen opgerekt of ingescheurd. Dit letsel komt vaak voor bij sporten of onverwachte bewegingen. • Bij een ruptuur ontstaat er een scheur in het weefsel. Bijvoorbeeld een spier, pees of ligament. Zo'n scheur ontstaat meestal door overbelasting, plotselinge krachtige bewegingen of een direct trauma. Het weefsel staat dan onder te grote spanning. Er kan een klein scheurtje in het weefsel ontstaan, maar er kan ook een volledige ruptuur optreden. • Bij een luxatie is de kop van een bot uit de kom van een gewricht geschoten. Het wordt daarom ook wel ontwrichting genoemd. Het gewricht kan bijvoorbeeld ontwricht raken door een een val of een klap. • Bij een fractuur breekt er een bot. Dat gebeurt door een sterke impact, val, of ander trauma. Een botbreuk kan klein zijn (een scheurtje in het bot), maar ook volledig (zoals bij een bot dat helemaal doorgebroken is of verbrijzeld is).

313

Type fracturen Er zijn verschillende soorten fracturen. Bij een gesloten botbreuk is de huid nog heel. Bij een open botbreuk zit er wel een verwonding bij de huid. Soms steekt er een botstuk uit de wond.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Fracturen kunnen ook ingedeeld worden naar de manier waarop ze gebroken zijn: • Bij een transversale fractuur is het bot recht doormidden gebroken. • Bij een schuine fractuur is het bot schuin gebroken. De delen kunnen nog bij elkaar liggen of verschoven zijn. • Bij een comminutieve fractuur is het bot in meerdere stukken gebroken. • Bij een gesegmenteerde fractuur is het bot op twee plaatsen gebroken, waardoor er een los botsegment ontstaat. • Bij een avulsiefractuur is er een stukje bot door een pees of band losgetrokken. • Bij een spirale fractuur is het bot gebroken door een draaiende kracht (rotatie). • Bij een greenstick fractuur is het bot gedeeltelijk gebroken, wat vaak voorkomt bij kinderen omdat hun botten flexibeler zijn.

314

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

Graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Graag aanpassen: zo vertalen:normal: gezond bot - transverse: transversale fractuur - open / compound: open botbreuk / oblique: schuine fractuur / oblique displaced: schuine fractuur waarbij de botten verplaatst zjin / comminuted: comminutieve fractuur / segmental: gesegmenteerde fractuur / avulsed: avulsiefractuur / spiral: spirale fractuur / greenstick: greenstick fractuur Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/types-bone-fractures-medical-skeleton-anatomy-334517336

Verschillende soorten breuken.

Symptomen verschillende letsels Door goed te observeren kun je inschatten van welk letsel er sprake is. Bij een contusie (kneuzing) heeft de zorgvrager: • pijn, verkleuring en zwelling op de plaats van de kneuzing • bloeduitstorting (hematoom) • pijn bij beweging.

315

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij een distorsie (verzwikking) heeft de zorgvrager: • pijn, verkleuring en zwelling bij een gewricht • bloeduitstorting • pijn bij beweging • beperkte functie van het gewricht door pijn en zwelling • mogelijk instabiliteit van het gewricht, door schade aan de gewrichtsbanden. Bij een luxatie (ontwrichting) heeft de zorgvrager: • veel pijn bij beweging • beperkte beweeglijkheid • veranderde stand van het gewricht • mogelijk gevoelsstoornissen door een beknelde zenuw.

Bij een fractuur (botbreuk) heeft de zorgvrager: • veel pijn, verkleuring en zwelling • het gewonde lichaamsdeel niet normaal kunnen bewegen • niet kunnen steunen op het gewonde lichaamsdeel • soms een zichtbare wond, afwijkende stand, abnormale beweeglijkheid of krakend geluid bij bewegen. Behandeling De behandeling is afhankelijk van het soort letsel.

Bij een contusie is geen actieve behandeling nodig. Het lichaamsdeel herstelt vanzelf wanneer er voldoende rust wordt gehouden. Vlak na het ontstaan van de contusie kan er wel gekoeld worden en kan het lichaamsdeel hoog gehouden worden, om zwelling te verminderen. Pijnstillers kunnen helpen om te pijn te verlichten.

316

Bij een distorsie kan het gewricht ondersteund worden met een elastisch verband. Het gewricht moet echter niet beperkt worden. De zorgvrager moet het gewricht geleidelijk aan weer gaan gebruiken om te voorkomen dat het stijf wordt. Hierbij moet voorzichtig omgegaan worden met de belastbaarheid van het gewricht. Te veel belasting kan de klachten weer verergeren. Het is daarom verstandig om het gewricht niet zwaar te belasten tot de pijn en zwelling zijn verdwenen. Fysiotherapie kan helpen bij het herstelproces als er door de distorsie een instabiel gewricht is ontstaan.

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij een ruptuur hangt de behandeling af van de ernst van de scheur. Kleine scheurtjes genezen vaak weer vanzelf na voldoende rust. Ook bij een ruptuur is het verstandig om het gewricht te koelen en hoog te houden. Bij grotere rupturen kan het lang duren voordat ze genezen zijn. Soms is het nodig om het gescheurde weefsel te herstellen met een operatie. Door de scheur kan er een beperking in het bewegen ontstaan, door verlies van spierkracht of mobiliteit van het gewricht. In dit geval kan fysiotherapie helpen.

Bij een luxatie moet er direct een arts ingeschakeld worden. De arts plaatst het bot weer in de juiste positie in het gewricht. Vaak wordt het bot na het terugplaatsen geïmmobiliseerd, om te voorkomen dat het opnieuw uit de kom schiet. Hier kan bijvoorbeeld een brace of spalk voor gebruikt worden. Na de immobilisatie moet de kracht en stabiliteit van het gewricht herstellen met fysiotherapie om een nieuwe luxatie te voorkomen. De behandeling van een fractuur is afhankelijk van het type en de ernst van de breuk. Bij kleine fracturen kan een gipsverband of spalk worden aangebracht. Hierdoor blijven de botgedeeltes goed bij elkaar en krijgt het lichaamsdeel rust, zodat de botgedeeltes weer aan elkaar kunnen groeien. Bij uitgebreidere fracturen moet soms geopereerd worden. Er kunnen dan schroeven, pinnen of platen worden gebruikt om de botdelen op hun plaats te houden. Na de immobilisatie is fysiotherapie essentieel om de beweging en kracht van het gebroken bot en de omliggende spieren te herstellen.

12.2 Nek- en rugklachten

Nek- en rugklachten komen vaak voor. De meeste zorgvragers hebben aspecifieke klachten. Er is dan wel pijn, maar geen duidelijk aanwijsbare oorzaak voor die pijn. In sommige gevallen heeft de zorgvrager specifieke klachten. Er is dan een duidelijke oorzaak, zoals een tumor of hernia.

Aspecifieke nek- en rugklachten Bij aspecifieke klachten kan geen oorzaak voor de pijn gevonden worden. Bij aspecifieke rugpijn wordt ook wel gesproken over spit. Vaak ontstaat de pijn door spanningen, overbelasting, een verkeerde beweging of verkeerde houding. De zorgvrager heeft wel veel last van pijn, stijfheid en niet goed kunnen bewegen. De pijn gaat meestal binnen een maand vanzelf over.

317

Blijven bewegen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Adviseer een zorgvrager met aspecifieke nek- of rugpijn: • in beweging te blijven: zo wordt stijfheid voorkomen • niet te lang in dezelfde houding te zitten • gewoon door te gaan met de dagelijkse activiteiten (zoals huishouden, werk en hobby) • te proberen stress te verminderen.

Specifieke nek- en rugklachten Bij specifieke klachten is er een duidelijke oorzaak voor de klachten. De klachten aan de nek of rug kunnen bijvoorbeeld ontstaan door een hernia, artrose en osteoporose.

Hernia Bij een hernia nuclei pulposi, of kortweg hernia, is er een tussenwervelschijf uitgepuild. Door die uitpuiling ontstaat er druk op een perifere zenuw. Deze zenuwen lopen van het ruggenmerg in de rug via de billen naar het been en de voet. Op al die plekken kan de zorgvrager last krijgen.

Een hernia ontstaat meestal door degeneratie van de tussenwervelschijven door ouderdom. De buitenste ring van de tussenwervelschijf (annulus fibrosus) wordt steeds zwakker en minder flexibel. Hierdoor kan de nucleus pulposus, de gelachtige kern van de schijf, naar buiten worden gedrukt en tegen de zenuw gaan drukken. De uitpuiling van de nucleus pulposus kan ook ontstaan door een plotselinge trauma, zoals een val of verkeerde beweging, of door langdurige overbelasting van de rug door zwaar tillen, een verkeerde houding of herhaalde bewegingen.

318

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

Graag aanpassen in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde.Vertalen: vertebral body: wervellichaam / disc: tussenwervelschijf / disc prolapse: uitstulping van de tusesnwervelschijf / spinal cord: ruggenmerg / healthy disc: gezonde tussenwervelschijf / disc degeneration: degeneratie (slijtage) tussenwervelschijf / prolapse: prolaps (de bnucleus pulposus drukt in de annulus fibrosus, maar blijft nog binnen de tussenwervelschijf/ extrusion: extrusie (de nucleus pulposus is door de annulus fibrosus heen gebroken en komt uit de tussenwervelschijf) / sekwestratie (er komt een fragment los van de tussenwervelschijf)Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/stages-disc-herniation-spine-anatomy-3d-1434903005

Stadia van hernia nuclï pulposi.

Symptomen De meest voorkomende symptomen bij een hernia zijn: • rugpijn • scherpe pijn die uitstraalt naar de billen, benen of voeten (sciatica) • branderig, prikkelend of doof gevoel • tintelingen • gevoelsverlies

319

• zwakte in de spieren, en daardoor soms ook moeite met lopen of staan. De pijn kan verergeren bij hoesten, niezen, persen of langdurig zitten. Hierdoor wordt de druk op de zenuw namelijk groter.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Bij drie van de vier mensen gaan de klachten binnen twaalf weken vanzelf over. De uitpuiling in de tussenwervelschijf trekt zich dan vaak vanzelf terug en drukt niet meer op de zenuwen. Als de klachten na zes tot acht weken niet afnemen, kan de arts: • verder afwachten of de klachten vanzelf verdwijnen, met ondersteuning van pijnstillers en eventueel fysiotherapie • medicatie in de rug injecteren, zoals een epidurale injectie met corticosteroïden om de ontsteking en pijn te verminderen • opereren, wanneer de pijn zeer ernstig is of er sprake is van neurologische uitval zoals spierzwakte of verlies van controle over blaas of darmen. Hierbij kan het uitpuilende deel van de tussenwervelschijf worden verwijderd. Arts inschakelen Schakel bij nek- en rugklachten een arts in wanneer: • een stijve nek plotseling ontstaat én de zorgvrager een van de volgende symptomen heeft: koorts, sufheid of verwardheid, veel hoofdpijn, braken, paarsrode uitslag; dit kan wijzen op een hersenvliesontsteking • de pijn na twee tot vier weken niet minder wordt • het niet beter maar juist slechter gaat • de nek of rug na vier weken nog niet goed bewogen kan worden • de pijn uitstraalt naar een ledemaat • kracht of gevoel in arm of been vermindert.

12.3 Vormen van reuma

320

Reuma is een verzamelnaam voor meer dan honderd verschillende aandoeningen die de gewrichten, spieren en pezen kunnen aantasten. Onder reuma vallen diverse vormen van ontstekingsziekten, auto-immuunziekten en degeneratieve aandoeningen. Bijvoorbeeld artrose, reumatoïde artritis, reactieve artritis, jicht, osteoporose, de ziekte van Bechterew en fibromyalgie.

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Artrose Bij artrose in een gewricht verandert het kraakbeen. Normaal gesproken is het glad, zodat de gewrichten gemakkelijk kunnen bewegen. Bij artrose is het kraakbeen dunner en onregelmatig. Hierdoor bewegen de gewrichten ook minder gemakkelijk. Artrose komt vooral voor in de heupen, knieën, duim en vingers. Maar een zorgvrager kan ook last hebben van artrose in de schouder of rug.

Graag maken in de stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=abd67e022beb3d2e5a905812571448ec&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir37%2Fid-0d4fe49a.png

Artrose.

Symptomen Door artrose kan de zorgvrager last krijgen van: • pijn in de gewrichten • stijfheid • beperkte bewegingsvrijheid van het gewricht • crepitaties (kraken of klikken in het gewricht).

Deze klachten zijn het ergst na rust, vooral 's ochtends. Na een tijdje bewegen verminderen de pijn en stijfheid. Door ontstekingen of irritaties in het gewricht kan de pijn in sommige periodes erger worden. De zorgvrager krijgt dan meer last van stijfheid, zwelling en warmte in het gewricht.

321

Bekijk het filmfragment Wat is artrose?

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Artrose kan niet genezen. Maar de klachten kunnen wel verminderen met: • oefentherapie • afvallen • medicatie • medicijnen.

In sommige gevallen wordt er geopereerd. Bijvoorbeeld wanneer de zorgvrager het gewricht nog maar moeilijk kan bewegen of 's nachts veel pijn heeft.

In de praktijk

Mike werkt als verpleegkundige in de thuiszorg. Hij gaat langs bij mevrouw Talsma. Mevrouw Talsma is net uit het ziekenhuis gekomen. Ze heeft een nieuwe heup gekregen omdat ze continu pijn had door artrose. Mike komt langs voor de wondverzorging en persoonlijke verzorging. Mike weet dat hij tijdens zijn werkzaamheden goed op moet letten welke bewegingen mevrouw Talsma maakt. Wanneer ze namelijk een verkeerde beweging maakt, kan de kop van de heup uit de kom schieten.

Mike houdt daarom goed in de gaten hoe mevrouw Talsma ligt, zit en staat. Ook tijdens de persoonlijke verzorging. Zo let hij bijvoorbeeld op of ze haar sokken niet aandoet door voorover te buigen terwijl zij zit. Ook kijkt hij naar de hoogte van het bed: dit mag niet te hoog en niet te laag staan, zodat mevrouw Talsma goed kan opstaan. Verder houdt hij in de gaten of de wond niet gaat ontsteken.

322

Aandachtspunten bij de begeleiding Bij een zorgvrager met artrose kun je op de volgende zaken letten: • Heeft de zorgvrager last van het gewricht en is het dik en gezwollen? Dan is er waarschijnlijk een tijdelijke ontsteking. Adviseer hem om rust te houden tot de klachten over zijn.

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Heeft de zorgvrager geen klachten? Adviseer hem dan om te blijven bewegen. Zo worden de spieren versterkt, waardoor het gewricht steviger wordt. Het kan daardoor meer verdragen en zal minder pijn doen. Maar laat de zorgvrager niet overdrijven met oefenen. Voorkom dat de gewrichten overbelast worden. Reumatoïde artritis Reumatoïde artritis is een chronische ontsteking van gewrichten (vooral in handen en polsen). Vermoedelijk is het een auto-immuunziekte: het immuunsysteem wordt overactief en valt het eigen lichaam aan, waardoor ontstekingen ontstaan. Symptomen Een zorgvrager krijgt door reumatoïde artritis ontstekingsklachten. Het gewricht is: • pijnlijk • gezwollen • stijf • warm • minder goed te bewegen. Andere klachten: • vermoeidheid • peesontsteking • slijmbeursontsteking • stijve of zwakke spieren.

Behandeling De volgende zaken kunnen helpen bij reumatoïde artritis: • medicijnen om de ontstekingen te remmen • fysiotherapie om de gewrichten soepel te houden en de spieren sterk te houden • een goede balans tussen rust en bewegen.

Aandachtspunten bij de begeleiding Bij een zorgvrager met reumatoïde artritis kun je op de volgende zaken letten: • Is het gewricht warm en pijnlijk? Dan koelen om de pijn verminderen. Gebruik hiervoor een natte doek, ijs of een coldpack. Wikkel het ijs of coldpack in een theedoek zodat de huid niet bevriest.

323

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Adviseer de zorgvrager om te blijven bewegen, ook als het gewricht dik, warm of rood is. Beweging kan pijn en stijfheid voorkomen of verminderen. Hierdoor worden de spieren sterker en kunnen ze steun geven aan de gewrichten. Het moet wel gaan om lichte beweging, zoals een half uur per dag wandelen, fietsen of bewegen in water. Reactieve artritis Bij reactieve artritis ontstaan er ontstekingen in de gewrichten als reactie op een infectie ergens anders in het lichaam. Bijvoorbeeld een infectie in de darmen, urinewegen of geslachtsorganen. Ook in andere delen van het lichaam kunnen hierdoor ontstekingen ontstaan, zoal de ogen, geslachtsorganen of urinewegen. Een zorgvrager kan hierdoor ook huiduitslag krijgen. Symptomen Bij reactieve artritis ontstaan klachten door de oorspronkelijke infectie en klachten door de reactieve artritis.

Mogelijke klachten door de infectie zijn: • diarree bij een infectie aan de darmen • pijn bij het plassen of vaker moeten plassen bij een urineweginfectie • klachten die zijn ontstaan door een SOA, zoals pijn bij het plassen en extra afscheiding uit de penis bij mannen. Vrouwen kunnen een SOA hebben zonder klachten te krijgen.

Door de reactieve artritis kunnen vervolgens de volgende klachten ontstaan: • koorts en vermoeidheid • pijnlijke, warme, gezwollen en soms rode gewrichten die moeilijk te bewegen zijn • klachten aan de geslachtsorganen • rode, geïrriteerde ogen • huiduitslag met schilferachtige rode plekken.

324

Behandeling Reactieve artritis hoeft niet actief behandeld te worden. De ontstekingen verdwijnen meestal binnen een half jaar. Sommige mensen houden nadat de ontstekingen weg zijn nog klachten en kunnen lichte pijn in de gewrichten blijven houden.

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Jicht Bij jicht hoopt urinezuur zich op in gewrichten, waardoor er een ontsteking ontstaat. De ontsteking komt meestal voor in de grote teen of voet.

Graag maken in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=5b5908412fb6820c1dd4682f24c6b4e5&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=2&fuid=dir41%2Fid-8543b28f-25b0-44e2-acd6-fe5e2dc77458.png

Gewrichtsontsteking door ophoping van urinezuur.

Symptomen Een zorgvrager met jicht heeft aanvallen van hevige, pijnlijke gewrichtsontstekingen. Hierbij is het gewricht gezwollen, rood en warm. De aanval kan samengaan met koorts en duurt één tot drie weken. Daarna herstelt het gewricht volledig.

Behandeling Bij een aanval kan de arts medicijnen voorschrijven tegen de pijn en ontsteking. Aandachtspunten bij de begeleiding Een zorgvrager met jicht kun je de volgende adviezen geven: • het been omhoog leggen bij heel veel pijn • het gewricht koelen (niet langer dan tien minuten per keer) • aangeven dat bewegen geen kwaad kan, ook niet bij een ontstoken gewricht (beweging voorkomt stijve spieren) • meer bewegen zodra de klachten minder hevig zijn.

325

Osteoporose Bij osteoporose wordt meer bot afgebroken dan aangemaakt. Hierdoor worden de botten broos. Het wordt ook wel botontkalking genoemd.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

In het lichaam wordt continu botweefsel afgebroken en opnieuw aangemaakt. Maar door veroudering wordt meer bot afgebroken en minder bot aangemaakt. Wanneer er veel bot wordt afgebroken en weinig wordt opgebouwd, is er sprake van osteoporose. Hierdoor kunnen botten sneller breken. Symptomen Zorgvragers hebben vaak geen klachten door osteoporose, maar wel meer kans om een bot te breken. Ook kunnen de wervels erdoor inzakken.

Wanneer de wervel een klein beetje inzakt geeft dit bijna nooit pijn. Maar als de wervel veel inzakt kan dit wel pijn veroorzaken. Er is dan sprake van een gebroken wervel. Door een ingezakte of gebroken wervel wordt de rug van de zorgvrager krommer. Ook kan iemand er kleiner door worden.

326

De bovenste wervel is ingezakt door osteoporose. In de wervel eronder is ook osteoporose te zien (door de grote gaten in het sponsachtig been), maar deze wervel is nog recht en dus niet ingezakt.

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Bij de behandeling van osteoporose wordt aandacht besteed aan: • leefstijl: genoeg bewegen, naar buiten gaan (voor vitamine D) en extra calcium binnenkrijgen via voeding • voorkomen van vallen • medicatie. Ziekte van Bechterew De ziekte van Bechterew (axiale spondyloartritis) is een vorm van reuma waarbij de gewrichten in het bekken en de wervelkolom verstijven. De ziekte ontstaat door een auto-immuunreactie. Wat hier de oorzaak van is, is niet precies bekend. Genetische factoren lijken een rol te spelen, maar omgevingsfactoren en infecties kunnen ook bijdragen aan het ontstaan van de ziekte.

Symptomen Bij de ziekte van Bechterew heeft de zorgvrager last van de volgende klachten: • een pijnlijke en stijve rug, meestal onder in de rug • vooral last bij lang liggen (dus meestal 's nachts) • erg stijve rug bij opstaan • vermindering van de pijn en stijfheid bij beweging (in de ochtend kan het wel langer dan een uur duren voor de pijn en stijfheid afnemen) • rusten helpt niet tegen de pijn • mogelijk andere ontstekingen in het lichaam, zoals ontstekingen van andere gewrichten, pezen, een vinger, een teen, het oog, de huid of de darmen.

Deze klachten worden langzaam erger en gaan niet vanzelf over. Uiteindelijk kan de wervelkolom zo verstijven/verbenen dat de zorgvrager ernstig wordt beperkt in zijn bewegingen. Behandeling De ziekte van Bechterew is niet te genezen. De behandeling richt zich daarom op het verlichten van symptomen en het vertragen van de voortgang van de ziekte. Bijvoorbeeld met: • medicijnen: eerst pijnstillers en ontstekingsremmers (NSAID's), later reumamedicatie • fysiotherapie • regelmatige lichaamsbeweging • een operatie (bij ernstige gewrichtsschade).

327

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Fibromyalgie Een zorgvrager met fibromyalgie heeft last van chronische pijn, stijfheid en vermoeidheid. Hier is geen duidelijke oorzaak voor. Er zijn geen afwijkingen in de spieren en gewrichten. Fibromyalgie betekent letterlijk: pijn in bindweefsel en spieren. Er is geen test of onderzoek om fibromyalgie vast te stellen. De diagnose fibromyalgie wordt pas gesteld als andere ziektes zijn uitgesloten. Symptomen Veel voorkomende klachten bij fibromyalgie zijn: • pijn • stijfheid • verlies van spierkracht • lang aanhoudende (chronische) vermoeidheid • slaapproblemen • stemmingsklachten.

Behandeling De behandeling is gericht op het verminderen van de klachten, bijvoorbeeld met: • oefentherapie • pijnrevalidatie • pijnstillers.

Het is belangrijk dat de zorgvrager een goede balans vindt tussen rust en beweging.

328

Aandachtspunten bij de begeleiding De leefstijl van een zorgvrager met fibromyalgie kan helpen om de klachten te verminderen. Let hierbij op de volgende aandachtspunten: • Adviseer de zorgvrager om in beweging te blijven. Pijn en vermoeidheid kunnen erger worden wanneer hij minder fit is. Hij kan bijvoorbeeld wandelen, fietsen, tuinieren of zwemmen. • De zorgvrager kan in het begin meer klachten krijgen wanneer hij begint met bewegen. Adviseer hem om deze reden om na het bewegen een warme douche of een warm bad te nemen. • Een goede lichaamshouding en gezond eten kunnen ook bijdragen aan het verminderen van klachten. Hiervoor kan de zorgvrager eventueel een fysiotherapeut of diëtist om hulp vragen.

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

12.4 Bewegingsproblemen door een ziekte of behandeling

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Als verpleegkundige kun je ook zorgvragers tegenkomen die te maken hebben met problemen aan het bewegingsstelsel die zijn ontstaan door een andere ziekte of behandeling. Bijvoorbeeld spasticiteit door een neurologische aandoening of bewegingsproblemen na een amputatie.

Spasticiteit Bij spasticiteit trekken spieren wisselend of zelfs permanent samen. Dit komt doordat de spieren overprikkeld zijn. Het is een gevolg van hersenletsel en ontstaat doordat de spieren niet goed aangestuurd worden.

Symptomen De spieren in een arm of been verliezen soepelheid en beweeglijkheid. Daardoor neemt de spierspanning toe. De spieren kunnen hierdoor stijf aanvoelen, terwijl ze eigenlijk zwak zijn. Zorgvragers kunnen hierdoor last hebben van: • pijn • beperkte mobiliteit van gewrichten • problemen bij houdingsveranderingen of verzorging.

Behandeling Spasticiteit kan niet genezen. De klachten kunnen wel verminderen door: • fysiotherapie • ergotherapie • medicatie • operatie • botoxinjectie.

Klachten na amputatie Bij een amputatie wordt er een lichaamsdeel verwijderd, bijvoorbeeld een arm, vinger, been voet of teen. Meestal wordt er geamputeerd omdat het weefsel zo beschadigd is dat het niet meer kan genezen. Het lichaamsdeel is als het ware al dood en kan het hele lichaam ziek maken vanwege de verhoogde kans op een infectie. Na een amputatie kan een zorgvrager diverse klachten ervaren. Klachten Na een amputatie kunnen verschillende klachten optreden, zoals:

329

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• fantoompijn, waarbij de zorgvrager pijn heeft in het geamputeerde lichaamsdeel. De zorgvrager kan krampen, steken, branden of tintelingen voelen. Dit ontstaat doordat de zenuwen, die tijdens de operatie zijn doorgesneden, nog steeds prikkels doorgeven aan de hersenen. • pijn in de stomp, het overgebleven gedeelte van het ledemaat • problemen met mobiliteit en stabiliteit • moeite met het uitvoeren van dagelijkse activiteiten. Behandeling De klachten kunnen verminderd worden met: • medicatie, zoals pijnstillers • revalidatie met oefeningen om spieren te versterken en het evenwicht te verbeteren (fysiotherapie) • gebruik van hulpmiddelen zoals krukken of protheses om de mobiliteit te verbeteren (ergotherapie) • psychologische ondersteuning om het veranderde lichaam te accepteren • een operatie om zenuwpijn te verminderen.

12.5 Aangeboren aandoeningen

Al bij de geboorte kan een baby een aandoening aan het bewegingsstelsel hebben. Deze aandoening wordt zo snel mogelijk behandeld.

Klompvoetjes Bij een baby met klompvoetjes is er sprake van een andere stand van de voet(en). Eén voet of beide voeten van de baby zijn naar binnen en naar beneden gedraaid. De botten, spieren en pezen zijn korter, kleiner en zwakker dan normaal (Thuisarts, 2023). Het is onbekend waardoor de aandoening ontstaat.

330

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

Vertalen: normal foot: normale voet / clubfoot: klompvoet. Overige tekst verwijderen.. BronL https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/foot-deformities-infant-turned-inward-upward-2028646049

Bij een klompvoetje is de voet naar binnen en beneden gedraaid. Een kind kan één klompvoetje hebben, maar ook twee.

Symptomen De aandoening is duidelijk zichtbaar door de afwijkende stand van de voet(en). Vaak wordt dit al tijdens de 20 wekenecho opgemerkt.

Behandeling De behandeling bestaat meestal uit drie onderdelen: 1. gips om het been 2. een operatie 3. een brace.

Meestal start de behandeling al snel na de geboorte met gips. Dat gips zit om het hele been: van de tenen tot aan de heup. Het gips wordt wekelijks vervangen. Zo wordt de stand van de voet steeds iets beter. Er wordt geopereerd zodra de voet in een goede stand staat. Tijdens die operatie wordt de achillespees verlengd, waardoor de klompvoet nog meer ruimte krijgt om in de goede stand te groeien.

331

Ook krijgt het kind een brace. Deze brace bestaat uit twee schoentjes die met een stang aan elkaar zitten. Hierdoor blijft de voet in de goede stand staan. De eerste drie maanden moet het kind de brace dag en nacht dragen. Daarna alleen nog tijdens het slapen (de hele nacht en tijdens de slaapjes overdag).

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Aandachtspunten bij de begeleiding Een kind met gips mag thuis niet in bad. Het gips mag namelijk niet nat worden. Het kind kan in het ziekenhuis in bad wanneer hij nieuw gips krijgt. Heupdysplasie Bij heupdysplasie is de heupkom niet goed gevormd. Hierdoor passen de heupkom en de heupkop van de baby niet goed op elkaar. De aandoening kan ontstaan tijdens de zwangerschap (en dus aangeboren zijn), maar ook tijdens de baby- of peutertijd nog ontstaan. Het is niet bekend waardoor dit veroorzaakt wordt. Wel is bekend dat heupdysplasie vaker voorkomt bij kinderen die in stuitligging in de buik hebben gelegen, meisjes en kinderen van wie een familielid heupdysplasie heeft gehad.

Symptomen Kinderen met heupdysplasie hebben vaan geen klachten. Ook de ouders merken er meestal niets van. Daarom wordt er bij kinderen met een verhoogde kans op heupdysplasie een echo gemaakt. Ook tijdens de controles op het consultatiebureau worden de heupen van baby's gecontroleerd. Heupdysplasie is namelijk goed te behandelen als dit vroeg ontdekt wordt.

Behandeling Bij jonge baby's (tot 3 maanden oud) kan heupdysplasie soms vanzelf overgaan. Het kind hoeft daarom niet altijd behandeld te worden. Er wordt wel om de 6 weken een echo gemaakt om de heupen te bekijken.

332

Als er wel behandeld moet worden, krijgt de baby een spreidmiddel. Hiermee worden de heupen van het kind gebogen en gespreid. Zo blijft de heupkop goed in de kom staan en kan het heupgewricht zich goed ontwikkelen. Het kind moet het spreidmiddel dag en nacht dragen. Alleen bij het baden en verschonen van de luier mag het spreidmiddel af. Als de heup goed gevormd is of het kind 1 jaar oud is mag het spreidmiddel af. Aandachtspunten bij de begeleiding Let bij de verpleging van een kind met heupdysplasie op de volgende aandachtspunten:

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Zorg ervoor dat de benen van het kind altijd genoeg ruimte hebben om te spreiden. • Til het kind nooit aan de benen op bij aankleden, uitkleden en verschonen van de luier. • Het kind mag gewoon opgetild worden en op de heup of buik gedragen worden, maar wel met de benen gespreid.

12.6 Verdieping

Het bewegingsstelsel zorgt ervoor dat we ons kunnen verplaatsen en actief kunnen zijn, maar daar maken we steeds minder gebruik van. Nederlanders van 4 jaar en ouder brengen dagelijks gemiddeld 9,1 uur zittend door (RIVM, Veiligheid NL & CBS, 2023). Met zitten worden hier activiteiten bedoeld die weinig energie kosten en waarbij iemand zit of (half) ligt, behalve slapen. Voorbeelden hiervan zijn op de bank tv-kijken, gamen, lezen, achter de computer zitten, zittend bezig zijn met een smartphone of tablet en zitten tijdens transport.

Dankzij moderne technologie, brengt de mens tegenwoordig meer tijd zittend door dan ooit tevoren. Te veel zitten wordt ook wel een sedentaire leefstijl genoemd. Zo'n sedentaire leefstijl kan grote gevolgen hebben voor de gezondheid.

Wist je dat.... iemand voldoende kan bewegen, maar toch te veel kan zitten?

Iemand die regelmatig sport en beweegt, kan gedurende de week toch te veel zitten. Denk bijvoorbeeld aan een fanatiek sporter met een kantoorbaan. Deze zit dan al snel acht uur op een dag. Hij voldoet dan aan de beweegrichtlijnen, maar door het vele zitten heeft hij toch een vergrote kans op gezondheidsproblemen.

Problemen met het bewegingsapparaat Te veel zitten kan grote gevolgen hebben voor het bewegingsstelsel. Je moet namelijk genoeg bewegen om je spieren, botten en gewrichten in goede conditie te houden. Zit iemand te veel? Dan verliest hij langzaam spiermassa. Vooral in de benen en billen. Ook de botten worden zwakker wanneer ze niet regelmatig belast worden en gewrichten kunnen stijver worden.

333

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Iemand kan ook pijn krijgen door een sedentaire leefstijl. Bijvoorbeeld rugpijn of nekpijn. Dit kan komen door een slechte houding tijdens het zitten of doordat iemand te lang in dezelfde houding zit. Volgens het Nederlandse Kenniscentrum voor Sport en Bewegen is regelmatige beweging essentieel voor het behoud van sterke spieren en botten en kan een sedentaire leefstijl zelfs bijdragen aan het ontstaan van chronische pijnklachten (Kenniscentrum Sport en Bewegen, 2023).

Nog veel meer gezondheidsproblemen Wanneer iemand te veel zit, gebruikt hij zijn benen weinig. In die benen zitten grote spieren die bij beweging een grote bijdrage hebben aan het verbranden van energie uit voedsel. Door weinig te bewegen is er dus een verminderde verbranding van voedingsstoffen en suikers uit voedsel. Daardoor kan overgewicht ontstaan. Ook verhoogt de aanwezigheid van het lichaamsvet en de suiker het risico op aandoeningen zoals diabetes type 2, hart- en vaatziekten en klachten aan spieren, botten en gewrichten (Kennisbank Sport en Bewegen, 2022). Mensen die meer dan acht uur per dag zitten hebben zelfs 10 tot 27% meer kans op vroegtijdige sterfte in vergelijking met mensen die minder dan vier uur per dag zitten. (Kennisbank Sport en Bewegen, 2022). Overgewicht In Nederland had in 2022 al 50% van de volwassenen overgewicht. Volgens het RIVM is dit deels te wijten aan een sedentaire leefstijl (RIVM, 2022). Petersen, Panek & Reilly (2021) toonden dit aan. Volgens hun onderzoek bestaat er een direct verband tussen zittend gedrag en een hoger BMI.

Hart- en vaatziekten Volgens de Gezondheidsraad hebben mensen die meer dan acht uur zitten per dag en heel weinig bewegen 74% meer kans om aan hart- en vaatziekten te sterven dan mensen die minder dan vier uur zitten per dag en veel bewegen (Kennisbank Sport en Bewegen, 2022).

334

Diabetes type II Inactiviteit is een grote risicofactor voor de ontwikkeling van diabetes type II doordat door langdurig zitten de bloedsuikerspiegel hoog blijft en de insulinegevoeligheid van het lichaam vermindert. Uit onderzoek blijkt zelfs dat voor mensen die veel zitten het risico op diabetes type II 91% hoger is dan bij mensen die dit niet doen (Ekelund et al., 2020).

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Mentale gevolgen Te veel zitten leidt niet alleen tot lichamelijke problemen, maar ook tot mentale problemen. Zo blijkt uit diverse onderzoeken dat er een verband is tussen veel zitten en een verhoogd risico op depressie en angst. Ook het Trimbos-instituut geeft aan dat mensen die weinig bewegen meer kans hebben op depressieve klachten (Trimbos-instituut, 2022). Iemand die langdurig zit kan zich namelijk geïsoleerd voelen en een gebrek aan energie krijgen. Dit zijn factoren die bij kunnen dragen aan het ontstaan van mentale problemen (Hallgren, Dunstan, & Owen, 2020). Ook werkprestaties en schoolprestaties kunnen verminderen door een sedentaire leefstijl, doordat langdurig zitten vermoeidheid en een gebrek aan concentratie kunnen veroorzaken. Regelmatige pauzes en beweging kunnen helpen om de productiviteit en focus te verbeteren (Patel, 2020). Sta dus af en toe eens op Af en toe staan, of een kort wandelingetje maken, helpt al om de negatieve gevolgen van zitten te verminderen (Radboud UMC, z.d.). Zorg er dus voor dat je je bewegingsstelsel gebruikt waar het voor gemaakt is: om te bewegen. Overbelast het niet, maar ben je er ook bewust van dat onderbelasting ook niet goed is. Probeer een balans te vinden door regelmatig en bewust te bewegen.

12.7 Begrippen 12.8 Bronnen

Diabetes Fonds. (2023). Blijf in beweging. Geraadpleegd op 1 augustus 2024, van https://www.diabetesfonds.nl/over-diabetes/diabetes-voorkomen/blijf-in-beweging

Ekelund, U., et al. (2020). "Physical activity, sedentary time, and risk of mortality in individuals with diabetes mellitus: A systematic review and meta-analysis." Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 105(8), 2827-2836. Hallgren, M., Dunstan, D. W., & Owen, N. (2020). "Passive versus mentally active sedentary behaviors and depression." Exercise and Sport Sciences Reviews, 48(1), 20-27.

335

Het Oranje Kruis. (2023). Eerste hulp verlenen. Geraadpleegd op 31 juli 2024, van https://www.hetoranjekruis.nl/

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Kenniscentrum Sport en Bewegen. (2022). Feiten & cijfers over zitgedrag. Kennisbank Sport en Bewegen. Geraadpleegd op 2 augustus 2024, van https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=10896&m=1662643920&action=file.download Kenniscentrum Sport en Bewegen. (2023). Het belang van bewegen voor het bewegingsstelsel. Geraadpleegd op 1 augustus 2024, van https://www.kenniscentrumsportenbewegen.nl. Nederlandse Vereniging voor Traumachirurgie. (2023). Breuken en ontwrichtingen. Geraadpleegd op 31 juli 2024, van https://www.trauma.nl/

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2023). Mijn baby is geboren met een klompvoet. Thuisarts.nl. https://www.thuisarts.nl/klompvoet-bij-baby/mijn-baby-is-geboren-met-klompvoet

Nederlandse Huisartsen Genootschap. (2021). Mijn baby heeft heupdysplasie. Thuisarts.nl. Geraadpleegd op 1 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl/heupdysplasie/mijn-baby-heeft-heupdysplasie Nederlands Huisartsen Genootschap. (2023). Kneuzing. Geraadpleegd op 31 juli 2024, van https://www.thuisarts.nl/kneuzing

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2023). Verstuiking. Geraadpleegd op 31 juli 2024, van https://www.thuisarts.nl/verstuiking

Petersen, C. B., Panek, M. K., & Reilly, J. J. (2021). "The association between sedentary behavior and physical activity patterns with body mass index in adults." American Journal of Preventive Medicine, 60(2), 206-213.

Patel, A. V. (2020). "Sedentary behavior and health outcomes: An overview of systematic reviews." BMC Public Health, 20(1), 1-10.

RIVM. (2022). "Overgewicht in Nederland." Geraadpleegd van https://www.rivm.nl.

Rode Kruis. (2023). Eerste hulp aan kinderen. Geraadpleegd op 31 juli 2024, van https://www.rodekruis.nl/ehbo/

336

Thema 12 Aandoeningen aan het bewegingstelsel

Sint Maartenskliniek. (z.d.). Ziekte van Bechterew. Geraadpleegd op 1 augustus 2024, van https://www.maartenskliniek.nl/reumatologie/ziekte-van-bechterew

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Trimbos-instituut. (2022). "Beweging en mentale gezondheid." Geraadpleegd op 1 augustus 2024, van https://www.trimbos.nl/kennis/mentale-gezondheid-preventie/expertisecentrum-mentale-gezondheid/bewegen-en-mentale-gezondheid/ Thuisarts.nl. (z.d.). Mijn been is geamputeerd. Geraadpleegd op 2 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl

Maartenskliniek. (z.d.). Behandeling en revalidatie | Beenamputatie. Geraadpleegd op 2 augustus 2024, van https://www.maartenskliniek.nl

Maartenskliniek. (z.d.). Revalidatie na een beenamputatie. Geraadpleegd op 2 augustus 2024, van https://www.maartenskliniek.nl

Thuisarts.nl. (z.d.). Ik krijg een amputatie van mijn been. Geraadpleegd op 2 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl

337

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 13 ADEMHALINGSSTELSEL

Inhoud thema • Het ademhalingsstelsel • De ademhaling • Observeren van de ademhaling • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het ademhalingsstelsel is van levensbelang. Het zorgt ervoor dat je zuurstof binnenkrijgt. Alle cellen in je lichaam hebben die zuurstof nodig. Door zuurstof kunnen er voedingsstoffen in het lichaam verbrand worden en krijgt het lichaam energie. Wanneer het ademhalingsstelsel niet goed werkt, krijgt het lichaam dus ook te weinig energie.

13.1 Het ademhalingsstelsel

Alle onderdelen van het ademhalingsstelsel dragen bij aan de opname van zuurstof. Zo komt de zuurstof binnen via je neus en mond. Vervolgens wordt de zuurstof via de longen opgenomen in het lichaam. Het lichaam heeft deze zuurstof nodig om te kunnen functioneren.

Onderdelen van het ademhalingsstelsel Het ademhalingsstelsel bestaat uit twee gedeelten: • de bovenste luchtwegen, met: – de neus (nasus), waar lucht het lichaam binnenkomt en wordt gefilterd, verwarmd en bevochtigd – de neusholte (cavitas nasi), waarin lucht verder wordt gefilterd en verwarmd door slijm en trilhaartjes – de mondholte, waar lucht het lichaam ook binnen kan komen - vooral bij zware ademhaling -, maar waar de lucht minder wordt gefilterd en verwarmd dan in de neusholte – de keelholte (pharynx), waar de lucht van de neusholte verder het ademhalingsstelsel in gaat en waardoor ook voedsel naar de slokdarm gaat – het strottenhoofd (larynx), dat de de keel met de luchtpijp verbindt. Het strottenhoofd bestaat uit stembanden en het strotklepje (epiglottis). Het strotklepje sluit de luchtpijp af bij het doorslikken van voedsel. Hierdoor kan er geen voeding in de luchtpijp komen. • De onderste luchtwegen, met: – de luchtpijp (trachea): een buis die de keelholte met de longen verbindt. De luchtpijp bestaat uit kraakbeenringen waardoor de buis stevig wordt. De binnenkant van de luchtpijp is bedekt met slijmvlies – de hoofdbronchiën (bronchi principales): twee vertakkingen van de luchtpijp die lucht naar elk van de longen brengen – de longen: de organen waar zuurstof naar het bloed gebracht wordt – de bronchiën (bronchi): vertakkingen van de hoofdbronchiën die de lucht verder de longen in voeren en die zich blijven splitsen in steeds kleiner buisjes

339

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

– de bronchiolen (bronchioli): de kleinste buisjes die de lucht naar de longblaasjes vervoeren – de longblaasjes (alveoli) aan het einde van de bronchiën: kleine luchtzakjes waar zuurstof en kooldioxide uitgewisseld worden tussen de longen en het bloed.

Nieuw beeld maken, op basis van deze afbeelding en de afbeelding hieronder (ID-20adc64c). De pijltjes met onderdelen toevoegen aan deze afbeelding (zoals op afbeelding) en verdelen in bovenste en onderste luchtwegen (zoals op afbeelding hieronder). Ook diafragma toevoegen! Staat er nu niet in. Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/human-respiratory-system-lungs-alveoli-medical-1654157488

340

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 13 Ademhalingsstelsel

Dit is een referentieafbeelding voor het maken van een nieuwe afbeelding met de basis van de afbeelding hierboven (IDf0f25282). Daar moeten de benamingen worden toegevoegd zoals hier en ook de verdeling tussen bovenste en onderste luchtwegen. Benamingen vertalen: nasal cavity: neusholte / nostril: neusgat / tongue: tong / epiglottis: strotklepje / oral cavity: mondholte / pharynx: keelholte (pharynx) / larynx: strottenhoofd (larynx) / trachea: luchtpijp (trachea), primary bronchus: hoofdbronchiën / bronchi: bronchiën / alveoli: longblaasjes (alveoli) / right lung: rechterlong / left lung: linkerlong / diaphragm: middenrif (diafragma) / pleural cavity: pleuraholte / upper respiratory tract: bovenste luchtwegen / lower respiratory tract: onderste luchtwegen Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/diagram-respiratory-system-tract-medical-vector-2143921747

Bekleding van de luchtwegen: slijmvlies en trilharen Om de longen te beschermen is de binnenkant van de luchtwegen bekleed met slijmvlies. Het slijmvlies zuivert de ingeademde lucht. Wanneer iemand schadelijke stoffen of ziekteverwekkers inademt, blijven deze voor een groot deel kleven aan het slijmvlies. Dit voorkomt dat ze direct in de longen terechtkomen. Soms komen er toch schadelijke stoffen of ziekteverwekkers het lichaam binnen. In het slijmvlies liggen trilharen die voorkomen dat deze stoffen bij de longen komen (en ze beschadigen). De trilhaartjes vervoeren het vuil dat toch binnen is gekomen naar de keel. Daar wordt het slijm opgehoest of ingeslikt, waarna het onschadelijk wordt gemaakt door het maagzuur.

341

Daarnaast heeft het slijmvlies in de neus ook een belangrijke functie bij het bevochtigen en verwarmen van de ingeademde lucht. Dit voorkomt dat de koude lucht het lichaam afkoelt en zorgt ervoor dat de luchtwegen en longen optimaal blijven functioneren.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Vliezen rondom de longen Rondom beide longen ligt een beschermend vlies, het longvlies (pleura). Dit vlies bestaat uit twee lagen: het longblad (pleura visceralis) en het borstvlies (pleura parietalis). Het longblad is vergroeid met de buitenkant van het longweefsel en het borstvlies zit vast aan de borstwand. Zo blijven de longen altijd aan de ribben vastzitten. Het borstvlies zit ook vast aan het middenrif en het hartzakje.

Tussen de twee vliezen bevindt zich een ruimte: de pleuraholte. Die holte is luchtdicht en vacuüm. Ook zit er een kleine hoeveelheid vocht in de holte, die essentieel is voor het goed functioneren van de longen tijdens de ademhaling. Het vocht in de pleuraholte werkt namelijk als een soort smeermiddel, waardoor de twee vliezen soepel langs elkaar kunnen bewegen.

Beweging door vacuüm en vocht

Ter vergelijking: als je twee glasplaatjes op elkaar legt met een druppel water ertussen, kunnen ze bijna niet van elkaar af, maar je kunt ze wel over elkaar heen schuiven. Zo zorgt het vocht tussen de longvliezen er ook voor dat de vliezen soepel langs elkaar heen kunnen bewegen. Hierdoor is het mogelijk om adem te halen.

342

Spieren om te ademen Om te kunnen ademen zijn verschillende spieren nodig: • Het middenrif (of diafragma) is een spier tussen de borstholte en de buikholte. Deze spier ligt normaal gesproken in een boogje. Als je het middenrif aanspant, wordt hij korter (een spier die je aanspant wordt altijd korter). Daardoor wordt het boogje eruit getrokken en krijgen de longen meer ruimte. • De tussenribspieren zitten tussen de ribben en trekken de ribben een beetje omhoog. Zo wordt de borstkas groter.

Thema 13 Ademhalingsstelsel

13.2 De ademhaling

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Door te ademen komt er zuurstof het lichaam binnen en wordt koolstofdioxide afgevoerd. De zuurstof wordt verbrand in de lichaamscellen, waardoor energie ontstaat die gebruikt wordt voor verschillende lichaamsfuncties. Koolstofdioxide is een afvalstof die het lichaam verlaat via de longen. Deze gassen worden in de longen uitgewisseld. Bekijk het filmfragment Hoe werken de longen?

Ademhalen Ademhalen gebeurt in twee fasen: inademing (inspiratie) en uitademing (expiratie).

Inademen doe je door de ruimte voor de longen groter te maken. Dit zorgt voor een negatieve druk in de longen, waardoor lucht vanzelf via de luchtwegen naar binnen stroomt. Bij de inademing trekken de spieren samen: • Door het samentrekken van het middenrif gaan de longen naar beneden en de buik zet iets uit. Deze buikademhaling gebruik je vrijwel altijd als je rustig ademhaalt. • Door de aanspanning van de tussenribspieren bewegen de ribben omhoog en naar buiten. De tussenribspieren gebruikt je vooral bij borstademhaling. Dit is meestal een bewuste ademhaling.

Uitademen doe je door de ruimte weer kleiner te maken, waardoor de lucht naar buiten wordt geperst.

343

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen: Graag aanapssen aan de flexibele pipeline voor verpleegkunde.Bron: https://stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=bd37fc83ea30dd6498086d1825fce0c2&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=7&fuid=img57%2FL5-05.jpg

Fysiologie van de ademhaling.

Longvolume De longen hebben een totaal longvolume van vijf tot zeven liter. Dat betekent dat je vijf tot zeven liter lucht kunt inademen. Maar in rust gebruik je hier slechts een klein gedeelte van. Pas wanneer je actief wordt (bijvoorbeeld als je gaat hardlopen), zul je meer longvolume gebruiken.

344

Er worden verschillende woorden gebruikt om over het longvolume te praten: • ademvolume: de hoeveelheid lucht die je uitademt in rust • vitale capaciteit: de hoeveelheid lucht die in één keer wordt uitgeademd na een diepe inademing en diepe uitademing, afhankelijk van hoeveel lucht er maximaal opgenomen wordt • restvolume: lucht die achterblijft in de longen na een heel diepe uitademing.

Gaswisseling In de longen vindt de gaswisseling plaats: de uitwisseling van zuurstof en koolstofdioxide. Zuurstof komt binnen bij de inademing. De lucht met zuurstof gaat via de luchtpijp en de bronchiën naar de longblaasjes, de kleine zakjes waar de gasuitwisseling plaatsvindt. In de longblaasjes wordt zuurstof

Thema 13 Ademhalingsstelsel

afgegeven aan het bloed. Dit zuurstofrijke bloed wordt door het lichaam gepompt en naar alle lichaamscellen vervoerd. Alle lichaamscellen hebben zuurstof nodig voor energie. Energie ontstaat door verbranding en voor die verbranding is zuurstof nodig.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij een uitademing adem je veel koolstofdioxide uit. De koolstofdioxide komt vrij bij het verbrandingsproces in de cellen. De afvalstof wordt vervolgens afgegeven aan het bloed. Via de aderen wordt het bloed met koolstofdioxide terug naar de longen vervoerd. Daar verlaat deze het lichaam tijdens een uitademing.

De rol van de longblaasjes De longblaasjes spelen een grote rol bij de gaswisseling. Ze hebben een heel dunne wand, van maar één cellaag dik. Daaromheen zitten kleine bloedvaatjes. Door die bloedvaatjes stroomt bloed met weinig zuurstof en veel koolstofdioxide. In de longblaasjes zit juist veel zuurstof en weinig koolstofdioxide. Door het verschil gaan de stoffen zich automatisch verplaatsen (diffusie). Zo adem je zuurstof in en adem je koolstofdioxide uit.

345

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag aanpassen aan de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: htps/:stocke .du-acteifn ./lmeda ie flir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=c84fd6c18b8f49c65306a2798c756ef7&order=rank&cou lmn=12&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&e flid i=26&fud i=dri41%2Fd i-2bcedf2a-dc03-479d-aef1-69b1fca1348p .ng

Het longblaasje neemt zuurstof op en geeft koolstofdioxide af.

Bekijk online het filmfragment Longblaasjes.

Aansturing van de ademhaling Meestal gaat ademhalen automatisch en hoef je er niet bij na te denken. Maar bewust je adem inhouden lukt alleen een korte tijd. Daarna dwingt het lichaam je om weer adem te halen. Je kunt de ademhaling dus wel beïnvloeden, maar slechts tot op zekere hoogte.

346

De ademhaling wordt gereguleerd in het ademcentrum in de hersenstam. Het ademcentrum meet de hoeveelheid koolstofdioxide in het bloed. Als die hoeveelheid te groot wordt, begint je ademhaling. Is er weinig koolstofdioxide, dan wordt de ademhaling geremd. De hoeveelheid zuurstof in het bloed wordt niet gemeten.

Thema 13 Ademhalingsstelsel

In geval van grote ademnood, bijvoorbeeld doordat je je bevindt in een ruimte zonder zuurstof, zorgt het ademcentrum dat je extra spieren gebruikt bij de ademhaling: de hulpademhalingsspieren in de schouders en nek.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Respiratoire insufficiëntie Als de weefsels te weinig zuurstof krijgen, is er sprake van respiratoire insufficiëntie. Er is dan onvoldoende gaswisseling in de longen, waardoor er een verhoogde concentratie koolstofdioxide in het bloed ontstaat. Het bloed wordt hierdoor te zuur (acidose). De belangrijkste oorzaak hiervoor is de longziekte COPD. Maar respiratoire insufficiëntie kan ook ontstaan door verstikking of wurging, door remming of beschadiging van het ademcentrum in de hersenstam, instabiliteit van de borstkas en hartfalen.

13.3 Observeren van de ademhaling

Ademhalingsstoornissen kunnen levensbedreigend zijn. Het is daarom belangrijk dat je een verandering in de ademhaling signaleert en rapporteert. Observeer daarom bewust de ademhaling van de zorgvrager. Let hierbij op te snel ademen, kortademigheid, geluid bij de ademhaling en tekenen van een zuurstoftekort.

Hyperventilatie Bij hyperventilatie gaat de zorgvrager sneller ademen. Dit ontstaat bijvoorbeeld door emoties, nervositeit of spanningen. De zorgvrager ademt hierdoor te veel koolstofdioxide uit, waardoor het bloed minder zuur wordt (alkalisch). Het ademcentrum in de hersenstam reageert hierop door sneller te gaan ademhalen. De zorgvrager krijgt dan het gevoel dat hij niet genoeg lucht binnenkrijgt. Hierdoor gaat hij nog sneller ademen. Een te snelle ademhaling heet tachypneu.

De zorgvrager kan hierdoor klachten krijgen zoals angst, duizeligheid, spiertrekkingen en flauwvallen. Ook kan hij pijn op de borst krijgen, zoals bij een hartinfarct. Dit vergroot de angst en de paniek vaak, waardoor de symptomen erger worden. De beste behandeling is langzaam en oppervlakkig ademen. Komt de zorgvrager hiermee niet tot rust, dan kan het helpen om in een plastic zakje te ademen. Dan wordt de uitgeademde koolstofdioxide weer ingeademd, waardoor de hoeveelheid koolstofdioxide in het bloed stijgt en het ademcentrum tot rust komt.

347

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Kortademigheid Dyspnoe is de medische term voor kortademigheid. Hierbij heeft iemand het onaangename gevoel dat zijn ademhaling tekortschiet. Het is een ervaring van de zorgvrager, die veel verschillende oorzaken kan hebben. Voorbeelden zijn aandoeningen aan het ademhalingsstelsel, problemen met het hart, aandoeningen aan het strottenhoofd of de stembanden, een acute aandoening (zoals longembolie), kankergerelateerde complicaties (zoals vocht bij de longen), de gevolgen van een behandeling bij kanker (zoals bestraling of een pneumonectomie), anemie en angst. De ernst van de dyspnoe kan alleen worden beoordeeld door de zorgvrager zelf.

Geluid bij de ademhaling Een stridor is een signaal van een stoornis in de ademhaling. Het is een hoog klinkend geluid van de ademhaling. Het geluid is ook te horen zonder stethoscoop. Een stridor wordt veroorzaakt door een obstructie in de luchtwegen. Door deze obstructie kan de zorgvrager geen zuurstof meer krijgen. Het is dus een signaal van een mogelijk levensbedreigende situatie. Daarom moet je bij dit geluid direct een arts inschakelen. Tekenen van zuurstoftekort Door een tekort aan zuurstof kan de zorgvrager blauw aanlopen. Dit noem je cyanose. Ja kunt onderscheid maken tussen centrale en perifere cyanose: • Bij centrale cyanose heeft de zorgvrager een blauwe verkleuring van de lippen en het gezicht. Dit ontstaat door een probleem met de ademhaling of circulatie. • Bij perifere cyanose kunnen de vingers (ook onder de nagels) en andere extremiteiten blauw verkleuren. Dit wijst op een verminderde doorbloeding in de kleine bloedvaten.

Bij cyanose meet je de hoeveelheid zuurstof in het bloed.

348

Zuurstof in het bloed meten Denk je dat er iets mis is met de ademhaling dan meet je de saturatie van de zorgvrager: de hoeveelheid zuurstof in het bloed. Plaats hiervoor een saturatiemeter op de wijsvinger. Na een paar seconden worden de saturatie en hartslag zichtbaar op het scherm.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 13 Ademhalingsstelsel

Met een saturatiemeter meet je het percentage zuurstof in het bloed.

Normaalwaarden Er zijn verschillende normaalwaarden voor verschillende zorgvragers. Voor gezonde zorgvragers (zonder longaandoening) gelden andere waarden dan voor mensen met een aandoening. Je kunt uitgaan van de volgende waarden: Gezonde zorgvragers

Zuurstofpercentage tussen 96% en 100%

Zorgvragers met astma/COPD Zuurstofpercentage tussen 92% en 100% (in overleg met arts)

Zorgvragers met een chronische longaandoening kunnen een lage saturatie hebben (soms minder dan 90%) zonder dat zij benauwd zijn. Dat komt doordat het lichaam zich aanpast aan het zuurstoftekort. Het is daarom belangrijk dat de arts vaststelt wat het optimale zuurstofpercentage is voor de zorgvrager. Ook moet duidelijk zijn bij welk percentage je met de arts moet overleggen. Zijn er geen afspraken gemaakt? Overleg dan sowieso wanneer het zuurstofpercentage lager is dan de waarden in de tabel.

13.4 Begrippen

349

13.5 Bronnen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Andersen ZJ., de Nazelle A., Mendez MA., Garcia-Aymerich J., Hertel O., Tjønneland A., Overvad K., Raaschou-Nielsen O., Nieuwenhuijsen MJ. 2015. A study of the combined effects of physical activity and air pollution on mortality in elderly urban residents: the Danish Diet, Cancer, and Health cohort. Environ Health Perspect 123:557–563; Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4455593/

Biologielessen.nl. (z.d.). Vitale capaciteit. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://biologielessen.nl/index.php/a-17/1866-vitale-capaciteit Biologielessen.nl. (z.d.). Longvolume. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://biologielessen.nl/index.php/dna-21/493-longvolume

Catharina Ziekenhuis. (z.d.). Vroegtijdige weeën en dreigende vroeggeboorte. Catharina Ziekenhuis. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.catharinaziekenhuis.nl/patientenfolders/vroegtijdige-weeen-en-dreigende-vroeggeboorte-gyn-092/ Dalm, V., Dekker, L. Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom. Isala. (z.d.). Dreigende vroeggeboorte. Isala. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.isala.nl/patientenfolders/5498-dreigende-vroeggeboorte/

Eerstehulpwiki.nl. (z.d.). Cyanose. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.eerstehulpwiki.nl/wiki/index.php/Cyanose

Het Acute Boekje. (z.d.). Stridor. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.hetacuteboekje.nl/hoofdstuk/longgeneeskunde/stridor.html Longfonds. (z.d.). Bronchiën. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.longfonds.nl/over-longen/gezonde-longen/bronchiën

Longfonds. (z.d.). Functie van de longen. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.longfonds.nl/over-longen/gezonde-longen/functie-longen Longfonds. (z.d.). Hoe ontstaan longen? Longfonds. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.longfonds.nl/alles-over-longen/ontstaan

350

Thema 13 Ademhalingsstelsel

Longfonds. (z.d.). Longblaasjes. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.longfonds.nl/over-longen/gezonde-longen/bronchiën

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Oncoline. (z.d.). Dyspnoe. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van https://www.oncoline.nl/index.php?pagina=/richtlijn/item/pagina.php&id=32198&richtlijn_id=755 Schünke, M., Schulte, E., & Schumacher, U. (2010). Prometheus Anatomische Atlas: Algemene Anatomie en Bewegingsapparaat. (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

Vilans. (2016). Zuurstoftekort en saturatiemeter. Geraadpleegd op 16 augustus 2024, van htps/:wwwv.alinskcikprotocoelnn.D /liocument/Veiwers/Frameworks/VeiwDocumenat.spx?DocumenD tI=b02c8ea f-8ddd-46f-fbe44-2c1a0ac013b4&Navgiao tinHsitoryD I=77268017&PortaD Il=410&Query=saturaeti

351

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

THEMA 14 AANDOENINGEN AAN HET ADEMHALINGSTELSEL Inhoud thema • Acute aandoeningen • Chronische aandoeningen • Longkanker • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Een aandoening aan het ademhalingsstelsel kan het leven van een zorgvrager sterk beïnvloeden en zelfs levensbedreigend zijn. Zuurstof is namelijk van levensbelang. Het is daarom van groot belang dat je een zorgvrager niet alleen kunt verplegen, maar dat je een aandoening ook snel kunt herkennen en kunt adviseren over hoe de zorgvrager moet handelen. Denk bijvoorbeeld aan acute aandoeningen zoals een luchtweginfectie, longvliesontsteking, klaplong of longembolie. Maar ook aan een verslechtering bij een chronische aandoening, zoals astma, COPD of taaislijmziekte.

14.1 Acute aandoeningen

Een acute aandoening aan het ademhalingsstelsel kan op verschillende manieren ontstaan. Veel acute aandoeningen ontstaan door een luchtweginfectie, maar iemand kan ook klachten aan het ademhalingsstelsel krijgen door een ongeval of een probleem met het bloedvatenstelsel.

Luchtweginfectie In het najaar en de winter hebben veel mensen last van een luchtweginfectie. Dit is een ontsteking van het slijmvlies in de luchtwegen, veroorzaakt door een besmetting met een virus of bacterie. De ernst van een luchtweginfectie kan wisselen van een milde verkoudheid tot een ernstige longontsteking (RIVM, 2024).

Misverstand: kou gevat

Het is een misverstand dat je ziek kunt worden van kou (of door op de tocht te zitten). Een luchtweginfectie ontstaat altijd door een ziekteverwekker, zoals een virus of bacterie. Virussen en bacteriën worden in de winter wel meer overgedragen. Dat komt doordat mensen in de winter veel vaker dicht op elkaar zitten, binnen in huis. Maar virussen en bacteriën zijn er altijd, of het nu warm of koud is.

Een ontsteking boven in de luchtwegen komt meestal door een virus, zoals het griepvirus (influenza), een coronavirus en het RS-virus. Soms gaat deze infectie over in een infectie dieper in de luchtwegen, zoals een longontsteking. Dit wordt vaker veroorzaakt door een bacterie. Bijvoorbeeld pneumokokken of de legionellabacterie. Een lage luchtweginfectie geeft vaak ernstigere klachten.

353

Een zorgvrager met een luchtweginfectie kan de ziekteverwekker overdragen op anderen. De besmetting kan plaatsvinden via hoesten, niezen, zoenen en het aanraken van een besmet voorwerp.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Mogelijke klachten bij een luchtweginfectie zijn: • hoesten • niezen • keelpijn • een loop- of snotneus • koorts • spierpijn • hoofdpijn • vermoeidheid.

Een veelvoorkomende klacht bij een luchtweginfectie is hoesten. Door te hoesten maakt het lichaam de luchtwegen schoon.

Hoesten De binnenkant van de keel, luchtpijp en longen is bedekt met slijmvlies: een laag huid met een dunne slijmlaag eroverheen. Hieronder liggen zenuwen. Door stof, vuil of overtollig slijm worden de zenuwen geprikkeld. Zo ontstaat een hoestreflex.

Door het hoesten gaat het slijm naar de mond. Vervolgens kun je het doorslikken. Het slijm komt dan in de maag terecht en verlaat het lichaam via de ontlasting.

Soms heb je last van een droge hoest of prikkelhoest. Dan hoest je zonder slijm.

354

Behandeling Meestal geneest een luchtweginfectie vanzelf. Dit kan een week tot vier weken duren. Soms is behandeling met antibiotica nodig (wanneer de infectie veroorzaakt is door een bacterie).

Sommige mensen kunnen ernstig ziek worden van een luchtweginfectie. COVID-19 en de griep kunnen bijvoorbeeld gevaarlijk zijn voor oudere zorgvragers en zorgvragers met een chronische aandoening of afweerstoornis.

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

Bij het RS-virus lopen juist heel jonge kinderen extra risico op een ernstig beloop. Bij ernstige klachten kunnen zorgvragers opgenomen worden in het ziekenhuis.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Risicogroepen kunnen beschermd worden tegen een infectie met een vaccin. Bijvoorbeeld de vaccinatie tegen COVID-19, de griepprik en de vaccinatie tegen pneumokokken.

Acute bronchitis Bij acute bronchitis zijn de bronchiën van de longen ontstoken. Dit ontstaat doordat er na een andere luchtweginfectie (zoals verkoudheid of griep) ziekteverwekkers in de bronchiën terechtkomen. Hierdoor raakt de wand van de bronchiën geïrriteerd. Het lichaam reageert hierop met een ontsteking, waarbij slijm aangemaakt wordt.

Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/bronchitis-inflammation-bronchial-tubes-which-air-2434058709Vertalen: lungs: longen / trachea: trachea / bronchi: bronchiën / relaxed tube: normale situatie bronchiën / squeezed tube: vernauwde bronchiën bij bronchitis / mucus: slijmvorming

Verwijderen grote titel bovenaan.

Symptomen De klachten bij acute bronchitis lijken in het begin vaak op een normale verkoudheid. Aan de volgende klachten is te herkennen dat er sprake is van acute bronchitis: • veel hoesten • ophoesten van slijm • benauwdheid • branderige pijn achter het borstbeen bij het hoesten

355

• vermoeidheid • piepende ademhaling • mogelijk koorts.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De arts kan onderzoek doen om te achterhalen of er sprake is van acute bronchitis. Met een röntgenfoto kan gezien worden of er sprake is van bronchitis of een longontsteking. Met een slijmkweek kan onderzocht worden of de acute bronchitis is ontstaan door een bacterie. Behandeling Acute bronchitis geneest meestal vanzelf binnen twee weken. Het hoesten kan wel langer aanhouden. Bij een bacteriële infectie kan er antibiotica voorgeschreven worden.

Bij ernstige benauwdheid kan de arts luchtwegverwijders voorschrijven. Hierdoor gaan de luchtwegen verder open en krijgt de zorgvrager meer lucht (en dus ook zuurstof).

Longontsteking Bij een longontsteking zijn de longblaasjes en het weefsel eromheen ontstoken. De medische term voor een longontsteking is pneumonie. Er kan één long ontstoken zijn, maar ook beide longen. Er is sprake van een dubbele longontsteking bij een ontsteking in beide longen.

Een longontsteking wordt meestal veroorzaakt door een bacteriële infectie, maar de longontsteking kan ook ontstaan door een virusinfectie of een schimmel of gist. Het lichaam wil de lichaamsvreemde stof zo snel mogelijk opruimen. Daarom ontstaat er een ontsteking. Er wordt slijm aangemaakt en de zorgvrager gaat hoesten. Het slijm kan er ook voor zorgen dat iemand minder zuurstof krijgt.

356

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/normal-alveoli-pneumoniaaffected-highlighting-inflamed-walls-2464670599Vertalen: normal alveoli: normale longblaasjes / pneunomia: longblaasjes bij een longontsteking / inflamed alveolar wall: verdikking van de longblaasjes door ontsteking / fluid and pus in alveoli: vocht en slijm in de longblaasjes door de ontsteking

Grote titel verwijderen.

Een longontsteking is vaak het gevolg van een andere infectie, zoals een griep of verkoudheid.

Bij ouderen kan een longontsteking gemakkelijker ontstaan doordat zij moeite hebben met het ophoesten van slijm. Het slijm blijft achter in de longen, waardoor micro-organismen de kans krijgen om te groeien. Een longontsteking kan bij ouderen ook makkelijker ontstaan doordat zij zich verslikken en dit niet ophoesten. Deze vorm heet een aspiratiepneumonie.

357

In de praktijk

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Saskia werkt in de thuiszorg. Ze gaat iedere dag langs bij meneer en mevrouw Geerts. Meneer Geerts heeft dementie en Saskia helpt hem bij de persoonlijke verzorging. Vorige week is meneer Geerts ziek geweest. Hij had griep. Drie dagen lang lag hij ziek in bed. Daarna is hij langzaamaan opgeknapt. Maandag ging het voor het eerst weer echt goed.

Het is nu vrijdag en Saskia gaat vroeg in de ochtend bij het echtpaar langs. Het valt haar op dat meneer Geerts veel aan het hoesten is. Zijn echtgenote zegt: 'Ik heb het idee dat hij opnieuw griep krijgt. Hij moet weer meer hoesten, is moe en is vaak benauwd.' Saskia weet dat meneer Geerts eerder griep gehad heeft. De echtgenote denkt dat hij opnieuw griep krijgt. Maar Saskia denkt aan iets anders. Saskia weet dat griep een luchtweginfectie is en dat deze kan overgaan in een longontsteking. De huidige klachten kunnen wijzen op een longontsteking. Ze adviseert het echtpaar daarom naar de huisarts te gaan.

Symptomen Bij een longontsteking hebben zorgvragers vaak last van: • hoesten • koorts (boven 38 graden) • een ziek gevoel • benauwdheid • sneller of moeilijker ademen.

358

Soms heeft iemand ook last van: • een versnelde hartslag • zich slap en lusteloos voelen • ernstige vermoeidheid • bloed ophoesten • pijn bij diep inademen.

Niet alle zorgvragers hebben dezelfde klachten; de klachten verschillen per persoon. Ouderen kunnen zelfs een longontsteking hebben zonder dat ze hoesten.

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Een longontsteking kan behandeld worden met antibiotica als de ontsteking door een bacterie wordt veroorzaakt. Omdat niet altijd duidelijk is waardoor de longontsteking is veroorzaakt, krijgt de zorgvrager meestal voor de zekerheid antibiotica (RIVM, 2024). Bij een ernstige longontsteking kan de zorgvrager in het ziekenhuis worden opgenomen. Daar krijgt hij antibiotica via een infuus. Zo komt het middel snel in het bloed en werkt het eerder. Vaak krijgt de zorgvrager in het ziekenhuis ook tijdelijk extra zuurstof.

Aandachtspunten bij de verzorging Let erop dat de zorgvrager de hele antibioticakuur afmaakt. Ook als de zorgvrager geen klachten meer heeft, moet hij de pillen blijven slikken. Anders kunnen er bacteriën in de longen achterblijven en opnieuw een longontsteking veroorzaken. Je kunt de zorgvrager de volgende adviezen geven om zich beter te voelen: • Zorg ervoor dat je anderhalve tot twee liter per dag drinkt, bijvoorbeeld water of thee. Vooral bij koorts is genoeg drinken belangrijk. • Neem genoeg rust. Vooral bij ernstige vermoeidheid, zwakte en slapheid. • Rook niet en vraag anderen om in jouw omgeving ook niet te roken.

Pleuritis Bij pleuritis is het longvlies of borstvlies ontstoken. Het wordt daarom ook wel een longvliesontsteking of borstvliesonsteking genoemd. Het ontstaat meestal door een onderliggende aandoening, zoals een longontsteking of acute bronchitis.

Er zijn twee vormen van pleuritis: • droge pleuritits, waarbij er een ontsteking is ontstaan zonder vochtophoping. Normaal gesproken glijden de vliezen door het longvocht soepel over elkaar. Bij droge pleuritis gaat dit niet meer zo soepel, doordat het longvocht weg is. De vliezen schuren over elkaar, waardoor een vervelende en scherpe pijn ontstaat (want het longvlies zit vol zenuwen). • natte pleuritis, waarbij er een ontsteking ontstaat met een vochtophoping. Er zit dan veel vocht in de longholte. Hierdoor kan de pijn door de pleuritis minder worden, doordat de vliezen niet over elkaar schuren. Maar als er te veel vocht is kan dit ook tegen de longen aan drukken, waardoor benauwdheid ontstaat. Ook kan het vocht de ontsteking verergeren.

359

Pleuritis is niet besmettelijk. Maar de ziekte waardoor pleuritis is ontstaan, kan dat wel zijn.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Een zorgvrager met pleuritis kan last hebben van: • scherpe pijn op de borst, die kan doorstralen tot in de schouders • verergering van pijn bij diep ademhalen en meestal weinig pijn tussen ademhalingen door • pijn bij niezen, hoesten en bewegen • benauwdheid bij inspanning • droge hoest • koorts.

Behandeling De behandeling is meestal afhankelijk van de onderliggende ziekte. Door de onderliggende ziekte te behandelen, zal de pleuritis ook genezen.

Bij natte pleuritis zal een arts het vocht zo snel mogelijk weghalen met een drain of naald, om de druk op de longen te verminderen. Voor deze behandeling gaat de zorgvrager naar het ziekenhuis. Meestal is de behandeling niet pijnlijk. Bij veel pijn kan de zorgvrager pijnstilling krijgen. Als iemand geen pijn heeft, kan hij goed en diep doorademen. Zo blijven de longen schoon en wordt de kans op een infectie kleiner.

Tuberculose Tuberculose is een infectieziekte waardoor er ontstekingen in het lichaam kunnen ontstaan. Vaak ontstaan deze ontstekingen in de longen (longtuberculose), maar ze kunnen ook in andere gedeeltes van het lichaam voorkomen, zoals de lymfeklieren, gewrichten, botten of de hersenen.

360

Tuberculose wordt veroorzaakt door een besmetting met een bacterie. Maar niet iedereen die besmet is, krijgt de ziekte tuberculose. Er is sprake van een tuberculose-infectie wanneer iemand wel besmet is met de tuberculosebacterie, maar niet ziek wordt. In dit geval is iemand ook niet besmettelijk voor anderen (RIVM, 2024).

Een op de tien mensen krijgt wel tuberculose. Van iedereen die ziek wordt, wordt 80% ziek binnen de eerste twee jaar nadat ze zijn besmet. Bij de overige 20% gebeurt dit later (KNCV Tuberculosefonds, z.d.). De bacteriën kunnen

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

namelijk tientallen jaren in het lichaam overleven zonder actief te zijn. Ze kunnen vervolgens weer actief worden bij een verminderde afweer, bijvoorbeeld doordat iemand ziek wordt of ondervoed raakt. Wanneer iemand besmet is met tuberculose in de longen, is de ziekte besmettelijk. Er is dan sprake van open longtuberculose. Symptomen Bij tuberculose kan een zorgvrager last krijgen van: • lange tijd hoesten • slijm bij het hoesten • bloed ophoesten (bij iemand die al langere tijd tuberculose heeft) • ’s nachts erg zweten • gewichtsverlies • verminderde eetlust • vermoeidheid • koorts • moeite met ademhalen.

Behandeling Tuberculose is goed te behandelen met medicatie, die de zorgvrager ten minste zes maanden lang iedere dag moet innemen op een vast tijdstip. Hierdoor worden alle tuberculosebacteriën gedood. Het is belangrijk dat de zorgvrager niet eerder stopt met de medicatie of een dag overslaat. Na de start van de behandeling is een zorgvrager meestal na twee tot drie weken niet meer besmettelijk.

Klaplong Bij een klaplong (pneumothorax) is een long gedeeltelijk of soms helemaal ingeklapt. De klaplong ontstaat doordat er lucht tussen het borstvlies en het longvlies komt. Het vacuüm verdwijnt, waardoor de long inklapt.

361

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

In de stijl van de pipeline van verpleegkunde. Vertalen / verwijderen:Pneumothorax (Collapsed Lung): verwijderenA collapsed lung occurs when air escapes from the lung: Een klaplong ontstaat wanneer lucht uit de long ontsnapt - Air flows from the lung into the pleural space: Lucht stroomt van de long naar de pleurale ruimte - Small pneumothorax: Kleine pneumothorax - Large pneumothorax: Grote pneumothorax - Lung: Long - Pleural space: Pleurale ruimte - Muscles of the chest wall: Spieren van de borstwand Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/medical-illustration-symptoms-pneumothorax-annotations-2309472549.

Klaplong.

362

Een klaplong kan op verschillende manieren ontstaan. Bij een spontane klaplong is er geen duidelijke oorzaak. In andere gevallen is er wel een duidelijke oorzaak, zoals:

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

• een longziekte (zoals longemfyseem), waardoor het longvlies verzwakt is • een uitwendige oorzaak (zoals een auto-ongeval, steekwond of operatieve ingreep) waardoor er een gat in het longvlies en/of borstvlies ontstaat.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bekijk online het filmfragment over de Klaplong. Symptomen Doordat de long ingeklapt is, kan hij de zuurstof niet goed opnemen. Hierdoor kan de zorgvrager de volgende klachten krijgen: • plotselinge stekende pijn op de borst, die erger wordt tijdens het ademen • benauwdheid • moeilijk kunnen zuchten.

Behandeling Een kleine pneumothorax kan vanzelf genezen. Soms moet de lucht tussen het borstvlies en het longvlies weggezogen worden via een naald of katheter, zodat de longen zich weer kunnen ontvouwen. Als de pneumothorax groter is, wordt een thoraxdrain geplaatst. Wanneer de aandoening vaker voorkomt, kan de long vastgemaakt worden aan de borstwand, zodat die niet meer kan inklappen. Bij een pneumothorax moet altijd een arts ingeschakeld worden. Longembolie Bij een longembolie zit er een bloedprop in een bloedvat bij de longen. Hierdoor raakt het bloedvat verstopt en kan het bloed er niet meer goed doorheen stromen. Een deel van de long krijgt geen bloed met zuurstof meer. Hierdoor kunnen cellen van de long kapotgaan en werkt de long minder goed. Een ernstige longembolie kan levensbedreigend zijn.

De bloedprop is meestal afkomstig vanuit het been (een trombosebeen). Er komt dan een stukje los van de bloedprop in het been, wat via de bloedvaten naar de longen stroomt. Daar kan de bloedprop in een bloedvat vast blijven zitten. Er zijn ook gevallen waarbij de bloedprop in de long zelf ontstaat. Bij een op de tien zorgvragers ontstaat er na een longembolie ook een longinfarct. Een deel van het longweefsel krijgt dan geen bloed meer en dus ook geen zuurstof, waardoor het af kan sterven.

Bekijk de video Longembolie van het Longfonds.

363

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Bij een longembolie kan de zorgvrager last hebben van: • moeite met ademhalen • benauwdheid • pijn in de ribbenkast of bovenin de rug bij ademhalen • bloed ophoesten • verhoogde hartslag • flauwvallen • mogelijk een trombosebeen.

Een longembolie geeft niet altijd klachten. Soms merkt een zorgvrager dus niet dat hij een longembolie heeft.

Om te achterhalen of er sprake is van een longembolie kan de arts bloedonderzoek doen. Er wordt onderzocht op D-dimeer. Deze stof toont aan of er bloedproppen in het bloed zitten. Bij lage D-dimeer is er geen sprake van een longembolie. Bij hoge D-dimeer kan er wel een longembolie zijn. Er wordt dan een CT-scan gemaakt om in beeld te brengen of er daadwerkelijk sprake is van een longembolie.

Behandeling Een longembolie wordt behandeld met antistollingsmedicatie (bloedverdunners). Deze medicatie voorkomt dat er bloedproppen gevormd worden. Meestal moet de zorgvragers na thuiskomst ook nog enkele maanden bloedverdunners gebruiken.

364

De zorgvrager kan voorkomen dat er nog een keer een longembolie ontstaat door: • in beweging te blijven en langdurig stilzitten, stilstaan of stilliggen te vermijden: – Adviseer de zorgvrager om een aantal keer per dag in beweging te komen, door bijvoorbeeld een wandeling te maken. – Adviseer de zorgvrager om ook elk halfuur even met de voeten te bewegen om de bloeddoorstroming te bevorderen. • gezond te leven, door gezond en gevarieerd te eten en niet te roken.

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

14.2 Chronische aandoeningen Chronische aandoeningen aan het ademhalingsstelsel kunnen aangeboren zijn, maar ook tijdens het leven zijn ontstaan. Bijvoorbeeld door blootstelling aan allergenen of door roken.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Astma Bij astma zijn de luchtwegen chronisch ontstoken. Dat komt doordat de longen overgevoelig zijn voor bepaalde prikkels, zoals pollen, huisdieren, huisstofmijt, rook, actief bewegen, stress, kou of mist.

Door deze prikkels trekken de spieren rondom de bronchiën van iemand met astma samen. De luchtbuisjes worden smaller en er kan minder lucht doorheen stromen. De zorgvrager ademt moeilijker en wordt benauwd. Ook raakt het slijmvlies aan de binnenkant van de bronchiën ontstoken. Het wordt dikker en er komt meer slijm. De bronchiën worden hierdoor nog smaller en er is nog minder ruimte om te ademen.

Graag in stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Vertalen: muscle relaxed: ontspannen spiertjes / normal lining: normale bronchiën / normal amount of mucus: normale hoeveelheid slijm / normal lung: normale situatie / muscle tightens: spiertjes spannen aan / swollen lining: gezwollen slijmvlies / excess mucus: meer slijm / asthmatic lung: astma Verwijderen: titel Asthma Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/human-anatomy-asthma-diagram-illustration-1795482571

Bij iemand zonder astma zijn de bronchiën wijd genoeg om makkelijk in en uit te ademen. Bij astma spannen de spieren rondom de bronchiën zich aan en ontstaat er een ontsteking, waardoor de ruimte om te ademen kleiner wordt.

365

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Bij astma kan iemand last hebben van: • benauwdheid • een piepend geluid bij het ademen (vooral bij de uitademing) • hoesten, vooral 's nachts • periodes van veel hoesten en slijm • vermoeidheid, omdat ademen veel moeite kost • bewegen en sporten niet lang volhouden.

Om vast te stellen of iemand astma heeft, worden er diverse onderzoeken gedaan: • lichamelijk onderzoek, waarbij de arts naar de longen luistert • een longfunctietest, waarbij de zorgvrager in een apparaatje blaast om de longinhoud vast te stellen • een provocatietest, waarbij in kleine stapjes een stof toegediend wordt die een astmatische reactie uitlokt (waardoor de arts kan nagaan voor welke prikkels de zorgvrager gevoelig is). Longaanval bij astma Bij een longaanval trekken de bronchiën opeens samen. Hierdoor krijgt de zorgvrager ineens hevige klachten, die niet verminderen na het gebruik van medicatie.

De zorgvrager: • ademt heel snel • heeft een verhoogde hartslag • is erg benauwd, ook als hij stilstaat of zit • kan geen hele zin uitspreken zonder tussendoor adem te halen • kan niet gaan liggen, omdat hij dan bijna geen adem kan halen.

366

Hierbij moet direct een arts ingeschakeld worden. Bel direct 112 wanneer de zorgvrager suf wordt en niet antwoordt, de huid van de zorgvrager blauwpaars wordt of de zorgvrager zo uitgeput raakt dat hij het gevoel heeft bijna geen adem meer te kunnen halen.

Behandeling Astma is niet te genezen. Wel kunnen de klachten verminderen met luchtwegverwijders. De zorgvrager inhaleert deze medicatie, waardoor de luchtweg weer groter wordt en hij gemakkelijker kan ademen. Deze medicatie kan dus gebruikt worden wanneer de zorgvrager klachten heeft.

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

Daarnaast krijgen sommige zorgvragers ook ontstekingsremmers, via een inhaler of via tabletten. Deze remmen de ontsteking in de longen, waardoor die minder heftig reageren op prikkels.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

COPD COPD is een verzamelnaam voor twee longaandoeningen: chronische bronchitis en longemfyseem. Hierbij zijn de longen ontstoken en beschadigd. De zorgvrager kan hierdoor moeilijker ademen en heeft minder energie. COPD staat voor Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Dat betekent letterlijk: chronische obstructieve longziekte. Bekijk het filmfragment COPD.

Chronische bronchitis Bij chronische bronchitis zijn de bronchiën voortdurend ontstoken. Daardoor maken de slijmvliezen meer slijm aan. De bronchiën worden kleiner en de zorgvrager krijgt hierdoor moeite met ademhalen. Chronische bronchitis wordt meestal veroorzaakt door roken, maar dit is niet de enige oorzaak. Zorgvragers kunnen het ook krijgen wanneer zij meerdere keren achter elkaar acute bronchitis gehad hebben of door een zeldzame longziekte (alpha-1).

Longemfyseem Bij longemfyseem zijn de wanden van de longblaasjes beschadigd. De blaasjes klappen daardoor in elkaar. Zo blijven er steeds minder goed werkende longblaasjes over.

De longblaasjes zorgen ervoor dat zuurstof wordt opgenomen in het bloed en dat koolstofdioxide wordt uitgeademd. Hoe minder longblaasjes er zijn, hoe moeilijker dit wordt. Hierdoor krijgt de zorgvrager het benauwd. Longemfyseem wordt meestal veroorzaakt door roken. Maar de longblaasjes kunnen ook beschadigd raken door chemische dampen, zoals van sommige verfsoorten of asbest.

Symptomen Door COPD krijgt een zorgvrager te weinig zuurstof. Dat kan diverse gevolgen hebben:

367

benauwdheid hoesten slijm ophoesten kortademigheid vermoeidheid vermindering van de spierkracht gewichtsverandering: gewichtsverlies doordat de zorgvrager veel energie gebruikt of juist overgewicht doordat hij vanwege de benauwdheid moeilijker beweegt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• • • • • • •

COPD wordt vastgesteld met een longfunctietest of spirometrie. Dit is een blaastest waarbij onderzocht wordt wat de longinhoud is. Hoe kleiner de longinhoud, hoe ernstiger de COPD is. Daarnaast wordt bij de diagnose van COPD soms een CT-scan, allergietest of uitgebreider longfunctieonderzoek gedaan.

De symptomen van COPD kunnen ineens erger worden. Er wordt dan ook wel gesproken van een longaanval (exacerbatie). Dit is een andere longaanval dan bij astma. Het gaat om een verslechtering die langer duurt dan twee dagen. Hierbij gaat de zorgvrager duidelijk meer hoesten dan normaal, is er meer benauwdheid dan normaal en is er meer en taaier slijm dan normaal.

Bekijk online het filmfragment over een longaanval bij COPD van het Longfonds.

Stadia van COPD Bij COPD krijgt een zorgvrager steeds minder zuurstof (doordat de longen steeds verder beschadigd raken). De ziekte heeft dus een progressief verloop. De klachten zijn afhankelijk van het stadium van de aandoening. Er zijn vier stadia. Om te beschrijven hoeveel zuurstof een zorgvrager krijgt, wordt FEV1 gebruikt. Dit is een getal dat aangeeft hoeveel lucht de zorgvrager in één seconde kan uitblazen (vergeleken met een gezond iemand).

368

Stadium

Ernst

FEV1

Stadium 1

Licht

Meer dan 80%

Stadium 2

Matig ernstig

50 - 80%

Stadium 3

Ernstig

30 - 50%

Stadium 4

Zeer ernstig

Minder dan 30%

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling COPD is niet te genezen, maar er zijn wel medicijnen die de symptomen ervan kunnen verminderen. Zo zijn er luchtwegverwijders en ontstekingsremmers in de vorm van inhalatiemedicatie, die de luchtwegen verwijden en de ontsteking in de luchtpijp remmen. Verder is het belangrijk dat mensen die roken stoppen met roken. Ook meeroken en rook van kaarsen of een open haard kunnen zorgvragers met COPD het best zo veel mogelijk vermijden.

Tijdens de verzorging ben je alert op het stadium van de ziekte. Bij een zorgvrager in stadium 4 houd je er bijvoorbeeld rekening mee dat hij een verminderd uithoudingsvermogen heeft en dat hij heel snel moe kan worden (mogelijk al na een paar stappen lopen).

Slaapapneu Bij zorgvragers met slaapapneu stopt de adem vaak even tijdens de slaap. De zorgvrager ademt dan tien seconden of langer niet. Dat kan wel meer dan vijf keer per uur gebeuren (NHG, 2024). Een zorgvrager kan hierdoor wakker schrikken. Maar dat gebeurt niet altijd: iemand kan ook niks merken en gewoon doorslapen.

De ademhaling stopt meestal door een obstructie in de keel. Bijvoorbeeld doordat de tong tijdens de slaap in de keel zakt. Hierdoor komt er geen lucht meer in de longen. Er ontstaat zo een tekort aan zuurstof in het bloed.

369

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag in stijl van de pipeline voor verpleegkunde. Vertalen: breathing while sleeping: normale ademhaling tijdens de slaap / breathing while sleeping blockage of the respiratory tract: obstructie van de ademhaling bij slaapapneu / tongue: tong / soft palate: zacht weefsel / throat: keel Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/snoring-medical-vector-illustration-description-on-1334602487

Symptomen Slaapapneu kan opgemerkt worden door klachten overdag en in de nacht.

Overdag kan iemand last hebben van: • slaperigheid (en bijvoorbeeld in slaap vallen bij lezen) • zich niet goed uitgerust voelen bij het ontwaken • vermoeidheid.

370

's Nachts kan iemand last hebben van: • snurken • kort wakker worden, doordat de ademhaling is gestopt • regelmatig wakker worden.

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Door het zuurstoftekort kan de zorgvrager niet volledig herstellen tijdens de slaap. Hierdoor kunnen er op langere termijn ook klachten ontstaan zoals concentratiestoornissen, gedragsverandering, cognitieve klachten, hart- en vaatziekten, hoge bloeddruk, een onregelmatige hartslag, diabetes type 2, depressie en geheugenproblemen.

Voorbeeld slaapapneu

Meneer Lemmens lijdt aan slaapapneu. Hij heeft zelf niet gemerkt dat zijn ademhaling tijdens de nacht stopte. Zijn vrouw sliep slecht en was ongerust door de ademhalingspauzes die zij wel opmerkte. Meneer Lemmens werd steeds vermoeider en hij kon zich moeilijk concentreren. Daarom is hij naar de huisarts gegaan, waar zijn vrouw onder andere aangaf dat meneer Lemmens 's nachts soms leek te stoppen met ademen.

Behandeling Slaapapneu kan op verschillende manieren behandeld worden. Zo kan de arts een speciaal bitje voorschrijven, waardoor de tong niet meer in de keel zakt. Als dat niet werkt, kan de zorgvrager 's nachts een slaapmasker dragen. Hiermee wordt er met hoge druk lucht in de neus en keel geblazen. Door de hoge luchtdruk blijft de keel open.

Taaislijmziekte Taaislijmziekte (cystic fibrosis) is een aangeboren aandoening waarbij het slijm in longen, keel en darmen taai en dik wordt. Dit komt doordat er een eiwit niet goed of helemaal niet werkt. Dit eiwit zorgt er normaal gesproken voor dat het slijm voldoende vocht krijgt. Zonder het vocht wordt het slijm dus taai en dik.

Hierdoor kan het slijm belangrijke taken niet meer uitvoeren, zoals het afvoeren van stof en bacteriën uit de neus, mond en longen en het vervoeren van enzymen van de alvleesklier naar de darmen. Deze enzymen zijn nodig om voedsel goed te kunnen verteren.

De zorgvrager kan hierdoor last krijgen van verstoppingen. Zowel in het ademhalingsstelsel -waardoor een longontsteking kan ontstaan - als in de alvleesklieren en darmen - waardoor eten niet meer goed verteerd kan worden.

371

Wanneer iemand vaak last heeft van verstoppingen, kan er littekenweefsel ontstaan in de organen. Hierdoor kunnen de organen steeds minder goed gaan werken en verergeren de klachten.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Een zorgvrager met taaislijmziekte kan last hebben van: • hoesten • snel of moeilijk ademen • ontstekingen in keel, neus of longen • verminderde eetlust, vooral bij een ontsteking in de keel, neus of longen • vettige en stinkende ontlasting, doordat voedsel slecht verteerd wordt • buikpijn, door verstopping in de darmen.

De ziekte kan vastgesteld worden met de hielprik en daarna een zweettest (bij kinderen) of een DNA-onderzoek (bij volwassenen).

Behandeling De behandeling van taaislijmziekte is de afgelopen jaren erg veranderd. Er komen steeds meer medicijnen die het eiwit beter laten werken, waardoor het slijm minder taai wordt. Deze medicatie werkt helaas alleen bij zorgvragers met bepaalde genen.

Verder is de behandeling gericht op het verminderen van klachten en voorkomen van complicaties. Zo kan fysiotherapie helpen om slijm uit de longen te verwijderen. Verder kan de zorgvrager medicijnen krijgen om het slijm dunner te maken, luchtwegverwijders om de luchtwegen open te houden en antibiotica bij een longinfectie. Bij vergevorderde longschade kan een longtransplantatie een optie zijn.

De problemen met het spijsverteringsstelsel kunnen verminderen door extra vitaminen, mineralen en enzympreparaten die helpen bij de vertering van voedsel. Ook wordt vaak een calorierijk dieet geadviseerd om voldoende energie binnen te krijgen.

14.3 Longkanker

372

Bij longkanker groeit er een kwaadaardige tumor in een long. Vaak ontstaat longkanker door roken (in 86% van de gevallen (Erasmus MC, z.d.)), maar er kan ook een andere oorzaak zijn. Zo wordt ongeveer 8% van de longtumoren

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

veroorzaakt door luchtvervuiling. Ook kan longkanker veroorzaakt worden door COPD en veel contact met bepaalde stoffen, zoals arseen, asbest, nikkel en radon.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Er zijn twee soorten longkanker: • kleincellige longkanker, waarbij de kankercellen heel klein zijn (kleiner dan normale longcellen) en zich snel delen. Ongeveer 15% van de mensen met longkanker heeft deze variant. Vaak is kleincellige longkanker al uitgezaaid wanneer er klachten ontstaan. Kleincellig longcarcinoom wordt in bijna alle gevallen veroorzaakt door roken en is daarmee bijna nooit erfelijk (Erasmus MC, z.d.). • niet-kleincellige longkanker, waarbij de kanker zich bevindt in vrij grote cellen. Deze vorm groeit langzamer en zaait minder snel uit dan kleincellige longkanker. Ongeveer 80% van de mensen met longkanker heeft deze variant. Ook niet-kleincellige longkanker kan jaren in het lichaam aanwezig zijn zonder klachten te geven. Een tumor kan hierdoor ook al uitgezaaid zijn op het moment dat er klachten ontstaan.

Symptomen Longkanker kan veel verschillende klachten veroorzaken (in een laat stadium). De klachten zijn afhankelijk van de plaats van de tumor in de longen, de grootte van de tumor en aanwezigheid van eventuele uitzaaiingen. Mogelijke klachten zijn: • slijmvorming in de longen • prikkelhoest, die langer dan een aantal weken aanhoudt • bloed in opgehoest slijm • kortademigheid • longontsteking die niet overgaat, ook niet met antibiotica • aanhoudende heesheid • heesheid zonder keelpijn • vaak terugkerende keelontstekingen • zwelling in de nek of in het gezicht • pijn op de borst • zeurende pijn in borststreek, rug of schouders • verslechtering van de conditie • onverklaarbare vermoeidheid • verminderde eetlust • onverklaarbaar gewichtsverlies • hoofdpijn

373

• sufheid • pijn op andere plekken in het lichaam.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling De behandeling van longkanker is afhankelijk van de soort longkanker (kleincellig of niet-kleincellig) en het stadium van de ziekte. De behandeling kan zowel curatief als palliatief zijn. Mogelijke behandelvormen zijn: • chemotherapie • radiotherapie (bestraling) • doelgerichte therapie • immuuntherapie • wigresectie/segmentectomie (operatie waarbij een gedeelte van een long verwijderd wordt) • lobectomie (operatie waarbij een longkwab verwijderd wordt) • pneumonectomie (operatie waarbij een volledige long verwijderd wordt).

14.4 Begrippen 14.5 Bronnen

Dalm, V., Dekker, L. Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom.

Erasmus MC. (z.d.). Kleincellig longcarcinoom (kleincellige longkanker). Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.erasmusmc.nl/nl-nl/kankerinstituut/patientenzorg/aandoeningen/kleincellige-longkanker

KNCV Tuberculosefonds. (z.d.). Wat is tuberculose?. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.kncvtbc.org/over-tuberculose/vragen-over-tuberculose__trashed/wat-is-tuberculose/

Erasmus MC. (z.d.). Niet-kleincellige longkanker (NSCLC). Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.erasmusmc.nl/nl-nl/kankerinstituut/patientenzorg/aandoeningen/niet-kleincellige-longkanker

Longfonds. (z.d.). Acute bronchitis. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.longfonds.nl/longziekten/acute-bronchitis

374

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

Longfonds. (z.d.). Behandeling van een longembolie. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longembolie/behandeling

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Longfonds. (z.d.). Longembolie. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longembolie Longfonds. (z.d.). Pleuritis. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.longfonds.nl/longziekten/pleuritis

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2023). Heb ik een longembolie?. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl/longembolie/heb-ik-longembolie#behandeling-van-een-longembolie Nederlands Huisartsen Genootschap. (2024, 2 juli). Ik denk dat ik slaap-apneu heb. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl/slaapapneu/ik-denk-dat-ik-slaap-apneu-heb Nederlands Huisartsen Genootschap. (2020). Ik heb astma. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl/astma/ik-heb-astma Nederlands Huisartsen Genootschap. (2024, 18 maart). Ik heb hooikoorts. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl/hooikoorts/ik-heb-hooikoorts

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2020, 21 juli). Ik heb opeens heftige klachten van mijn astma (longaanval). Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl/astma-bij-volwassenen/ik-heb-opeens-heftige-klachten-van-mijn-astma-longaanval

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2020, 1 december). Ik heb taaislijmziekte (cystic fibrosis). Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl/cystic-fibrosis/ik-heb-cystic-fibrosis

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2024). Ik moet vaak hoesten. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.thuisarts.nl/hoesten/ik-moet-vaak-hoesten

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). (2023). Griep. Geraadpleegd op 23 augustus 2024, van https://www.rivm.nl/griep-griepprik/griep

375

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). (2024). Luchtweginfecties. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.rivm.nl/luchtweginfecties

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). (2024). Tuberculose. Geraadpleegd op 21 augustus 2024, van https://www.rivm.nl/tuberculose

376

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 14 Aandoeningen aan het ademhalingstelsel

377

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 15 SPIJSVERTERINGSSTELSEL

Inhoud thema • Het spijsverteringsstelsel • De spijsvertering • Observeren • Verdieping • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het menselijk lichaam heeft energie nodig om in leven te blijven. Deze energie komt vrij bij de verbranding in de lichaamscellen. Voor die verbranding zijn brandstoffen nodig. Deze komen het lichaam binnen in de vorm van voedsel. Het voedsel gaat vervolgens door het spijsverteringsstelsel heen, waar ze afgebroken worden en overgebracht worden naar het bloed, om daarmee naar alle lichaamscellen vervoerd te kunnen worden.

15.1 Het spijsverteringsstelsel

Het spijsverteringsstelsel bestaat uit verschillende organen die samen voedingsstoffen afbreken. Ze zorgen ervoor dat nuttige stoffen in het voedsel zo klein gemaakt worden dat ze door de darmwand en bloedbaan heen naar het bloed kunnen. Het proces van de spijsvertering begint in de mond en eindigt in de anus.

De route van voedsel Als je eet, komt het voedsel achtereenvolgens door de volgende organen: 1. mond 2. slokdarm 3. maag 4. dunne darm 5. dikke darm 6. endeldarm en anus.

379

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Alleen linker deel. Titel kan weg. Vertalen: Esophagus: slokdarm (oesophagus) / Liver: lever (hepar) / Stomach: maag (gaster) / gallbladder: galblaas (vesica biliaris) / duodenum: twaalfvingerige darm (duodenum) / Pancreas: alvleesklier (pancreas) / Traverse colon: dwarslopende karteldarm (colon transversum) / ascending colon: stijgende karteldarm (colon ascendens) / Jejunum: nuchtere darm (jejunum) / Descending colon: dalende karteldarm (colon descendens) / Ileum: kronkeldarm (ileum) / Appendix: wormvormig aanhangsel (appendix) / Rectum: endeldarm (rectum) / Sigmoid colon: S-vormige karteldarm (colon sigmoideum) / Anus: anus (anus)Verwijderen: Aorta / Portal vein / Muscularis / Superior mesenteric vein and artery / Mesentery Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/internal-human-digestive-system-outline-flat-2478161143

Het spijsverteringsstelsel.

Mond Voedsel komt het lichaam binnen in de mond. Hier wordt het met de tanden fijn gemaakt, zodat het gemakkelijk ingeslikt kan worden. Ook de speekselklieren zijn betrokken bij de spijsvertering.

380

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

Graag aanpassen aan de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Gedeelte van https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=03636babf3f231e4b9dd8e6a097299ed&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=3&fuid=dir32%2FAnatomie%20TH03%2006.jpg

Het bovenste gedeelte van het spijsverteringsstelsel bestaat uit de mond en speekselklieren.

Slokdarm De slokdarm is een buis tussen de mond en de maag. Hij is ongeveer 25 centimeter lang. De buis is gespierd en aan de binnenkant bekleed met slijmvlies.

Tussen de slokdarm en de maag zit een sluitspiertje. Het zorgt ervoor dat de opening naar de maag open en dicht kan gaan. Wanneer er voedsel doorgestuurd moet worden, gaat het spiertje open. Daarna gaat het weer dicht.

Maag De maag ligt boven in de buikholte, links van het midden. Het orgaan is rekbaar. Wanneer de maag leeg is, is hij helemaal plat. Maar na een maaltijd wordt hij groter: ongeveer dertig centimeter lang. Er kan ongeveer drie liter in. De maag

381

krijgt dan de vorm van een omgekeerde peer: breed aan de bovenkant en smal aan de onderkant. Aan de binnenkant van de maag zit een een dikke laag slijmvlies, dat de maag beschermt tegen het zure maagsap.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Tussen de maag en de twaalfvingerige darm (het eerste stuk van de darmen) bevindt zich het maagportier, een kringspier die de verbinding tussen maag en het eerste deel van de dunne darm kan openen en sluiten.

Dunne darm De dunne darm is het belangrijkste orgaan voor de opname van voedingsstoffen. De dunne darm bestaat uit drie gedeelten: • de twaalfvingerige darm (duodenum), het eerste stuk van de darmen dat zijn naam te danken heeft aan zijn lengte. De darm is namelijk ongeveer twaalf vingerbreedten lang (20-25 cm). • de nuchtere darm (jejenum): het middelste gedeelte van de dunne darmen • de kronkeldarm (ileum): het laatste gedeelte van de dunne darmen.

De wand van de dunne darm is sterk geplooid en heeft kleine uitstulpingen. Deze uitsteeksels heten darmvlokken(villi). Door de plooien en uitsteeksels is het oppervlak van de dunne darm erg groot, bijna net zo groot als een tennisveld. Door dit grote oppervlak kan zo veel mogelijk voedsel ermee in aanraking komen. Zo kunnen er veel voedingsstoffen uit de darmen in het bloed worden opgenomen.

382

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

Graag aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline van Verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=338f4147cd55ecb3298531d212b53350&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-fc30e929-d8f2-4b9c-956f-dc2725f2f6ae.png

Door darmvlokken wordt de oppervlakte van de darmwand vergroot, zodat veel voedingsstoffen in aanraking komen met darmwandcellen en er veel voedingsstoffen in het bloed kunnen worden opgenomen.

Dikke darm De dikke darm is ongeveer anderhalve meter lang en omgeven door een gespierde wand. Het orgaan ligt als een omgekeerde U in de buikholte. De dikke darm bestaat uit verschillende delen, waaronder: • de blindedarm: de overgang van de dunne darm naar de dikke darm, met het wormvormig aanhangsel (appendix) • de karteldarm (colon): het langste deel van de dikke darm, bestaande uit – de opstijgende karteldarm (colon ascendens), die langs de rechterzijde van de buik loopt – de dwarslopende karteldarm (colon transversum), die horizontaal van rechts naar links door de buikholte loopt – de afdalende karteldarm (colon descendens), die omlaag loopt langs de linkerzijde van de buik – de S-vormige karteldarm (sigmoïd colon), die een bocht vormt in de vorm van de letters S en de afdalende karteldarm verbindt met de endeldarm • de endeldarm (rectum): het laatste deel van de dikke darm

383

• de anus: de opening aan het einde van het spijsverteringskanaal, die gecontroleerd wordt door kringspieren.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Overige organen van het spijsverteringsstelsel Bij de spijsvertering zijn ook organen betrokken waar het voedsel niet direct doorheen gaat, zoals de alvleesklier, galblaas en lever. Alvleesklier De alvleesklier (pancreas) is een langgerekte klier in de vorm van een tros. Het orgaan ligt aan de linkerkant in de bovenbuik, aan de dorsale zijde. Het ligt vlak voor de wervelkolom. Galblaas De galblaas (vesica fellea) is een klein zakje in de vorm van een peer. Het orgaan ligt rechtsboven in de buik, tegen de onderkant van de lever aan.

Lever De lever (hepar) ligt rechtsboven in de buikholte, vlak onder het diafragma. Het is het grootste inwendige orgaan van het lichaam en speelt een grote rol bij diverse levensbelangrijke taken, zoals de stofwisseling, ontgifting en productie van belangrijke stoffen. De lever bestaat uit drie lobben, die alle drie sterk doorbloed zijn. Je kunt de lever vergelijken met een grote fabriek waarin allerlei bewerkingen plaatsvinden.

Er zijn drie aderen die de lever ondersteunen: • de poortader (vanuit de dunne darm), waardoor stoffen worden aangevoerd die de lever bewerkt • de leverslagader, waarmee zuurstof wordt aangevoerd • de leverader, waaruit bloed vanuit de lever naar de holle ader gaat.

384

De wand van het spijsverteringsstelsel De wand van het spijsverteringsstelsel is vrijwel overal bedekt met een slijmvlieslaag. Het slijm is een soort glijmiddel; het zorgt dat het voedsel gemakkelijk door het lichaam glijdt. Bovendien beschermt het de wand tegen verteringssappen. Onder de wand liggen bloedvaten, lymfevaten en zenuwen, met daarbuiten kringspieren en lengtespieren.

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

15.2 De spijsvertering Voedsel legt een route af door het lichaam: van de mond tot aan de endeldarm. De hele spijsvertering duurt in totaal 24 tot 48 uur. Dit is afhankelijk van het voedsel en hoe makkelijk dat te verteren is.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Om voedingsstoffen uit het voedsel op te nemen in het bloed, zijn er twee dingen nodig: • De mechanische afbraak, waarbij voedsel klein gemaakt wordt, zodat enzymen er goed bij kunnen om hun werk te doen. • De chemische afbraak, waarbij grote moleculen uit het voedsel afgebroken worden door enzymen, zodat de stoffen door de wand van de darmen en de wand van bloedvaten heen kunnen. Voorbeelden hiervan zijn de afbraak van koolhydraten tot glucose, de afbraak van eiwitten tot aminozuren en de afbraak van vetten tot vetzuren en glycerol. Bekijk het filmfragment De spijsvertering.

Transport door het spijsverteringsstelsel In het spijsverteringsstelsel wordt voedsel vooruit geduwd met peristaltische bewegingen. Hierbij zijn twee soorten spieren in de darmwand betrokken: • kringspieren, die de de darm dunner maken op de plaats waar ze samentrekken; zo wordt het voedsel vooruitgeduwd • lengetespieren, die net voor de voedselbrok samentrekken zodat de darm op die plek korter wordt. Ook dat helpt bij het vooruitduwen.

385

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen: Graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: htps:/stock.edu-acte if.n/lmeda ife lir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=64f75e5a15bd539cc36b0fe7545b048a&order=rank&cou lmn=12&siltve iw=overve iw&ve iw=preve iw&fe lid i=1&fud i=dri41%2Fd i-59773b88-1daa-4b93-d582-7739d9fdc852.png

Door het samentrekken van spieren achter de voedselbrok wordt de voedselbrok vooruitgeduwd.

Van de mond naar de maag De voedselafbraak begint al in de mond. Hier malen de tanden en kiezen het voedsel fijn en komt er speeksel bij. In het speeksel zitten enzymen die helpen bij het afbreken van zetmeel. Door het kauwen en vermengen van voedsel met speeksel ontstaat een voedselbrij (bolus). Deze kan doorgeslikt worden. Bij het doorslikken van voedsel sluit het strotklepje de luchtpijp af, zodat voedsel in de slokdarm terechtkomt en niet in de luchtpijp.

386

Via de slokdarm gaat het voedsel naar de maag. De slokdarm doet zelf niets met het bewerken van voedsel. Dankzij de spieren wordt de voedselbrij met peristaltische bewegingen naar de maag geduwd. De sluitspier tussen de slokdarm en maag voorkomt dat voedsel uit de maag terug naar de slokdarm kan gaan. In de maag De maag bereidt het voedsel voor op de vertering. De maag bestaat uit twee delen: • Het bovenste deel voegt maagsap toe aan de voedselbrij.

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

• Het onderste deel kneedt, maalt en mixt het voedsel om het nog kleiner te maken.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het voedsel wordt hier omgezet in een dikke vloeistof (de chymus) die geleidelijk aan wordt doorgestuurd naar de dunne darm. Maagsap Maagsap wordt geproduceerd in de maagwand. Het maakt bacteriën onschadelijk en zorgt ervoor dat voedsel goed verteerd wordt. Door het maagsap en de spieren in de maagwand wordt de voedselbrij kleiner en vloeibaarder.

Maagsap bestaat uit vier stoffen, opgelost in water: • zoutzuur, dat het maagsap zuur maakt. Het doodt ziekteverwekkers en lost harde en scherpe stukjes uit het voedsel op. Zo kunnen visgraten of botsplinters de rest van het spijsverteringsstelsel niet beschadigen. • pepsine, dat eiwitten verteert. Dit enzym werkt alleen in een heel zure omgeving (zoals in het zoutzuur van de maag). Dat is maar goed ook, anders zou de darmwand zelf ook afgebroken worden; die bestaat namelijk ook gedeeltelijk uit eiwitten. Een dikke slijmlaag aan de binnenkant van de maag voorkomt dat zoutzuur bij de maagwand komt en daar de pepsine – die in de maagwand geproduceerd wordt – activeert. • intrinsieke factor, die vitamine B12 transporteert naar het bloed. Zonder intrinsieke factor zou het lichaam geen vitamine B12 uit het bloed opnemen. • slijm, dat losgekomen is van de slijmlaag op de maagwand.

Maagportier De maagportier zorgt ervoor dat voedsel op het juiste tempo van de maag naar de dunne darm gaat. Als het maagportier open is, komt er een zure voedselbrij in de twaalfvingerige darm terecht. De wand van de twaalfvingerige darm is gevoelig voor dat zuur. In reactie op zuur tegen die wand sluit het maagportier. Zo wordt de twaalfvingerige darm beschermd tegen te veel zuur.

Het lichaam maakt maagsap aan wanneer het in contact komt met voedsel. Niet alleen bij het eten, proeven en kauwen, maar ook wanneer iemand eten ziet of ruikt.

387

De dunne darm, alvleesklier, lever en galblaas In de dunne darm worden veel stoffen opgenomen in het bloed, dankzij de sterk geplooide darmwand en darmvlokken (villi). Door die opname van stoffen gaat er ook water uit de darm naar het bloed.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Maar voordat de stoffen opgenomen kunnen worden, moeten ze eerst afgebroken worden. De alvleesklier, lever en galblaas zijn betrokken bij deze voedselafbraak.

Alvleesklier: productie van alvleessap In de alvleesklier wordt alvleessap aangemaakt. Dit sap is belangrijk voor de vertering omdat het naast water en slijm de volgende stoffen bevat: • natriumbicarbonaat, dat het zuur uit de maag neutraliseert. Zo wordt het enzym pepsine onwerkzaam gemaakt. Andere enzymen kunnen nog wel hun taak uitoefenen. • amylase, een enzym dat verantwoordelijk is voor de afbraak van koolhydraten tot kleinere suikers (net als in speeksel) • lipase, een enzym dat vetten afbreekt tot glycerol en vetzuren • trypsine, dat eiwitten afbreekt.

Ook worden in de alvleesklier de hormonen insuline en glucagon aangemaakt, die helpen bij de opname van voedingsstoffen.

Lever en galblaas: productie van gal In de lever worden de voedingsstoffen verwerkt. Het orgaan zorgt voor opslag, afbraak en omzetting van voedingsstoffen, zodat het lichaam zo veel mogelijk de juiste voedingsstoffen krijgt. Daarnaast heeft de lever een belangrijke functie in het verwijderen van gifstoffen die uit het voedsel in het bloed terecht zijn gekomen.

388

De lever produceert gal. Dankzij gal wordt voedsel sneller verteerd. Gal lost namelijk vetten op in water. Zonder gal lossen deze vetten niet op: ze blijven als grote druppels in het water drijven. Doordat gal de vetten oplost kunnen enzymen uit het alvleessap beter bij de vetten komen. Zo kan vet sneller worden afgebroken. Gal heeft dus een emulgerende werking (een stof die vetten in water oplost is een emulsie). Galsap wordt opgeslagen in de galblaas, voordat het afgegeven wordt aan de dunne darm. In de dunne darm helpt galsap met de afbraak van vetten. Gal wordt daarom ook alleen afgegeven wanneer er vet voedsel verteerd moet worden.

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Andere functies van de lever in het spijsverteringsstelsel De lever speelt ook een belangrijke rol bij: • opslag: De lever slaat overtollige glucose op in de vorm van glycogeen. Wanneer de glucosewaarden in het bloed te laag zijn, kan de lever dit glycogeen weer omzetten in glucose, zodat het lichaam altijd over voldoende energie beschikt. Bij langdurig hoge glucosewaarden zet de lever overtollige glucose om in vet, wat als energievoorraad dient. Bij een tekort aan glucose kan dit vet weer worden omgezet in glucose. Behalve voor glycogeen kan de lever ook dienen als opslag voor sommige vitamines (zoals vitamine A, D, E, K en B12) en voor ijzer. • omzetting van aminozuren: Aminozuren zijn de bouwstenen van eiwitten. Tijdens de vertering breekt het lichaam de eiwitten af tot aminozuren. Een kwart ervan wordt verbrand als energie. De rest wordt gebruikt voor de aanmaak van nieuwe eiwitten, die het lichaam nodig heeft om goed te kunnen functioneren. De lever kan sommige aminozuren omzetten in andere aminozuren. Dit betekent dat, zolang het lichaam voldoende eiwitten binnenkrijgt, de lever eventuele tekorten aan bepaalde aminozuren kan compenseren. Er zijn echter acht essentiële aminozuren die niet door de lever kunnen worden aangemaakt en dus via voeding moeten worden ingenomen. • productie van vetten en cholesterol: Met vetzuren uit voeding maakt de lever lichaamsvet en cholesterol, wat belangrijk is voor verschillende functies in het lichaam. • ontgifting: alle voedingsstoffen die uit de darmen komen, komen via de poortader in de lever terecht (behalve grote vetzuren). Ook gifstoffen uit voedsel, bijvoorbeeld uit medicijnen, komen via het bloed eerst in de lever terecht. De lever zet deze giftige stoffen om in stoffen die niet schadelijk zijn voor het lichaam. Ook alcohol wordt door de lever omgezet in minder giftige verbindingen. Dat betekent niet dat er geen giftige stoffen in de rest van het lichaam terechtkomen. De lever kan maar een beperkte hoeveelheid stoffen in één keer verwerken. Hoe meer giftige stoffen er in het bloed zitten, hoe langer het duurt voordat de lever alles heeft omgezet.

389

Medicatie en de lever

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Voor medicijnen kan de ontgiftende functie van de lever een nadeel zijn, omdat een deel van de werkende stof uit een medicijn direct door de lever wordt omgezet. Daarom is de dosis bij orale inname in sommige gevallen hoger dan bij andere toedieningsvormen. Bij ouderen is de lever minder goed in ontgiften. Daarmee moet rekening worden gehouden bij de dosering van de medicatie.

Vertering in de dunne darm In de twaalfvingerige darm komen alvleessap, gal en darmsap samen. Zo wordt de voedselbrij afgebroken. • Alvleessap breekt koolhydraten, vetten en eiwitten af dankzij enzymen zoals amylase, lipase en trypsine. • Gal emulgeert vetten, waardoor ze in kleinere druppels worden verdeeld, zodat lipase de vetten kan afbreken. • Darmsap bevat enzymen die de laatste stap van de vertering van koolhydraten en eiwitten voltooien, zoals maltase, sucrase en lactase (voor de vertering van disachariden) en peptidase (voor de vertering van eiwitten).

390

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

Aanpassen: Graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=fafda039db83e6c293b204dc0de7b1a7&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=11&fuid=dir41%2Fid-56bb2415-a168-4c3c-bec0-8fd504a836cf.png

In de twaalfvingerige darm komen alvleessap uit de alvleesklier en gal uit de galblaas bij de voedselbrok uit de maag.

Opname van voedingsstoffen Als de voedingsstoffen zijn afgebroken, kan er resorptie plaatsvinden. Dit is de opname van voedingsstoffen in het bloed via de darmwand. De resorptie van voedingsstoffen vindt vooral plaats in de dunne darm.

Membranen passeren Om opgenomen te worden in het bloed, moeten de voedingsstoffen verschillende membranen passeren. Eerst gaan de voedingsstoffen door de membranen van de cellen van de darmvlokken (villi en microvilli), en vervolgens door de membranen van de cellen van de haarvaten in de darmvlokken.

Er zijn twee manieren waarop stoffen in het lichaam opgenomen worden: • passief transport, waarbij geen energie nodig is. Dit transport vindt plaats via diffusie, waarbij stoffen zich verplaatsen van een plek met een hoge concentratie naar een plek met een lage concentratie. Doordat de verplaatsing vanzelf gaat, is hier geen energie voor nodig. Water en kleine vetzuren worden op deze manier opgenomen in het bloed.

391

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Grotere vetzuren kunnen niet zomaar naar het bloed worden verplaatst. Ze zijn namelijk te groot om door de wand van de haarvaten te gaan. Maar de lymfehaarvaten kunnen de vetten wel opnemen. Ze gaan daarom eerst via diffusie naar het lymfevatenstelsel. Vanuit het lymfevatenstelsel komen ze uiteindelijk via de ondersleutelbeenader alsnog in het bloed terecht. • actief transport, waarbij wel energie nodig is. Energie is nodig wanneer de voedingsstoffen naar een plek moeten gaan waar de concentratie van die stof even hoog of hoger is. De stoffen kunnen dan niet opgenomen worden via diffusie. Er is energie nodig om ze toch op te nemen. De opname van aminozuren en enkelvoudige suikers zoals glucose vindt plaats via actief transport. Ook in water oplosbare vitamines en zouten gaan door actief transport naar de bloedbaan.

In de onderstaande tabel zie je hoe voedingsstoffen worden opgenomen: actief of passief en naar het bloed of naar de lymfe. Actieve opname Passieve opname Passieve opname in bloed in bloed in lymfe

Aminozuren

Glucose

Vitamines

Zouten

Kleine vetzuren

Grote vetzuren

Water

392

De voedingsstoffen komen door actief en passief transport terecht in de darmhaarvaten. Al deze haarvaten komen samen in de poortader, die het bloed met voedingsstoffen naar de lever vervoert voor verdere verwerking van de voedingsstoffen. Opname van verschillende voedingsstoffen Via het spijsverteringsstelsel worden verschillende voedingsstoffen opgenomen:

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Koolhydraten worden door amylase afgebroken tot kleinere suikers. Dit begint al in de mond. In de twaalfvingerige darm (duodenum) worden de suikers verder afgebroken tot glucose. Deze glucose wordt vervolgens in het jejenum door de darmwand opgenomen en komt in de bloedbaan terecht. • Eiwitten worden in de maag en de twaalfvingerige darm (duodenum) afgebroken tot kleinere aminozuren door enzymen, zoals pepsine en trypsine. Deze aminozuren worden vervolgens in de dunne darm opgenomen. • Vetten worden voornamelijk opgenomen in de dunne darm, specifiek in het middelste deel (jejunum) en het laatste deel (ileum). De afbraak begint al in de twaalfvingerige darm (duodenum), waar de vetten geëmulgeerd worden door gal. Enzymen zoals lipase breken ze verder af tot vetzuren en monoglyceriden. Deze vetzuren en monoglyceriden worden vervolgens opgenomen door de villi in de dunne darm en getransporteerd via de lymfevaten naar het bloed. • Vetoplosbare vitaminen zoals vitamine A, D, E en K worden samen met vetten opgenomen, in het jejenum en ileum. • Wateroplosbare vitaminen (zoals B-vitaminen) en mineralen worden direct door de darmwand opgenomen in het bloed. • Water en elektrolyten worden gedeeltelijk opgenomen in de dunne darm, voornamelijk in het jejunum en het ileum. Ook de dikke darm speelt een grote rol bij de water- en elektrolytenopname. De dikke darm speelt vooral een rol bij de terugresorptie van natrium, wat helpt om vocht terug te winnen, terwijl kalium deels door de dunne darm en deels door de dikke darm wordt opgenomen.

Dikke darm Voedsel dat niet verteerd kan worden, gaat naar de dikke darm. Dit is eerst nog een waterdunne brij. In de dikke darm worden vocht en zouten uit de brij gehaald. Zo ontstaat er dikke ontlasting. De ontlasting komt in de endeldarm terecht, waar deze tijdelijk wordt opgeslagen. Wanneer de endeldarm vol is, gaat er een seintje naar de hersenen. Er ontstaat dan aandrang om te ontlasten.

In de dikke darm leven bacteriën die helpen bij de vertering van onverteerbare voedselresten. Deze bacteriën breken deze resten af en zorgen daarmee voor belangrijke processen in het lichaam. Tijdens deze afbraak komen gassen vrij, wat kan leiden tot winderigheid. Dit is een normaal onderdeel van het spijsverteringsproces.

393

15.3 Observeren Je kunt aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel herkennen door goed te observeren. De zorgvrager kan verschillende klachten krijgen waaraan je kunt herkennen wat er aan de hand is.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Braken Bij veel aandoeningen aan het spijsverteringskanaal moeten zorgvragers braken. De samenstelling, hoeveelheid, manier van braken en kleur van het braaksel geven belangrijke aanwijzingen over de oorzaak. Je kan de volgende soorten braaksel onderscheiden: • koffiedikachtig, bruinrood braaksel Dit type braaksel is donkerbruin of lijkt op koffiedik en wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van bloed in de maag. Het bloed wordt door het maagzuur aangetast, wat de kleur verklaart. Dit wijst vaak op een maagbloeding, bijvoorbeeld door een maagzweer of maagkanker. • fecaal braaksel Dit braaksel heeft de geur en kleur van feces (ontlasting). Het ontstaat bij een darmafsluiting (ileus), waarbij ontlasting niet via de anus kan worden uitgescheiden. Door antiperistaltische bewegingen (omgekeerde bewegingen van de darmen) komt de feces in de maag terecht en wordt vervolgens uitgebraakt. Dit is een medisch spoedgeval. • gallig geelgroen braaksel Dit type braaksel is geel of groen van kleur doordat het gal bevat. Het komt voor wanneer de maag leeg is, en er gal vanuit de twaalfvingerige darm naar de maag terugvloeit. Dit kan voorkomen bij langdurig braken of bij een galwegobstructie. • retentiebraken Hierbij wordt voedsel uitgebraakt dat enkele dagen geleden gegeten is. Dit wijst op een afsluiting van de maaguitgang, waardoor het voedsel niet verder kan naar de dunne darm. Dit kan leiden tot uitdroging en voedingsdeficiënties.

394

Kleur van de ontlasting Ook de kleur van de ontlasting kan veel informatie geven over de aard van problemen: • teerfeces (melena) Dit is pikzwarte, plakkerige ontlasting. Meestal wijst zulke ontlasting op een bloeding in de slokdarm, maag of het eerste deel van de dunne darm. Het zoutzuur in de maag zorgt ervoor dat het bloed donker wordt. Teerfeces

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

•

kan een teken zijn van een maagzweer of andere ernstige bloedingen. Daarnaast kunnen sommige medicijnen, zoals ijzertabletten, ook zwarte ontlasting veroorzaken. Bij deze kleur schakel je een arts in. witte, gele of stopverfkleurige ontlasting Witte of stopverfkleurige ontlasting kan ontstaan door een probleem met de galwegen, zoals een afsluiting van de galwegen of een storing in de lever. Hierdoor wordt bilirubine niet goed afgebroken. Deze ontlasting komt vaak voor bij aandoeningen zoals galstenen of hepatitis. Bij deze kleur schakel je een arts in. gele en groene ontlasting bij volwassenen Gele of groene ontlasting kan meerdere oorzaken hebben. Het kan bijvoorbeeld ontstaan door voedingsmiddelen, zoals groene bladgroente (bijvoorbeeld spinazie). Maar er kan ook sprake zijn van een aandoening, zoals een maag-darminfectie, aandoeningen aan de lever en galwegen of een voedselintolerantie. Schakel een arts in wanneer de gele of groene ontlasting niet met voeding te maken heeft. gele ontlasting bij baby's Bij baby's die borstvoeding of flesvoeding krijgen, is gele ontlasting normaal. Dit komt doordat hun voeding voornamelijk uit melk bestaat en dit wijst dus niet op gezondheidsproblemen. bloed in de ontlasting Bloed aan de buitenkant van de feces duidt meestal op bloedende aambeien of anale kloven. Bloed vermengd met de ontlasting kan wijzen op een bloeding in de dikke darm, bijvoorbeeld door diverticulitis of darmkanker. Ook na het eten van bietjes kan de ontlasting rood zijn. Bij zeer kleine bloedingen is het bloed in de feces niet zichtbaar, maar kan het wel aangetoond worden in het laboratorium (er is dan sprake van occult bloed). Schakel bij bloed in de ontlasting altijd een arts in.

•

395

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De kleur van de ontlasting kan veel zeggen over de gezondheid van de zorgvrager.

396

Vorm en samenstelling van de ontlasting Veranderingen in de vorm en samenstelling van ontlasting kunnen wijzen op specifieke aandoeningen in het spijsverteringskanaal: 1. lintvormige ontlasting Als de ontlasting dun en lintvormig of potloodachtig is, kan dit wijzen op een vernauwing in het laatste deel van de dikke darm of de endeldarm. Dit kan worden veroorzaakt door bijvoorbeeld poliepen of tumoren. 2. stopverfkleurige, klei-achtige ontlasting Stopverfkleurige, klei-achtige ontlasting wijst op een probleem met de galwegen. Normaal gesproken zorgt gal voor de bruine kleur van ontlasting. Bij een blokkade of verstoring in de galwegen wordt gal niet naar de darmen afgevoerd, waardoor de ontlasting een lichtgrijze, stopverfkleurige tint krijgt. 3. slijm in de ontlasting Slijm in de ontlasting kan wijzen op een ontsteking van de darmwand, zoals bij colitis of prikkelbare darmsyndroom (PDS). Het kan ook een symptoom zijn van een infectie of een darmirritatie. 4. pus bij de ontlasting Pus in de ontlasting wijst op een doorbraak van een abces in de darmen, wat vaak het gevolg is van een ernstige infectie of een ontsteking. 5. wormen in de ontlasting

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Wormen in de ontlasting zijn een teken van een parasitaire infectie, zoals spoelwormen, lintwormen of aarsmaden. Dit kan leiden tot symptomen zoals buikpijn en gewichtsverlies. Er moet een behandeling gestart worden met antiparasitaire medicatie. diarree (waterdunne ontlasting) Diarree is waterdunne ontlasting die meerdere keren per dag kan voorkomen. Het ontstaat doordat de ontlasting te snel door de dikke darm gaat, waardoor er onvoldoende water aan de voedselbrij wordt onttrokken. Diarree kan verschillende oorzaken hebben, zoals een infectie, voedselvergiftiging of een reactie op bepaalde medicijnen.

15.4 Verdieping

In de darmen leven biljoenen bacteriën, virussen, schimmels en gisten. Al deze micro-organismen wegen bij elkaar wel een halve kilo. Samen vormen ze een complex en veelzijdig ecosysteem: het microbioom. Dit microbioom speelt een grote rol in het gezond houden van het lichaam. De micro-organismen dragen niet alleen bij aan de spijsvertering, maar hebben ook invloed op het immuunsysteem en zelfs op de hersenen. Door onderzoek wordt er steeds meer bekend over het microbioom. Een van die ontdekkingen is dat iemands microbioom net zo uniek is als een vingerafdruk. Hoe je microbioom eruitziet ligt aan verschillende factoren: geboorte, genen, leeftijd, omgeving en gebruik van medicijnen (Maag Lever Darm Stichting, z.d.).

Het microbioom en het spijsverteringsstelsel Het microbioom draagt op verschillende manieren bij aan de gezondheid van het lichaam. Allereerst spelen de bacteriën in de darmen een belangrijke rol bij de spijsvertering. Ze verteren suikers en halen voedingsstoffen uit het eten. Ze breken stukjes van vezels die onverteerbaar zijn voor de mens en halen daar zelf energie uit. Daarbij komen diverse nuttige stoffen vrij die de darmwand gezond houden en zorgen voor een soepele stoelgang. Het microbioom en het afweerstelsel Daarnaast werkt het microbioom samen met het afweersysteem. Zowel het microbioom als het afweersysteem reageren op binnenkomende ziekteverwekkers en virussen. Het immuunsysteem moet alert reageren op lichaamsvreemde stoffen. Maar dit moet ook niet te snel of hevig gebeuren,

397

want dan kan er een auto-immuunreactie of allergie ontstaan. Een gezond en divers microbioom verkleint de kans op chronische ontstekingen, allergische reacties en auto-immuunziektes (Maag Lever Darm Stichting, z.d.).

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het microbioom en het zenuwstelsel De darmen en hersenen zijn met elkaar verbonden via de nervus vagus, de langste hersenzenuw in het lichaam. Hierdoor kunnen de darmen signalen naar het zenuwstelsel sturen. De micro-organismen in de darmen hebben hierdoor invloed op iemands gedrag en stemming en op ziekte. Ook andersom worden er signalen verstuurd. Zo kunnen stresshormonen (zoals cortisol) invloed hebben op de samenstelling van het microbioom. Denk maar aan verstopping of diarree bij stress.

Bron: https:/www.shutterstock.com/image-ilustration/vagus-nerve-innervates-stomach-regulating-digestion-2439125103

De darmen zijn verbonden met de hersenen via de nervus vagus.

398

Het microbioom en het zenuwstelsel hebben continu contact over de staat van het lichaam. Heeft iemand honger? Is er te veel gegeten? Of ervaart iemand veel stress? Ook wordt er een signaal verstuurd wanneer de endeldarm vol zit en het lichaam moet ontlasten. Of wanneer er bedorven voedsel gegeten is. De bacteriën in het microbioom herkennen de voedselvergiftiging. Ze zorgen ervoor dat het lichaam zo snel mogelijk gaat ontlasten door een seintje te

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

geven aan de hersenen, via de nervus vagus. De hersenen sturen de darm vervolgens aan om samen te trekken. Je moet dan heel snel naar het toilet rennen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Een gezond microbioom Het microbioom draagt veel bij aan het lichaam. Daarom is het van belang om het microbioom ook gezond te houden. Iemands leefstijl heeft veel invloed op zijn microbioom. Goed slapen, voldoende bewegen en genoeg ontspannen dragen allemaal bij aan een gezond microbioom. Maar de belangrijkste bijdrage aan het microbioom lever je met gezonde voeding. Wat wij eten staat namelijk ook bij onze bacteriën op het menu (Maag Lever Darm Stichting, z.d.). De micro-organismen in de darmen houden van vezels. Vezels zitten bijvoorbeeld in groenten, fruit, peulvruchten en volkoren producten. Door veel van deze producten te eten worden de goede bacteriën in de darmen geholpen. Voor een gezond microbioom, moeten er veel verschillende bacteriestammen in de darmen aanwezig zijn. Daar kan aan bijgedragen worden door verschillende soorten vezels te eten. Eet iemand veel zoete en vette bewerkte producten? Dan krijgen de "slechte" bacteriën meer voedsel en wordt het microbioom veel minder veelzijdig.

15.5 Begrippen 15.6 Bronnen

Bouman, L. M., Bernards, J. A., & Boddeke, H. W. G. M. (2008). Medische fysiologie (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

Darmgezondheid.nl. (z.d.). Kleur van de ontlasting. Geraadpleegd op 12 september 2024, van https://www.darmgezondheid.nl/darmgezondheid/stoelgang/kleur-van-de-ontlasting/

Dalm, V., Dekker, L. Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom beroepsonderwijs.

Maag Lever Darm Stichting. (z.d.). Alles over je microbioom. Geraadpleegd op 9 september 2024, van https://www.mlds.nl/spijsvertering/microbioom/

399

Maag Lever Darm Stichting. (z.d.). Wat is je spijsvertering? Geraadpleegd op 9 september 2024, van https://www.mlds.nl/spijsvertering/wat-is-je-spijsvertering/

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Maag Lever Darm Stichting. (z.d.). Alles over de maag. Geraadpleegd op 9 september 2024, van https://www.mlds.nl/gezonde-buik/over-de-maag/ Maag Lever Darm Stichting. (z.d.). Diarree. Geraadpleegd op 9 september 2024, van https://www.mlds.nl/klachten/diarree/ Schünke, M., Schulte, E., & Schumacher, U. (2010). Prometheus Anatomische Atlas: Algemene Anatomie en Bewegingsapparaat. (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

Studio Biologie. (z.d.). Eiwitten. Geraadpleegd op 9 september 2024, van https://www.studiobiologie.nl/KB2/H04_01/index1d.html

400

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 15 Spijsverteringsstelsel

401

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

THEMA 16 AANDOENINGEN AAN HET SPIJSVERTERINGSSTELSEL Inhoud thema • Algemene klachten • Ontstekingen • Andere acute aandoeningen • Chronische aandoeningen • Kanker in het spijsverteringsstelsel • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Een aandoening aan het spijsverteringsstelsel kan veel impact hebben op de kwaliteit van leven van een zorgvrager. Het spijsverteringsstelsel is verantwoordelijk voor de opname van voedingsstoffen en het goed functioneren van organen zoals de maag, lever en darmen. Wanneer deze organen niet goed meer werken, kunnen er niet alleen klachten ontstaan zoals pijn, misselijkheid of verminderde eetlust, maar ook andere klachten doordat voedsel niet goed wordt opgenomen.

16.1 Algemene klachten

Door een aandoening of een ongezonde leefstijl kunnen er algemene klachten ontstaan aan het spijsverteringsstelsel, zoals obstipatie, diarree, reflux, aambeien en geelzucht.

Obstipatie Bij obstipatie heeft een zorgvrager last van een verstopping in de darmen. Er is sprake van obstipatie wanneer iemand moeite heeft met het ontlasten en dit minder dan drie keer per week doet. Obstipatie ontstaat doordat de ontlasting te lang in de dikke darm blijft. Daar wordt vocht onttrokken aan de ontlasting. Hoe langer de ontlasting daar blijft, hoe harder en droger die wordt. Iemand kan last krijgen van obstipatie door ongezonde voeding met weinig vezels, weinig beweging, overgewicht of psychische factoren. Soms ontstaat obstipatie door medicatie. De behandeling bestaat dan ook uit adviezen om het leef- en voedingspatroon aan te passen. Bij te weinig effect, kan de arts medicatie voorschrijven.

Meneer Sanders zit erg lang op het toilet. Verpleegkundige Sietske hoort hem kreunen. Wanneer hij van het toilet komt, vraagt ze of het goed met hem gaat. Meneer Sanders antwoordt dat hij erge buikpijn heeft, maar dat hij al een paar dagen niet kan poepen. Sietske adviseert hem om veel te drinken. Ook zegt ze dat meneer Sanders veel vezels moet eten, bijvoorbeeld door voor volkoren brood te kiezen in plaats van witbrood. Door de combinatie van veel vezels en vocht wordt de ontlasting zachter.

In de praktijk

403

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Aandachtspunten bij de verzorging Bij obstipatie wordt de ontlasting hard. De zorgvrager kan zelf iets doen om dit te voorkomen. Geef de volgende adviezen: • Eet genoeg vezels. Deze zitten bijvoorbeeld in volkorenbrood, groente, fruit, noten en peulvruchten. De vezels werken in de ontlasting als een soort spons waardoor water opgenomen wordt. Zo zorgen ze voor een soepele ontlasting. Ook zorgen vezels ervoor dat de darmen in beweging blijven (Voedingscentrum, z.d.) • Beweeg voldoende. Door genoeg te bewegen komt de darm ook in beweging. • Negeer aandrang om te ontlasten niet. Wanneer de ontlasting wordt opgehouden, wordt er meer vocht onttrokken en is er een grotere kans op obstipatie. • Eet op regelmatige tijden. Hierdoor worden de darmen gestimuleerd om in beweging te komen.

Diarree Bij diarree heeft de zorgvrager waterdunne ontlasting, meerdere keren op een dag. Diarree ontstaat doordat de ontlasting te snel door de dikke darm gaat, waardoor er te weinig water aan de voedselbrij onttrokken wordt. Het kan verschillende oorzaken hebben, bijvoorbeeld een aandoening aan het spijsverteringsstelsel of een infectie met een ziekteverwekker. Symptomen Een zorgvrager met diarree krijgt plotseling de aandrang om naar het toilet te gaan. Het is vervolgens moeilijk om de ontlasting op te houden.

Behandeling Een zorgvrager met acute diarree hoeft meestal niet behandeld te worden. De klachten gaan binnen enkele dagen vanzelf over.

404

Het slikken van diarreeremmers (zoals loperamide) is niet nodig. Sterker nog: het is onverstandig om dit te doen bij acute diarree. De diarree wordt namelijk veroorzaakt door een ziekteverwekker die het lichaam zo snel mogelijk moet verlaten, via de ontlasting. Als de zorgvrager een diarreeremmer gebruikt, kan de bacterie of parasiet zich in het darmslijmvlies gaan nestelen.

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Aandachtspunten bij de verzorging Door diarree heeft de zorgvrager een vergroot risico op uitdroging. Het is belangrijk dat je goed in de gaten houdt dat hij voldoende vocht binnenkrijgt. Geef de zorgvrager de volgende adviezen: • Drink veel om uitdroging te voorkomen. Steeds in kleine hoeveelheden, twee tot drie liter per dag. • Eet normaal. • Eet veel vezels. Vezels in de darmen houding de ontlasting soepel en geven de ontlasting volume en stevigheid. Goede vezelbronnen bij diarree zijn groenten en volkorenproducten, zoals volkorenbrood, havermout, volkorenpasta, zilvervliesrijst en volkoren couscous (Voedingscentrum, z.d.). • Was de handen goed na een toiletbezoek, om besmetting van anderen te voorkomen.

Reflux Bij reflux komt er maagzuur uit de maag in de slokdarm terecht. Dit gebeurt doordat de sluitspier tussen de slokdarm en de maag niet goed sluit. Vooral bij een volle maag, hoesten en bukken leidt dit tot klachten, omdat het maagzuur op dat moment in de slokdarm komt. Dit wordt ook wel brandend maagzuur of zuurbranden genoemd.

405

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen: Graag volgens de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=3c92fb13142e34b8654e62222f3c9a9e&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-ddd634c7-7ab9-46bd-82f2-587fd745df68.png

Doordat bij reflux de sluitspier niet goed sluit, komt er maagzuur in de slokdarm terecht.

Iedereen heeft weleens last van brandend maagzuur, maar er is dan nog geen sprake van refluxziekte. Maar wanneer iemand hier regelmatig last van heeft, kan de slokdarm beschadigd raken. De reflux kan dan leiden tot verandering van het slijmvlies in de slokdarm. Dit heet een Barrett-slokdarm. Mensen met een Barrett-slokdarm hebben een vergrote kans op slokdarmkanker. Daarom moeten zij regelmatig een endoscopie ondergaan om op tumorgroei te worden gecontroleerd.

406

Symptomen Symptomen van refluxziekte zijn: • zure oprispingen, waarbij de zorgvrager zuur in zijn mond proeft (maar ook zonder het zuur te proeven kan iemand last hebben van reflux) • een pijnlijk, branderig gevoel achter het borstbeen • geïrriteerde keel, heesheid en hoesten • opboeren en oprispingen • slikklachten • het gevoel alsof er een brok in de keel zit • aantasting van het gebit.

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

Behandeling De behandeling van reflux kan bestaan uit voedingsadviezen, leefregels en medicatie.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Je kunt een zorgvrager met reflux de volgende adviezen geven: • Vermijd grote, zware maaltijden en vet eten. • Ga na het eten niet meteen liggen (de maaginhoud kan dan namelijk makkelijker terugstromen in de slokdarm). • Voorkom obstipatie door gezond te eten (veel vezels), ten minste anderhalve tot twee liter vocht te drinken en regelmatig te bewegen. • Wees voorzichtig met producten die de reflux kunnen verergeren, zoals koffie, alcohol, pepermunt en zuur vruchtensap. • Zorg voor een gezond gewicht (bij mensen met overgewicht is de druk in de buik namelijk groter dan normaal). • Draag geen knellende kleding ter hoogte van de maag. • Rook niet en drink geen alcohol. Aambeien Aambeien zijn gezwollen en uitgestulpte aders in de anus en het onderste deel van de endeldarm. Ze ontstaan door een verhoogde druk in de aders, bijvoorbeeld door persen bij harde ontlasting of door lang zitten. Ook zwangerschap, chronisch hoesten en overgewicht kunnen een rol spelen bij het ontstaan van aambeien. Symptomen Door aambeien kan een zorgvrager last krijgen van: • jeuk • pijn • bloed bij de ontlasting.

Soms kunnen aambeien naar buiten zakken en een bult vormen bij de anus, wat kan leiden tot een drukkend gevoel.

Behandeling De behandeling bestaat uit het verzachten van de ontlasting door voldoende vezels te eten, genoeg te drinken en regelmatig te bewegen. In sommige gevallen schrijft de arts vezelpreparaten, laxeermiddelen of zetpillen voor. Als deze maatregelen niet helpen, kan een medische ingreep nodig zijn, zoals het afbinden of inspuiten van aambeien.

407

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Je kunt een zorgvrager met aambeien de volgende adviezen geven: • Eet vezelrijke voeding (groente, fruit, volkoren producten). • Drink dagelijks ten minste anderhalve tot twee liter water. • Ga bij aandrang direct naar het toilet en vermijd persen. • Beweeg regelmatig. • Zorg voor een goede zithouding op het toilet. Geelzucht Geelzucht (icterus) is een symptoom waarbij de huid en/of het oogwit geel verkleuren. Dit wordt veroorzaakt door een verhoogd gehalte van bilirubine in het bloed, een afvalstof die vrijkomt bij de afbraak van rode bloedcellen. De lever filtert normaal gesproken bilirubine uit het bloed en voert het via de gal af. Bij problemen met de lever of galwegen kan deze afvoer verstoord raken, wat leidt tot ophoping van bilirubine en geelzucht.

Geelzucht is dus geen aandoening op zich, maar een symptoom van een andere aandoening. Bijvoorbeeld: • leverproblemen, zoals hepatitis of levercirrose • galwegproblemen, zoals galstenen of tumoren • een verhoogde afbraak van rode bloedcellen, door een bloedziekte. Symptomen Geelzucht kun je herkennen aan: • een gele verkleuring van de huid en van het oogwit • soms jeuk.

Verder zijn de symptomen afhankelijk van de onderliggende aandoeningen. Bij een afsluiting of ziekte van de galwegen kan de zorgvrager last krijgen van stopverfkleurige ontlasting en thee- of colakleurige urine. Bij galstenen kan de zorgvrager last krijgen van acute buikpijn in de bovenbuik. Verder kan een zorgvrager last hebben van buikpijn en gewichtsverlies (bijvoorbeeld bij alvleesklierkanker).

408

Behandeling De behandeling hangt af van de onderliggende oorzaak. Bij lever- of galwegproblemen is medische interventie soms noodzakelijk. Schakel daarom altijd een arts in bij geelzucht.

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

16.2 Ontstekingen De onderdelen van het spijsverteringsstelsel kunnen ontstoken raken. Hierdoor kunnen de volgende ontstekingsziekten ontstaan: stomatitis, oesofagitis, gastritis, gastro-enteritis, appendicitis en diverticulitis.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Stomatitis Bij stomatitis is de slijmvlieslaag aan de binnenkant van de mondholte ontstoken. Het wordt daarom ook wel mondslijmvliesontsteking genoemd. Een bekende vorm hiervan zijn aften.

Een bekende vorm van mondslijmvliesontsteking zijn aften.

Symptomen Bij een mondslijmvliesontsteking kan de zorgvrager last hebben van: • een droge, gevoelige mond en roodgekleurd slijmvlies (de eerste symptomen van een mondslijmvliesontsteking) • bloedingen in de mond • blaasjes en kloofjes in de mond en op de lippen • gezwollen, rood en gevoelig tandvlees.

409

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Vaak gaat een mondslijmvliesontsteking vanzelf over en is er geen behandeling nodig. Als de klachten aanhouden, kan er wel behandeld worden met medicijnen. Welke medicijnen worden voorgeschreven is afhankelijk van de oorzaak van de ontsteking. Mogelijke medicijnen zijn: • antibiotica (bij een bacteriële infectie) • een antischimmelmiddel • ontstekingsremmers. Ontstekingen in de mond kunnen voorkomen worden door goede mondverzorging en een goede weerstand.

Oesofagitis Oesofagitis is de medische term voor een slokdarmontsteking. Er zijn twee vormen: • eosinofiele oesofagitis, een chronische ontsteking van de slokdarm waarbij er een soort afweercellen aanwezig zijn op de plek van de ontsteking. Deze cellen worden eosinofielen genoemd. Door een langdurige ontsteking kan er littekenweefsel ontstaan. Er is dan sprake van fibrostenosis van de slokdarm. Hierdoor wordt de slokdarm stugger en nauwer, waardoor de zorgvrager het gevoel heeft dat eten niet goed zakt. Ook kan er voedsel blijven vastzitten in de slokdarm. • candida oesofagitis, een ontsteking van de slokdarm die veroorzaakt wordt door de schimmel candida albicans. Deze schimmel is van nature in het lichaam aanwezig, maar krijgt bij gezonde mensen niet of nauwelijks de kans om klachten te veroorzaken. Bij een verminderde weerstand kan de schimmel zich gaan vermeerderen en een ontsteking veroorzaken. Bijvoorbeeld in de slokdarm. Symptomen Een zorgvrager met eosinofiele oesofagitis kan last hebben van: • problemen met het doorslikken van voedsel (dysfagie) • het gevoel dat het eten niet goed zakt (passageklachten) • pijn op de borst (die niet met hartklachten te maken heeft) • voedselimpactie, waarbij een voedselbrok vast zit in de slokdarm. Er kan geen speeksel en eten meer langs de voedselbrok. De voedselbrok moet dan door een arts met een endoscoop verwijderd worden. Een zorgvrager met een ontsteking van de slokdarm door candida kan last hebben van:

410

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• moeite met slikken, waarbij het zowel lastig kan zijn om vast voedsel door te slikken als vloeibaar voedsel en speeksel • pijn in de buurt van het borstbeen, die branderig maar ook drukkend aan kan voelen en soms uitstraalt naar de rug of de schouderbladen • een witgele aanslag in de mondholte en op de tong (spruw). In zeldzame gevallen ontstaat er een bloeding door de ontsteking van de slokdarm.

Behandeling Eosinofiele oesofagitis is niet te genezen, maar wel te behandelen. De behandeling van eosinofiele oesofagitis bestaat meestal uit het voorschrijven van maagzuurremmers en medicijnen die de allergische reactie en ontsteking verminderen. Wanneer deze behandelingen onvoldoende effect hebben, kan de arts een biological voorschrijven: een specifiek biologisch medicijn dat de onderliggende allergische reactie en ontstekingsreactie aanpakt. Verder kan de behandeling bestaan uit een speciaal dieet om de allergische reactie op voedingsmiddelen te voorkomen. Als de behandelingen niet voldoende helpen en er sprake is van een vernauwing in de slokdarm, kan de arts de slokdarm oprekken met een ballonnetje. Dit gebeurt via een endoscoop.

Adviezen bij eosinofiele oesofagitis

Bij eosinofiele oesofagitis kunnen slik- en passageklachten verminderen door enkele voedingsaanpassingen: • broodmaaltijd: Snijd de korsten van het brood en besmeer het met smeuïg beleg. Drink iets bij iedere hap. • warme maaltijd: Vermijd vezelig vlees zoals rundvlees. Kies voor fijngesneden kip, vis of gepureerde groenten. • aardappelen: Maak aardappelen smeuïger met jus of saus, of vervang ze door puree, pasta of rijst. • nagerecht of tussendoortje: Kies voor zacht (geschild) fruit of een zuivelproduct, zoals yoghurt of vla. Eet rustig, kauw goed en drink voldoende tijdens en na de maaltijd. Voor persoonlijk advies, raadpleeg een diëtist.

411

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Candida oesofagitis wordt behandeld met een antischimmel medicijn. Een langdurige of blijvende behandeling is soms nodig bij mensen met een verlaagde weerstand door een chronische aandoening of bij mensen die medicijnen gebruiken die een candida-infectie kunnen veroorzaken.

Adviezen bij candida oesofagitis

Een zorgvrager met candida oesofagitis kun je adviseren om voedingsmiddelen te vermijden die prikkelend en pijnlijk kunnen zijn, zoals erg hete dranken of voeding, zure producten, scherpe kruiden en alcohol.

Gastritis Gastritis is de medische term voor acute maagvliesontsteking. Hierbij is het slijmvlies van de maag tijdelijk ontstoken. Deze ontsteking ontstaat meestal door een infectie met een bacterie of virus. Soms wordt de ontsteking veroorzaakt door alcoholgebruik, het terugstromen van gal uit de dunne darm richting de maag (gallige reflux) of het langdurig gebruik van bepaalde ontstekingsremmende pijnstillers (NSAID's) en aspirine.

Symptomen Mogelijke klachten zijn: • pijn in de maagstreek • misselijkheid • opgeblazen gevoel • soms (bloed)braken.

412

Behandeling Een acute maagslijmvliesontsteking geneest meestal vanzelf, zodra de oorzaak wordt weggenomen. Het is daarom belangrijk om te stoppen met alcohol en pijnstillers zoals aspirine of NSAID’s in overleg met de huisarts. Paracetamol is een veiliger alternatief. Als andere pijnstillers nodig zijn, kan de arts een maagbeschermend medicijn voorschrijven. Maagzuurremmers kunnen het genezingsproces bevorderen. Gastro-enteritis Gastro-enteritis is de medische term voor buikgriep. Het is een acute ontsteking van de maag- en darmwand. Deze wordt veroorzaakt door een infectie met een virus of bacterie. De aandoening ontstaat vaak ineens.

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Bij buikgriep kan een zorgvrager de volgende klachten hebben: • diarree • overgeven • misselijk zijn • buikpijn • hoofdpijn • soms koorts.

Bij heftige diarree en overgeven kan een zorgvrager uitdrogen. Dit is te merken aan de volgende symptomen: • erg veel dorst • niet of weinig plassen • suf zijn • duizelig zijn of flauwvallen. Behandeling Buikgriep gaat meestal vanzelf over binnen een week. Na vier tot zeven dagen zijn de klachten meestal weg. Het is belangrijk om goed te drinken om uitdroging te voorkomen. Medicijnen zijn meestal niet nodig. Was regelmatig de handen om anderen niet te besmetten. Bel de huisarts als een zorgvrager zijn medicatie niet goed op kan nemen door diarree.

Een zorgvrager met buikgriep kun je de volgende adviezen geven: • Zorg ervoor dat je extra drinkt, vooral na diarree of bij overgeven. • Drink kleine beetjes (elke vijf tot tien minuten) bij braken. • Vermijd frisdrank en energiedrankjes. • Begin met kleine hoeveelheden eten als je weer trek hebt.

Appendicitis Appendicitis is de medische term voor blindedarmontsteking. Hierbij is het wormvormig aanhangsel ontstoken. Een blindedarmontsteking ontstaat meestal heel plotseling. Daarom wordt de aandoening vaak acute blindedarmontsteking genoemd. Symptomen Bij een blindedarmontsteking heeft iemand last van:

413

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• plotselinge, hevige pijn rondom de navel, die meestal afzakt naar rechtsonder in de buik (omdat de ligging van de blinde darm niet altijd hetzelfde is, kan de zorgvrager ook op een andere plek pijn hebben) • misselijkheid / braken • verhoging • algehele malaise. Behandeling De ontstoken blinde darm moet operatief verwijderd worden. Gebeurt dit niet, dan kan de appendix doorbreken, waardoor de pus van de ontsteking in de buikholte stroomt. Er ontstaat dan buikvliesontsteking. Hier kan iemand erg ziek van worden.

Diverticulitis Op zwakke plekken in de dikke darm kunnen divertikels ontstaan. Dit zijn uitstulpingen die naar buiten steken, in de richting van de buikholte. Dat is op zichzelf geen probleem en geeft geen klachten.

Er ontstaat wel een probleem wanneer in de divertikels ontlasting met bacteriën achterblijft. Hierdoor kan het slijmvlies van de dikke darm op die plek gaan ontsteken. Dit heet diverticulitis.

414

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleekgunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=06ab33c186057024c6fcfdd40f783c9d&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-fb84e48e-4b46-4482-9534-5d0ce59252d8.png

Divertikels zijn uitstulpingen in de darm. Als daarin bacteriën blijven steken, kan dat tot ontstekingen en bloedingen leiden.

Behandeling Divertikels hoeven niet behandeld te worden, maar het is wel belangrijk dat de ontlasting soepel blijft om diverticulitis te voorkomen. Hiervoor wordt het advies gegeven om vezelrijk voedsel te eten.

Symptomen Symptomen van diverticulitis zijn: • buikpijn en krampen • koorts • een opgezette buik • een verandering in de ontlasting: obstipatie of juist diarree • misselijkheid/braken • bloedverlies en slijmverlies uit de anus.

415

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Ook diverticulitis hoeft meestal niet behandeld te worden. Het gaat in de meeste gevallen namelijk vanzelf over. Bij hevige ontstekingen en koorts kan de arts wel antibiotica voorschrijven. Heel soms wordt de zorgvrager opgenomen in het ziekenhuis (vooral bij complicaties) voor een infuus met antibiotica. Wanneer een divertikel knapt, kan de darminhoud de buikholte in stromen. Er is dan sprake van een darmperforatie: een scheur of gat in de wand van de darm. Dit kan leiden tot een ernstige buikvliesontsteking (peritonitis) en is een medisch spoedgeval. Dit is een levensbedreigende situatie, waarbij direct geopereerd moet worden. Je herkent de situatie aan de volgende symptomen: plotselinge, hevige buikpijn, koorts, misselijkheid en een opgeblazen gevoel.

16.3 Andere acute aandoeningen

Naast ontstekingen en algemene klachten kunnen er ook andere acute aandoeningen ontstaan, zoals een verstopping in de darmen, galstenen, littekenvorming in de lever, zweren en ingewandsbreuken.

Ileus Bij een ileus is er een verstopping in de darmen. Het voedsel kan hierdoor niet verder in het spijsverteringsstelsel en blijft hangen. Er zijn twee vormen: • een obstructie-ileus, die ontstaat door een obstructie zoals een tumor, littekenweefsel, een verdraaiing van de darm of ophoping in de darm (van bijvoorbeeld ingedroogde ontlasting) • een paralytische ileus, die ontstaat doordat de darmen geen peristaltische bewegingen maken door buikvliesontsteking, een abces in de buik, alvleesklierontsteking, het gebruik van bepaalde medicijnen of een grote buikoperatie.

Bij een ileus vindt er geen ontlasting meer plaats. Dat kan levensbedreigend zijn.

416

Symptomen Symptomen van een obstructie-ileus zijn: • aanvallen van hevige buikpijn • veel darmgeluiden • opgezette buik • braken, het braaksel lijkt steeds meer op ontlasting • geen winden kunnen laten

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

• geen ontlasting hebben.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen van een paralytische ileus zijn: • matige, constante buikpijn • geen darmbewegingen en geen darmgeluiden (stille buik) • opgezette buik • braken, het braaksel lijkt steeds meer op ontlasting • geen winden kunnen laten • geen ontlasting hebben.

Behandeling Een ileus moet altijd behandeld worden. Wanneer een zorgvrager niet meer kan ontlasten, kan er namelijk een levensbedreigende situatie ontstaan.

De zorgvrager krijgt eerst een sonde in de maag. Dit is een slangetje waardoor de maaginhoud wordt opgezogen. Zo komt er minder voeding in de darm en ontstaat er dus minder druk op de verstopping. Ook krijgt de zorgvrager een infuus met vocht. Bij een obstructie-ileus moet er altijd geopereerd worden. Tijdens de operatie wordt het deel van de darm met de obstructie verwijderd. De twee uiteinden van de darm worden daarna aan elkaar gehecht.

Galstenen Galstenen (cholelithiasis) kunnen ontstaan door een infectie in de galblaas of doordat er langere tijd gal stilstaat in de galblaas. Het gal dikt dan in en gaat uiteindelijk verstenen. Er zijn verschillende soorten galstenen. Soms zijn ze heel klein, maar ze kunnen ook zo groot worden als een knikker.

417

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen naar de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=c54a0a6ee364f772213944748f739285&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=6&fuid=dir41%2Fid-520068d1-d7dc-4c59-ec6f-2a72df612eb5.png

Galstenen in de galgang blokkeren de aanvoer van gal.

Symptomen Veel mensen hebben galstenen zonder er last van te hebben. Er ontstaan pas klachten wanneer een galsteen klem komt te zitten. Hierdoor kan de galvloeistof niet meer goed doorstromen. De zorgvrager kan dan last krijgen van: • heftige buikpijn, rechts boven in de buik • ontkleurde ontlasting, doordat de galvloeistof niet meer goed doorstroomt • geelzucht, doordat de galvloeistof zich ophoopt in de lever en uiteindelijk in het bloed terechtkomt.

418

Behandeling De diagnose wordt gesteld met behulp van een echoscopie. Behandeling kan soms plaatsvinden met een dieet en/of medicijnen. Als een steentje echt blijft steken, kan dat verwijderd worden met een endoscoop. Soms is een (kijk)operatie nodig.

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Galblaasontsteking Als de galwegen verstopt zitten door galstenen tussen de lever en de galblaas, kunnen bacteriën uit de darmen in de galblaas terechtkomen en daar een galblaasontsteking (cholecystitis) veroorzaken. Symptomen zijn koorts, misselijkheid, braken en pijn in de galblaasstreek. De behandeling bestaat vaak uit rust, infuusvoeding, pijnstillers en antibiotica. Vaak is een operatie noodzakelijk, omdat anders het risico van een galblaasperforatie of galblaasabces groot is. De operatie wordt vaak na enkele dagen uitgevoerd, maar soms pas na enkele maanden. Zonder galblaas kan een mens gewoon leven.

Levercirrose Levercirrose is een chronische aandoening waarbij gezond leverweefsel wordt vervangen door littekenweefsel. Dit gebeurt doordat de lever beschadigd raakt en zich niet meer goed kan herstellen. Het is in feite afbraak van de lever; levercellen gaan kapot en worden vervangen door littekenweefsel. Zo gaat de werking van de lever steeds verder achteruit. Levercirrose kan ontstaan door langdurig alcoholgebruik, auto-immuunziekten, niet-alcoholische leververvetting, een niet goed genezen leverontsteking (hepatitis) of genetische aandoeningen (zoals hemochromatose waarbij overmatig ijzer gestapeld wordt). Ook eiwitondervoeding kan een oorzaak van levercirrose zijn, vooral in ontwikkelingslanden.

Graag aanpassen naa de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=13c2c1b2fef171e13f5401b7c02e8ab6&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-c3510413-1bb7-4303-b7bf-78807204ca23.png

Levercirrose.

Symptomen Bij levercirrose kunnen de volgende klachten ontstaan: • geelzucht (icterus) • jeuk over het hele lichaam

419

donkere urine en lichtgekleurde ontlasting vergrote milt spataderen op de buik verwardheid of bewustzijnsverandering door ophoping van toxische stoffen in het bloed.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• • • •

Ook kan er ascites ontstaan, een ophoping van vocht in de buik. Dit ontstaat doordat weefsel de bloedvaten dichtdrukt. Zo kan bloed uit de poortader niet verder stromen. Het hoopt zich op voor de lever, waardoor er vocht uit de bloedvaten treedt en in de buikholte terechtkomt. De buik wordt zo steeds dikker. Als de zorgvrager hierdoor benauwd wordt, moet het vocht met een punctie verwijderd worden.

Behandeling Levercirrose is niet te genezen, maar de progressie kan wel worden vertraagd. De behandeling richt zich op het verminderen van verdere schade aan de lever en het behandelen van complicaties. Hiervoor kan de behandeling bestaan uit: • advies om te stoppen met alcohol drinken • behandelen van de onderliggende oorzaak, zoals antivirale middelen bij hepatitis • aanpassen van de voeding en leefstijlmedicijnen om klachten te verlichten, zoals diuretica bij vochtophoping. • een levertransplantatie, in ernstige gevallen.

Levercirrose kan ernstige complicaties veroorzaken, zoals leverfalen, slokdarmvarices (uitgezette bloedvaten in de slokdarm die kunnen bloeden) en een verhoogd risico op leverkanker.

420

Zweren in de maag of twaalfvingerige darm Een maagzweer is een beschadiging van het slijmvlies in de maag of in de twaalfvingerige darm. De term maagzweer is een beetje misleidend. De naam maagzweer wordt namelijk zowel gebruikt voor een zweer in de maag (ulcus ventriculi) als voor een zweer in de twaalfvingerige darm (ulcus duodeni). Bij 80% van de zweren gaat het namelijk om zweertjes in de twaalfvingerige darm (Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen, z.d.). Een maagzweer kan ontstaan doordat het maagslijmvlies verzwakt, bijvoorbeeld door bepaald medicijngebruik, pijnstillers, roken en een infectie met de bacterie Helicobacter pylori. Door de verzwakking van het

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

maagslijmvlies kan het maagsap op bepaalde plekken inwerken op de maagwand, waardoor een maagzweer ontstaat. Veel mensen denken dat dit ook kan komen door stress, maar dat is niet zo. Sinds enige tijd is bekend dat de Helicobacter pylori bacterie een grote rol speelt bij het ontstaan van maagzweren (Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen, z.d.). Stress en andere factoren (zoals roken) kunnen de klachten bij maagzweren wel verergeren maar niet veroorzaken. Symptomen Een zorgvrager met een maagzweer heeft vooral last van een zeurende pijn in de maag, vaak vlak voor of na het eten. Andere veelvoorkomende klachten zijn misselijkheid, braken, weinig eetlust, boeren en brandend maagzuur.

Soms zijn de klachten jarenlang aanwezig, maar ze kunnen ook maanden wegblijven en dan weer opnieuw opduiken. Een zorgvrager kan ook een maagzweer hebben zonder dat hij klachten ervaart. Een plotseling optredende maagbloeding kan dan een eerste aanwijzing zijn (MLDS, 2023). Behandeling Een maagzweer kan behandeld worden met middelen die de zuurproductie remmen, omdat de aandoening mede ontstaat door te veel zuur. Als er sprake is van een bacteriële infectie, worden er antibiotica voorgeschreven.

Complicaties: maagbloeding en maagperforatie Als een maagzweer niet behandeld wordt, kunnen bloedvaten in de maagwand beschadigd raken. Hierdoor kan een maagbloeding ontstaan. Zo'n maagbloeding is meestal te herkennen aan een zwarte, teerachtige ontlasting of aan het braken van bloed.

Uiteindelijk kan de maagzweer door de maagwand heen dringen, waardoor er een opening in de maagwand ontstaat. Er is dan sprake van een maagperforatie. Het maagzuur komt vervolgens in de buikholte terecht en veroorzaakt buikvliesontsteking.

Een maagbloeding wordt behandeld met bloedtransfusies. Als het bloeden niet stopt, is een maagoperatie noodzakelijk. Bij een maagperforatie moet er direct geopereerd worden, want het kan levensbedreigend zijn.

421

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Ingewandsbreuk Bij een ingewandsbreuk (hernia inguinalis) puilt er weefsel van de buik en mogelijk de ingewanden (darmen) door een zwakke plek in de buikwand naar buiten. Er zijn verschillende soorten breuken: • een liesbreuk: een uitstulping ter hoogte van de lies, die zichtbaarder wordt bij hoesten of persen, en vaak voorkomt bij mannen • een navelbreuk: een uitstulping rond de navel • een littekenbreuk: die ontstaat op de plek van een litteken van een eerdere operatie.

Graag afbeelding namaken in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Afbeelding zoals deze: https://www.thuisarts.nl/sites/default/files/images/mk_liesbreuk.png

Bij een liesbreuk puilt er weefsel van de buik en darmen door een zwakke plek in de buikwand naar buiten.

422

Symptomen De klachten variëren per type breuk en kunnen bestaan uit: • een zwelling op de plaats van de breuk, zichtbaar bij staan of hoesten • pijn • een branderig of stekend gevoel • het gevoel dat er iets in de weg zit.

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling De behandeling van een ingewandsbreuk hangt af van de klachten en het type breuk. Bij een navelbreuk wordt soms afgewacht als er geen klachten zijn. Bij een liesbreuk wordt vaak wel gekozen voor een operatie, vooral als een zorgvrager veel pijn heeft of als de breuk groter wordt. De operatie kan via een open procedure of een kijkoperatie (laparoscopie) worden uitgevoerd. Hierbij wordt de breuk teruggeplaatst en de buikwand versterkt met een kunststof matje. Als er sprake is van een beklemde breuk (waarbij een deel van de darm bekneld raakt) is een spoedoperatie noodzakelijk.

16.4 Chronische aandoeningen

Als verpleegkundige zul je ook regelmatig te maken krijgen met zorgvragers die een chronische aandoening hebben aan het spijsverteringsstelsel. Voorbeelden zijn de ziekte van Crohn, colitis ulcerosa, een lactose-intolerantie, een gluten-intolerantie en het prikkelbaredarmsyndroom.

Ziekte van Crohn Bij de ziekte van Crohn zijn de darmen chronisch ontstoken. De ontstekingen kunnen voorkomen in het gehele spijsverteringskanaal, maar meestal zijn de dunne darm, dikke darm, en/of de endeldarm ontstoken. De ziekte ontstaat door een auto-immuunreactie van het lichaam. Het lichaam valt hierbij de eigen cellen aan. Het is nog niet duidelijk waarom dit precies gebeurt.

Symptomen De symptomen van de ziekte van Crohn zijn per zorgvrager verschillend. De zorgvrager kan bijvoorbeeld last krijgen van: • diarree of dunne ontlasting, doordat de ontstoken darm te weinig water opneemt • gewichtsverlies, bloedarmoede of een groeiachterstand doordat de darmen te weinig voedingsstoffen opnemen • vermoeidheid, doordat de voedingsstoffen niet goed worden gebruikt • buikpijn • koorts • bloedverlies. Behandeling De ziekte van Crohn kan niet genezen worden. Wel kan medicatie worden toegediend om de klachten te verlichten, opvlammingen te voorkomen en infecties te behandelen. Er kunnen bijvoorbeeld ontstekingsremmers en

423

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

afweeronderdrukkende medicijnen voorgeschreven worden. Soms moet er geopereerd worden, bijvoorbeeld wanneer de darm ernstig vernauwd is door een ontsteking of bij ernstige abcessen en fistels. Het aangedane deel van de darm wordt dan operatief verwijderd. Soms krijgt de zorgvrager hierna tijdelijk een stoma. Colitis ulcerosa Bij colitis ulcerosa is de dikke darm chronisch ontstoken en ontstaan er zweren. De ontsteking zit in het slijmvlies aan de binnenkant van de dikke darm. Het is een aaneengesloten ontsteking.

Graag aanpassen aan de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=5476155e102c491048dfdcad7ad91725&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-aa1c974f-8849-4fd2-bc19-70a1fd6daecc.png

Verschil tussen de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa.

424

Het is nog onbekend waardoor colitis ulcerosa wordt veroorzaakt. Wel weten we dat bepaalde factoren een rol spelen bij het ontstaan van de ziekte. Dit zijn: erfelijkheid, stress, roken, bacteriën in de darm en het afweersysteem. Symptomen De klachten door colitis ulcerosa verschillen per zorgvrager. Mogelijke symptomen zijn: • diarree, vaak met bloed en slijm • buikpijn • vermoeidheid

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

gewichtsverlies moeite met het ophouden van ontlasting opgezette buik misselijkheid verminderde eetlust koorts.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• • • • • •

Behandeling Colitis ulcerosa is niet te genezen. De behandeling richt zich op het bestrijden van de ontsteking en het verlichten van klachten. Hiervoor kan medicatie voorgeschreven worden.

Er kan geopereerd worden wanneer de medicatie onvoldoende werkt. Tijdens de operatie wordt het ontstoken gedeelte van de dikke darm verwijderd. Bij hevige klachten kan er ook voor gekozen worden om de hele dikke darm (inclusief de endeldarm) te verwijderen. Na de operatie krijgt de zorgvrager een stoma. In sommige gevallen is dit een blijvende stoma.

Coeliakie Een zorgvrager met coeliakie heeft een intolerantie voor gluten, een eiwit dat voorkomt in tarwe, gerst en rogge. Dat betekent dat hij gluten niet kan verdragen. Wanneer iemand met coeliakie gluten eet, veroorzaakt dit een immuunreactie die de dunne darm beschadigt. Wanneer iemand met coelieakie regelmatig in aanraking komt met gluten, gaan de darmvlokken in de dunne darm kapot.

425

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Graag aanpassen aan de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=456d7b7521561c3bfc03bf2cfc79c065&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-cb4df4e2-6fde-40e0-9c2e-171b4173b631.png

Door gluten gaan de darmvlokken van mensen met coeliakie kapot.

426

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Door coeliakie kan een zorgvrager uiteenlopende klachten krijgen. Mogelijke klachten zijn: • aanhoudende diarree • stinkende, vettige ontlasting • een opgezette buik • buikpijn • overgeven • een verminderde eetlust • verstopping.

Behandeling De enige behandeling van coeliakie bestaat uit het volgen van een dieet zonder gluten. Als een zorgvrager dit dieet volgt verdwijnen al zijn klachten, maar dit kan wel lastig zijn. Gluten zitten namelijk in heel veel verschillende producten. Lactose-intolerantie Bij een zorgvrager met een lactose-intolerantie worden melkproducten niet goed afgebroken in het spijsverteringsstelsel. Melkproducten bevatten namelijk lactose. Om deze lactose af te kunnen breken is een enzym nodig. Dit enzym heet lactase. Iemand met een lactose-intolerantie maakt te weinig lactase aan, waardoor het melkproduct niet goed verteerd wordt.

Symptomen Een zorgvrager met een lactose-intolerantie kan last krijgen van de volgende klachten: • winderigheid • opgeblazen gevoel • diarree • buikpijn en krampen.

Door het tekort aan lactase komt de lactose onverteerd in de dikke darm. Daar gaan de bacteriën ermee aan de slag. Hierdoor gaat de lactose vergisten. Dit veroorzaakt klachten bij de zorgvrager.

427

Scheutje melk

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Lotte (35) heeft sinds een paar jaar lactose-intolerantie en vermijdt daarom melk en andere zuivelproducten. Tijdens een familiediner vertelt ze dit opnieuw aan haar tante, die het lastig vindt om te begrijpen. “Je kunt toch wel een klein beetje melk drinken? Je krijgt er niet meteen een allergische reactie van”, zegt haar tante terwijl ze een schenkkan melk aanreikt. Lotte legt uit dat ze geen allergie heeft, maar dat haar lichaam lactose niet goed kan verteren. Ze krijgt er buikpijn en diarree van. Haar tante knikt, maar doet toch een scheut melk in de aardappelpuree voor de smaak. Wanneer Lotte even later met buikpijn aan tafel zit, merkt haar tante op: “Ach, je stelt je vast een beetje aan. Iedereen heeft wel eens last van z’n buik.” Lotte voelt zich niet serieus genomen en besluit de rest van de maaltijd maar over te slaan.

Behandeling Een lactose-intolerantie wordt behandeld door lactose zo veel mogelijk weg te laten uit de voeding. Voor de meeste zorgvragers is het niet nodig om helemaal lactosevrij te eten. Het lichaam kan kleine hoeveelheden lactose vaak nog wel afbreken. Wanneer de zorgvrager toch graag een keer een melkproduct wil nemen, kan hij tabletten innemen die het enzym lactase bevatten.

Prikkelbaredarmsyndroom Bij het prikkelbaredarmsyndroom (PDS) heeft een zorgvrager regelmatig buikpijn en problemen met de ontlasting. Het is niet precies bekend waardoor dit ontstaat, maar waarschijnlijk heeft het te maken met: • extra gevoeligheid van de darm • een verstoorde samenwerking tussen de darmen en hersenen • te veel of te weinig bewegingen van de darmen • een veranderd microbioom.

428

Symptomen Klachten variëren per persoon en kunnen bestaan uit: • buikpijn en krampen • winderigheid en opgeblazen gevoel • veranderingen in de stoelgang, zoals diarree, verstopping of wisselend patroon

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

• slijm bij de ontlasting.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Het prikkelbare darm syndroom is niet te genezen, maar de klachten kunnen verminderd worden met aanpassingen in voeding (gezond voedsel en voldoende vezels), meer beweging, het verminderen van stress en het vermijden van triggers, zoals vet en koffie.

16.5 Kanker in het spijsverteringsstelsel

In het spijsverteringsstelsel kunnen op verschillende plekken tumoren voorkomen. Veelvoorkomende vormen van kanker zijn slokdarmkanker, maagkanker en darmkanker.

Slokdarmkanker Bij slokdarmkanker heeft een zorgvrager een kwaadaardige tumor in de slokdarm. Dit wordt ook wel oesofaguscarcinoom genoemd. Het is niet bekend waardoor slokdarmkanker precies ontstaat, maar er zijn wel duidelijke risicofactoren: • roken • te veel alcohol drinken • reflux, waardoor een Barrett-slokdarm ontstaat • ongezonde voeding • overgewicht • bestraling bij kanker.

Symptomen Slokdarmkanker wordt vaak laat ontdekt, omdat er pas klachten optreden wanneer de tumor zich al uitgebreid heeft. Mogelijke klachten zijn: • passageklachten (het gevoel dat eten niet goed zakt of blijft steken) • hoesten en verslikken • pijnlijk/vol gevoel bij het borstbeen • verminderde eetlust • onverklaarbaar gewichtsverlies • schorre stem/heesheid • duizeligheid en vermoeidheid (door bloedarmoede als gevolg van langdurig bloedverlies uit de slokdarm) • teerachtige, pikzwarte ontlasting (door bloedverlies uit de slokdarm) • bloed braken • langdurige hikklachten.

429

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling De behandeling van slokdarmkanker kan curatief en palliatief zijn. Een curatieve behandeling is alleen mogelijk wanneer slokdarmkanker in een vroeg stadium ontdekt is. De curatieve behandeling bestaat vaak uit chemoradiatie (een combinatie van bestraling en chemotherapie) en daarna een operatie, waarbij de tumor en het omliggende weefsel verwijderd worden. Maagkanker Bij maagkanker heeft de zorgvrager een kwaadaardige tumor in de maag. Er kunnen in de maag verschillende tumoren voorkomen. De meest voorkomende is het adenocarcinoom. Deze tumor ontstaat uit de kliercellen van het maagslijmvlies. Andere vormen zijn lymfomen, sarcomen en neuro-endocriene tumoren. Maagkanker kan veroorzaakt worden door een poliep (een woekering van het maagslijmvlies) of een chronische ontsteking van het maagslijmvlies. Ook kan maagkanker erfelijk zijn.

Symptomen In een vroeg stadium geeft maagkanker meestal geen klachten. Later kunnen de volgende symptomen optreden: • verminderde eetlust en afkeer van voedsel met een sterke geur • misselijkheid • passageklachten/snel een vol gevoel hebben • pijn in de bovenbuik • onverklaarbaar gewichtsverlies • brandend maagzuur • duizeligheid en vermoeidheid (door bloedarmoede als gevolg van langdurig bloedverlies uit de slokdarm) • teerachtige, pikzwarte ontlasting (door bloedverlies uit de maag) • bloed braken.

430

Behandeling Afhankelijk van het stadium van de kanker kan er curatief en palliatief behandeld worden. Een curatieve behandeling kan bestaan uit een endoscopische verwijdering van de tumor, een operatie, chemotherapie, bestralingen en doelgerichte behandelingen (zoals het plaatsen van een stent). Vaak wordt er een combinatie van behandelingen ingezet.

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

Darmkanker Ook in de dikke darm en endeldarm kan kanker ontstaan. Een tumor in de dikke darm heet een coloncarcinoom. Een tumor in de endeldarm wordt een rectumcarcinoom genoemd.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Darmkanker ontstaat uit poliepen (bultjes in de wand van de dikke darm). De meeste poliepen in de darm zijn goedaardig en blijven dat ook. Slechts een klein aantal poliepen verandert in een kwaadaardig gezwel of tumor. Het is onbekend waarom sommige poliepen uitgroeien tot een tumor en andere niet.

Verschil divertikels en poliepen

Poliepen zijn iets anders dan divertikels. Het zijn allebei bultjes in de dikke darm, maar poliepen groeien op het slijmvlies van de darm naar binnen en kunnen darmkanker veroorzaken. Divertikels groeien door de darmwand heen de buikholte in en worden nooit kwaadaardig (Maag Lever Darm Stichting, 2018).

Symptomen De symptomen van darmkanker zijn niet altijd hetzelfde. Sommige mensen hebben zelfs helemaal geen klachten. De meest voorkomende symptomen zijn: • bloed of slijm bij de ontlasting • een veranderde stoelgang • buikpijn • gewichtsverlies.

Behandeling De behandeling is afhankelijk van het stadium van de kanker. Bij een curatieve behandeling wordt altijd geopereerd. Verder kunnen bestraling, chemotherapie en doelgerichte therapie ingezet worden. In Nederland wordt een bevolkingsonderzoek uitgevoerd om darmkanker zo vroeg mogelijk op te sporen en te behandelen. In Nederland wordt een bevolkingsonderzoek uitgevoerd om darmkanker zo vroeg mogelijk op te sporen. Kijk op de site van het bevolkingsonderzoek als je hier meer over wilt weten.

431

16.6 Begrippen 16.7 Bronnen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Catharina Ziekenhuis. (z.d.). Ingewandsbreuk. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.catharinaziekenhuis.nl/aandoeningen/ingewandsbreuk/ Maag Lever Darm Stichting. (2023). Aambeien. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/ziekten/aambeien/ Maag Lever Darm Stichting. (2017). Acute maagslijmvliesontsteking. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/ziekten/maagslijmvliesontsteking-acute/

Maag Lever Darm Stichting. (2013). Blindedarmontsteking. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/ziekten/blindedarmontsteking/

Maag Lever Darm Stichting. (2018). Brandend maagzuur. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/ziekten/brandend-maagzuur/

Maag Lever Darm Stichting. (2018). Coeliakie. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/chronische-ziekten/coeliakie/

Maag Lever Darm Stichting. (2017). Colitis ulcerosa. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/chronische-ziekten/colitis-ulcerosa/

Maag Lever Darm Stichting. (2016). De ziekte van Crohn. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/chronische-ziekten/crohn-ziekte-van/

Maag Lever Darm Stichting. (2023). Geelzucht. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/klachten/geelzucht/

Maag Lever Darm Stichting. (2018). Divertikels en diverticulitis. Geraadpleegd op 4 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/ziekten/divertikels-en-diverticulitis/

Maag Lever Darm Stichting. (2018). Lactose-intolerantie. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/chronische-ziekten/lactose-intolerantie/( Maag Lever Darm Stichting )

432

Thema 16 Aandoeningen aan het spijsverteringsstelsel

Maag Lever Darm Stichting. (2018). Maagkanker . Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/kanker/maagkanker/

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Maag Lever Darm Stichting. (2023). Maagzweer. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/ziekten/maagzweer/ Maag Lever Darm Stichting. (2017). Mondslijmvliesontsteking. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/ziekten/mondslijmvliesontsteking/ Maag Lever Darm Stichting. (2022). Prikkelbare Darm Syndroom (PDS). Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/chronische-ziekten/pds-prikkelbare-darm-syndroom/

Maag Lever Darm Stichting. (2018). Slokdarmkanker. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/kanker/slokdarmkanker/ Maag Lever Darm Stichting. (2019). Galstenen. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mlds.nl/ziekten/galstenen/ Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen. (z.d.). Maag en twaalfvingerige darm. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.mdl.nl/ziektebeelden/maag-en-twaalfvingerige-darm

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2022). Ik heb aambeien. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.thuisarts.nl/aambeien/ik-heb-aambeien

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2017). Ik heb een liesbreuk. Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.thuisarts.nl/liesbreuk/ik-heb-liesbreuk

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2022.). Ik heb prikkelbare darm syndroom (PDS). Geraadpleegd op 2 oktober 2024, van https://www.thuisarts.nl/prikkelbare-darm-syndroom-pds/ik-heb-prikkelbare-darm-syndroom-pds. Voedingscentrum. (z.d.). Wat helpt tegen diarree?. Geraadpleegd op 7 oktober 2024, van https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/aandoeningen/wat-helpt-tegen-diarree-eten-voeding.aspx.

Voedingscentrum. (z.d.). Wat helpt tegen verstopping (obstipatie)?. Geraadpleegd op 7 oktober 2024, van https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/aandoeningen/wat-helpt-tegen-verstopping-obstipatie-eten.aspx.

433

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 17 HART- EN VAATSTELSEL

Inhoud thema • Het hart- en vaatstelsel • De bloedsomloop • De boeddruk • Observeren • Begrippen

Het hart en de bloedvaten zorgen ervoor dat alle organen en cellen in het lichaam voldoende bloed krijgen. Het orgaanstelsel vervoert het bloed door het lichaam. Het bloed levert zuurstof en voedingsstoffen aan de weefsels en voert koolstofdioxide en andere afvalstoffen af.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

17.1 Het hart- en vaatstelsel

Het hart pompt het bloed door de rest van het lichaam. Hiervoor zijn diverse onderdelen nodig. Je leert uit welke onderdelen het hart bestaat en hoe de bloedvaten heten die hierbij betrokken zijn.

Het hart Het hart is een holle spier, ongeveer zo groot als een vuist. Door de holtes van het hart stroomt bloed. Dit bloed wordt door samentrekkingen van het hart door het lichaam gepompt.

Het hart ligt in de borstholte, direct achter het borstbeen (sternum). Hier bevindt zich het mediastinum. Dit is de ruimte tussen de longen, waar ook de grote bloedvaten liggen en een deel van de slokdarm. Het hart ligt bovenop het middenrif.

435

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/illustration-thorax-human-heart-lungs-2083532338

Ligging van het hart.

436

Er liggen bij het hart drie belangrijke bloedvaten, waardoor bloed in en uit het hart gaat: • de onderste holle ader: bloed zonder zuurstof komt via dit bloedvat vanuit het onderste deel van het lichaam naar het hart • de bovenste holle ader: bloed zonder zuurstof komt via dit bloedvat vanuit het bovenste deel van het lichaam naar het hart • de longslagaders: bloed zonder zuurstof gaat vanuit het hart naar de longen via deze twee bloedvaten om daar zuurstofrijk te worden • de longaders: vanuit de longen gaat zuurstofrijk bloed via vier longaders (twee uit elke long) naar het hart • de aorta: door dit bloedvat wordt zuurstofrijk bloed vanuit het hart naar de rest van het lichaam gestuurd.

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Holtes en kleppen Het hart wordt ingedeeld in een rechter- en linkerhelft. Deze worden van elkaar gescheiden door een harttussenschot (septum cordis). Deze helften zijn allebei een soort zuigpompen, die tegelijkertijd werken. Ze duwen aan de ene kant bloed weg en zuigen aan de andere kant bloed aan. Zo ontstaat er een drukteverschil in de bloedvaten, waardoor het bloed gaat stromen. Het hart bestaat uit twee holle spieren: de boezemspier en de kamerspier. Bovenaan zit de boezem (atrium), die bloed krijgt via de aders en dit doorgeeft aan de hartkamers. Onderaan zit de kamer (ventrikel), die bloed uit een boezem ontvangt en in een slagader pompt. In totaal bestaat het hart dus uit vier holle ruimtes: • de linkerboezem • de linkerkamer • de rechterboezem • de rechterkamer.

De boezems en kamers worden van elkaar gescheiden door bindweefselringen (de annuli fibrosi cordis). Hierin zitten openingen, waardoor bloed van de ene naar de andere holte kan stromen. Ze worden afgesloten met hartkleppen. Deze zorgen ervoor dat het bloed maar één kant op kan stromen. Ze voorkomen dus dat het bloed terugstroomt. Het hart heeft vier hartkleppen: • In allebei de harthelften zit een klep tussen de boezem en kamer. Deze kleppen worden samen de boezem-kamerkleppen (atrioventriculaire kleppen of AV-kleppen) genoemd: – In de rechter harthelft zit de drieslippige klep (tricuspidaalklep). Deze naam komt van de drie bindweefselslippen waar hij uit bestaat. – De klep tussen de boezem en kamer in de linker harthelft heet de tweeslippige klep (mitralisklep) omdat deze bestaat uit twee bindweefselslippen. • Er zitten ook kleppen op de plekken waar bloed het hart verlaat. Deze kleppen hebben drie kleine zakvormige slippen. Deze hebben de vorm van een halve maan. Daarom worden deze ook wel halvemaanvormige slippen genoemd. Er zijn twee van dit soort kleppen: – In de rechter harthelft bevindt zich de pulmonaalklep. Deze klep zit tussen de rechterkamer en de longslagader. – In de linker harthelft bevindt zich de aortaklep. Deze bevindt zich tussen de linkerkamer en de aorta.

437

Bekijk online het filmfragment over de werking van hart.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Route door het hart Bloed stroomt op de volgende manier door het hart: 1. Via de bovenste en onderste holle ader komt zuurstofarm bloed binnen in de rechterboezem. 2. Van daaruit stroomt het bloed door naar de rechterkamer. 3. Het zuurstofarme bloed gaat via de longslagaders naar de longhaarvaten. Daar komt zuurstof in het bloed. 4. Zuurstofrijk bloed stroomt via de longader naar de linkerboezem. 5. Het bloed stroomt naar de linkerkamer. 6. Het hart pomp het bloed via de aorta naar de rest van het lichaam.

Deze route zorgt ervoor dat zuurstofarm bloed eerst naar de longen gaat om zuurstof op te nemen en daarna zuurstofrijk bloed naar de organen wordt gepompt. Dit proces herhaalt zich continu.

438

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.. Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/structure-heart-valves-anatomy-mitral-valve-2267366199 Vertalen: Superior vena cava: Bovenste holle ader (vena cava superior) / pulmonary artery: longslagaders (arteria pulmonalis) / pulmonary veins: longaders (venae pulmonales) / right atrium: rechter boezem (rechter atrium) / tricuspid valve: drieslippige klep (tricuspidaalklep) / right ventricle: rechter kamer (rechter ventrikel) / pulmonary valve: pulmonaalklep (valva pulmonalis) / inferior vena cava: onderste holle ader (vena cava inferior) / Aorta: grote lichaamsslagader (aorta) / aortic valve: aortaklep (valva aortae) / left atrium: linker boezem (linker atrium) / mitral valve: tweeslippige klep (mitralisklep) / left ventricle: linkerkamer (linker ventrikel)

De holtes (boezems en kamers), kleppen en bloedvaten zorgen er samen voor dat het bloed op de juiste manier wordt rondgepompt.

Buitenkant van het hart De hartwand bestaat uit vier lagen. Van binnen naar buiten zijn dit: • het endocard, de binnenste laag van het hart. De binnenste laag hiervan bestaat uit endotheelweefsel. Dit is heel glad, zodat de bloedcellen die erlangs stromen niet beschadigd worden. • het myocard, de middelste en dikste laag van het hart. Deze laag bestaat vooral uit spierweefsel en zorgt ervoor dat het hart kan samentrekken. Ook liggen in dit deel van het hart de kransslagaders en kransaders, die het hart zelf van bloed voorzien. Deze kransslagaders zijn aftakkingen van de aorta. • het pericard (of hartzakje), de buitenste laag, deze is dubbelwandig en bestaat dus eigenlijk uit twee lagen. – Het viscerale blad (of epicard) is het binnenste blad. Het is vergroeid met het hartoppervlak. – Het pariëtale blad is het buitenste blad. Dit is vergroeid met weefsel rondom het hart, zoals het middenrif en het borstvlies.

439

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

– Tussen de twee lagen zit de pericardholte. Deze holte is gevuld met vocht. Het vocht voorkomt dat omringende weefsels beschadigd worden door het samentrekken van het hart.

440

Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/heart-wall-human-organ-medical-membrane-2197423975 Vertalen: endocardium: endocard / myocardium: myocard / visceral pericardium: viscerale blad van het pericard / parietal pericardium: pariëtale blad van het pericard / pericardial cavity: pericardholte met vocht

Vertalen: endocardium: endocard / myocardium: myocard / visceral pericardium: viscerale blad van het pericard / parietal pericardium: pariëtale blad van het pericard / pericardial cavity: pericardholte met vocht

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bloedvaten Het bloedvatenstelsel bestaat uit verschillende soorten bloedvaten, die helpen om stoffen door het lichaam te vervoeren: • slagaders voeren bloed van het hart weg • haarvaten zorgen voor de uitwisseling van stoffen bij de lichaamscellen • aders voeren het bloed terug naar het hart. Slagaders (arteriën) Slagaders zijn de bloedvaten die zuurstofrijk bloed vanuit het hart naar de organen vervoeren. Ze worden ook wel arteriën genoemd. De slagaders hebben dikke, elastische wanden die bestand zijn tegen de hoge druk waarmee het bloed het hart verlaat. Dit is vooral belangrijk bij grote slagaders zoals de aorta, die rechtstreeks uit het hart komt en het bloed naar de rest van het lichaam pompt. Wanneer het hart samentrekt, komt er namelijk veel bloed tegelijk in terecht. De aorta is de grootste slagader van het lichaam. Ook vertakkingen van de aorta, die bloed naar de organen vervoeren, worden slagaders genoemd. Wanden van kleinere arteriën hebben minder elastisch bindweefsel.

Daarnaast zit er in de wanden glad spierweefsel. Zo kan de wand van de arteriën zich vernauwen (vasoconstrictie) of verwijden (vasodilatatie). Door wijde vaten stroomt meer bloed dan door nauwe vaten. Zo kan het lichaam reguleren naar welke organen meer of minder bloed moet stromen, zodat ieder orgaan op het juiste moment de juiste hoeveelheid zuurstof en voedingsstoffen aangevoerd krijgt.

Kransslagaders Kransslagaders zijn kleine bloedvaten aan de buitenkant van de hart, die het hart voorzien van zuurstofrijk bloed. Ze liggen als een soort krans om het hart heen. Er zijn twee grote kransslagaders: de linker- en rechterkransslagader. Deze vertakken zich in steeds kleiner wordende vaatjes. Samen zorgen ze ervoor dat de hartspier voldoende zuurstof en voeding krijgt. Haarvaten (capillairen) Via slagaders komt het bloed terecht in de haarvaten (capillairen). Deze bloedvaten zijn veel dunner dan arteriën en hebben ook een veel dunnere wand. Via deze dunne wand kunnen zuurstof en voedingsstoffen het bloed

441

verlaten en kan het bloed koolstofdioxide en afvalstoffen opnemen. De haarvaten bevinden zich dan ook in organen waar uitwisseling van stoffen naar weefsels plaatsvindt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Aders (venen) De haarvaten monden uit in de aders (venen). Via de aders stroomt bloed terug naar de holle ader en uiteindelijk naar het hart. Er is een groot verschil in de bouw van aders en slagaders. Aders hebben kleppen die ervoor zorgen dat het bloed maar in één richting kan stromen: terug naar het hart. Deze kleppen zijn vooral belangrijk in de benen, omdat het bloed daar tegen de zwaartekracht in moet stromen richting het hart. Naamgeving aderen De naamgeving van de meeste aders is heel logisch. Ze zijn genoemd naar het orgaan waar ze bij horen. Zo wordt de ader die bloed van de nieren afvoert de nierader genoemd. En de ader die bloed van de hersenen afvoert wordt de halsader genoemd. De enige uitzondering is de poortader. Dit is de ader die de darmen verbindt met de lever.

Slagaders komen altijd uit het hart en zijn zuurstofrijk, behalve de longslagader, die is zuurstofarm. Aders zijn altijd zuurstofarm, behalve de longader, die is zuurstofrijk.

17.2 De bloedsomloop

Het hart- en vaatstelsel zorgt ervoor dat er bloed door het lichaam gepompt wordt. Zo komt de bloedsomloop tot stand: een constante stroming van bloed door het lichaam. Het bloed wordt rondgepompt en circuleert dus door het lichaam. De bloedsomloop wordt daarom ook wel de circulatie genoemd. Er zijn twee verschillende bloedsomlopen: de grote en de kleine bloedsomloop.

442

Grote en kleine bloedsomloop De kleine bloedsomloop vervoert zuurstofarm bloed vanuit de rechterhartkamer naar de longen. Bij de haarvaten rondom de longblaasjes vindt de gaswisseling plaats. Het aangevoerde bloed bevat namelijk veel koolstofdioxide, dat het lichaam moet verlaten (bij uitademing). De koolstofdioxide gaat via de haarvaten naar de longblaasjes. Tegelijkertijd komt er zuurstof via de longblaasjes weer in het bloed. Het zuurstofrijke bloed stroomt dan terug naar het hart. Daar wordt het via de linkerboezem en linkerkamer naar de rest van het lichaam gepompt.

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het zuurstofrijke bloed wordt dan de grote bloedsomloop in gepompt. Dit is de weg via de aorta naar de weefsels. In de grote bloedsomloop geeft het bloed zuurstof en voedingsstoffen af aan alle organen en weefsels van het lichaam. De grote bloedsomloop eindigt als het bloed via de holle ader weer in de rechterboezem komt. Daarna begint de cyclus opnieuw, waarbij het zuurstofarme bloed weer naar de longen wordt gepompt om zuurstof op te nemen.

De grote en kleine bloedsomloop.

Aanpassen naar de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-acte if.nl/meda ifle ir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=afc137967547a331ba00f1d54904293&order=rank&column=12&slitve iw=overve iw&ve iw=preve iw&fle id i=7&fud i=dri41%2Fd i-97cf67c1-871a-4185-a184-5b04f575900f.png

Het bloed doorloopt steeds de grote én kleine bloedsomloop achter elkaar, er is geen keus of splitsing. Dit betekent dat het bloed constant in beweging is, waarbij het zuurstofarm bloed naar de longen gaat en zuurstofrijk bloed naar de rest van het lichaam.

443

Bloed naar de hersenen gaat via de grote bloedsomloop

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Let op: bloed dat via de hals naar het hoofd stroomt, reken je tot de grote bloedsomloop, niet tot de kleine.

De weg naar een orgaan Het bloed komt via de bloedvaten bij alle organen. Dit verloopt zo: • Stoffen komen een orgaan altijd binnen via een haarvat, bijvoorbeeld darmhaarvaten. • Het bloed verlaat een orgaan altijd via een ader. • Daarna komt het bloed in de onderste of bovenste holle ader (behalve als het bloed van de longen komt, dan komt het direct in het hart). • Vanuit de holle aders doorloopt het bloed het hart en de longen. • Het bloed verlaat het hart via de aorta. • Daarna gaat het bloed via een slagader weer naar een orgaan.

444

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

Aanpassen: in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=afc137967547a331ba00f1d54904293&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=8&fuid=dir41%2Fid-bfac69bf-15ce-4bca-f7a6-a892379326cd.png

Bloedvaten in de grote en kleine bloedsomloop.

445

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Samentrekking van het hart Het hart trekt samen om het bloed door het lichaam te pompen. Bij elke samentrekking wordt er bloed in de slagaders gestuwd. Deze samentrekking komt tot stand door elektrische impulsen. Deze impulsen worden doorgegeven door de hartspiercellen. Zo ontstaat een regelmatige samentrekking. Prikkelgeleiding Het hart trekt regelmatig samen doordat het elektrische prikkels doorgeeft. Dit heet de prikkelgeleiding. Hiervoor werken verschillende onderdelen samen: • De sinusknoop wekt uit zichzelf elektrische impulsen op. Daardoor trekken beide boezems samen en daarna ook de kamers. De sinusknoop ligt in de rechterboezem. • Iets onder de sinusknoop ligt de atrioventriculaireknoop: de AV-knoop (of boezemkamerknoop). Die krijgt prikkels van de sinusknoop en geeft in reactie daarop ook weer prikkels af. • Vervolgens worden de prikkels doorgestuurd via de bundel van His. Dit is een smalle bundel van spiercellen tussen de kamers. Deze bundel stuurt de prikkels door naar de onderkant van hart. • Hierna verspreidt het signaal zich over de kamers door de Purkinjevezels. Daardoor trekken ook de kamers samen.

Dankzij de bundel van His en de AV-knoop zit er even tijd tussen het samentrekken van de kamers en van de boezems. Zo krijgen de kamers de tijd om goed vol te lopen voordat het bloed verder wordt gestuwd.

446

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

Graag in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=e5b731330371a04c681a16835baf62a&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=46&fuid=dir41%2Fid-af7a2b1f-cc2b-4ee0-df5b-39ac118ee350.png

Prikkelgeleiding in het hart.

Hartcyclus De hartcyclus bestaat uit het samentrekken en ontspannen van het hart. Door de samentrekking stroomt het bloed uit de kamers in de slagaders. Hierna ontspant het hart weer. Zo kunnen de kamers zich weer met bloed vullen. De periode van samentrekking heet systole en die van ontspanning diastole.

447

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=21bb9c3ebe268fd37386775e403f16de&order=rank&column=12&listview=overview&view=preview&fileid=2&fuid=dir32%2FAnatomie%202%20TH02%2001.jpg

Diastole en systole van het hart.

448

Systole De fase waarin het hart samentrekt heet de systole. Deze fase begint zodra de sinusknoop een signaal verstuurt. De systole bestaat uit twee gedeelten: • boezemsystole, waarbij allebei de boezems samentrekken Hierdoor worden de holle ader en de longaders dichtgeknepen. Het bloed wordt nu in de richting van de kamers gestuwd. Dit is de actieve vullingsfase: de kamers stromen vol. • kamersystole, waarbij de kamers samentrekken Dit gebeurt doordat de prikkels via de bundel van His in de Purkinjevezels zijn gekomen. De kleppen tussen de boezems en kamers slaan hierdoor dicht. Dit hoor je als de eerste harttoon van het hart. Door het samentrekken wordt de bloeddruk zo hoog dat de kleppen richting de longslagader en aorta (halvemaanvormige kleppen) opengeduwd worden. Het bloed stroomt nu in die slagaders. Diastole Na het samentrekken ontspant de hartspier. Het hart komt nu in de rustfase of herstelfase. Dit heet diastole. Tijdens de diastole vult het hart zich weer

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

met bloed, zodat het klaar is voor de volgende hartslag. Doordat de druk van het bloed in het hart afneemt, gaan de halvemaanvormige kleppen weer dicht. Dit is de tweede harttoon die je kunt horen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

ECG De prikkelgeleiding van het hart is heel goed te meten met een elektrocardiogram (ECG). Een ECG registreert de elektrische signalen van de prikkelgeleiding en zet ze om in een grafiek. De pieken geven het moment weer dat het hart samentrekt. De pieken worden benoemd met letters: P, Q, R, S en T. Elke letter staat voor een specifiek deel van de hartcyclus: • P-golf: de P-golf geeft aan wanneer de boezems (atria) samenknijpen om het bloed naar de kamers te pompen. Dit is de eerste kleine piek op het ECG. • QRS-complex: de grootste piek op het ECG die aangeeft wanneer de kamers (ventrikels) samentrekken. De QRS-piek bestaat uit drie delen: een kleine daling (Q), grote stijging (R) en weer een daling (S). Deze piek is groter dan de P-golf omdat de kamers meer kracht nodig hebben om het bloed naar de rest van het lichaam te pompen. • T-golf: dit is het moment waarop de kamers zich weer ontspannen en zich voorbereiden om opnieuw vol te stromen met bloed. De T-golf is meestal kleiner dan het QRS-complex.

Aanpassen: In de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Samenvoegen met afbeelding hieronder (ID-de7399bf)Bron: https://www.shutterstock.com/image-illustration/diagram-heart-waves-pwaves-qrs-complex-2101055536 Samenvoegen met afbeelding hieronder.

449

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Samenvoeging met ID 4b0cd93d. In stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https://stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=2d6c5e675b91338cd93ac5c832488547&column=4&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=img58%2FL10-09.jpgAleen gedeelte in grafiek. Dus pijl links mag weg. Pijlen eronder ook.

Als verpleegkundige is het belangrijk dat je begrijpt hoe een normaal ECG eruit ziet, zodat je het snel kunt herkennen wanneer er iets niet klopt. Als een zorgvrager zich bijvoorbeeld plotseling slecht voelt en het ECG afwijkingen vertoont, kan dit een teken zijn van een aandoening aan het hart. Je kunt dan snel een arts inschakelen.

17.3 De bloeddruk

De bloeddruk (tensie) is de druk die op de de bloedvaten staat. Je kunt het vergelijken met een waterleiding: er moet genoeg druk zijn om het water door de kraan te laten stromen. Op dezelfde manier moet de bloeddruk hoog genoeg zijn om het bloed door je hele lichaam te kunnen pompen. Maar wanneer de bloeddruk te hoog is, kan dit schade veroorzaken aan de bloedvaten. Er wordt dan namelijk te veel druk op uitgeoefend.

450

Bloeddruk De bloeddruk is de druk van het bloed tegen de vaatwand. Die druk is niet altijd even hoog. Denk aan een fietsband: als daar weinig lucht in zit, kun je de band nog een stukje induwen. Als er veel lucht in zit, duwt de lucht hard tegen de band: de druk van de lucht is groter.

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bovendruk en onderdruk De bloeddruk wordt uitgedrukt in bovendruk over onderdruk, bijvoorbeeld 120 over 80 mmHg (schrijfwijze: RR 120/80): • De bovendruk (systolische bloeddruk) is de druk op de bloedvaten als het hart zich net heeft samengetrokken. Het bloed wordt dan via de aorta in de slagaders gedrukt. Op dit moment is de druk in de slagaders het hoogst, omdat het hart het bloed krachtig naar de rest van het lichaam pompt. • De onderdruk (diastolische bloeddruk) is de druk van het bloed tegen de vaten als het hart in rust is. De bloeddruk is dan een stuk lager. Dit is het moment waarop het hart zich weer vult met bloed en klaar is voor de volgende slag. RR 120/80 betekent dat de systolische druk 120 mmHg is en de diastolische druk 80 mmHg. Dit is een normale bloeddruk voor een gezonde volwassene.

Bloeddruk meten.

Bij het ouder worden stijgt de bovendruk, doordat de vaten minder elastisch worden. Ze bewegen minder makkelijk mee, waardoor de druk op de vaten toeneemt.

451

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bloeddruk opschrijven De bloeddruk wordt uitgedrukt in mmHg (millimeter kwik). Bij het noteren van de bloeddruk zet je er altijd de afkorting RR voor. RR staat voor Riva Rocci, dit is de uitvinder van de bloeddrukmeting. Dit is een internationale standaard om aan te geven dat het om een bloeddrukmeting gaat.

Voorbeeld

Bij het opschrijven van de bloeddruk noteer je bijvoorbeeld RR 120/70. Hierbij is 120 de bovendruk en 70 de onderdruk.

452

Factoren die invloed hebben op de bloeddruk De bloeddruk kan door allerlei oorzaken hoger of lager worden: • de hoeveelheid bloedplasma Hoe meer bloed er is, hoe hoger de druk wordt, omdat het bloed harder tegen de vaten drukt als er meer bloed aanwezig is. Bij uitdroging, wanneer er minder vocht in het bloed zit, kan de bloeddruk dalen. De hoeveelheid plasma hangt ook samen met de concentratie eiwitten en zouten in het bloed. Door zware verwondingen kan het bloedvolume afnemen. • de elasticiteit van de bloedvaten Vooral slagaders zijn zeer elastisch. Elastische vaten kunnen zich uitzetten en weer vernauwen, wat helpt om de bloeddruk stabiel te houden. Maar die elasticiteit neemt af bij het ouder worden. Als de vaten stijver worden, kan dit leiden tot hoge bloeddruk. • de grootte van de aders Aders kunnen nauwer worden doordat ze dichtslibben, bijvoorbeeld door een ophoping van vet en cholesterol. Hierdoor worden de bloedvaten minder flexibel en verhoogt de bloeddruk. Ook kunnen sommige hormonen, zoals cortisol, aldosteron of schildklierhormonen, de bloeddruk beïnvloeden. Geneesmiddelen kunnen een verwijdende of vernauwende werking hebben, en door een allergische reactie of een benauwde omgeving kan de bloeddruk dalen. • de slagkracht van het hart Hoe minder hard het hart slaat, hoe lager de bloeddruk wordt.

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De bloeddrukregulatie Een van de belangrijkste systemen die de bloeddruk reguleert is het Renine-Angiotensine-Aldosteron Systeem (RAAS). Dit systeem reguleert de bloeddruk en het vochtgehalte in het lichaam, zodat organen zoals de hersenen en nieren voldoende bloed krijgen. Het zorgt ervoor dat de bloeddruk stijgt wanneer het lichaam dit nodig heeft, bijvoorbeeld als er te weinig bloed naar de hersenen of nieren gaat. RAAS staat voor: • Renine: Wanneer de bloeddruk te laag is, maken de nieren een stof aan die renine heet. Dit is het startpunt van het RAAS. Renine zet een ander eiwit om in angiotensine I. • Angiotensine I en II: Angiotensine I wordt door een enzym omgezet in angiotensine II. Dit stofje zorgt ervoor dat de bloedvaten samentrekken. Zo stijgt de bloeddruk (door het vernauwen van de bloedvaten wordt het bloed sneller door het lichaam gepompt, wat de druk verhoogt). • Aldosteron: Angiotensine II stimuleert ook de bijnieren om aldosteron af te geven. Aldosteron is een hormoon dat ervoor zorgt dat de nieren meer zout en water vasthouden. Hierdoor wordt het bloedvolume hoger. Hoe meer vocht er in het bloed zit, hoe hoger de druk. Dit helpt om de bloeddruk stabiel te houden.

17.4 Observeren

Als verpleegkundige kun je diverse observaties en controles uitvoeren om de circulatie te beoordelen. Zo kun je de kleur van de huid, de ademhaling, het bewustzijn en de dikte van de halsvenen observeren. Ook kun je pijn, een veranderde urineproductie of eventuele oedeemvorming opmerken. Of je voert metingen uit, bijvoorbeeld om de temperatuur, hartfrequentie, bloeddruk of capillaire refill te bepalen.

Kleur van de huid De kleur van de huid kan veel vertellen over de doorbloeding en zuurstoftoevoer: • Een bleke huid kan duiden op een verminderde bloedtoevoer, bijvoorbeeld door een lage bloeddruk of een shock. • Een cyanotische (blauwe) huid wijst op een tekort aan zuurstof in het bloed, vaak door problemen met het hart of de longen. • Een roodkleurige huid kan een teken zijn van ontsteking, infectie, of een te hoge bloeddruk.

453

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Ademhaling Door de ademhaling te observeren, kun je ook meer informatie krijgen over de circulatie. Let hiervoor op: • de frequentie en diepte van de ademhaling: een snelle, oppervlakkige ademhaling kan wijzen op problemen zoals hartfalen, shock of ademnood • kortademigheid (dyspneu), wat een teken kan zijn van een slechte zuurstofvoorziening door de bloedsomloop, bijvoorbeeld door hartfalen of een longembolie. Zo kunnen zorgvragers met hartfalen vooral in ligstand moeite hebben met ademen (orthopneu). Bewustzijn Veranderingen in het bewustzijn kunnen een teken zijn van een verminderde bloeden zuurstoftoevoer naar de hersenen: • slaperigheid of verwardheid kunnen wijzen op een zuurstoftekort (hypoxie) • het verlies van bewustzijn kan een teken zijn van ernstige problemen met de bloedsomloop, zoals een hartstilstand.

Jugulaire venedruk (JVD) De jugulaire venedruk (JVD) is de druk in de halsvenen. Bij een slechte hartfunctie kan deze druk groter worden. Vergrote halsvenen kunnen daarom een teken zijn van problemen met het hart. Dit komt vaak voor bij zorgvragers met een verminderde pompfunctie van het hart, waarbij het bloed zich ophoopt in de aderen.

Pijn Observeer ook altijd of de zorgvrager pijn heeft. Pijn kan op verschillende plekken wijzen op problemen met het hart- en vaatstelsel: • Pijn op de borst kan wijzen op ischemie. Hierbij is er onvoldoende bloedtoevoer naar het hart, wat kan leiden tot een hartinfarct. • Pijn in de benen, vooral tijdens het lopen, kan erop wijzen dat de slagaders in de benen vernauwd zijn. • Pijn op andere plekken, zoals de buik, kan erop wijzen dat de organen te weinig bloed krijgen (ischemie).

454

Urineproductie Een verminderde urineproductie kan ook wijzen op problemen met de circulatie. Er kan sprake zijn van een verminderde urineproductie (oligurie) of helemaal geen urineproductie (anurie). Beiden kunnen ontstaan door een verminderde bloedtoevoer naar de nieren.

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Oedeemvorming Bij oedeem hoopt er vocht op in het lichaam, waardoor er een zwelling ontstaat. Dit komt vaak voor in de benen en enkels, maar kan ook in andere lichaamsdelen voorkomen. De zwelling kan een teken zijn van vochtretentie door een slechte hartfunctie (hartfalen) of veneuze insufficiëntie. Temperatuur van de huid De temperatuur van de huid kan je ook informatie geven over de doorbloeding: • Een koude huid, vooral bij de ledematen zoals vingers en tenen, kan wijzen op een verminderde doorbloeding. Bijvoorbeeld door vasoconstrictie of hartfalen. • Een warme huid kan ontstaan door koorts, een infectie of een ontsteking.

Pols controleren Je kunt de pols controleren om te achterhalen of er problemen zijn met het hart- en vaatstelsel. Je let hierbij op de: • Hartfrequentie: Een normale hartfrequentie ligt tussen de zestig en honderd slagen per minuut. Bij tachycardie is er sprake van een te snelle hartfrequentie (meer dan honderd slagen per minuut). Bradycardie is een te trage hartfrequentie (minder dan zestig slagen per minuut). • Kwaliteit van de hartslag: De hartslag kan krachtig, zwak of onregelmatig zijn. Een zwakke hartslag kan een teken zijn van een lage bloeddruk of een slechte hartfunctie. Onregelmatigheden in de hartslag kunnen wijzen op hartritmestoornissen.

Een lage hartslag hoeft niet altijd een probleem te zijn, zoals bij sporters. Lees meer informatie over een lage hartslag online.

Bloeddruk Je kunt ook de bloeddruk meten bij mogelijke problemen aan het hart- en vaatstelsel. • Er is sprake van een te hoge bloeddruk (hypertensie) bij een bloeddruk van 140/90 mmHg of hoger. Op lange termijn kan een te hoge bloeddruk schade veroorzaken aan de bloedvaten en organen. • Er is sprake van een te lage bloeddruk (hypotensie) bij een bloeddruk van 90/60 mmHg of lager. Ook dit kan een teken zijn van problemen met het hart- en vaatstelsel. Een lage bloeddruk kan leiden tot een verminderde doorbloeding van vitale organen. • Plotselinge veranderingen in de bloeddruk kunnen waarschuwingssignalen zijn voor ernstige aandoeningen zoals hartfalen, shock of een bloeding.

455

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Capillaire refill De capillaire refill is een test om de perifere doorbloeding te controleren. Druk kort op een nagelbed tot het wit wordt en laat dan los: • Normaal gesproken komt de kleur binnen twee seconden terug. • Een verlengde capillaire refill (langer dan twee seconden) kan wijzen op een verminderde perifere doorbloeding.

17.5 Begrippen 17.6 Bronnen

Bouman, L. M., Bernards, J. A., & Boddeke, H. W. G. M. (2008). Medische fysiologie (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum. Dalm, V., Dekker, L., Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom.

Hartstichting. (z.d.). Bouw en werking hart. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/bouw-en-werking-hart

Hartstichting. (z.d.). Wat is bloeddruk?. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/risicofactoren/gids-bloeddruk/wat-is-bloeddruk?tab=1

Medicinfo. (z.d.). Hartcyclus en hartminuutvolume. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://encyclopedie.medicinfo.nl/hartcyclus-en-hartminuutvolume/bbf66b23bcf9480ea6c3eda29d255f50 Nederlandse Huisartsen Genootschap. (z.d.). ABCDE-methode. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://www.nhg.org/thema/spoedzorg/abcde-methode/

Nederlandse Vereniging voor Cardiologie. (z.d.). Bloedsomloop. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://www.hartwijzer.nl/bloedsomloop

Nederlandse Vereniging voor Cardiologie. (z.d.). Hartkleppen. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://www.hartwijzer.nl/hartkleppen

456

Nederlandse Vereniging voor Cardiologie. (z.d.). Het hart. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://www.hartwijzer.nl/het-hart

Thema 17 Hart- en vaatstelsel

Nederlandse Vereniging voor Cardiologie. (z.d.). Kamers en boezems. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://www.hartwijzer.nl/kamers-en-boezems

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Nederlandse Vereniging voor Cardiologie. (z.d.). Kransslagaders. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://www.hartwijzer.nl/kransslagaders Nederlandse Vereniging voor Cardiologie. (z.d.). Prikkelgeleidingssysteem. Geraadpleegd op 16 oktober 2024, van https://www.hartwijzer.nl/prikkelgeleidingssysteem

Schünke, M., Schulte, E., & Schumacher, U. (2010). Prometheus Anatomische Atlas: Algemene Anatomie en Bewegingsapparaat. (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

457

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

THEMA 18 AANDOENINGEN AAN HET HART- EN VAATSTELSEL Inhoud thema • Aandoeningen aan de bloedvaten • Aandoeningen aan het hart • Hartritmestoornissen • Aangeboren hartafwijkingen • Verdieping • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Dankzij het hart- en vaatstelsel wordt bloed door het hele lichaam gepompt, waardoor zuurstof en voedingsstoffen alle delen van het lichaam kunnen bereiken. Wanneer er iets gebeurt met het hart of de bloedvaten, wordt dit transport verstoord. Een aandoening aan het hart en de bloedvaten kan daarom altijd levensbedreigend worden.

18.1 Aandoeningen aan de bloedvaten

De bloedvaten zijn de snelweg door het lichaam. Een aandoening aan de bloedvaten zorgt ervoor dat het bloed niet meer ongehinderd door kan stromen. Dat kan grote gevolgen hebben: weefsels kunnen te weinig zuurstof krijgen en uiteindelijk zelfs afsterven.

Hoge bloeddruk Er is sprake van een hoge bloeddruk (hypertensie) wanneer de bloeddruk RR 140/90 of hoger is. Meet een zorgvrager de bloeddruk zelf thuis? Dan is er sprake van een hoge bloeddruk bij RR 135/85. De bloeddruk is thuis namelijk meestal iets lager dan bij de arts (Hartstichting, z.d.). Het risico op hart- en vaatziekten is groter bij een hoge bovendruk dan bij een hoge onderdruk.

Symptomen Veel mensen merken niet dat zij een hoge bloeddruk hebben. Bij een ernstig verhoogde bloeddruk kunnen er wel klachten ontstaan, zoals hoofdpijn, vermoeidheid, misselijkheid, kortademigheid en rusteloosheid. Heeft een zorgvrager een of meer van deze symptomen? Meet dan de bloeddruk.

Behandeling Een hoge bloeddruk verhoogt de kans op hart- en vaatziekten. Dit komt doordat er een grotere druk op de bloedvaten komt te staan, waardoor ze kunnen beschadigen. Ook moet het hart steeds harder werken om het bloed rond te pompen, waardoor de hartspier dikker en stijver kan worden. Het is daarom belangrijk om de bloeddruk te verlagen. Dat kan door gezond te leven, volgens de volgende adviezen: • Eet gezond en let op zout. • Val af bij overgewicht. • Beweeg elke dag. • Drink minder alcohol. • Rook niet.

459

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Soms is het aanpassen van de leefstijl niet voldoende. Dan kan er medicatie voorgeschreven worden. Bij een bovendruk boven de 180 krijgt de zorgvrager vrijwel altijd medicijnen. Dit kunnen de volgende medicijnen zijn: • plaspillen (diuretica), die ervoor zorgen dat de nieren meer urine produceren. De zorgvrager gaat meer plassen, waardoor de druk op de bloedvaten afneemt en de bloeddruk daalt. • bètablokkers, die ervoor zorgen dat het hart minder hard hoeft te werken. Het hart verbruikt minder zuurstof en de hartfrequentie daalt. Hierdoor staat er minder druk op de bloedvaten en daalt de bloeddruk. • ACE-remmers en angiotensine-receptor-blokkers (ARB's), die inspelen op de samenhang tussen hart, vaatwand en nierfunctie. Hierdoor verwijden de bloedvaten en daalt de bloeddruk. • calciumantagonisten, die ervoor zorgen dat de bloedvaten verwijden en het hart minder hard hoeft te werken, waardoor de bloeddruk daalt.

Slagaderverkalking Slagaders kunnen smaller worden door slagaderverkalking (atherosclerose). Bij deze aandoening verharden en vernauwen de slagaders door de opbouw van vetachtige stoffen, cholesterol, calcium en witte bloedcellen in de wand van de slagader. Dit proces heet slagaderverkalking, omdat zich kalk af kan zetten in de verdikking. Dit heet plaque.

Bij de geboorte zijn slagaders glad van binnen. Dit kan gedurende het leven veranderen doordat de binnenkant van de slagaders beschadigd raakt. Bij een gladde vaatwand kan er niets blijven hangen. Alle stoffen in het bloed stromen goed door. Wanneer de binnenkant beschadigd raakt, wordt dit anders. Witte bloedcellen en vette stoffen (zoals cholesterol) kunnen door de vaatwand heen dringen. Ze gaan zich ophopen in de vaatwand, die hierdoor steeds dikker wordt.

460

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

Slagaderverkalking.

Bij iedereen ontstaat slagaderverkalking. Maar sommige factoren kunnen de aandoening wel verergeren. Risicofactoren zijn: roken, een hoge bloeddruk, hoog cholesterol, diabetes, overgewicht en langdurige stress.

Slagaderverkalking komt zowel bij mannen als bij vrouwen voor. Er zijn wel verschillen in de vorming van de plaques: • Bij mannen is de totale hoeveelheid plaque groter dan bij vrouwen. • Bij vrouwen ontstaan de plaques vaak over een grotere lengte. Ze bevinden zich vaak in de kleinere bloedvaten. Bij mannen ontstaan de plaques juist in een grotere tak van een (krans)slagader. (Hartstichting, z.d.) • Bij vrouwen zijn de plaques vaak anders samengesteld dan bij mannen. Hierdoor zijn ze stabieler en ontstaan er minder snel scheurtjes in de plaque.

461

• Bij vrouwen wordt de vaatwand beschermd door vrouwelijke hormonen (oestrogenen). Maar rondom de overgang neemt dit hormoon af. De vaatwand wordt dan kwetsbaarder, waardoor de kans op beschadiging groter wordt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Door de plaque kan er minder bloed door de slagader stromen. Hierdoor kunnen weefsels te weinig zuurstof krijgen. Hier hoeft iemand niet direct last van te krijgen. Vaak ontstaan er pas klachten als een slagader erg vernauwd is. Mogelijke klachten zijn dan: • pijn op de borst bij het sporten of heftige emotie, door vernauwingen bij het hart (angina pectoris) • pijn tijdens het lopen, door vernauwingen in de benen (etalagebenen).

Bekijk het filmfragment over etalagebenen van de Hartstichting.

462

Behandeling De behandeling is afhankelijk van de ernst van de slagaderverkalking en de gevolgen. Mogelijke behandelingen zijn: • medicatie, zoals bloedverdunners, bloeddrukverlagers en cholesterolverlagers • trombolyse, waarbij er medicatie wordt gegeven die een bloedprop afbreekt, bijvoorbeeld bij een hartinfarct, beroerte of longembolie. Dit is echter niet zonder gevaren, want het geeft een risico op bloedingen (Leids Universitair Medisch Centrum, 2024). • looptraining onder begeleiding, bij slagaderverkalking in de benen • een dotteren stentbehandeling, waarbij de arts een katheter (slangetje) naar de afgesloten slagader brengt. Hierop zit een kleine ballon. Bij de vernauwing wordt de ballon opgeblazen. De ballon duwt de vernauwing aan de kant. Dit heet dotteren. Op de plek waar gedotterd is, kan ook een stent geplaatst worden. Dit is een klein buisje, dat het bloedvat openhoudt en zo voorkomt dat de vaatwand naar binnen veert. • een bypassoperatie, waarbij de chirurg een omleiding rond een vernauwde of geblokkeerde slagader maakt, met behulp van een bloedvat uit een ander deel van het lichaam, zoals de borstkas of het been.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

Dotter- en stentbehandeling.

Myocardinfarct Bij een myocardinfarct raakt een kransslagader plotseling volledig geblokkeerd. Hierdoor stopt de toevoer van bloed naar een deel van het hart. Dit gedeelte krijgt geen zuurstof en voedingsstoffen meer en raakt beschadigd of sterft af. Deze aandoening wordt in de volksmond ook wel een hartinfarct of hartaanval genoemd. De kransslagader wordt afgesloten door een bloedprop. Deze bloedprop ontstaat door slagaderverkalking (atherosclerose). De plaque in de slagader wordt steeds groter en kan op een gegeven moment openbarsten. Het lichaam maakt dan een bloedprop aan om het scheurtje dicht te maken. Maar door die bloedprop raakt de kransslagader juist volledig afgesloten. Het deel van het hart achter de afsluiting krijgt geen zuurstof meer en raakt beschadigd of sterft af.

463

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Bij een myocardinfarct krijgt een gedeelte van het hart geen bloed.

464

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Een zorgvrager met een hartinfarct heeft vaak heel duidelijke klachten, zoals: • een drukkende pijn op de borst, die niet overgaat • uitstralende pijn naar de armen, schouderbladen, hals, kaak of maagstreek • zweten • misselijkheid/braken. Maar er hoeft niet altijd sprake te zijn van duidelijke klachten. Vooral vrouwen, ouderen en zorgvragers met diabetes kunnen minder duidelijke symptomen hebben. Minder duidelijke signalen van een hartinfarct zijn: • pijn in de bovenbuik, kaak, nek of tussen de schouderbladen, zonder pijn op de borst • kortademigheid • extreme moeheid • duizeligheid • onrustig gevoel of gevoelens van angst • snelle ademhaling.

Behandeling Bij een hartinfarct moet de afsluiting in de kransslagader zo snel mogelijk opgeheven worden. Dit kan op verschillende manieren gebeuren. Meestal wordt er eerst gekozen voor trombolyse om het bloedstolsel op te lossen. Daarna kan een dotteren stentbehandeling volgen om het vat verder te openen. In sommige gevallen is een bypassoperatie nodig als de andere behandelingen niet voldoende zijn om de bloedstroom te herstellen.

Angina pectoris Angina pectoris is de medische term voor pijn op de borst. De pijn ontstaat door een vernauwing van een kransslagader (atherosclerose). De hartspier krijgt hierdoor te weinig zuurstof. Wanneer het hart zich vervolgens harder gaat inspannen (en meer zuurstof nodig heeft), ontstaat een drukkend, krampachtig gevoel op de borst. De klachten verdwijnen meestal na een paar minuten, als het hart weer tot rust komt. Angina pectoris kan gezien worden als een waarschuwing van het lichaam. Het is een teken dat de kransslagader vernauwd is. Hierdoor kan ook een hartinfarct optreden.

465

Bekijk het filmfragment Angina pectoris.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Angina pectoris kan behandeld worden met leefstijladvies, medicatie, een dotterbehandeling of een bypassoperatie. De meestgebruikte medicijnen zijn: • nitraten/calciumblokkers, die de bloedvaten verwijden • bètablokkers, die de bloeddruk en hartslag verlagen • antistollingsmiddelen • cholesterolverlagers. Bij een dotterbehandeling verdwijnt de vernauwing in de kransslagader door deze op te rekken of een stent te plaatsen. Tijdens een bypassoperatie leidt de chirurg een gezond bloedvat om de vernauwing heen.

Spataderen Spataderen zijn verwijde aders die goed zichtbaar zijn: ze zijn blauw, kronkelig en soms bobbelig. Spataders komen het meest voor in de benen, maar soms ook in de schaamstreek of op de onderbuik. Ze ontstaan doordat de kleppen in de aders niet meer goed werken. In de aders zitten kleppen die ervoor zorgen dat bloed niet naar beneden zakt, maar terugstroomt naar het hart. Bij spataders sluiten deze klepjes niet goed. Dit komt doordat de aders wijder zijn geworden.

Er is niet één duidelijke oorzaak voor spataders. Wel kan er een verhoogde kans zijn door: • aanleg: in sommige families komen spataders vaker voor • zwangerschap en hormonen • lang achter elkaar staan • trombose.

466

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Verschil tussen normale aders en spataders.

Symptomen Je herkent spataders aan de blauwpaarse kleur. Meestal geven ze geen klachten, maar soms heeft de zorgvrager wel klachten. Bij beginnende spataders kan de zorgvrager last hebben van: • zware en vermoeide benen • jeuk • een gespannen gevoel • krampen • een trekkende of stekende pijn in de kuiten • trillingen in de benen. Bij langer bestaande spataders kan de zorgvrager last hebben van: • vocht rond de enkels of aan het onderbeen • huiduitslag • verkleuring of verharding van de huid • ontsteking.

Behandeling Er wordt alleen behandeld wanneer de zorgvrager klachten heeft door de spataders. Mogelijke behandelingen zijn:

467

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• steunkousen, tegen vocht in de benen en om nieuwe spataders te voorkomen • dichtspuiten van de spataders • een operatie: – flebectomie, waarbij de spataders weggehaald worden met een haakje; dit wordt gedaan bij goed voelbare en zichtbare kronkelende spataders – crossectomie met strippen, waarbij er een paar sneetjes in de huid gemaakt worden en de spatader doorgeknipt wordt. De arts trekt het tussenliggende stuk ader eruit (dat heet strippen). • behandeling met verhitting bij grote spataders.

Verergering kan voorkomen worden door: • genoeg te bewegen: niet te lang zitten en stilstaan en af en toe op de tenen gaan staan • af te vallen (bij overgewicht) • de benen omhoog te leggen.

Trombose Bij trombose is een bloedvat verstopt door een bloedstolsel. Meestal gebeurt dit in het been, in aderen die onder de spieren liggen (diepe aderen). Het wordt daarom ook wel diep veneuze trombose genoemd (DVT). Door het bloedstolsel kan het bloed niet meer terugstromen naar het hart. Hierdoor kan het been dik en pijnlijk worden.

Symptomen Trombose kan voorkomen in de aders van de benen en armen. Meestal gaat het om trombose in het been. Hierdoor kunnen de volgende klachten ontstaan: • een dik, glanzend been met een strakke huid • pijn in het been • het been wordt rood en warm • lopen is pijnlijk.

468

Behandeling Als trombose op tijd wordt herkend en behandeld, kan een longembolie voorkomen worden. Een zorgvrager met trombose wordt behandeld met: • antistollingsmedicijnen Deze medicijnen voorkomen dat het stolsel groter wordt of losraakt en in de longen terechtkomt.

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

• steunkousen Deze voorkomen zwelling in het been en zorgen voor een betere doorstroming van het bloed. Zo wordt de kans op terugkerende trombose kleiner.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Aandachtspunten voor de verzorging: trombose voorkomen Heeft een zorgvrager eenmaal trombose gehad, dan heeft hij een vergrote kans om het nogmaals te krijgen. Je kunt de volgende adviezen geven om dit te voorkomen: • Volg de behandeling van de arts: gebruik de elastische kousen en/of medicijnen en blijf dit doen. • Blijf in beweging, zodat de bloedsomloop gestimuleerd wordt. • Stop met roken, zodat het bloed minder snel klontert.

Longembolie Bij een longembolie is er een bloedstolsel vanuit de benen in de longslagader terechtgekomen. De longslagader loopt van het hart naar de longen en vervoert zuurstofarm bloed naar de longen, om daar zuurstof op te nemen. Door de verstopping stroomt er minder bloed naar de delen van de long die achter de embolie liggen. Daardoor kan er in het achterste deel van de long geen zuurstof opgenomen worden in het bloed. Hoe hoger in de vertakking de longembolie zit, hoe groter dat deel is. Het hart moet bij een longembolie veel moeite doen om genoeg bloed door de longen te pompen (Longfonds, z.d.).

In één op de tien gevallen volgt na een longembolie ook een longinfarct. Het longweefsel krijgt dan geen bloed meer en dus ook geen zuurstof. Als dit te lang duurt, gaat dit weefsel dood. Ook kan er door een longembolie een te hoge druk ontstaan in de longslagaders (pulmonale hypertensie). In het ergste geval kan een longembolie leiden tot de dood, omdat het hart niet genoeg zuurstof meer krijgt (Hartstichting, z.d.).

469

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde

Een longembolie wordt meestal veroorzaakt door een bloedstolsel uit de benen.

Symptomen Een zorgvrager met een longembolie kan de volgende klachten krijgen: • benauwdheid • pijn tijdens het ademhalen, vooral bij diep ademhalen • hoesten (soms ophoesten van bloed) • versnelde hartslag • koorts • shockverschijnselen.

470

Behandeling Een longembolie wordt behandeld met bloedverdunners. Hierdoor kan de doorbloeding weer tot stand komen en kan het lichaam het bloedstolsel afbreken en opruimen. Bij een grote longembolie met lage bloeddruk en shockverschijnselen, kan er gekozen worden voor trombolyse.

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Septische shock Bij septische shock ontstaat er een ernstige daling van de bloeddruk. Dit is een gevolg van een hevige infectie en de daaropvolgende ontstekingsreactie van het lichaam. Door de infectie verwijden de bloedvaten zich. De bloeddruk daalt en er stroomt te weinig bloed met zuurstof naar de organen, waardoor ze schade kunnen oplopen. Dit kan levensbedreigende gevolgen hebben, zoals: • schade aan de organen • verstoring van de ademhaling, waardoor de zorgvrager beademd moet worden • verstoring van de bloedstolling • delier • volledig verlies van het bewustzijn.

Een septische shock wordt veroorzaakt door sepsis. Sepsis is een ontstekingsreactie van het lichaam op een infectie. Deze infectie wordt veroorzaakt door een ziekteverwekker, zoals een bacterie, schimmel, virus of parasiet. Sepsis leidt tot het vrijkomen van ontstekingsstoffen die een verlaagde bloeddruk en orgaanfalen kunnen veroorzaken, wat uiteindelijk kan resulteren in een septische shock.

471

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Door een septische shock kan een zorgvrager verschillende klachten krijgen, zoals: • lage bloeddruk • versnelde ademhaling • een verhoogde hartslag • koorts en koude rillingen • sufheid, slaperigheid en verwardheid (delier) • een grieperig gevoel • klachten door de infectie, zoals benauwdheid bij een longontsteking en pijn bij het plassen bij een blaasontsteking.

Behandeling Bij een septische shock vindt de behandeling plaats op een medium care of intensive care afdeling, waar soms de functie van organen moet worden overgenomen, bijvoorbeeld door beademing of tijdelijke dialyse (UMC Utrecht, z.d.). Bij een septische shock richt de behandeling zich op twee dingen: • het verbeteren van de doorbloeding en het zuurstofaanbod aan organen, bijvoorbeeld door vocht en medicatie toe te dienen voor de bloeddruk en doorbloeding en zuurstof toe te dienen of te beademen • het bestrijden van de infectie, bijvoorbeeld door antibiotica toe te dienen of te opereren.

18.2 Aandoeningen aan het hart

Er zijn ook hartaandoeningen die niet direct het gevolg zijn van problemen met de bloedvaten. Denk bijvoorbeeld aan hartklepaandoeningen, ontstekingen aan het hart en hartfalen.

Hartfalen Bij hartfalen wordt het bloed minder goed door het lichaam gepompt. Hierdoor krijgen organen en spieren te weinig zuurstof en voedingsstoffen. Dit kan bijvoorbeeld komen doordat er spierweefsel is afgestorven tijdens een hartinfarct. Door de verminderde pompkracht blijft er te veel bloed in de bloedvaten achter. Ze raken vol, waardoor er vocht uit de bloedvaten kan lekken. Dit gebeurt vooral bij de longen, buik, benen en enkels. Hartfalen kan ontstaan doordat:

472

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• het hart zich niet meer goed kan samentrekken, door een verminderde spierkracht van de hartspier Het hart vult zich dan nog goed met bloed, maar knijpt minder goed. • het hart niet meer goed kan ontspannen, doordat de hartspier dikker en stijver is dan normaal Het hart knijpt in dit geval wel goed, maar kan zich niet goed vullen met bloed. Hierdoor wordt er per hartslag minder bloed rondgepompt. Bekijk het filmfragment Hartfalen.

Symptomen De hartspier gaat bij hartfalen langzaam achteruit. Hierdoor ontstaan de klachten ook langzaam. De klachten beginnen bij inspanning, maar blijven later ook in rust aanwezig. Een zorgvrager met hartfalen kan de volgende klachten hebben: • vermoeidheid • kortademigheid • vocht vasthouden.

Behandeling Hartfalen wordt behandeld met medicijnen. Deze medicijnen zorgen ervoor dat het hart minder belast wordt en beter gaat pompen. Ook krijgt de zorgvrager een leefstijladvies, dat inhoudt: weinig zout eten, niet roken en matig zijn met alcohol. Daarnaast wordt een advies gegeven met betrekking tot de hoeveelheid vocht die hij mag innemen.

Verergering van hartfalen signaleren Het is belangrijk dat je tijdens de verzorging in de gaten houdt hoe het met de zorgvrager gaat. Hartfalen kan namelijk plotseling verslechteren. Schakel direct een arts in als je denkt dat het slechter gaat met de zorgvrager, zodat de behandeling met medicatie snel gestart of aangepast kan worden. Let op de volgende signalen van verergering: • snelle gewichtstoename (meer dan twee kilo in twee tot drie dagen) • opgezette enkels/benen (oedeem) • vochtophoping in de buik (ascites), te herkennen aan het strakker gaan zitten van kleding • verminderde eetlust, door een vol gevoel in de buik • een toename van kortademigheid • kortademigheid bij plat liggen

473

een toename van vermoeidheid meer gaan hoesten, door vochtophoping in de longen (longoedeem) veranderingen in het hartritme duizeligheid, bijvoorbeeld door hartritmestoornissen overdag minder plassen en donkere urine, doordat de zorgvrager vocht vasthoudt • ’s nachts meer plassen, doordat het vocht bij het liggen weer in de bloedbaan komt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• • • • •

In de praktijk

Inge verpleegt meneer De Geus, die al meer dan twee jaar hartfalen heeft. Het valt haar op dat meneer De Geus de afgelopen week veel is aangekomen. Zijn kleding is op de buik strakker gaan zitten. Ook lijkt hij vermoeid. Hij zit de hele dag op de bank, terwijl hij voorheen graag iedere dag een paar keer naar buiten ging om te wandelen. Inge besluit de arts hierover te informeren.

Zorgvrager ondersteunen Een zorgvrager met hartfalen krijgt leefstijladvies van de arts. Als verpleegkundige kun je de zorgvrager ondersteunen bij dit leefstijladvies.

Bewegen Stimuleer de zorgvrager om regelmatig te bewegen. Dit kan een gunstig effect hebben op zijn gezondheid, omdat het de algehele conditie van het hart en de bloedsomloop verbetert. Het helpt het hart efficiënter te werken zonder het te overbelasten.

474

Hoeveel iemand kan bewegen, is afhankelijk van de ernst van het hartfalen. De zorgvrager leert tijdens de hartrevalidatie goed voelen hoeveel hij kan bewegen en welke sport hij kan beoefenen. Overleg hierover eventueel met de fysiotherapeut of arts. Regelmatige, lichte lichamelijke activiteit, zoals wandelen, bevordert ook de doorbloeding, vermindert de kans op vochtophoping en kan helpen om de spieren sterk te houden. Je kunt de zorgvrager de volgende tips geven: • Probeer te ontdekken op welk moment van de dag je actief kunt zijn. • Verspreid de activiteiten over de dag en neem genoeg pauzes. • Beweeg meer als je een goede dag of week hebt.

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Beweeg in je eigen tempo. • Stop als het niet goed gaat en ga wat langer door als je je nog prima voelt.

Lichaamsbeweging hoeft niet altijd uit sporten te bestaan. Ook wandelen met de hond kan al gunstige effecten hebben.

Dieet volgen De zorgvrager wordt geadviseerd om weinig zout te eten. Minder zout gebruiken heeft als effect dat het lichaam minder vocht vasthoudt. Hierdoor wordt het hart ook minder belast. Het kan voor een zorgvrager lastig zijn om zich aan dit dieet te houden. Je kunt de zorgvrager hierbij helpen door: • uitleg te geven over de voordelen van het dieet Het is minder zwaar voor het hart en klachten zoals oedeem en kortademigheid door vochtophoping kunnen verminderen. • uit te leggen dat hartfalen kan verergeren door het niet goed opvolgen van het dieet • begrip te tonen voor het feit dat het veranderen van eetgewoonten moeilijk is Vertel dat het normaal is dat de zorgvrager er even aan moet wennen om minder zout te eten. Adviseer om niet meteen al het zout weg te laten, maar stap voor stap te wennen aan een minder zoute smaak.

475

• advies te geven over het vervangen van zout door kruiden, om maaltijden lekkerder te maken.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Daarnaast kan de zorgvrager het advies krijgen om minder vocht in te nemen. Ook dit kan lastig voor hem zijn. Je kunt hem hierbij helpen door de volgende tips te geven: • Drink de hele dag kleine beetjes. • Neem geen zoete dranken, want hier krijg je nog meer dorst van. • Zuig op een ijsblokje. • Eet bevroren fruit. • Kauw op een kauwgom. Houd een vochtlijst of vochtbalans bij om goed in de gaten te houden hoeveel vocht de zorgvrager binnenkrijgt.

Hartklepaandoeningen Bij een hartklepaandoening werkt de hartklep niet goed, waardoor de bloedstroom door het hart wordt belemmerd of terugstroomt. Meestal ontstaat een hartklepaandoening door veroudering. De hartkleppen verkalken, waardoor ze harder worden en zelfs kunnen krimpen.

Hartkleppen kunnen ook beschadigd raken door een ziekte, zoals acuut reuma of een bacteriële infectie. Hierdoor kunnen er littekens ontstaan op de klep. De klepdelen kunnen aan elkaar gaan kleven, vernauwd raken of gaan lekken.

Een hartklepaandoening kan ook aangeboren zijn. Bij aangeboren hartklepafwijkingen is er vaak sprake van een bouwfout. Zo kunnen de klepbladen met elkaar vergroeid zijn, te klein zijn of te groot zijn. Ook kan er weefsel boven of onder de klep zitten en kunnen er twee in plaats van drie klepbladen zijn.

476

Er zijn verschillende soorten hartklepaandoeningen, waaronder: • klepstenose, waarbij de hartklep vernauwd is en niet volledig kan openen. Dit beperkt de bloedstroom door de klep. Voorbeelden: aortaklepstenose of mitralisklepstenose. • klepinsufficiëntie, waarbij de hartklep niet goed sluit. Bloed stroomt hierdoor terug, in plaats van in de juiste richting te worden gepompt. Voorbeelden: mitralisklepinsufficiëntie of aortaklepinsufficiëntie.

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

• klepprolaps, waarbij een van de hartkleppen naar achteren uitpuilt en hierdoor niet goed sluit. Hierdoor kan de hartklep gaan lekken. Voorbeeld: mitralisklepprolaps.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Door een hartklepaandoening wordt het bloed minder efficiënt door het hart gepompt. Er stroomt bijvoorbeeld minder bloed het hart in of het bloed stroomt weer terug. Het gevolg is dat het hart harder moet werken om toch voldoende bloed rond te pompen. Hierdoor wordt de hartspier dikker en stugger, waardoor de pompkracht achteruitgaat. Dat kan hartfalen tot gevolg hebben. Symptomen Bij hartklepaandoeningen kan de zorgvrager last krijgen van: • kortademigheid • vocht vasthouden (bijvoorbeeld opgezette voeten) • pijn op de borst • een onregelmatige hartslag • vermoeidheid • duizeligheid bij inspanning.

Behandeling De behandeling is afhankelijk van de ernst van de klepafwijking. Er hoeft meestal niet behandeld te worden wanneer er geen klachten zijn of geen ernstige gevolgen worden verwacht. De zorgvrager moet dan wel regelmatig op controle komen.

Wanneer er wel behandeld wordt, kunnen er medicijnen voorgeschreven worden of kan er geopereerd worden. Medicatie kan ervoor zorgen dat het hart minder hard hoeft te werken. Er kunnen bijvoorbeeld bètablokkers, calciumblokkers, plaspillen of antistollingsmedicijnen voorgeschreven worden. Een zorgvrager met een ernstige hartklepaandoening moet geopereerd worden. Tijdens de operatie wordt de hartklep vervangen of gerepareerd. Ontstekingen aan het hart Het hart kan op drie plekken ontstoken raken: bij het pericard, myocard en endocard. Deze ontstekingen heten pericarditis, myocarditis en endocarditis.

Pericarditis Bij pericarditis is het pericard (hartzakje) ontstoken. Pericarditis kan op verschillende manieren ontstaan. Bijvoorbeeld als gevolg van een virusinfectie, een hartinfarct of een openhartoperatie.

477

De zorgvrager kan klachten krijgen zoals: • een felle pijn in de borst, die toeneemt bij plat liggen en inademen • koorts of een gevoel van griep • kortademigheid of benauwdheid.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Myocarditis Myocarditis is een ontsteking van het myocard, de hartspier. Deze ontsteking ontstaat meestal door een virusinfectie. De ontsteking kan uiteenlopende gevolgen hebben. Sommige zorgvragers krijgen helemaal geen klachten, maar bij anderen kan het leiden tot hartritmestoornissen of zelfs ernstig hartfalen.

Kleuren woorden aanpassen aan verpleegkunde

Myocarditis.

De eerste klachten bij myocarditis lijken op griep. De zorgvrager kan last krijgen van: • plotselinge koorts • griepachtige verschijnselen, zoals spierpijn • pijn in de hartstreek • zweten. Nadat de griepklachten verdwenen zijn, kan blijken dat er meer aan de hand is. Zo kan de zorgvrager bijvoorbeeld last krijgen van:

478

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

• • • •

hartritmestoornissen vermoeidheid kortademigheid vocht vasthouden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Endocarditis Bij endocarditis zijn de binnenbekleding van het hart en de hartkleppen ontstoken. Het ontstaat doordat er bacteriën in het hart en op de kleppen terechtkomen. Dit kan bijvoorbeeld komen door wondjes op de huid of in de mond, ontstoken tandvlees of een medische ingreep. Endocarditis kan plotseling of geleidelijk ontstaan.

Wanneer endocarditis plotseling ontstaat, kan de zorgvrager last krijgen van: • hoge koorts • een versnelde hartslag • vermoeidheid. Wanneer endocarditis geleidelijk ontstaat, kan de zorgvrager last krijgen van: • lichte verhoging • vermoeidheid • zweten • gewichtsverlies • bloedarmoede • pijn in de gewrichten • koude rillingen • bleek zien • vlekjes op de huid, in het oogwit of onder de vingernagels • verwardheid.

Behandeling De behandeling is afhankelijk van de oorzaak. Zo hoeft er bij een virusinfectie niet behandeld te worden. Het lichaam bestrijdt het virus zelf. De zorgvrager moet hierbij wel rust nemen en inspanning vermijden. In andere gevallen kan er behandeld worden met medicatie, zoals pijnstillers, ontstekingsremmers, medicijnen om hartfalen te bestrijden en medicijnen om hartritmestoornissen te voorkomen. Bij een bacteriële infectie worden antibiotica voorgeschreven.

479

Bij endocarditis is er een snelle behandeling nodig. De ziekte wordt veroorzaakt door een bacterie, daarom wordt er een snelwerkend antibioticum toegediend via een infuus. Voor deze behandeling moet de zorgvrager naar het ziekenhuis.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij endocarditis en pericarditis kan er ook geopereerd worden. Bij pericarditis wordt dan een gedeelte van het pericard verwijderd. Bij endocarditis wordt een hartklep hersteld of verwijderd.

18.3 Hartritmestoornissen

Je spreekt van een hartritmestoornis wanneer het hart te snel, langzaam of onregelmatig samenknijpt. Het hart knijpt samen door een elektrische prikkel die ontstaat vanuit de sinusknoop. Vanuit de sinusknoop wordt het elektrische signaal verder geleid over het hart (prikkelgeleiding). Bij een hartritmestoornis gaat er iets mis in de prikkelgeleiding.

Tachycardie Bij tachycardie is er sprake van een versnelde hartslag, van boven de honderd slagen per minuut in rust. Bij een te hoge hartslag heeft het hart niet genoeg tijd om zich helemaal te vullen met bloed. Hierdoor pompt het hart per hartslag minder bloed dan normaal weg.

Een hoge hartslag kan op verschillende manieren ontstaan. Een verhoogde hartslag kan normaal zijn als er een duidelijke oorzaak is. Bijvoorbeeld inspanning, koorts, angst, stress, boosheid, alcohol- of drugsgebruik of bepaald medicatiegebruik. In deze gevallen gaat de hoge hartslag vaak vanzelf over zodra de situatie verandert. Bij een hoge hartslag in rust zónder duidelijke oorzaak is er wel reden om een arts in te schakelen. Dit kan namelijk een teken zijn van een hartritmestoornis (Hartstichting, z.d.).

480

Symptomen Bij een hoge hartslag kan de zorgvrager klachten krijgen, zoals: • hartkloppingen • minder goed kunnen inspannen • een licht gevoel in het hoofd of duizeligheid • flauwvallen.

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

Behandeling De arts onderzoekt waardoor de hoge hartslag veroorzaakt wordt. Bijvoorbeeld door een hartritmestoornis, bloedarmoede of prikkelstoornis. Vervolgens wordt de onderliggende aandoening behandeld.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bradycardie Bij bradycardie heeft iemand een te langzame hartslag, van onder de zestig slagen per minuut. Dit wijst niet altijd op een probleem. Bij sommige mensen is de hartslag namelijk van nature lager. Of het lichaam heeft zich aangepast omdat iemand veel sport.

Sportershart

Bij mensen die veel sporten is het hart sterker en pompt het krachtiger. Het hart werkt efficiënter en hoeft minder vaak samen te trekken (Hartstichting, z.d.). Hierdoor kan de hartslag van deze sporters lager zijn dan de normaalwaarden. Er is dan sprake van een sportershart.

Wanneer iemand slaapt, is de hartslag altijd lager. De organen en spieren hebben dan weinig zuurstof nodig. De hartslag kan hierdoor in slaap teruglopen tot onder de vijftig slagen per minuut.

Vaak is een lage hartslag dus niet gevaarlijk, zo lang er genoeg bloed rondgepompt wordt door het hart. Blijf toch altijd alert, want bradycardie kan ook een medische oorzaak hebben. Denk bijvoorbeeld aan een trage schildklier, een verstoorde prikkelgeleiding van het hart, een hartaandoening (zoals een ontsteking van het hart, myocardinfarct of hartklepaandoening), medicatie die de hartslag verlagen of een complicatie na een ingreep aan het hart. Symptomen Als het hart door een lage hartslag niet voldoende bloed rond kan pompen, krijgen de hersenen te weinig bloed en zuurstof. Hierdoor kan een zorgvrager klachten krijgen, zoals: • duizeligheid • flauwvallen • vermoeidheid • minder goed concentreren • geheugenproblemen.

481

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling De behandeling van bradycardie is afhankelijk van de oorzaak. Er kan medicatie voorgeschreven worden, maar bij problemen met de prikkelgeleiding kan ook een pacemaker geïmplementeerd worden. Een pacemaker is een apparaatje onder de huid dat de hartslag regelt. Het apparaatje is via elektroden verbonden met het hart. De elektroden kunnen een te traag ritme waarnemen en een elektrische prikkel naar de hartspier sturen zodat deze samentrekt.

Boezemfibrilleren Het hart kan ook onregelmatig samentrekken, zoals bij boezemfibrilleren (atriumfibrilleren). De boezems trekken snel en onregelmatig samen. Dit komt doordat de elektrische prikkels voor de samentrekking niet alleen bij de sinusknoop ontstaan, maar op meerdere plekken. De AV-knoop krijgt hierdoor te veel prikkels te verwerken en kan niet alle prikkels doorlaten. Er wordt maar een deel doorgelaten naar de kamers. De kamers trekken dan ook snel en onregelmatig samen, waardoor het hartritme erg hoog kan worden: vaak meer dan 150 slagen per minuut.

482

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/cardiac-catheter-ablation-atrial-fibrillation-minimally-2143257943 Vertalen: Sinus node: Sinusknoop / Left atrium: Linkerboezem / Right atrium: Rechterboezem / Atrioventricular node: AV-knoop / Normal heartbeat: Normale hartslag / Abnormal electrical impulse: Abnormale elektrische impuls / Irregular heartbeat: Onregelmatige hartslag

Boezemfibrilleren. Vertalen: Sinus node: Sinusknoop / Left atrium: Linkerboezem / Right atrium: Rechterboezem / Atrioventricular node: AV-knoop / Normal heartbeat: Normale hartslag / Abnormal electrical impulse: Abnormale elektrische impuls / Irregular heartbeat: Onregelmatige hartslag

Boezemfibrilleren is een veelvoorkomende hartritmestoornis, waar vooral ouderen last van hebben. De aandoening is op zichzelf niet gevaarlijk, maar moet wel behandeld worden omdat het zwaar is voor het hart, waardoor er andere problemen kunnen optreden. Denk bijvoorbeeld aan het ontstaan van een bloedstolsel of hartfalen. Symptomen Door boezemfibrilleren kan een zorgvrager last krijgen van: • een onregelmatige hartslag (fladderen) • een snelle hartslag (gevoel van hartbonken) • transpireren

483

• • • •

duizeligheid vermoeidheid kortademigheid een beklemmend gevoel op de borst .

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Niet iedereen heeft evenveel last van deze klachten. Soms krijgt iemand alleen een onprettig gevoel. Behandeling De behandeling kan bestaan uit: • medicatie, waardoor de hartslag regelmatig wordt of omlaag gaat • antistollingsmedicatie, om te voorkomen dat er een herseninfarct ontstaat door het boezemfibrilleren • cardioversie, waarbij de zorgvrager onder narcose een elektrische schok krijgt om het normale hartritme te herstellen • ablatie, waarbij een chirurg expres kleine littekens maakt op de plek waar de ritmestoornis ontstaat om een verkeerde prikkelgeleiding te blokkeren • een pacemaker, een apparaatje dat het hartritme kan regelen • behandeling van een onderliggende aandoening, zoals een hartklepaandoening of vernauwingen in de kransslagaders.

Kamerfibrilleren Bij kamerfibrilleren (ventrikelfibrilleren) worden de hartkamers snel en chaotisch geprikkeld. Ze trekken hierdoor niet meer samen. Er wordt geen bloed meer rondgepompt en er ontstaat een hartstilstand (Hartstichting, z.d.). Na tien seconden raakt de zorgvrager bewusteloos, omdat de hersenen ook geen bloed meer krijgen. Snel reanimeren en het aansluiten van een AED kan in dit geval iemands leven redden.

Ventrikelfibrilleren kan veroorzaakt worden door een hartinfarct, hartspierziekte (cardiomyopathie), hartfalen, ventrikeltachycardie, bijwerkingen van medicijnen, erfelijke hartritmestoornissen, een zuurstoftekort van het hart en een laag kaliumgehalte in het bloed.

484

Symptomen Bij ventrikelfibrilleren raakt een zorgvrager buiten bewustzijn. Hij overlijdt als er niet met reanimatie wordt gestart. Soms zijn er vooraf wegrakingen of andere hartklachten, maar meestal heeft iemand geen klachten voordat ventrikelfibrilleren optreedt.

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

Behandeling Om het hart in een normaal ritme te krijgen is een elektrische schok nodig met een defibrillator of AED. Ventrikelfibrilleren gaat nooit vanzelf over.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Na een succesvolle reanimatie, wordt er een behandeling gestart om ventrikelfibrilleren te voorkomen. Bijvoorbeeld met: • medicatie (anti-aritmica) • een ICD, een inwendig apparaatje dat een schok geeft bij ventrikelfibrilleren waardoor het ritme van de kamers herstelt wordt • een dotter- of stentbehandeling of bypassoperatie, bij vernauwingen in de kransslagaders • ablatie om de plek uit te schakelen waar de ritmestoornis ontstaat. Soms wordt er geen extra behandeling gestart. Bij ventrikelfibrilleren kort na een hartinfarct is de kans op herhaling namelijk klein.

18.4 Aangeboren hartafwijkingen

Een aangeboren hartafwijking is een bouwfout van het hart die is ontstaan tijdens de zwangerschap. Bijna een op de honderd levendgeboren kinderen heeft een aangeboren hartafwijking (Amsterdam UMC, z.d.). Het gaat dan om zowel kleine als ernstige afwijkingen.

Het is vaak onduidelijk hoe een aangeboren hartafwijking is ontstaan. Het is wel bekend dat erfelijke factoren een rol spelen. Ook kunnen meerdere factoren samen leiden tot het ontstaan van een hartafwijking, zoals geneesmiddelengebruik, alcoholgebruik en suikerziekte bij de moeder. Er zijn meer dan honderd aangeboren hartafwijkingen. Veelvoorkomende voorbeelden zijn: • een gat in het tussenschot tussen de boezems (atriumseptumdefect) of kamers (ventrikelseptumdefect) • hartklepafwijkingen • afwijkingen in het gebied van de longslagader en/of aorta • afwijkingen van de aorta • ingewikkelde hartafwijkingen met meerdere bouwfouten, waarbij er slechts één goed functionerende hartkamer is.

485

Veel hartafwijkingen worden al tijdens de zwangerschap ontdekt, bij de 13 of 20-weken echo. Ook kan een aandoening ontdekt worden in de eerste uren na de geboorte. Kleine hartafwijkingen geven vaak weinig klachten en worden soms pas op latere leeftijd ontdekt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Ventrikelseptumdefect Bij een ventrikelseptumdefect (VSD) zit er een gaatje tussen de hartkamers (ventrikels). Hierdoor stroomt er bloed van de linker- naar de rechterhartkamer (doordat de bloeddruk links hoger is dan rechts). In de rechterhartkamer mengt het zuurstofarme bloed met zuurstofrijk bloed. Het mengsel wordt naar de longen gepompt. Via de longen stroomt het bloed weer terug naar de linkerboezem en dan weer naar de linkerhartkamer.

Door het gaatje in het tussenschot maakt een deel van het bloed dus een extra rondje door het hart en de longen. Hierdoor worden het hart en de longen extra belast en moet het hart sneller en krachtiger pompen dan normaal. Hierdoor kan een VSD leiden tot een hoge bloeddruk in de longslagader en hartfalen. Ook kan er een hartklep gaan lekken als het VSD er vlakbij zit.

486

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/asd-vsd-afib-exam-hole-leak-1807604071 Vertaal: Normal heart: Normaal hart / Ventricular septal defect: Ventrikelseptumdefect / Pulmonary artery: Longslagader / Aorta: Aorta / Right atrium: Rechterboezem / Left atrium: Linkerboezem / Right ventricle: Rechterventrikel / Left ventricle: Linkerventrikel / Septum: Tussenschot

Vertaal: Normal heart: Normaal hart / Ventricular septal defect: Ventrikelseptumdefect / Pulmonary artery: Longslagader / Aorta: Aorta / Right atrium: Rechterboezem / Left atrium: Linkerboezem / Right ventricle: Rechterventrikel / Left ventricle: Linkerventrikel / Septum: Tussenschot

Symptomen De symptomen zijn afhankelijk van de grootte van het gat. Bij een klein VSD zijn er meestal geen klachten. Dit gaatje groeit vaak in het 1e of 2e levensjaar vanzelf dicht. Bij een groter VSD ontstaan er vaak wel klachten, zoals: • sneller en zwaarder ademhalen • achterblijven in de groei • vaker luchtweginfecties oplopen • moeite hebben met de voeding: het kind is moe/buiten adem voordat de fles leeg is.

Een VSD wordt meestal ontdekt doordat de arts een hartruis hoort via de stethoscoop. Deze ruis ontstaat doordat er bloed van de ene naar de andere hartkamer stroomt. Om de diagnose te bevestigen kan er een echo gemaakt worden.

487

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Een klein VSD hoeft vaak niet behandeld te worden, omdat het vanzelf dichtgroeit. Ongeveer de helft van de gaatjes sluit spontaan (Hartstichting, z.d.). Maar er is een uitzondering: een klein VSD dichtbij de aortaklep wordt wel behandeld, omdat dit een lekkage van de aortaklep kan veroorzaken. Een groot VSD wordt zo snel mogelijk gesloten. Het liefst wanneer het kind tussen de 3 en 6 maanden oud is. Het kind is dan groot genoeg om de operatie goed te doorstaan. Meestal vindt er een openhartoperatie plaats, waarbij de arts het gat in het tussenschot sluit met hechtingen. Bij een te groot gat wordt een patch aangebracht. Soms hoeft er niet geopereerd te worden, maar kan het gaatje gedicht worden met een soort parapluutje. Dit gebeurt via een hartkatheterisatie, waarbij de arts een dun slangetje (katheter) vanuit een slagader in de lies naar het hart schuift. Via dit slangetje wordt een soort parapluutje in het gaatje geplaatst. Het parapluutje wordt geopend en zo wordt het gaatje afgesloten. Na sluiting van het gat hebben kinderen met een VSD een normale levensverwachting.

Atriumseptumdefect Bij een atriumseptumdefect (ASD) zit er een gaatje in het harttussenschot tussen de boezems (atria). Door het gaatje stroomt bloed van de linker- naar de rechterboezem. Door die extra stroom bloed worden het hart en de longen zwaarder belast. Vooral de rechterkant van het hart. Deze kant moet harder werken en wordt hierdoor groter.

Op lange termijn kunnen hierdoor complicaties optreden zoals hartfalen, een verhoogde bloeddruk in de longslagaderen (pulmonale hypertensie), hartritmestoornissen en het ontstaan van een bloedprop die een beroerte kan veroorzaken.

Symptomen Meestal hebben kinderen met een ASD weinig klachten. Soms is er wel sprake van: • vaker moe of buiten adem zijn bij inspanning • iets vaker last hebben van luchtweginfecties. Bij een langer bestaand ASD kunnen wel klachten ontstaan, zoals:

488

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

• kortademigheid bij inspanning • ritmestoornissen van de boezems • cyanose door te weinig zuurstof in het bloed (zeldzaam).

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Ook een ASD wordt meestal ontdekt doordat de arts een hartruis hoort via de stethoscoop. Deze ruis ontstaat doordat er bloed van de ene naar de andere kant stroomt. Om de diagnose te bevestigen kan er een echo gemaakt worden. Behandeling Kleine gaatjes (kleiner dan drie mm) worden vaak niet behandeld. Deze vormen nauwelijks een extra belasting voor het hart en kunnen alsnog dichtgroeien. Een gaatje tussen de drie en acht mm groeit meestal ook vanzelf dicht, binnen achttien maanden. Als dit niet gebeurt, kan de arts het gaatje sluiten. Een groter gaatje wordt meestal tussen het 2e en het 6e jaar gesloten. Het gaatje kan gesloten worden met een openhartoperatie, waarbij het gaatje dichtgeheckt wordt, of met een parapluutje, dat ingebracht wordt via hartkatheterisatie. Transpositie van de grote vaten Bij transpositie van de grote vaten zijn de slagaders van het hart omgewisseld. Ze zijn verkeerd aangesloten. De longslagader komt uit de linker- in plaats van de rechterhartkamer. En de grote lichaamsslagader (aorta) komt uit de rechter- in plaats van de linkerhartkamer. Dit is een zeldzame, maar zeer ernstige hartafwijking.

Normaal staan de kleine en grote bloedsomloop met elkaar in verbinding via het hart, maar door de omwisseling zijn ze nu van elkaar gescheiden. Hierdoor komt het zuurstofrijke bloed uit de longen niet bij de rest van het lichaam terecht. Symptomen Meestal wordt de diagnose al gesteld tijdens de 20-weken echo. Op de echo is de omwisseling van de vaten goed te zien. Na de geboorte is het belangrijkste symptoom cyanose (blauw zien).

Behandeling Voor de geboorte krijgt de baby zuurstof via de moeder en ook net na de geboorte stroomt er nog een tijdje genoeg zuurstofrijk bloed naar het lichaam. Omdat de openingen die dit mogelijk maken kort na de geboorte sluiten, moet

489

het kind snel behandeld worden. De ductus Botalli kan nog even opengehouden worden door middel van intraveneuze prostaglandine. Vervolgens moet geopereerd worden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het is belangrijk om snel te opereren, zodat de linkerhartkamer zich nog niet aanpast aan het lichte werk. Er wordt daarom een tot twee weken na de geboorte een arteriële switchoperatie uitgevoerd, waarbij de grote bloedvaten op de juiste plaats op het hart aangesloten worden. Na deze operatie hebben kinderen meestal weinig tot geen beperkingen. Ze blijven wel levenslang onder controle, omdat er een risico is dat er op latere leeftijd problemen ontstaan. Coarctatio aortae (afwijking in de aorta) Bij coarctatio aortae is een kind geboren met een vernauwing in de aorta. Deze vernauwing bevindt zich een paar centimeter boven het hart. Er is een lichte vorm en een ernstige vorm.

Bij de lichte vorm van coarctatio aortae is de aorta alleen vernauwd op de plek tegenover de ductus Botalli, een verbinding tussen de aorta en de longslagader. Hierdoor ontstaan geen (of weinig) klachten. De aandoening wordt vaak pas op latere leeftijd ontdekt, maar ook dan kan het nog tot ernstige problemen leiden. De vernauwing in de aorta remt namelijk de bloedstroom naar het onderste gedeelte van het lichaam. Het hoofd en de armen worden heel goed doorbloed, maar de rest van het lichaam komt tekort. De linkerhartkamer gaat harder pompen om het op te lossen, waardoor de spierwand van de linkerkamer vergroot.

Bij een ernstige vorm van coarctatio aortae ontstaan al vroeg problemen. Drie dagen na de geboorte sluit namelijk de ductus Botalli. Door de vernauwing wordt de aorta dan (bijna) helemaal afgesloten. Het hart kan dan geen (of onvoldoende) bloed meer rondpompen. De weefsels krijgen geen zuurstof meer en het kind kan in een shocktoestand komen. Doordat het bloed niet weg kan ontstaat tegelijkertijd overvulling van bloed in de longen. Door deze situatie kunnen ernstige problemen ontstaan en het kind kan zelfs overlijden.

490

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/aortic-coarctations-congenital-heart-defect-close-2365252977 Grote titel verwijderen. Verder vertalen: Aorta: Aorta / Coarctation: Vernauwing / Aortic narrowing: Aortavernauwing

Grote titel verwijderen. Verder vertalen: Aorta: Aorta / Coarctation: Vernauwing / Aortic narrowing: Aortavernauwing

Symptomen Ernstige vormen van coarctatio aortae worden vaak al in de eerste drie weken ontdekt. Bij baby’s kunnen de volgende symptomen optreden: • koude benen (soms ook armpjes) • weinig plassen • kortademigheid • sloomheid • slecht drinken

491

• maag- en darmproblemen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij lichte vormen wordt de aandoening soms pas op latere leeftijd ontdekt. Het lichaam heeft zich vaak al aangepast. Er zijn bijvoorbeeld extra vaten aangelegd naar het onderste deel van het lichaam. Wel kan de hoge bloeddruk op latere leeftijd tot problemen leiden. Ook kunnen er klachten ontstaan, zoals: • problemen met zien • hartkloppingen • overprikkelbaarheid • duizeligheid. Bij het vermoeden van coarctatio aortae wordt de bloeddruk gemeten bij de armen en de benen. Ook wordt er met de stethoscoop naar het hart geluisterd. Er kan vervolgonderzoek gedaan worden met een ECG, echocardiografie, doppleronderzoek en soms een MRI-scan.

Behandeling Bij heel jonge baby's met een ernstige vernauwing kan eerst geprobeerd worden om de ductus Botalli te openen met het medicijn prostaglandine. Dit medicijn wordt via een infuus toegediend. De baby kan ook andere medicatie krijgen, zoals plastabletten, om het hart in een betere conditie te krijgen.

492

Vervolgens kan er op verschillende manieren behandeld worden: • Bij een coarctectomie wordt het vernauwde deel uit de aorta gesneden en worden de overgebleven delen aan elkaar gehecht. • Er wordt een subclavian flapoperatie uitgevoerd als het vernauwde deel te lang is. De arts kan de overgebleven uiteinden dan niet aan elkaar hechten. De vernauwing kan dan wijder gemaakt worden met een deel van de linkerarmslagader of er kan een omleiding gemaakt worden. • Een extended end-to-end-anastomose wordt uitgevoerd als het laatste deel van de aortaboog, vlak voor de vernauwing, ook te nauw is. De vernauwing in de aorta en het vernauwde deel van de aortaboog worden dan verwijd. • Bij een dotter- of stentbehandeling wordt de vernauwing opgerekt met een ballonnetje of stent. Een kind dat geboren is met coarctatio aortae moet levenslang op controle komen, omdat de aorta opnieuw kan vernauwen.

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hypoplastisch linkerhartsyndroom Bij het hypoplastisch linkerhartsyndroom zijn de linkerhelft van het hart en de aorta niet volgroeid. Door deze bouwfout kan het hart niet genoeg zuurstofrijk bloed rondpompen. Bij deze aandoening is vooral de linkerhartkamer niet goed ontwikkeld. Doordat deze te klein is, kan hij niet genoeg bloed rondpompen. De rechterkamer neemt de taak over en verzorgt hierdoor de hele bloedsomloop. Deze afwijking kan overigens ook voorkomen aan de rechterkant, maar dit gebeurt niet vaak. Er is dan sprake van het hypoplastisch rechterhartsyndroom.

Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/hypoplastic-left-heart-syndrome-113475685 Vertalen: Normal Heart: normaal hart / Hypoplastic Left Heart Syndrome: hypoplastisch linkerhartsyndroom / Small ascending portion of the aorta: klein opstijgend deel van de aorta / Small aortic valve: kleine aortaklep / small mitral valve: kleine mitralisklep / Small left ventricle: kleine linkerhartkamer

Vertalen: Normal Heart: normaal hart / Hypoplastic Left Heart Syndrome: hypoplastisch linkerhartsyndroom / Small ascending portion of the aorta: klein opstijgend deel van de aorta / Small aortic valve: kleine aortaklep / small mitral valve: kleine mitralisklep / Small left ventricle: kleine linkerhartkamer

493

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Voor de geboorte krijgt de baby nog zuurstof via de moeder en dus kan het kind in de baarmoeder blijven leven. Ook stroomt er dan nog bloed rond via twee verbindingen: een opening tussen de linker- en de rechterboezem (het foramen ovale) en een verbinding tussen de aorta en de longslagader (ductus Botalli). Deze openingen blijven ook na de geboorte nog even bestaan. Hierdoor zijn er net na de geboorte ook nog geen klachten. Een paar dagen na de geboorte groeien de openingen dicht en krijgt het lichaam te weinig zuurstofrijk bloed. Dan ontstaan de volgende symptomen: • bleek of blauw zien (cyanose) • zich niet lekker voelen • slechter drinken • moe zijn.

Vaak wordt de afwijking al gezien bij de 20-weken echo. Ouders krijgen dit dan al voor de geboorte te horen. Na de geboorte wordt een echo gemaakt om de diagnose te bevestigen.

Behandeling Snel behandelen is noodzakelijk omdat het lichaam te weinig zuurstofrijk bloed krijgt en de organen hierdoor kunnen beschadigen.. Daarom wordt de ductus Botalli tijdelijk weer opengemaakt met prostaglandine via een infuus. Daarna moeten drie operaties uitgevoerd worden om de rechterkamer zo min mogelijk te belasten en de bloedsomloop zo efficiënt mogelijk te laten verlopen.

Na de derde operatie hebben kinderen meestal nog maar weinig klachten bij dagelijkse activiteiten. Wel kunnen ze zich iets minder goed inspannen dan andere kinderen (ze missen immers een tweede hartkamer) en hebben ze een grotere kans op bacteriële endocarditis. Daarom wordt er levenslang preventief antibiotica gebruikt vóór bepaalde ingrepen of operaties en behandelingen aan het gebit of het tandvlees. Ook is er een grote kans op problemen met het hart later in het leven.

494

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

18.5 Verdieping

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Tegenwoordig sterven er meer vrouwen dan mannen aan hart- en vaatziekten. Dat komt niet omdat zij ongezonder leven, maar doordat de eerste tekenen van hartaandoeningen bij vrouwen vaak niet worden herkend. Het vrouwenhart blijkt namelijk niet hetzelfde te zijn als het mannenhart, wat lang wel aangenomen werd. Dankzij nieuw onderzoek wordt er steeds meer bekend over het vrouwenhart. Zo is onlangs duidelijk geworden dat een hartinfarct bij vrouwen niet alleen andere klachten geeft, maar dat de oorzaak ervan ook anders is dan bij mannen. Bij mannen wordt een hartinfarct meestal veroorzaakt door atherosclerose in de grote kransslagaders. Maar bij vrouwen die een hartinfarct hebben gehad, werd dit vaak niet gevonden. Vrouwen bleken vaak normale kransslagaderen te hebben (Erasmus MC, 2023). Microvasculair lijden Onderzoekers besloten daarom het vrouwenhartinfarct nog verder te onderzoeken. Uit dit onderzoek bleek dat er bij vrouwen juist iets aan de hand is met de kleinste haarvaatjes. Dit wordt ook wel microvasculair lijden of microvasculaire dysfunctie genoemd. Het is een verminderde doorbloeding van de hartspier door verhoogde weerstand in de kleinste bloedvaatjes die ín de hartspier lopen (Leids Universitair Medisch Centrum, z.d.).

Microvasculair lijden is in feite een nieuwe ziektebeeld en uit onderzoek bij cardiologen bleek dat zij het ziektebeeld niet konden herkennen en vrouwen niet het juiste diagnostisch onderzoek aanboden (Erasmus MC, 2023). Daarom is een nieuwe richtlijn gemaakt.

Microvasculair lijden stapelt zich langzaam op en wordt gedeeltelijk veroorzaakt door dezelfde risicofactoren als atherosclerose in de grote kransslagaderen. Ook zijn er aanwijzingen dat de eerste schade bij vrouwen al op jonge leeftijd ontstaat.

SCAD Er is ook een hart- en vaatziekte die veel vaker voorkomt bij vrouwen dan bij mannen: Spontane coronaire arteriële dissectie (SCAD). Hierbij ontstaat er spontaan een scheur in een kransslagader. Daarbij komt de binnenwand van het bloedvat los ten opzichte van de buitenwand. Hierdoor kan er bloed in de wand van de kransslagaders stromen. De wand gaat hierdoor bol staan en de

495

ruimte waar het bloed doorheen kan stromen wordt kleiner. De slagader vernauwt dus, waardoor er te weinig zuurstofrijk bloed bij het hart komt en er een myocardinfarct optreedt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

SCAD komt veel vaker voor bij vrouwen (90%) dan bij mannen (10%). De aandoening is verantwoordelijk voor 25% van de hartinfarcten bij vrouwen jonger dan 50 jaar. Een hartinfarct tijdens de zwangerschap wordt 25% van de gevallen veroorzaakt door een SCAD. Als het hartinfarct ontstaat in de maanden na de zwangerschap, wordt het in 50% van de gevallen veroorzaakt door een SCAD (VieCuri, z.d.). Hormonen Hormonen lijken een rol te spelen bij het ontstaan van hart- en vaatziekten bij vrouwen. Zo is al bekend dat oestrogenen een beschermende werking hebben op het hart- en vaatstelsel. Vrouwen krijgen meer hart- en vaatziekten vanaf het moment dat ze in de overgang komen en de hoeveelheid oestrogenen afneemt.

Nu is ook gebleken dat vrouwen tijdens hun menstruatie vaker hartkloppingen of pijn op de borst ervaren. Tijdens de menstruatie is de hoeveelheid oestrogenen in het lichaam op z’n laagst. Dat kan de hartkloppingen verklaren (Erasmus MC, 2023). Deze kennis kan helpen bij het afstemmen van medicatie. De medicatie kan bijvoorbeeld worden afgestemd op de menstruatiecyclus.

Medicatie Vrouwen reageren ook anders op de medicatie die vaak ingezet wordt bij harten vaatziekten. Zo veroorzaken bloeddrukverlagers (ACE-remmers) bijvoorbeeld aantoonbaar meer bijwerkingen bij vrouwen. Ze krijgen hierdoor vaak last van een droge hoest. Die hoest kan verklaard worden door een bepaalde afwijking in een gen dat vrouwen vaker hebben. Het is dus een bijwerking die bij vrouwen serieus genomen moet worden, om de kans te verkleinen dat vrouwen stoppen met het medicijn.

496

Aparte onderzoeken De recente onderzoeken laten zien dat het lichaam van de vrouw echt anders werkt dan de man. Jarenlang is er vooral onderzoek gedaan naar aandoeningen en behandelingen bij een bepaalde doelgroep: vaak gezonde blanke mannen van jonge leeftijd. Nu blijkt dat mannen en vrouwen als aparte groep

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

bestudeerd moeten worden. Er zijn grote verschillen tussen mannen en vrouwen en tussen hun leeftijdscategorieën en levensfasen (Erasmus MC, 2023).

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

18.6 Begrippen 18.7 Bronnen

Amsterdam UMC. (z.d.). Aangeboren hartafwijkingen in het algemeen. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.amsterdamumc.nl/nl/patienteninformatie/aangeboren-hartafwijkingen-in-het-algemeen.htm Erasmus MC. (2023). Langzaam geeft het vrouwenhart haar geheimen prijs. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://amazingerasmusmc.nl/hart-vaat/langzaam-geeft-het-vrouwenhart-haar-geheimen-prijs/ Hartstichting. (z.d.). Angina pectoris. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/angina-pectoris

Hartstichting. (z.d.). Aortaklepstenose. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/aortaklepstenose Hartstichting. (z.d.). Atriumseptumdefect (ASD). Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/atriumseptumdefect-asd

Hartstichting. (z.d.). Boezemfibrilleren. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartritmestoornis/boezemfibrilleren

Hartstichting. (z.d.). Coarctatio aortae. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/coarctatio-aortae

Hartstichting. (z.d.). Bypassoperatie. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/behandelingen/bypassoperatie

Hartstichting. (z.d.). Endocarditis. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/endocarditis

Hartstichting. (z.d.). Hartfalen. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartfalen

497

Hartstichting. (z.d.). Hartinfarct. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartinfarct

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hartstichting. (z.d.). Hartklepaandoening. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartklepaandoening Hartstichting. (z.d.). Hartritmestoornis. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartritmestoornis Hartstichting. (z.d.). Hartstilstand. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hartstilstand

Hartstichting. (z.d.). Hoge bloeddruk. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/oorzaken/bloeddruk/hoge-bloeddruk

Hartstichting. (z.d.). Medicijnen bij hoge bloeddruk. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/oorzaken/bloeddruk/hoge-bloeddruk/medicijnen-bij-hoge-bloeddruk

Hartstichting. (z.d.). Hoge hartslag. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/gezond-leven/hartslag/hoge-hartslag

Hartstichting. (z.d.). Hypoplastisch linkerhartsyndroom. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/hypoplastisch-linkerhartsyndroom Hartstichting. (z.d.). Lage hartslag. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/gezond-leven/hartslag/lage-hartslag

Hartstichting. (z.d.). Pericarditis. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/pericarditis

Hartstichting. (z.d.). Myocarditis. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/myocarditis

Hartstichting. (z.d.). SCAD (spontane coronaire arterie dissectie). Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/scad

498

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

Hartstichting. (z.d.). Transpositie van de grote vaten. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/transpositie-van-de-grote-vaten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hartstichting. (z.d.). Ventrikelseptumdefect (VSD). Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/ventrikelseptumdefect-vsd

Hartstichting. (z.d.). Vernauwing van de beenslagader. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/vernauwing-van-de-beenslagader Longfonds. (z.d.). Longembolie. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.longfonds.nl/longziekten/longembolie

Leids Universitair Medisch Centrum. (2024). Longembolie en het hart. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van htps/w : wwul.mcn./p laetintenzorg/specasitilchec-entra/hao rtl-ngc-entrum/neiuws/2024o /lngemboeile-nh -eth -art/#~:te:xt=Een%20olngemboeil%20si%20een%20boledpropw , ekle%20olngsalgader%20heirdoor%20wordt%20agfesolten

Leids Universitair Medisch Centrum. (z.d.). Spontane coronaire arteriële dissectie (SCAD): Spontane scheur van de kransslagader. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.lumc.nl/afdelingen/hartziekten/ziektes-en-aandoeningen/spontane-coronaire-arteriele-dissectie-scad.-spontane-scheur-kransslagader/ Radboudumc. (z.d.). Hartklepaandoening. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/aandoeningen/hartklepaandoening Universitair Medisch Centrum Groningen. (z.d.). Pacemaker. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.umcg.nl/-/pacemaker

Universitair Medisch Centrum Utrecht. (z.d.). Sepsis. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekte/sepsis

Universitair Medisch Centrum Utrecht. (z.d.). Slagaderverkalking. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekte/slagaderverkalking

499

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

VieCuri Medisch Centrum. (z.d.). Spontane scheur in de kransslagader (SCAD): Spontaneous coronary artery dissection. Geraadpleegd op 18 oktober 2024, van https://www.viecuri.nl/patienteninformatie/cardiologie/ccu-ehh/spontane-scheur-in-de-kransslagader-scad-spontaneous-coronary-artery-dissection/

500

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 18 Aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel

501

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 19 BLOED

Inhoud thema • Bloed • Functies van bloed • De afweer • Observeren • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bloed is een belangrijk onderdeel van het menselijk lichaam. Het is geen apart orgaanstelsel, maar een ondersteunende vloeistof, die onder bindweefsel valt. Bloed vervoert zuurstof en voedingsstoffen en speelt daarnaast ook een grote rol in de afweer. De cellen in het bloed beschermen het lichaam tegen infecties en schadelijke stoffen.

19.1 Bloed

Bloed is een essentieel onderdeel in het menselijk lichaam. Het heeft een specifieke samenstelling, die bijdraagt aan het in leven houden en het gezond houden van het lichaam. Die samenstelling is niet bij iedereen hetzelfde, waardoor mensen verschillende bloedgroepen hebben.

De samenstelling van bloed Bloed bestaat uit verschillende soorten bloedcellen en vocht. Je kunt de volgende onderdelen onderscheiden: • plasma (ongeveer 55%) • bloedcellen (ongeveer 45%): – rode bloedcellen (erytrocyten) – witte bloedcellen (leukocyten) – bloedplaatjes (trombocyten).

503

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=6dc39604ccf57d934b5ab31f130ef072&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-cede942b-9a0d-4416-8b8e-13a623d8a2dd.png

Je kunt de onderdelen van het bloed goed zien wanneer je een buisje bloed een tijd laat staan. De rode bloedcellen zakken naar beneden. Daartussen liggen de witte bloedcellen (nauwelijks zichtbaar met het blote oog) en de bovenste laag is het bloedplasma.

504

De snelheid waarmee rode bloedcellen naar de bodem van het buisje zakken, heet de bezinkingssnelheid (BSE). Als de bezinkingssnelheid hoger is dan normaal, kan er sprake zijn van infectieziekten, een hartinfarct, een reumatische aandoening of bloedarmoede.

Thema 19 Bloed

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Plasma Bloedplasma is water waarin allerlei stoffen zijn opgelost, zoals eiwitten, hormonen, elektrolyten, voedingsstoffen en afvalstoffen. Het vormt ongeveer 55% van het bloedvolume. Plasma helpt bij het handhaven van de bloeddruk en het bloedvolume. Rode bloedcellen Rode bloedcellen (erytrocyten) vervoeren stoffen door het lichaam. Het zijn ronde, afgeplatte cellen die hemoglobine (Hb) bevatten. Dit is een eiwit dat zuurstof bindt. De zuurstof die via de longen in het bloed komt, bindt zich aan hemoglobine. Zo wordt de zuurstof via rode bloedcellen vervoerd naar de haarvaten. Daar laat de hemoglobine de zuurstof weer los, zodat deze in de weefsels terechtkomt. Ook koolstofdioxide kan zich aan hemoglobine binden. Als de zuurstof van de hemoglobine los is, neemt koolstofdioxide uit het weefsel de lege plekken op de hemoglobine in. Zo wordt koolstofdioxide naar de longen vervoerd.

Bij een laag Hb-gehalte wordt een zorgvrager moe en verzwakt. Er gaat namelijk te weinig zuurstof naar de lichaamscellen. Witte bloedcellen De witte bloedcellen (leukocyten) zijn belangrijk voor het immuunsysteem. Ze beschermen het lichaam tegen infecties door ziekteverwekkers (zoals virussen en bacteriën) te herkennen, te vernietigen en op te ruimen.

Bij een infectie kan het aantal witte bloedcellen toenemen, wat zichtbaar is in bloeduitslagen. Een hoog aantal witte bloedcellen kan wijzen op een ontsteking of infectie.

Er zijn verschillende typen witte bloedcellen, elk met hun eigen functie: • granulocyten, die bacteriën bestrijden en betrokken zijn bij ontstekingsreacties • monocyten, die afval opruimen en langdurig infecties bestrijden • lymfocyten, die helpen bij de productie van antistoffen en de immuunrespons tegen specifieke ziekteverwekkers.

505

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bloedplaatjes Bloedplaatjes (trombocyten) zijn kleine stukjes van cellen zonder kern, die een belangrijke rol hebben bij de bloedstolling. Wanneer er een wond ontstaat, verzamelen bloedplaatjes zich op die plek en klonteren samen. Zo vormt er een stolsel dat het gat dicht. Zo kan het lichaam niet te veel bloed verliezen en wordt het beschermd tegen infecties. Ook bij kleine inwendige bloedingen reageert het lichaam – vaak ongemerkt – direct met een stollingsproces. Bloedplaatjes zijn geen cellen, maar stukjes van cellen. Net als cellen hebben ze wel een membraan, met daarin een beetje cytoplasma. In het cytoplasma zit het eiwit tromboplastinogeen, dat belangrijk is bij het stollen van bloed. Dit komt vrij als er een wondje ontstaat. Een tekort aan bloedplaatjes kan leiden tot spontane bloedingen of blauwe plekken.

Aanmaak, afbraak en opslag Bij de aanmaak, opslag en afbraak van bloedcellen spelen twee onderdelen van het lichaam een rol: het rode beenmerg en de milt.

Het rode beenmerg Alle bloedcellen ontstaan uit stamcellen in het rode beenmerg. Dit rode beenmerg zit in alle holle botten, zoals het dijbeen en opperarmbeen.

506

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 19 Bloed

Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=7aabb2d1d7265afbb045c1a58a74ab95&order=rank&column=5&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-2ce1273e-7037-4f55-d15f-14f02a0cb373.png

Alle bloedcellen ontstaan in het rode beenmerg.

De milt De milt heeft diverse functies: • afbraak van rode bloedcellen Overtollige bloedcellen worden in de milt afgebroken. • opslag van bloed In de milt zit een voorraad bloed. Als er extra bloed nodig is, bijvoorbeeld bij lichamelijke inspanning, knijpt de milt samen en perst extra bloed in de bloedsomloop. Dit kun je voelen als steken in de zij. • bijdrage aan de afweer De milt ruimt ziekteverwekkers op en produceert lymfocyten, die nodig zijn voor de afweer. De lymfocyten worden opgeslagen in de lymfeknopen. Voor de geboorte produceert de milt ook rode bloedcellen. Als er eenmaal botten ontwikkeld zijn, neemt het beenmerg die functie over.

Bloedgroepen Bloedgroepen zijn structuren (eiwitten of suikers) op de buitenkant van de rode bloedcel, die niet bij iedereen hetzelfde zijn (Sanquin. z.d.). Bij een bloedtransfusie krijgt een zorgvrager bloed van een donor. Hierbij moet het

507

bloed van de donor goed bij het bloed van de zorgvrager passen. Als het bloed niet goed past, kan het lichaam van de zorgvrager het bloed afstoten en ziek worden.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

A, B, AB of O Er zijn vier hoofdbloedgroepen: • Bloedgroep A: hierbij zitten er A-antigenen op de rode bloedcellen en zijn er in het bloedplasma antilichamen tegen B-antigenen. • Bloedgroep B: hierbij zitten er B- antigenen op de rode bloedcellen en zijn er in het bloedplasma antilichamen tegen A-antigenen. • Bloedgroep AB: hierbij zitten er zowel A- als B-antigenen op de rode bloedcellen en zijn er geen antilichamen tegen A- of B-antigenen in het plasma. Mensen met bloedgroep AB worden daarom beschouwd als universele ontvangers, omdat ze bloed van elke ABO-bloedgroep kunnen ontvangen zonder een afweerreactie te veroorzaken. • Bloedgroep O, waarbij er geen A- of B-antigenen op de rode bloedcellen zitten, maar wel antilichamen tegen zowel A- als B-antigenen in het plasma aanwezig zijn. Bloedgroep O wordt beschouwd als de universele donor, omdat het veilig aan alle bloedgroepen gegeven kan worden (mits het rhesusfactor negatief is).

508

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 19 Bloed

Afbeelding zoals deze namaken in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https://www.sanquin.nl/over-bloed/bloedgroepen

Rhesusfactor De rhesusfactor (Rh-factor) is een eiwit dat op de oppervlakte van rode bloedcellen kan zitten. Als deze rhesusfactor op de rode bloedcellen zit, is iemand rhesus positief (Rh+). Dit is het geval bij 85% van de mensen (Sanquin, z.d.). De overige 15% van de mensen is rhesus negatief. Hierbij ontbreekt het eiwit. Bij transfusies is het belangrijk dat de rhesusfactor van de donor en ontvanger overeenkomen. Als een zorgvrager met een negatieve rhesusfactor bloed ontvangt van een donor met een positieve rhesusfactor, maakt het immuunsysteem van de ontvanger antistoffen aan. Het lichaam is namelijk niet gewend aan de aanwezigheid van de rhesusfactor. Er ontstaat een afweerreactie, waardoor het nieuwe bloed wordt afgebroken. Dit kan levensbedreigend zijn.

De bloedgroep De hoofdbloedgroep en de rhesusfactor bepalen samen de bloedgroep. Er zijn honderden verschillende bloedgroepen, maar er zijn er acht die het belangrijkst zijn voor bloedtransfusie: • Bloedgroep A-positief

509

Bloedgroep A-negatief Bloedgroep AB-positief Bloedgroep AB-negatief Bloedgroep 0-positief Bloedgroep 0-negatief Bloedgroep B-positief Bloedgroep B-negatief.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• • • • • • •

In Nederland hebben de meeste mensen bloedgroep 0-positief. 38,2% van de Nederlanders heeft deze bloedgroep (Sanquin, z.d.).

Afbeelding zoals deze namaken volgens de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.: https://www.sanquin.nl/over-bloed/bloedgroepen/rhesusfactor

19.2 Functies van bloed

Het bloed heeft diverse belangrijke functies: het transport van voedingsstoffen en afvalstoffen, het onschadelijk maken van ziekteverwekkers, het dichten van wonden door stolling en het handhaven van de homeostase.

510

Transport Een van de belangrijkste functies van bloed is het transporteren van stoffen door het hele lichaam. De volgende stoffen worden door bloed vervoerd: • zuurstof, die zich bindt aan hemoglobine in de rode bloedcellen en zo vanuit de longen naar de rest van het lichaam wordt vervoerd. Deze zuurstof is nodig voor het omzetten van voedingsstoffen in energie.

Thema 19 Bloed

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• koolstofdioxide, die vrijkomt na de verbranding van voedingsstoffen en vervolgens door de rode bloedcellen wordt teruggebracht naar de longen om te worden uitgeademd • afvalstoffen, die via het bloed vanuit organen en spieren door het bloed naar de lever en nieren worden vervoerd, waar ze worden verwerkt en afgevoerd • voedingsstoffen, die via het bloed vanuit de darmen naar de cellen worden gebracht • hormonen, die aangemaakt worden in hormoonklieren en vervolgens via het bloed naar organen en weefsels gaan, waar ze verschillende lichaamsprocessen regelen.

Aanpassen: Graag in de stijl van de flexbile pipeline voor verpleegkunde. Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/hemoglobin-oxygen-gas-transportation-mechanism-body-2386001795 - Verwijderen: HEMOGLOBIN Vertalen: oxygen from lungs: zuurstof uit de longen / red blood cell: rode bloedcel / oxygen bonds to hemoglobin: zuurstof bindt aan hemoglobine / oxygen molecule: zuurstof / hemoglobin molecule: hemoglobine / oxygen released to tissue cells: afgifte zuurstof aan weefselcellen - Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Verwijderen: HEMOGLOBIN Vertalen: oxygen from lungs: zuurstof uit de longen / red blood cell: rode bloedcel / oxygen bonds to hemoglobin: zuurstof bindt aan hemoglobine / oxygen molecule: zuurstof / hemoglobin molecule: hemoglobine / oxygen released to tissue cells: afgifte zuurstof aan weefselcellen

511

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bescherming Het bloed speelt een grote rol in de bescherming van het lichaam. De afweer komt grotendeels in het bloed tot stand. Dit komt door witte bloedcellen (lymfocyten) die ziekteverwekkers bestrijden door antistoffen aan te maken. De antistoffen binden zich aan ziekteverwekkers, waardoor ze onschadelijk gemaakt worden en andere witte bloedcellen ze kunnen opruimen. Ook bloedplaatjes dragen bij aan bescherming van het lichaam door ervoor te zorgen dat wonden afgesloten worden en er geen infecties kunnen plaatsvinden. In de volgende paragraaf leer je meer over afweer.

512

Bloedstolling Bloedstolling verloopt in verschillende fasen: 1. Vaatvernauwing: Zodra er een wond ontstaat, sturen pijnreceptoren signalen naar de hersenen. Hierdoor wordt iemand zich bewust van de pijn en kunnen er maatregelen genomen worden om verdere verwondingen te voorkomen. Tegelijkertijd geven de hersenen impulsen af naar de gladde spiervezels in de bloedvaten rond de wond. Hierdoor vernauwen deze zich tijdelijk (vasoconstrictie). De bloedstroom naar het wondgebied wordt zo kleiner, waardoor iemand minder bloed verliest. 2. Propvorming door bloedplaatjes: Op de plaats van de beschadiging hechten bloedplaatjes zich aan het beschadigde weefsel en aan elkaar. Zo ontstaat er een prop die de opening tijdelijk afsluit. Wanneer bloedplaatjes aan elkaar kleven, komen stoffen vrij, waaronder tromboplastine. Tromboplastine activeert stollingsfactoren in het plasma, wat leidt tot een kettingreactie die uiteindelijk het eiwit fibrine aanmaakt. 3. Fibrinenetwerk en stolselvorming: Fibrine vormt een dicht netwerk van draden op de wond, waarin onder andere bloedcellen vast komen te zitten. Zo ontstaat een stevig stolsel dat de wond afsluit. 4. Uitharding en wondsluiting: Het fibrinenetwerk droogt uit door contact met de buitenlucht. Het netwerk krimpt, waardoor de wondranden naar elkaar toe worden getrokken. Zo wordt ook het bloedplasma uit de wond geperst en kan er wondvocht ontstaan. Het stolsel wordt steeds droger en vormt uiteindelijk een korst. 5. Herstel van de huid: Als de wond goed dicht is, kan het weefsel zich gaan herstellen. Dit proces wordt gestimuleerd doordat beschadigde cellen histamine aanmaken. Histamine verwijdt de bloedvaten rondom de wond, waardoor extra bloed naar het wondgebied stroomt. Dit zorgt voor zuurstof en voedingsstoffen die nodig zijn voor weefselherstel. De huid rond de wond wordt vaak rood door deze verhoogde doorbloeding.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 19 Bloed

Fibrine en rode bloedcellen vormen samen een korst op de wond.

Homeostase in stand houden Een andere belangrijke functie van het bloed is het reguleren van de homeostase (een stabiele, gezonde staat van het lichaam). Het bloed draagt namelijk bij aan het handhaven van een stabiele lichaamstemperatuur, pH-waarde en vochtbalans.

Lichaamstemperatuur Het bloed regelt ook de lichaamstemperatuur, doordat warmte door het lichaam wordt verspreid via het bloed. Bij warmte zetten de bloedvaten in de huid uit, zodat er warmte kan worden afgegeven. Bij kou vernauwen de bloedvaten zich om warmte vast te houden.

De pH-waarde De pH-waarde van het bloed wordt in stand gehouden door buffers, bepaalde stoffen die ervoor zorgen dat de pH stabiel blijft tussen 7,35 en 7,45. Een kleine afwijking kan levensgevaarlijk zijn, omdat diverse lichaamsprocessen (zoals

513

enzymwerking) verstoord raken. Een van de belangrijkste buffers is het bicarbonaatsysteem. Als er te veel zuur in het bloed komt, neutraliseert het bicarbonaat dit, zodat de pH niet te laag wordt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Als de pH van het bloed te laag wordt, is er sprake van acidose. Het bloed is dan te zuur. Bij alkalose is het bloed juist te basisch (en de pH-waarde te hoog). De longen en nieren helpen om deze balans te herstellen: • De nieren kunnen bicarbonaat uitscheiden om de basen te verminderen. • De longen kunnen extra koolstofdioxide uitademen om het bloed minder zuur te maken.

Vochtbalans De samenstelling van het bloedplasma speelt een belangrijke rol bij het in stand houden van de vochtbalans. In het bloedplasma zitten onder andere zouten (zoals natrium en kalium) en eiwitten. De concentratie van deze stoffen helpt om de vochtbalans tussen het bloed en de omringende weefsels te reguleren. Zo wordt voorkomen dat cellen te veel water opnemen (waardoor ze kunnen opzwellen en barsten) of te weinig water hebben (waardoor ze uitdrogen).

Natrium en kalium Natrium en kalium spelen een belangrijke rol bij de vochtbalans: • Natrium bevindt zich vooral buiten de cellen, in het bloedplasma en de vloeistof tussen de cellen. Het trekt water aan en helpt zo om het juiste vochtgehalte buiten de cellen te behouden. Een te hoge natriumconcentratie kan leiden tot vochtretentie en daardoor een te hoge bloeddruk, terwijl te weinig natrium uitdroging van de cellen kan veroorzaken. • Kalium bevindt zich vooral ín de cellen. Het werkt samen met natrium om de waterbalans en de elektrische lading binnen en buiten de cel te regelen. Dit is belangrijk voor het goed doorgeven van zenuwimpulsen en het samentrekken van spieren, waaronder de hartspier. Een verstoring van de kaliumbalans kan hierdoor leiden tot hartritmestoornissen en spierzwakte.

514

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 19 Bloed

Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/vector-illustration-example-active-transport-animal-2156998717 - Vertalen: outside the cell: buiten de cel / plasma membrane: membraan / in the cell: in de cel. - Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

De natrium-kalium pomp.

Natrium en kalium komen het lichaam binnen via de voeding. De nieren reguleren vervolgens de hoeveelheid natrium en kalium in het lichaam door ze uit te scheiden of vast te houden, waardoor de balans behouden blijft.

De balans tussen natrium en kalium binnen en buiten de cellen zorgt voor osmose. Osmose is het verplaatsen van water door een membraan, van een gebied met een lage concentratie aan opgeloste stoffen (zoals zouten) naar een gebied met een hoge concentratie. Hierdoor kan het waterpeil in en om de cellen worden aangepast aan de behoeften van het lichaam.

515

19.3 De afweer

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het immuunsysteem is het natuurlijke afweersysteem van het lichaam. Dit beschermt het lichaam tegen schadelijke indringers, zoals bacteriën, virussen en andere ziekteverwekkers. Het bloed speelt hierin een belangrijke rol, omdat veel afweercellen en stoffen via het bloed door het lichaam worden getransporteerd. Witte bloedcellen en immuniteit Witte bloedcellen (leukocyten) zijn de basis van ons immuunsysteem omdat ze allemaal een taak hebben in het bestrijden van ziekteverwekkers. Er zijn verschillende soorten witte bloedcellen, zoals granulocyten, monocyten en lymfocyten.

Granulocyten Granulocyten spelen een rol in de snelle afweer tegen acute infecties, vooral bacteriële infecties. Deze cellen behoren tot de niet-specifieke afweer, wat betekent dat ze op veel verschillende soorten indringers kunnen reageren. Ze worden granulocyten genoemd omdat ze korrels (granules) hebben in hun cytoplasma, die enzymen bevatten om indringers te doden en af te breken. Granulocyten zijn vaak de eerste cellen die op een infectie reageren. Ze werken vooral bij acute ontstekingen en reacties.

516

Er zijn drie soorten granulocyten: • neutrofielen, de meest voorkomende granulocyten, die gespecialiseerd zijn in het doden van bacteriën. Dit doen ze met fagocytose, waarbij het celmembraan om de indringer of het afval heen wordt gesloten en het in de cel wordt opgenomen en met behulp van enzymen wordt afgebroken. • eosinofielen, die gespecialiseerd zijn in het bestrijden van parasitaire infecties en allergische reacties. Ze kunnen schadelijke stoffen afgeven die parasieten doden en helpen bij het afbreken van allergenen. • basofielen, die betrokken zijn bij ontstekingsreacties en allergische reacties doordat ze histamine afgeven. Histamine verwijdt de bloedvaten en bevordert de ontsteking. Ook zorgt het ervoor dat er meer bloed en immuuncellen naar de plaats van de infectie of ontsteking kunnen gaan. Granulocyten hebben een korte levensduur (meestal uren tot dagen) en zijn belangrijk voor een snelle en intensieve actie. Ze spelen hierdoor een grote rol bij acute, kortdurende infecties.

Thema 19 Bloed

In de praktijk

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Mevrouw Laarman heeft een blaasontsteking. In de bloeduitslagen is een stijging van de neutrofielen zichtbaar, wat duidt op een infectie.

Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/phagocytosis-macrophage-absorption-bacteria-stages-mechanism-2171085003 - Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde

Fagocytose.

Monocyten Monocyten spelen ook een rol in de niet-specifieke afweer. Het zijn grote witte bloedcellen die in actie komen wanneer het lichaam lichaamsvreemde stoffen moet opruimen. Ze zijn vooral belangrijk bij het opruimen van afval (zoals stof en vuil) en het langdurig bestrijden van infecties.

Wanneer monocyten uit de bloedbaan treden en in de weefsels terechtkomen, veranderen ze in macrofagen. Deze macrofagen ‘eten’ ziekteverwekkers en dode cellen op door middel van fagocytose. Monocyten en macrofagen kunnen door hun flexibiliteit uit de bloedvaten kruipen en in de weefsels rondzwerven om afval op te ruimen en te voorkomen dat infecties zich verder verspreiden. Omdat ze veel verschillende soorten lichaamsvreemde stoffen opruimen, zijn ze een belangrijke eerste verdediging van het immuunsysteem.

517

Monocyten en macrofagen hebben een langere levensduur (dagen tot weken) dan granulocyten en werken langdurig in de weefsels. Ze kunnen herhaaldelijk ziekteverwekkers fagocyteren en helpen bij chronische infecties en weefselherstel.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Geïnfecteerde wond Bij een geïnfecteerde wond ruimen monocyten het vuil uit de wond op. Ze sterven daarbij vaak zelf af. Hierdoor ontstaat pus: een mengsel van dode bacteriën en dode monocyten.

Lymfocyten Wanneer de monocyten en macrofagen er niet in slagen om een infectie op te ruimen en de ziekteverwekker zich verder in het lichaam verspreidt, wordt het specifieke afweersysteem geactiveerd. Dit deel van het immuunsysteem richt zich specifiek op de herkenning en vernietiging van bepaalde ziekteverwekkers. Er worden dan lymfocyten actief.

Lymfocyten liggen in de lymfeklieren en lymfevaten te wachten tot ze in actie kunnen komen. Wanneer een monocyt of macrofaag een ziekteverwekker heeft gedood, kan deze een stukje van die ziekteverwekker (een antigeen) laten zien aan de lymfocyten. Dit proces activeert de lymfocyten, die vervolgens een specifiek afweermechanisme starten tegen deze ziekteverwekker. Dit proces neemt meestal een paar dagen in beslag.

518

Er zijn twee belangrijke typen lymfocyten: • T-lymfocyten, die giftige stoffen gebruiken om geïnfecteerde cellen te doden, zodat de ziekteverwekker zelf ook sterft. Ze circuleren door het bloed om cellen aan te vallen die zijn geïnfecteerd met de ziekteverwekker. • B-lymfocyten (of plasmacellen), die specifieke antistoffen maken tegen de ziekteverwekker. Ze blijven zelf in de lymfeklieren, maar geven antistoffen af aan het bloed. Die antistoffen binden zich aan de ziekteverwekker, waardoor deze samenklontert. Dit maakt het voor monocyten en T-lymfocyten makkelijker om de ziekteverwekkers op te ruimen.

Antistoffen Antistoffen (immunoglobulinen) zijn eiwitten die specifieke ziekteverwekkers herkennen en onschadelijk maken. Ze worden aangemaakt door B-lymfocyten als reactie op een specifiek antigeen, een stof die het lichaam als vreemd herkent.

Thema 19 Bloed

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Wanneer een B-lymfocyt een ziekteverwekker tegenkomt die past bij de antistof die het kan aanmaken, wordt de B-lymfocyt geactiveerd en begint deze antistoffen te produceren. De antistoffen binden zich vervolgens aan de antigenen op de ziekteverwekker. Hierdoor kunnen antistoffen de ziekteverwekker neutraliseren of markeren voor vernietiging door andere immuuncellen, zoals macrofagen. Elke antistof is specifiek gericht op één bepaald antigeen, waardoor het immuunsysteem een gerichte verdediging kan opbouwen tegen verschillende ziekteverwekkers. Immuniteit Na een infectie kan iemand immuun worden voor de ziekteverwekker. Immuniteit is een ongevoeligheid voor bepaalde ziekten door eerder contact ermee. Immuniteit ontstaat zo: • Wanneer de infectie is bestreden, sterven de meeste geactiveerde lymfocyten af, maar sommige B-lymfocyten blijven in het lichaam als geheugencellen. Deze cellen kunnen de ziekteverwekker onthouden en blijven jarenlang aanwezig. • Als dezelfde ziekteverwekker opnieuw het lichaam binnendringt, activeren de geheugencellen snel nieuwe lymfocyten, waardoor het lichaam veel sneller en effectiever kan reageren. De ziekteverwekker kan dan vaak worden opgeruimd voordat iemand klachten krijgt.

Dankzij dit systeem kan het lichaam immuun worden tegen ziekten die het al eens heeft gehad, zoals waterpokken. Tegen sommige ziekteverwekkers, zoals het griepvirus, biedt dit systeem minder bescherming, omdat het griepvirus ieder jaar iets verandert. Hierdoor herkennen de geheugencellen van vorig jaar het nieuwe griepvirus niet meer goed, en kan iemand opnieuw ziek worden van een nieuwe variant van het virus. Vaccinaties Bij een vaccinatie (inenting) wordt een klein, onschadelijk deel van een ziekteverwekker in het lichaam ingebracht. Deze verzwakte of dode ziekteverwekker kan geen ziekte veroorzaken, maar activeert wel het immuunsysteem. Het immuunsysteem ruimt deze nep-ziekteverwekker op en onthoudt zijn kenmerken door geheugencellen aan te maken. Zo kan het lichaam de echte ziekteverwekker snel herkennen en bestrijden als die later het lichaam binnendringt. Bekijk het filmfragment Vaccinatie.

519

Na een vaccinatie kan iemand zich soms niet lekker voelen, bijvoorbeeld door lichte koorts of een rode, gezwollen plek rond de injectieplaats. Deze reacties ontstaan doordat het immuunsysteem actief is en algemene ontstekingsverschijnselen vertoont.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Soms is vaccinatie niet meer mogelijk als er al een gevaarlijke ziekteverwekker in het lichaam aanwezig is. In dat geval kunnen kant-en-klare antistoffen worden ingespoten, die de ziekteverwekker helpen opruimen. Deze aanpak biedt directe bescherming, maar leidt niet tot langdurige immuniteit omdat er geen geheugencellen worden aangemaakt. Ontstekingsreacties Een ontstekingsreactie is een belangrijk onderdeel van de immuunrespons en helpt het lichaam om ziekteverwekkers op te ruimen en beschadigd weefsel te herstellen. Wanneer een cel beschadigd raakt door een infectie of verwonding, geeft deze signalen af die een ontstekingsreactie veroorzaken. Hierdoor verwijden bloedvaten zich (vasodilatatie), wat zorgt voor een verhoogde doorbloeding. Deze toename van bloedstroom veroorzaakt de typische roodheid en warmte bij een ontsteking.

Daarnaast worden de bloedvaten meer doorlaatbaar, zodat witte bloedcellen en antistoffen vanuit het bloed naar het beschadigde weefsel kunnen komen. Deze verhoogde doorlaatbaarheid leidt vaak tot zwelling in het ontstoken gebied. Vervolgens komen er witte bloedcellen (zoals neutrofielen en macrofagen) naar het ontstoken gebied, waar ze beginnen met het opruimen van ziekteverwekkers en dode cellen.

520

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 19 Bloed

Graag aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https://www.shutterstock.com/nl/image-vector/process-injury-resulting-inflammation-resolution-670684174 Vertalen:Afbeelding 1 (links):Beschadiging van weefsel: vrijkomen van ontstekingsmediatoren, zoals histamine. Skin surface: huidoppervlak bacteria: bacteriën komen binnen via de wond. Chemical signals: ontstekingsmediatoren Bloodvessel: bloedvatAfbeelding 2 (midden):Bloedvaten in de buurt van de wond worden wijder en lekken vloeistof in het beschadigde gebied. Phagocytes and fluid move into area: afweercellen gaan naar het gebied Swelling: zwellingAfbeelding 3 (rechts):Fagocytose: Fagocyten, zoals macrofagen en neutrofielen, ruimen bacteriën en celresten op. Het weefsel begint te genezen.Phagocytes: fagocyten - Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde?

Vertalen: Afbeelding 1 (links): • Beschadiging van weefsel: vrijkomen van ontstekingsmediatoren, zoals histamine • Skin surface: huidoppervlak • bacteria: bacteriën komen binnen via de wond • Chemical signals: ontstekingsmediatoren • Bloodvessel: bloedvat.

Afbeelding 2 (midden): • Bloedvaten in de buurt van de wond worden wijder en lekken vloeistof in het beschadigde gebied • Phagocytes and fluid move into area: afweercellen gaan naar het gebied • Swelling: zwelling.

Afbeelding 3 (rechts): • Fagocytose: Fagocyten, zoals macrofagen en neutrofielen, ruimen bacteriën en celresten op. Het weefsel begint te genezen.

521

• Phagocytes: fagocyten.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De ontstekingssignalen stoppen zodra de infectie is opgeruimd. Daarna worden er nieuwe cellen gevormd om het beschadigde weefsel te herstellen. Dit proces helpt bij het afsluiten van de wond en zorgt voor genezing.

Ontsteking bij infectie

Bij een wondinfectie kan de huid rondom de wond rood, gezwollen en warm aanvoelen. Dit is een teken dat het immuunsysteem actief bezig is om ziekteverwekkers te bestrijden en de wond te beschermen.

Andere afweermechanismen Behalve de afweer via het bloed, wordt het lichaam ook op andere manieren beschermd. De eerste afweerlinie wordt gevormd door de huid en slijmvliezen. De buitenkant van de huid bestaat uit dekweefsel: dicht op elkaar liggende cellen waar vrijwel niets doorheen kan. De huid vormt daardoor een belangrijke barrière voor indringers van buitenaf. Onze lichaamsopeningen (zoals de mond en neus) zijn kwetsbare plekken in deze barrière. Via ademhaling en voedsel komen regelmatig bacteriën, virussen en stofdeeltjes het lichaam binnen. Veel ervan worden uitgeschakeld voordat ze schade kunnen aanrichten. Zo vangen de slijmvliezen in de neus, luchtpijp, vagina en endeldarm veel stoffen en ziekteverwekkers op en scheiden deze weer uit.

In de luchtwegen werken kleine trilhaartjes in het slijmvlies om het slijm, met daarin gevangen deeltjes, richting de mond te bewegen. Het slijm uit de neus en luchtpijp komt zo in de mond terecht. Wanneer we dit doorslikken, belandt het in de maag, waar het zoutzuur in maagsap de meeste ziekteverwekkers doodt.

522

19.4 Observeren

Als verpleegkundige kun je een aantal specifieke observaties uitvoeren om problemen met het bloed te herkennen. Zo kun je observeren op de kleur van de huid, de ademhaling, de hartslag, lichaamstemperatuur en blauwe plekken en bloedingen.

Thema 19 Bloed

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Kleur van de huid De huidskleur kan een indicatie geven van bloedgerelateerde problemen: • Een rode kleur van de huid kan een teken zijn van een ontsteking of infectie. Dit gaat vaak gepaard met warmte en zwelling in het gebied. • Een bleke huid kan wijzen op bloedarmoede, waarbij er een tekort aan rode bloedcellen of hemoglobine is. Dit kan leiden tot een verminderde zuurstofvoorziening naar de weefsels. Let vooral in het gezicht, onder de ogen en de binnenkant van de oogleden op de kleur van de huid. Hier is bleekheid vaak het eerst zichtbaar.

Ademhaling Let op de ademhalingsfrequentie en observeer of een zorgvrager kortademig is, vooral bij inspanning of in liggende positie. Een versnelde ademhaling kan namelijk wijzen op een verminderde zuurstoftransportcapaciteit door een tekort aan rode bloedcellen. Ook kortademigheid treedt op als het lichaam niet voldoende zuurstof krijgt.

Hartfrequentie Door de hartfrequentie en de kwaliteit van de hartslag te observeren kun je mogelijk bloedarmoede of shock herkennen: • een versnelde hartslag (tachycardie) kan wijzen op bloedarmoede of acuut bloedverlies, omdat het hart sneller pompt om te compenseren voor het tekort aan zuurstof • een zwakke polsslag kan een teken zijn van een lage bloeddruk, bijvoorbeeld door bloedverlies of shock. Lichaamstemperatuur Meet regelmatig de lichaamstemperatuur en observeer of iemand last heeft van koude rillingen. Dit kan een teken zijn van een infectie: • koorts is een typische reactie op infecties, omdat het lichaam de temperatuur verhoogt om ziekteverwekkers te bestrijden • koude rillingen kunnen ook optreden als het lichaam reageert op een infectie.

Blauwe plekken en bloedingen Let op blauwe plekken op de huid, eventuele neusbloedingen of bloedend tandvlees. Controleer ook op bloedingen bij het ontlasten en urineren. Blauwe plekken zonder duidelijke oorzaak kunnen namelijk wijzen op een tekort aan

523

bloedplaatjes of een probleem met de bloedstolling. Neusbloedingen, tandvleesbloedingen en kleine bloedingen in de huid (petechiën) zijn ook signalen van mogelijke stollingsproblemen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

19.5 Begrippen 19.6 Bronnen

Hematologie Groningen. (z.d.). Bloed, beenmerg en lymfklieren. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://hematologiegroningen.nl/artikelen/bloed-beenmerg-en-lymfklieren/ Juf Danielle. (z.d.). Zuur-base-evenwicht theorie. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://jufdanielle.com/zuur-base-evenwicht-theorie/

KU Leuven. (2009). Samenstelling van het menselijk bloed. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://wet.kuleuven.be/wetenschapinbreedbeeld/lesmateriaal_biochemie/waaromisbloedrood/bloed_samenstelling KU Leuven. (2009). Hemoglobine en de rode kleur van bloed. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://wet.kuleuven.be/wetenschapinbreedbeeld/lesmateriaal_biochemie/waaromisbloedrood/bloed_rood

Nederlandse Vereniging voor Hematologie. (z.d.). Normaalwaarden. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://hematologienederland.nl/patientinfo/diagnose-en-behandeling/normaalwaarden/

524

ReumaZorg Nederland. (z.d.). Afweersysteem & fagocytose. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://reumazorgnederland.nl/afweersysteem-fagocytose/ Rijksvaccinatieprogramma. (z.d.). Over vaccineren. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://rijksvaccinatieprogramma.nl/over-vaccineren

Thema 19 Bloed

Sanquin. (z.d.). Over bloed. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://www.sanquin.nl/over-bloed

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Sanquin. (z.d.). Bloedgroepen: Rhesusfactor. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://www.sanquin.nl/over-bloed/bloedgroepen/rhesusfactor Sanquin. (z.d.). Bloedgroepen. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://www.sanquin.nl/over-bloed/bloedgroepen

Sanquin. (z.d.). Bloedcellen. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://www.sanquin.nl/over-bloed/bloedcellen/

525

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 20 BLOED EN INFECTIEZIEKTEN

Inhoud thema • Goedaardige bloedziekten • Kwaadaardige bloedziekten • Allergische reactie • Infectieziekten • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bloed vervoert zuurstof, voedingsstoffen en afvalstoffen en speelt een belangrijke rol bij de afweer. Hierdoor is het van vitaal belang voor het lichaam. Wanneer er problemen ontstaan, zoals bij een bloedziekte of infectie, kan dit dan ook grote gevolgen hebben voor de gezondheid. Denk aan een infectie die zich door het hele lichaam verspreidt, of aan bloed dat niet meer goed kan stollen of zuurstof vervoeren. Dit kan leiden tot ernstige klachten, zoals vermoeidheid, bloedingen, ademhalingsproblemen of een verzwakte weerstand, waardoor het lichaam minder goed kan herstellen. Om de juiste zorg te kunnen bieden en complicaties te voorkomen, is het belangrijk om te begrijpen hoe deze aandoeningen ontstaan en behandeld kunnen worden.

20.1 Goedaardige bloedziekten

Goedaardige bloedziekten zijn aandoeningen die het bloed, het beenmerg of de bloedstolling betreffen en niet kwaadaardig (niet-kankerachtig) van aard zijn. Goedaardige bloedziekten zijn vaak chronisch en vereisen meestal langdurige begeleiding en behandeling.

Anemie Bij bloedarmoede zit er te weinig hemoglobine in het bloed. De medische term voor de aandoening is anemie. Hemoglobine is de stof waar zuurstof aan hecht. Door het tekort aan hemoglobine zit er dus te weinig zuurstof in het bloed en krijgen de weefsels ook te weinig zuurstof.

Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Bloedarmoede in beeld.

527

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Anemie kan ontstaan door: • een ijzertekort, bijvoorbeeld door bloedverlies (zoals na een hevige menstruatie, operatie, bevalling, miskraam of bloeding in het spijsverteringskanaal) of doordat het lichaam meer ijzer nodig heeft dan er binnenkomt (zoals tijdens de zwangerschap)

528

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• een tekort aan vitamine B12 of foliumzuur, dat veroorzaakt kan worden door een maag- of darmziekte (zoals coelieakie) of een maagoperatie. Hierdoor wordt de opname van deze vitamines belemmerd. Ook een tekort aan vitamine B12 of foliumzuur in de voeding of door overmatig alcoholgebruik kan een rol spelen. • een chronische aandoening, zoals reuma, kanker, nierfalen of sikkelcelziekte • een behandeling met chemotherapie, waardoor de aanmaak van rode bloedcellen in het beenmerg onderdrukt kan worden. Symptomen Mogelijke klachten bij bloedarmoede: • vermoeidheid • een zwak gevoel • kortademigheid bij inspanning • duizeligheid en het gevoel flauw te vallen • hartkloppingen • bleekheid • hoofdpijn en oorsuizen.

Via bloedonderzoek wordt gemeten hoeveel hemoglobine er in het bloed zit (Hb). Bij mannen is er sprake van bloedarmoede als het Hb lager is dan 8,5 mmol/l. Bij vrouwen is er sprake van bloedarmoede wanneer het Hb lager is dan 7,5 mmol/l.

Voorbeeld

Julia werkt als verpleegkundige in een verpleeghuis. Een van de zorgvragers voor wie ze zorgt is meneer Chen. Meneer Chen gedraagt zich sinds een paar dagen erg passief. Hij ligt veel in bed en ziet erg bleek. Wanneer hij uit bed komt en een stukje loopt, wordt hij snel kortademig. Julia schrijft al haar bevindingen in het dossier en besluit een arts in te schakelen.

Behandeling De behandeling van anemie is afhankelijk van de oorzaak: • Veel bloedverlies tijdens de menstruatie kan bijvoorbeeld behandeld worden met de pil of een hormoonspiraal.

529

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Een ijzertekort kan behandeld worden met ijzerpillen of ijzerdrank. IJzer wordt beter opgenomen wanneer tegelijkertijd vitamine C wordt ingenomen, bijvoorbeeld door een sinaasappel of kiwi te eten. • Bij een tekort aan foliumzuur kunnen foliumzuurtabletten geslikt worden. • Een laag vitamine B12-gehalte kan behandeld worden met vitamine B12-tabletten. Bij ernstige klachten kunnen er injecties met vitamine B12 gegeven worden. • Bij zeer ernstige bloedarmoede kan de zorgvrager extra rode bloedcellen toegediend krijgen via een bloedtransfusie. Trombocytopenie Trombocytopenie betekent dat er een tekort is aan bloedplaatjes (trombocyten) in het bloed. Bloedplaatjes spelen een belangrijke rol bij de bloedstolling. Hierdoor is er bij trombocytopenie een verhoogd risico op bloedingen.

Trombocytopenie kan ontstaan door: • een verminderde aanmaak van bloedplaatjes, bijvoorbeeld door beenmergaandoeningen, zoals leukemie of door chemotherapie • een verhoogde afbraak van bloedplaatjes, bijvoorbeeld door een auto-immuunziekte zoals ITP (Immuun Trombocytopenie), een infectie zoals HIV of hepatitis, of het gebruik van bepaalde medicatie • een toegenomen verbruik van bloedplaatjes, bij bepaalde aandoeningen.

Symptomen De meeste mensen met trombcytopenie krijgen geen klachten. Als er wel klachten ontstaan, gaat het meestal om spontane bloedingen, zoals bloedneuzen of blauwe plekken. Ook kan de zorgvrager na een verwonding of operatie een langdurige bloeding krijgen.

530

Behandeling Bij trombocytopenie wordt in eerste instantie de oorzaak van de trombocytopenie behandeld (Sanquin. z.d.). Soms is het nodig om het tekort van de bloedplaatjes aan te vullen. Er wordt dan een bloedplaatjestransfusie uitgevoerd.

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hemofilie Hemofilie is een erfelijke stollingsstoornis, die ontstaat door een tekort aan bepaalde stollingsfactoren. Er zijn twee vormen hemofilie, die van elkaar verschillen doordat er een andere stollingsfactor ontbreekt. Bij hemofilie A ontbreekt stollingsfactor VIII en bij hemofilie B gaat het om stollingsfactor IX (Sanquin, z.d.). Hemofilie A komt vaker voor. Symptomen Zorgvragers met hemofilie hebben snel last van bloedingen, zoals: • oppervlakkige bloedingen, zoals blauwe plekken (bij milde hemofilie) • langdurige bloedingen na een verwonding of operatie • spontane bloedingen in spieren en gewrichten (bij ernstige hemofilie). Behandeling Bij een ernstige vorm van hemofilie wordt de ontbrekende stollingsfactor aangevuld. Dit kan gebeuren via een infuus, injectie of neusspray.

Sikkelcelziekte Sikkelcelziekte is een erfelijke aandoening waarbij rode bloedcellen een afwijkende vorm hebben. In plaats van de gebruikelijke ronde vorm, krijgen de rode bloedcellen een sikkel- of halvemaanvorm.

Bij sikkelcelziekte worden de rode bloedcellen sneller afgebroken dan normaal. Gezonde rode bloedcellen leven gemiddeld 120 dagen, terwijl sikkelvormige rode bloedcellen na ongeveer 17 dagen al worden afgebroken. Het lichaam is niet in staat deze snelle afbraak bij te benen. Daardoor ontstaat er een tekort aan rode bloedcellen (anemie), waardoor zuurstof niet goed naar organen en weefsels getransporteerd wordt.

Symptomen Sikkelcelziekte kan leiden tot: • anemie, waardoor klachten ontstaat zoals vermoeidheid, kortademigheid, duizeligheid en een verhoogde hartslag • sikkelcrises, waarbij de afwijkende rode bloedcellen aan elkaar kleven en de bloedstroom geblokkeerd wordt. Dit leidt tot zuurstoftekort in de botten, weefsels en organen, waardoor de zorgvrager hevige pijn krijgt en er mogelijk schade ontstaat aan de organen.

531

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• geelzucht en galstenen, die ontstaan door een verhoogd billirubinegehalte in het bloed. Er komt te veel billirubine in het bloed doordat sikkelcellen sneller worden afgebroken. De zorgvrager kan hierdoor last krijgen van een gele huid, gele ogen, donkere urine en pijn in de bovenbuik (door galstenen).

Bron: https://www.shutterstock.com/image-illustration/sickle-cell-disease-group-blood-disorders-1933433069 - Op witte achtergrond maken ipv zwart.Vertalen: normal: normaal / normal erythrocyte red blood cell: normale erytrocyt (rode bloedcel) / sickle shaped red blood cell: sikkelvormige rode bloedcel / sickle cell anemia: sikkelcel ziekte / the sickle red blood cells are more rigid, viscous and easily aggregated, they can block te smaller blood vessels: De sikkelvormige rode bloedcellen zijn stijver en stroperiger. Ze klonteren gemakkelijker samen, waardoor ze kleinere bloedvaten kunnen blokkeren.

Op witte achtergrond maken ipv zwart. Vertalen: normal: normaal / normal erythrocyte red blood cell: normale erytrocyt (rode bloedcel) / sickle shaped red blood cell: sikkelvormige rode bloedcel / sickle cell anemia: sikkelcel ziekte / the sickle red blood cells are more rigid, viscous and easily aggregated, they can block te smaller blood vessels: De sikkelvormige rode bloedcellen zijn stijver en stroperiger. Ze klonteren gemakkelijker samen, waardoor ze kleinere bloedvaten kunnen blokkeren.

532

Behandeling De volgende behandelingen kunnen ingezet worden bij sikkelcelziekte: • een stamceltransplantatie, de enige behandeling waardoor de ziekte kan genezen. Dit wordt alleen overwogen bij ernstige gevallen vanwege de risico’s en de noodzaak van een geschikte donor. • bloedtransfusies, om bloedarmoede te behandelen en de zuurstoftoevoer te verbeteren

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• foliumzuursupplementen, om de aanmaak van rode bloedcellen te stimuleren • pijnstilling, om pijn bij een sikkelcrisis te verminderen • medicijnen tegen ijzerstapeling, omdat er bij frequente bloedtransfusies een ophoping van ijzer in het lichaam kan ontstaan.

20.2 Kwaadaardige bloedziekten

Kwaadaardige bloedziekten zijn ernstige aandoeningen waarbij het bloed of het beenmerg wordt aangetast door ongecontroleerde celdeling.

Leukemie Leukemie is kanker van de witte bloedcellen. De witte bloedcellen rijpen niet goed uit tot volwassen cellen, waardoor er een tekort ontstaat aan functionele witte bloedcellen. Leukemiecellen blijven zich ongecontroleerd delen en hopen zich op in het beenmerg, waardoor het beenmerg te weinig bloedcellen aanmaakt. Dat heeft uiteenlopende gevolgen: • een tekort aan rode bloedcellen, waardoor bloedarmoede ontstaat en er veel minder zuurstof door het lichaam getransporteerd wordt • een tekort aan goede witte bloedcellen, waardoor de weerstand afneemt en de zorgvrager vatbaarder is voor ernstige infecties • een tekort aan bloedplaatjes, waardoor een zorgvrager een grotere kans heeft op bloedingen.

Bij acute leukemie rijpen de witte bloedcellen in het beenmerg niet uit, waardoor de zorgvrager snel ernstige klachten krijgt. Bij chronische leukemie rijpen de cellen nog redelijk goed uit, maar ze functioneren niet goed. Deze aandoening ontwikkelt zich vaak langzamer dan acute leukemie.

533

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/leukemia-normal-blood-under-microscope-comparison-1305612583 - Vertalen:1: Blood Cells Development: Ontwikkeling van bloedcellenCartilage: Kraakbeen Spongy Bone: Sponsachtig bot Hard Bone: Hard bot Marrow: Beenmerg Blood Vessels: Bloedvaten Blood Stem Cell: Bloedstamcel Lymphoid Stem Cell: Lymfoïde stamcel Lymphoblast: Lymfoblast B Lymphocyte: B-lymfocyt T Lymphocyte: T-lymfocyt Myeloid Stem Cell: Myeloïde stamcel Myeloblast: Myeloblast Monocyte: Monocyt Basophil: Basofiel Eosinophil: Eosinofiel Neutrophil: Neutrofiel White Blood Cells: Witte bloedcellen Platelets: Bloedplaatjes Erythrocytes: Erytrocyten (rode bloedcellen)2. Healthy Blood: Gezond bloed3. Blood Cancer: Bloedkanker

534

Bij leukemie rijpen witte bloedcellen niet goed uit tot volwassen cellen. Er ontstaat een tekort aan functionele witte bloedcellen. Doordat leukemiecellen ophopen in het beenmerg worden er ook te weinig andere bloedcellen gemaakt. Het bloed heeft hierdoor een hele andere samenstelling. Vertalen: 1: Blood Cells Development: Ontwikkeling van bloedcellen • Cartilage: Kraakbeen • Spongy Bone: Sponsachtig bot • Hard Bone: Hard bot • Marrow: Beenmerg • Blood Vessels: Bloedvaten • Blood Stem Cell: Bloedstamcel • Lymphoid Stem Cell: Lymfoïde stamcel • Lymphoblast: Lymfoblast • B Lymphocyte: B-lymfocyt • T Lymphocyte: T-lymfocyt • Myeloid Stem Cell: Myeloïde stamcel

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

Myeloblast: Myeloblast Monocyte: Monocyt Basophil: Basofiel Eosinophil: Eosinofiel Neutrophil: Neutrofiel White Blood Cells: Witte bloedcellen Platelets: Bloedplaatjes Erythrocytes: Erytrocyten (rode bloedcellen)

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• • • • • • • •

2. Healthy Blood: Gezond bloed 3. Blood Cancer: Bloedkanker

Er zijn verschillende vormen van leukemie. De volgende vormen komen het meest voor: • acute myeloïde leukemie: een agressieve vorm van leukemie waarbij onrijpe witte bloedcellen (myeloblasten) zich ophopen in het beenmerg en de normale bloedvorming verdringen. Dit leidt tot snelle en ernstige symptomen. • acute lymfatische leukemie: een acute vorm van leukemie die vooral voorkomt bij kinderen en jonge volwassenen. Hierbij rijpen de lymfocyten niet uit, wat leidt tot een snelle toename van abnormale cellen. • chronische myeloïde leukemie: een vorm van leukemie waarbij er een abnormale overproductie is van relatief rijpe, maar niet goed functionerende witte bloedcellen. Deze ziekte ontwikkelt zich vaak geleidelijk en komt vooral voor bij volwassenen. • chronische lymfatische leukemie: een langzaam progressieve vorm van leukemie die vooral bij oudere volwassenen voorkomt. Hierbij worden abnormale lymfocyten aangemaakt die zich ophopen in het bloed en het beenmerg. • hairy cell leukemie: een zeldzame vorm van chronische leukemie waarbij de abnormale lymfocyten een karakteristieke harige structuur hebben onder de microscoop. Deze vorm ontwikkelt zich vaak traag en kan leiden tot een vergrote milt en verminderde bloedcelproductie. Symptomen Doordat de tumorcellen zo hard groeien, verdringen ze normale bloedcellen. Door het tekort aan rode bloedcellen, witte bloedcellen en bloedplaatjes kunnen klachten ontstaan, zoals: • vermoeidheid • misselijkheid

535

weinig eetlust bleekheid snel last van blauwe plekken plotselinge koorts bloedingen van de huid en slijmvliezen bloedend tandvlees keelpijn ontsteking van de amandelen en slijmvliezen diarree verkleuring van de urine vergrote milt en/of lymfeklieren.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• • • • • • • • • • •

Behandeling De behandeling van leukemie bestaat meestal uit chemotherapie. Daarnaast kan bestraling worden ingezet en zijn bloedtransfusies vaak nodig om symptomen te bestrijden. De prognose varieert sterk en is afhankelijk van het type leukemie en het stadium van de ziekte.

Multipel myeloom Multipel myeloom is kanker van het beenmerg. Deze vorm van kanker wordt ook wel de ziekte van Kahler genoemd. De ziekte ontstaat door een ongeremde deling van plasmacellen in het beenmerg.

536

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/medical-illustration-shows-transformation-plasma-cells-1945688233 - Vertalen:Links: Healthy bone marrow: gezond beenmerg / Plasma cells and normal antibodies in regular number: normale hoeveelheid plasmacellen en normale antilichamen /Midden: Neoplastic transformation of a plasma cell of the B lymphocyte line in myeloma cell: plasmacel wordt een myeloomcel /Rechts: Multiple myeloma: multipel myeloom / Uncontrolled proliferation of myeloma cells and abnormal antibodies : ongecontroleerde deling van myeloomcellen en abnormale antilichamen

Vertalen: Links: Healthy bone marrow: gezond beenmerg / Plasma cells and normal antibodies in regular number: normale hoeveelheid plasmacellen en normale antilichamen / Midden: Neoplastic transformation of a plasma cell of the B lymphocyte line in myeloma cell: plasmacel wordt een myeloomcel / Rechts: Multiple myeloma: multipel myeloom / Uncontrolled proliferation of myeloma cells and abnormal antibodies : ongecontroleerde deling van myeloomcellen en abnormale antilichamen

Symptomen Door multipel myeloom kunnen de volgende klachten ontstaan: • klachten door te veel calcium in het bloed, zoals dorst, verstopping van de darmen, sufheid en soms hartritmestoornissen

537

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• klachten door aantasting van de nieren, zoals dorst, minder (of juist veel) plassen en uitdrogen • klachten door bloedarmoede, zoals vermoeidheid, bleek zien of kortademigheid • klachten door beschadiging van de botten (want beenmerg zit binnen in de botten), zoals pijn in de botten, een botbreuk of een ingezakte wervel. Behandeling De meeste zorgvragers met multipel myeloom krijgen een stamceltransplantatie, waarbij alle kwaadaardige plasmacellen gedood worden en vervangen worden door gezonde plasmacellen. Soms is een stamceltransplantatie geen optie, bijvoorbeeld doordat iemands conditie niet goed genoeg is of doordat iemand te oud is (ouder dan 70 jaar). De bijwerkingen van de behandeling zijn dan te zwaar. In dat geval wordt er behandeld met een combinatie van verschillende medicijnen, zoals chemotherapie, corticosteroïden of doelgerichte therapie.

Myelodysplastische syndroom Myelodysplastisch syndroom (MDS) is een verzameling van beenmergziektes, waarbij de aanmaak van bloedcellen is verstoord. De bloedcellen worden niet goed aangemaakt, waardoor er misvormde en niet goed uitgerijpte bloedcellen ontstaan. Deze bloedcellen kunnen te vroeg sterven in het beenmerg, waardoor een zorgvrager last kan krijgen van: • een tekort aan rode bloedcellen • een tekort aan witte bloedcellen • een tekort aan bloedplaatjes • een tekort aan zowel rode bloedcellen, als witte bloedcellen en bloedplaatjes • een verminderde functie van de bloedcellen.

538

Symptomen Meestal heeft een zorgvrager met MDS in het begin geen tot weinig klachten. Vaak wordt de ziekte bij toeval ontdekt, bijvoorbeeld bij een medische keuring (kanker.nl, 2024). Op het moment dat de ziekte ontdekt wordt, is de bloedaanmaak vaak al ernstig verstoord. Een zorgvrager kan de volgende klachten krijgen: • klachten door anemie, zoals kortademigheid, zwakte en bleekheid • klachten door te weinig witte bloedcellen, zoals regelmatige infecties of ernstige infecties

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• klachten door te weinig bloedplaatjes, zoals een verhoogde kans op bloedingen (blauwe plekken, kleine rode vlekken onder de huid) of bloedingen die moeilijk te stelpen zijn • koorts, onverklaarbaar gewichtsverlies en vergroting van de milt en/of lever. Behandeling Er wordt een behandeling gestart wanneer er klachten ontstaan ( bloedarmoede, regelmatig infecties, of een bloedingsneiging door een tekort aan bloedplaatjes).

De behandeling kan dan bestaan uit: • een behandeling met erythropoietine (Epo), om de aanmaak van rode bloedcellen te stimuleren • transfusies met rode bloedcellen en transfusies met bloedplaatjes als Epo niet helpt of niet meer helpt (vaak in combinatie met medicijnen om ijzerstapeling te voorkomen) • een behandeling met groeifactoren om de aanmaak van witte bloedcellen te stimuleren • doelgerichte therapie (alleen bij zorgvragers met een specifieke chromosoomafwijking) • antibiotica, om bacteriële infecties te voorkomen of te behandelen • chemotherapie gevolgd door een stamcelbehandeling, bij hoog risico-MDS • medicatie om de progressie van de ongecontroleerde celdeling te vertragen (azacitidine en decitabine).

Myeloproliferatieve ziekte (PV & ET) Myeloproliferatieve ziekten zijn aandoeningen waarbij het beenmerg te veel bloedcellen aanmaakt, zoals: • polycythaemia vera (PV), waarbij te veel rode bloedcellen worden aangemaakt. Hierdoor wordt het hemoglobine en hematocriet gehalte in het bloed te hoog. Het bloed wordt dik en stroomt moeilijker door de kleine bloedvaten. • Eesentiële trombocytose (ET), waarbij te veel bloedplaatjes worden aangemaakt. Hierdoor is er een vergroot risico op bloedstolsels. Symptomen PV en ET zijn chronische aandoeningen, die langzaam kunnen ontstaan. Vaak zijn er in het begin niet veel klachten en wordt de ziekte per ongeluk ontdekt (bij normaal bloedonderzoek). Toch kunnen er wel klachten ontstaan, zoals:

539

hoofdpijn vermoeidheid jeuk concentratiestoornissen trombose blauwe plekken of wondjes tintelingen in de handen/voeten Een TIA nachtzweten verminderd zicht botpijn oorsuizen rood gezicht (vooral bij PV).

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• • • • • • • • • • • • •

Behandeling De behandeling richt zich op het verminderen van de kans op trombose. Bijvoorbeeld door: • bloedverdunners, zoals carbasalaatcalcium (ascal) of acetylsalicylzuur (aspirine) • aderlaten, waarbij een hoeveelheid bloed (350ml – 500ml) wordt afgetapt, waardoor het aantal rode bloedcellen daalt en het bloed minder dik en stroperig wordt • middelen die de celgroei afremmen.

20.3 Infectieziekten

Bij een infectieziekte dringt een ziekteverwekker het lichaam binnen. Dit kan een bacterie, schimmel, virus of parasiet zijn. Er treedt een infectie op wanneer de ziekteverwekker in het lichaam blijft leven, zich gaat delen en zich verspreidt. De ziekteverwekker kan zich verspreiden via het bloed of de lymfe. Bijvoorbeeld doordat het afweersysteem tekortschiet of de ziekteverwekker erg sterk is.

540

Influenza Griep is een infectieziekte waarbij het slijmvlies in de luchtwegen ontstoken is. De ziekte wordt veroorzaakt door een besmetting met het influenzavirus. Omdat er verschillende soorten griepvirussen zijn die steeds veranderen, kan iemand opnieuw griep krijgen.

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

Het virus wordt verspreid via de lucht. Wanneer een besmette persoon praat, niest en hoest, komen er druppels in de lucht met het virus. Iemand anders wordt besmet wanneer hij deze druppels inademt.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Sommige mensen hebben meer kans om griep te krijgen. Dat zijn vooral mensen die dicht op elkaar leven of werken. Bijvoorbeeld op de kinderopvang, school, kantoor of in het openbaar vervoer (RIVM, 2024). Bekijk het filmfragment Alles over de griep.

Symptomen Griep begint vaak plotseling met: • koude rillingen • hoofdpijn • hevige spierpijn • vermoeidheid • keelpijn en droge hoest • snotteren • (hoge) koorts, die binnen twaalf uur kan oplopen tot 39 °C of hoger.

Sommige zorgvragers hebben een grotere kans om ernstig ziek te worden van het griepvirus, bijvoorbeeld ouderen en mensen met een chronische ziekte. Zij kunnen erg benauwd worden of een longontsteking krijgen (RIVM, 2023).

In de praktijk

Otto heeft avonddienst. Hij gaat medicatie toedienen bij meneer Florentina. Wanneer Otto binnenkomt, ziet hij dat meneer Florentina in bed is gaan liggen. Dat is vreemd, want normaal gesproken blijft hij lang op. Otto loopt naar meneer Florentina toe. Meneer Florentina kreunt en zegt dat hij zich niet goed voelt. Otto ziet dat meneer Florentina zweet en raakt zijn voorhoofd aan. Hij is gloeiend warm. Otto meet de temperatuur. Meneer Florentina heeft 39 °C koorts. Otto vertrouwt de situatie niet en belt direct een arts. Hij vertelt dat meneer Florentina 39 °C koorts heeft. De arts zegt zo snel mogelijk langs te komen. Otto weet dat griep heel besmettelijk is. Daarom neemt hij direct maatregelen.

541

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hij doet beschermende kleding aan: handschoenen, een jas met lange mouwen, een muts en een mond-neusmasker. Ook vertelt hij meneer Florentina dat hij zijn kamer niet af mag komen tot de arts is geweest.

Behandeling De koorts duurt meestal drie tot vijf dagen. Volledig herstel kan wel wat langer duren: een tot drie weken. De meeste mensen genezen zonder behandeling. Griep kan heel vervelend zijn. De zorgvrager kan een aantal dingen doen om er minder last van te hebben: • paracetamol nemen tegen pijn en koorts (let op: de zorgvrager wordt niet sneller beter door paracetamol) • rust nemen • voldoende drinken: anderhalve tot twee liter per dag. Door de hoge koorts verliest de zorgvrager veel vocht. Als hij genoeg drinkt, wordt het vocht weer aangevuld. • niet sporten of trainen. Wanneer de koorts weg is, moet de zorgvrager nog één tot drie dagen rust nemen. Zorgvragers met een verminderde weerstand kunnen virusremmers krijgen. Deze voorkomen dat de zorgvrager ernstig ziek wordt.

Verspreiding voorkomen Maatregelen om te voorkomen dat de mensen om de zorgvrager heen ook besmet raken: • Raak zo min mogelijk de neus en de mond aan. • Nies en hoest in de elleboog. • Was de handen vaak met water en zeep. • Gebruik papieren zakdoekjes om de neus te snuiten. Gooi de zakdoekjes meteen weg.

542

Corona Corona is een infectieziekte die veroorzaakt wordt door het coronavirus SARS-CoV-2. De ziekte kan leiden tot luchtwegklachten en koorts, en in ernstige gevallen tot ademhalingsproblemen. Het virus verspreidt zich via druppeltjes die vrijkomen bij hoesten en niezen. Besmetting kan plaatsvinden door het

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

inademen van deze druppeltjes of door contact met de ogen, neus of mond na aanraking van besmette oppervlakken. De incubatietijd varieert meestal tussen de twee en veertien dagen, met een gemiddelde van vijf tot zes dagen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen De belangrijkste klachten die door het coronavirus ontstaan zijn: • koorts (38 °C of hoger) of verhoging (37,5 °C tot 38 °C) • hoesten • moeilijk of snel ademen, bijvoorbeeld bij het lopen • plotseling verlies van reuk en/of smaak • verkoudheid, keelpijn, niezen. Daarnaast kan de zorgvrager last krijgen van: • spierpijn/gewrichtspijn • hoofdpijn • pijn in de borstkas • vermoeidheid • diarree • misselijkheid/braken • in de war zijn • buikpijn • geen zin hebben om te eten.

Behandeling De behandeling is afhankelijk van de ernst van de infectie. Een milde infectie gaat vanzelf over. De meeste mensen zijn binnen een paar dagen weer beter. Tegen pijn en koorts kunnen deze zorgvragers paracetamol nemen.

Een ernstig zieke zorgvrager wordt opgenomen in het ziekenhuis. Daar kan behandeld worden met antivirale middelen en ontstekingsremmers. Daarnaast worden vaak bloedverdunners toegediend om trombose te voorkomen. De arts moet ingeschakeld worden als de zorgvrager: • in een paar uren of dagen steeds zieker wordt • steeds sneller of moeilijker ademt • al benauwd is als hij weinig doet (bijvoorbeeld opstaan uit een stoel) • in de war is • opnieuw koorts krijgt nadat de koorts een of meer dagen weg was.

543

Schakel ook direct een arts in bij zorgvragers ouder dan 70 jaar, met koorts én een chronische ziekte en/of verminderde afweer.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Meningokokkenziekte Meningokokkenziekte is een ernstige infectieziekte die wordt veroorzaakt door een bacterie: de meningkok (neisseria meningitidis). De bacterie bevindt zich normaal gesproken in de neusholte van gezonde mensen en veroorzaakt geen ziekteverschijnselen. Maar wanneer deze bacterie in de bloedbaan of in het zenuwstelsel komt kan hij ernstige aandoeningen veroorzaken, zoals bloedvergiftiging (sepsis) of hersenvliesontsteking (meningitis). Zonder snelle behandeling kan meningokokkenziekte zich snel kan ontwikkelen tot een levensbedreigende shock. Meningokokkenziekte is een aerogene infectieziekte. De ziekte wordt dus overgebracht via de lucht. Iemand raakt besmet wanneer hij kleine druppeltjes inademt (of ze via direct contact binnenkrijgt, zoals bij zoenen). Symptomen De eerste verschijnselen zijn vaak verkoudheid, hangerigheid en een grieperig gevoel. Daarna verergert de ziekte snel, met hoge koorts (RIVM, 2023).

Een hersenvliesontsteking kun je herkennen aan: • hevige hoofdpijn • stijve nek • misselijkheid en braken • koorts • gevoeligheid voor licht • verwardheid.

544

Sepsis herken je aan: • hoge koorts • koude rillingen • een snelle hartslag • sufheid of bewusteloosheid • rode of paarse vlekjes op de huid (die niet verdwijnen als je erop drukt).

Meningokokkenziekte kan levensbedreigend zijn. Schakel daarom direct een arts in bij symptomen zoals rode of paarse vlekjes op de huid, een stijve nek en sufheid. Bij heel jonge kinderen kun je de aandoening herkennen aan luierpijn. Het kind huilt dan heftig bij het verschonen.

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Meningokokkenziekte kan behandeld worden met antibiotica. Behandeling komt vaak te laat omdat iemand heel snel ernstig ziek kan worden. Het is daarom verstandig om te vaccineren. In Nederland worden kinderen standaard ingeënt tegen meningokokken type A, C, W en Y via het Rijksvaccinatieprogramma. Herpes Herpes wordt veroorzaakt door het Herpes Simplex Virus. Twee op de drie mensen in Nederland zijn drager van dit virus (Rijnstate, z.d.). Herpes komt meestal voor op de lippen. Er ontstaat dan een koortslip (herpes labialis). Ook kan herpes voorkomen op de penis, vagina of anus. Dit heet herpes genitalis. Maar ieder deel van het lichaam kan worden besmet.

Het virus komt het lichaam binnen via de slijmvliezen, bijvoorbeeld bij de mond, keel, geslachtsorganen of het oog. Tijdens de eerste infectie bouwt het lichaam afweer op door antistoffen en speciale afweercellen aan te maken. Dit kan het virus echter niet volledig stoppen, omdat het zich verstopt in zenuwcellen die lastig bereikbaar zijn voor het immuunsysteem. Zo blijft het virus iemands hele leven in het lichaam aanwezig.

Vanuit de zenuwcellen kan het virus later opnieuw actief worden. Die reactivatie kan worden uitgelokt door bijvoorbeeld uv-licht, stress, menstruatie, koorts of een verzwakt immuunsysteem. Het virus komt dan via de zenuwen weer naar de huid of slijmvliezen. Symptomen Bij herpes labialis (een koortslip) verloopt de eerste infectie vaak zonder klachten. Daarna kunnen klachten ontstaan zoals: • algemene klachten zoals koorts en een ziek gevoel • pijnlijke blaasjes in de mond (gingivostomatitis), die verschillende stadia doorlopen: – Een blaasje kan vanzelf opengaan of door bijvoorbeeld krabben, waardoor het op een zweer (ulcus) gaat lijken. – Daarna droogt de inhoud van het blaasje op, en ontstaat er een korstje (crusteus stadium). In deze fase wordt er nauwelijks nog besmettelijk virus uitgescheiden. – Uiteindelijk geneest de huid meestal volledig, zonder littekens.

545

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De klachten van herpes genitalis lijken op herpes aan de lippen. Er zijn hierbij ook pijnlijke en branderige blaasjes aan de penis, de vagina en de anus . Ook hierbij kunnen de blaasjes regelmatig terugkomen. Bij een terugkerende infectie heeft de zorgvrager er wel minder last van dan van de allereerste blaasjes. Soms komt herpes ook voor op andere plekken van het lichaam: • Door contact met de huid kan herpes voorkomen op de vingers en billen. • Bij zorgvragers met constitutioneel eczeem kan herpes zich uitbreiden over grote delen van de huid. • Soms komt herpes terecht bij de ogen. De zorgvrager krijgt dan een rood tranend oog, wazig zicht en kan daglicht niet goed verdragen. • Bij zorgvragers met een verminderde afweer en bij pasgeboren baby’s kan herpes zich uitbreiden naar de hersenen. Behandeling De klachten van herpes verdwijnen vanzelf. Daarom is een actieve behandeling vaak niet nodig. Soms schrijft de dermatoloog medicatie voor om te voorkomen dat herpes zich verder uitbreidt. Deze medicijnen kunnen het virus niet doden. Herpes kan daardoor weer terugkomen.

Verspreiding over het lichaam kan voorkomen worden door: • nooit met de vingers aan herpesplekken te komen • niet aan de korstjes te krabben • zalf tegen een koortslip niet met de vingers maar met een wattenstaafje te smeren • verzorgende producten voor het gezicht niet te smeren over de plekken met herpes • geen lippenstift te gebruiken bij een koortslip • ervoor te zorgen dat een washandje of handdoek niet in contact komt met de herpesplekken • meteen de handen te wassen na het aanraken van een herpesplek.

546

Besmetting van anderen is te voorkomen door: • spullen zoals make-up niet met anderen te delen • borden, glazen en bestek niet met anderen te delen en na gebruik goed af te wassen • direct contact met de lippen van anderen te voorkomen (vooral zoenen en knuffelen met baby's vermijden)

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

• seksueel contact vermijden tot de herpes is genezen en daarna een condoom gebruiken.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De ziekte van Lyme De ziekte van Lyme ontstaat door een teek. De teek bijt zich vast in de huid en voedt zich met bloed. Daarbij kan hij een bacterie doorgeven: de bacterie Borrelia. De ziekte wordt daarom ook wel borreliose genoemd. Symptomen Bij acute, vroege Lymeziekte is meestal een rode huidafwijking zichtbaar (of een gelige/blauwige vlek bij een donkere huidskleur). De vlek wordt binnen enkele dagen groter en kan vanuit het midden bleek worden. Hij ziet er dan uit als een ring. De vlek kan branderig aanvoelen of jeuken. Ook kan er een rode zwelling ontstaan op de oorlel of tepel.

Een rode of blauwrode vlek kan een symptoom zijn van de ziekte van Lyme.

Soms wordt de infectie pas later ontdekt. Er kunnen dan andere, zeer uiteenlopende, klachten ontstaan. Mogelijke klachten zijn: • dubbelzien • verlamming van spieren in het gewricht • pijn in de armen of benen • verlies van kracht • een doof, tintelend gevoel in armen of benen

547

• een gezwollen en rood gewricht, meestal de knie.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Acute lymeziekte is goed te behandelen met antibiotica. Het is belangrijk dat de zorgvrager de kuur helemaal afmaakt. Meestal geneest de ziekte van Lyme helemaal door een antibioticumkuur. Het kan wel lang duren voordat de klachten weg zijn.

Ondanks een antibioticakuur kan de zorgvrager chronische klachten krijgen, zoals vermoeidheid, concentratieproblemen, pijn in de gewrichten, spieren en pezen. Een Lymespecialist gaat na of de behandeling met antibiotica voldoende is geweest. Meestal zijn deze klachten een reactie van het lichaam op de infectie. Extra antibiotica helpen dan niet (Radboud UMC, z.d.).

Hiv/aids Hiv is het virus dat aids kan veroorzaken. Het virus verzwakt het afweersysteem. Wanneer een hiv-infectie niet behandeld wordt, kan de ziekte overgaan in aids. Het afweersysteem is dan zo verzwakt dat het lichaam nauwelijks nog beschermd is tegen andere infecties. In Nederland worden zorgvragers behandeld met hiv-medicijnen. Daarom komt aids in Nederland bijna niet meer voor (Soa Aids Nederland, z.d.). Het hiv-virus wordt vooral overgedragen via onveilige seks. Het virus zit in sperma, vaginale afscheiding, bloed en moedermelk. Het kan het lichaam binnendringen via de slijmvliezen van de vagina, penis, anus, mond of via een wond op de huid.

Ook kan het virus overgedragen worden via bloed. Bijvoorbeeld via gebruikte naalden en spuiten. Hierin kunnen bloedresten achterblijven. Hierom moeten naalden na gebruik weggegooid worden. Mensen die drugs gebruiken en naalden en spuiten delen hebben hierdoor een verhoogd risico op hiv, doordat zij geïnfecteerde bloedresten bij zichzelf kunnen inspuiten.

548

In principe kan een hiv-infectie ook ontstaan door een bloedtransfusie, maar dit komt in Nederland niet meer voor omdat alle bloeddonaties worden gecontroleerd op hiv (Aidsfonds, z.d.). Ook overdracht van moeder op kind tijdens de zwangerschap en bevalling komt niet meer voor. Alle zwangere vrouwen worden aan het begin van hun zwangerschap getest op hiv. Als een zorgvrager tijdens de zwangerschap wordt behandeld met hiv-medicatie, kan het virus niet meer overdragen op de baby (Aidsfonds, z.d.).

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Symptomen Niet alle zorgvragers krijgen klachten. Zorgvragers die ze wel krijgen, hebben meestal milde klachten die lijken op de griep: • algeheel ziektegevoel • hoofdpijn • koorts • nachtzweten • vermoeidheid • spierpijn • opgezette lymfeklieren.

Hierna volgt een periode zonder klachten, die een aantal maanden tot vijftien jaar kan duren. In deze periode tast het virus het afweersysteem steeds verder aan.

De klachten bij aids kunnen uiteenlopend zijn. Door het verzwakte afweersysteem kan het lichaam zich minder goed verdedigen tegen ziektes en kunnen de volgende klachten ontstaan: • infecties die normaal niet voorkomen bij gezonde personen, zoals een schimmelinfectie in de slokdarm of een herseninfectie • neurologische problemen, zoals de ernstige hersenaandoening progressieve multifocale leuko-encefalopathie (PML) en een vorm van dementie (hiv-encefalopathie, wat ook wel aidsdementiecomplex wordt genoemd) • kanker, zoals baarmoederhalskanker, non-hodgkinlymfoom en een zeldzame vorm van huidkanker (Kaposisarcoom).

Hepatitis Bij hepatitis is de lever ontstoken (hepar betekent lever en itis betekent ontsteking). Er zijn verschillende vormen van hepatitis.

Behandeling Er is geen behandeling om een hiv-infectie te genezen. Het virus kan wel onderdrukt worden met hiv-remmers. Het bloed wordt hierdoor virusvrij gemaakt. Een zorgvrager die deze medicijnen gebruikt, kan een gezond leven leiden en is niet meer besmettelijk.

549

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bij hepatitis is de lever ontstoken door een virus.

Hepatitis A Hepatitis A wordt veroorzaakt door het hepatitis A-virus. Het verspreidt zich via ontlasting. Je kunt het bijvoorbeeld oplopen door toiletbezoek of door besmet eten of drinken te consumeren.

De infectieziekte komt voornamelijk voor bij kinderen. Kinderen tot 5 jaar krijgen nauwelijks klachten, maar volwassenen kunnen wel ziek worden. Klachten kunnen enkele weken aanhouden. Over het algemeen gaat het om een lichte vorm van hepatitis. De ziekte kan zelfs zo licht verlopen dat de zorgvrager niet merkt dat hij besmet is.

Hepatitis B Bij hepatitis B is de lever besmet met het hepatitis B-virus. De lever gaat hierdoor ontsteken. Het virus verspreidt zich door contact met bloed of onveilige seks. Ook kan het bij de geboorte overdragen worden aan het kind.

550

Wanneer de ziekte net is opgelopen, spreek je van acute hepatitis B. Maar de ziekte kan ook levenslang blijven bestaan. Dit heet chronische hepatitis B en komt voor bij 5 tot 10% van de besmette zorgvragers. Door de chronische infectie kan de zorgvrager littekens krijgen op de lever. Ook kan er leverkanker ontstaan.

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hepatitis C Ook bij hepatitis C is de lever ontstoken. Deze vorm ontstaat door het hepatitis C-virus, dat vooral overgedragen wordt via bloed. Het virus veroorzaakt een acute infectie, waar de zorgvrager meestal niets van merkt. Bij 80% van de besmette mensen gaat de ziekte over in een chronische infectie. Door de chronische infectie kan de zorgvrager littekens krijgen op de lever. Ook kan er leverkanker ontstaan. Meestal merkt iemand niet dat hij besmet is met hepatitis C. Tijdens de acute fase krijgt minder dan 10% van de mensen klachten (zoals geelzucht). Ook de chronische variant geeft geen klachten. De zorgvrager heeft dus nergens last van, maar zijn bloed kan wel besmettelijk zijn. Hepatitis D Een zorgvrager kan alleen hepatitis D krijgen wanneer hij ook besmet is met hepatitis B. Deze ziekte komt niet vaak voor in Nederland. Het virus wordt op dezelfde manier overgedragen als hepatitis B: via bloed en seksueel contact. Hepatitis E Er zijn verschillende vormen van hepatitis E. Het type dat in ontwikkelingslanden voorkomt (type 1) kan ernstige ziekte en sterfte tijdens de zwangerschap veroorzaken. Het type dat in Nederland voorkomt (type 3) levert geen ernstige klachten bij zwangere vrouwen op. Maar het kan wel schadelijk zijn voor zorgvragers die een transplantatie hebben gehad.

Hepatitis E komt voor in vlees en ontlasting van vee (varkens) en wild (zoals herten en wilde zwijnen). Mensen die een transplantatie hebben ondergaan, wordt daarom geadviseerd om geen producten met varkenslever te eten die niet goed zijn doorgegaard, zoals leverworst en paté.

Symptomen In de tabel staat een overzicht van de symptomen per vorm van hepatitis.

551

Hepatitis A

Hepatitis B

Hepatitis C Hepatitis D

Mogelijke Mogelijke klachten: klachten: • vermoeid- • vermoeidheid heid • lichte • lichte koorts koorts • pijn in de • pijn in de bovenbuik bovenbuik • misselijk- • misselijkheid heid • geelzucht

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Mogelijke Mogelijke Meestal klachten: klachten: geen • vermoeid- • vermoeid- klachten. heid heid Minder dan • lichte koorts • gebrekkige 10% van de • pijn in de eetlust besmette bovenbuik • spieren mensen • misselijkgewrichts- krijgt heid pijn geelzucht. • geelzucht • koorts (waarbij de • geelzucht huid en het • jeuk oogwit geel kleuren, de urine donker wordt en de ontlasting ontkleurt)

Hepatitis E

552

Behandeling De behandeling verschilt per vorm: • Hepatitis A gaat binnen enkele weken tot drie maanden vanzelf over. Er wordt daarom niet behandeld. • Hepatitis B kan binnen zes maanden vanzelf genezen. Er kan behandeld worden met medicijnen wanneer het virus langer in het bloed blijft. Ook kan tegen hepatitis B gevaccineerd worden, zodat besmetting wordt voorkomen. • Hepatitis C wordt behandeld met medicijnen. Dit zijn onder andere virusremmers. • Er is geen behandeling voor hepatitis D. De vaccinatie tegen hepatitis B beschermt wel tegen hepatitis D. Zo kan besmetting voorkomen worden. • Er is geen behandeling voor hepatitis E. De klachten gaan meestal vanzelf over.

MRSA MRSA staat voor meticilline-resistente Staphylococcus aureus. Deze bacterie is ongevoelig voor de meeste gangbare antibiotica (meticilline). Gezonde mensen kunnen de MRSA-bacterie bij zich dragen, zonder dat zij daar last van

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

hebben, maar de bacterie kan gevaarlijk zijn voor kwetsbare zorgvragers. Zij kunnen hier ziek door worden en de infectie is dan moeilijker te behandelen, omdat sommige antibiotica niet meer werken.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

MRSA wordt vooral overgedragen door direct huidcontact, vaak via de handen. Ook kan MRSA via de lucht overgedragen worden. De bacterie kan zo terechtkomen op iemands huid of in de neus. Iemand kan de resistente bacterie dan bij zich dragen, maar dit hoeft nog niet te betekenen dat hij ziek wordt. Een gezond persoon kan de bacterie vanzelf weer kwijtraken (binnen enkele maanden tot jaren). Een drager van MRSA hoeft hier dus geen gevolgen van te ondervinden, maar kan de resistente bacteriën wel overdragen. In Nederland wordt wel veel gedaan om de verspreiding van MRSA in de gezondheidszorg te voorkomen. MRSA kan namelijk wel een infectie veroorzaken en voor een kwetsbare zorgvrager kan dit gevaarlijk zijn. Daarom worden de volgende maatregelen genomen: • zorgverleners behandelen die drager zijn van MRSA (om te voorkomen dat de zorgverlener de bacterie overdraagt op een zorgvrager met weinig weerstand) • zorgvragers met MRSA worden apart verpleegd en behandeld, om te voorkomen dat andere (kwetsbare) zorgvragers ook MRSA-drager worden • mensen met een verhoogde kans op MRSA worden getest voordat ze in een ziekenhuis worden opgenomen, bijvoorbeeld als een zorgvrager: – kort voor de opname in een buitenlands ziekenhuis is geweest – contact heeft gehad met bedrijfsmatig gehouden levende varkens/vleeskalveren/vleeskuikens – woont op een bedrijf waar varkens/vleeskalveren/vleeskuikens worden gehouden.

Symptomen Iemand kan besmet zijn met MRSA zonder dat hij ziek is. Maar er kan ook een infectie ontstaan. Dan kunnen er bijvoorbeeld klachten ontstaan zoals een wondinfectie, steenpuist, bloedvergiftiging, botinfectie of longontsteking. Behandeling De behandeling is afhankelijk van de plaats waar de MRSA-bacterie op het lichaam is gevonden. Mogelijke interventies: • wassen met een desinfecterende zeep • gebruiken van een antibiotische neuszalf

553

• behandeling met antibiotica tabletten (waar de bacterie nog wél gevoelig voor is) • adviezen voor het schoonmaken van de woning en het wassen van beddengoed en kleding.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

20.4 Begrippen 20.5 Bronnen

Aidsfonds. (z.d.). Hoe krijg je hiv?. Geraadpleegd op 26 november 2024, van https://aidsfonds.nl/over-hiv-aids/hoe-krijg-je-hiv

Aidsfonds. (z.d.). Symptomen van hiv en aids. Geraadpleegd op 26 november 2024, van https://aidsfonds.nl/over-hiv-aids/symptomen-van-hiv-en-aids Dalm, V., Dekker, L., Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom beroepsonderwijs.

Kanker.nl. (2024). Wat is multipel myeloom (ziekte van Kahler)?. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/multipel-myeloom-ziekte-van-kahler/algemeen/wat-is-multipel-myeloom-ziekte-van-kahler

Kanker.nl. (2024). Wat is myelodysplastisch syndroom?. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/myelodysplastisch-syndroom/algemeen/wat-is-myelodysplastisch-syndroom

LUMC. (z.d.). Hemofilie A en B. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.lumc.nl/afdelingen/trombose-en-hemostase/ziektes-en-aandoeningen/hemofilie-a-en-b/

Maastricht UMC+. (z.d.). Polycythaemia vera (PV) en essentiële trombocytose (ET). Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://oncologie.mumc.nl/kankersoorten/myeloproliferatieve-neoplasie/polycythaemia-vera-pv-en-essentiele-trombocytose-et

554

Radboudumc. (z.d.). Wat is lymeziekte?. Geraadpleegd op 26 november 2024, van https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/aandoeningen/lymeziekte/wat-is-lymeziekte

Radboudumc. (z.d.). Wat zijn de verschijnselen van BRMO en MRSA?. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/uw-afspraak/meer-informatie/brmo-en-mrsa/wat-zijn-de-verschijnselen

Thema 20 Bloed en Infectieziekten

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2024, 4 november). Hiv-infectie. Geraadpleegd op 26 november 2024, van https://lci.rivm.nl/richtlijnen/hivinfectie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Rijnstate. (z.d.). Herpes. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.rijnstate.nl/aandoening-en-behandeling/herpes/ Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2024). Griep. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.rivm.nl/griep-griepprik/griep Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2024). Herpes simplexvirusinfecties. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://lci.rivm.nl/richtlijnen/herpessimplexvirusinfecties

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2023). Meningokokken. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.rivm.nl/meningokokken Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2020). MRSA. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.rivm.nl/mrsa

Rijksvaccinatieprogramma. (2024). Meningokokken. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://rijksvaccinatieprogramma.nl/infectieziekten/meningokokken Sanquin. (z.d.). Hemofilie. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.sanquin.nl/over-bloed/bloedziektes/hemofilie

Sanquin. (z.d.). Sikkelcelziekte. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.sanquin.nl/over-bloed/bloedziektes/sikkelcelziekte

Soa Aids Nederland. (z.d.). Hiv. Geraadpleegd op 26 november 2024, van https://www.soaaids.nl/nl/alle-soas/hiv

Sanquin. (z.d.). Trombocytopenie. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.sanquin.nl/over-bloed/bloedziektes/trombocytopenie

Thuisarts.nl. (2019). Ik ben MRSA-drager en word hiervoor behandeld. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://www.thuisarts.nl/bacteriën-die-ongevoelig-zijn-voor-antibiotica/ik-ben-mrsa-drager-en-word-hiervoor-behandeld

555

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 21 LYMFESTELSEL

Inhoud thema • Het lymfestelsel • Het lymfestelsel en de afweer • Observeren • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het lymfestelsel werkt nauw samen met het bloedvatenstelsel en immuunsysteem om het lichaam gezond te houden. Het helpt bij het handhaven van de vochtbalans, de afweer tegen ziekteverwekkers en het opruimen van afvalstoffen. Dat wordt gedaan met een netwerk van vaten, knopen en organen die lymfevocht transporteren en zuiveren.

21.1 Het lymfestelsel

Het lymfestelsel bestaat uit lymfevaten, lymfeklieren en lymfoïde organen zoals de milt, de thymus (zwezerik) en amandelen.

Lymfe en lymfevaten De lymfevaten zijn de kanalen van het lymfestelsel. Ze vormen een uitgebreid netwerk door het hele lichaam en zijn vergelijkbaar met bloedvaten. De vaten beginnen als kleine, dunwandige lymfehaarvaten (lymfecapillairen) in het weefsel. Daar wordt overtollig weefselvocht opgenomen.

Lymfe Zodra het vocht zich in het lymfevatenstelsel bevindt, wordt het lymfe genoemd. Lymfe bevat onder andere afvalstoffen, bacteriën en dode cellen. De samenstelling van lymfe is niet overal in het lichaam hetzelfde. In de darmen kan de lymfe bijvoorbeeld meer vetten bevatten door de opname van voedingsstoffen. Lymfevaten Lymfe gaat via de lymfehaarvaten naar kleine lymfevaten die vervolgens weer overgaan in grotere lymfevaten. De grootste lymfevaten worden aangeduid met de termen ductus (buis) en truncus (stam).

De ductus lumbalis vervoert lymfe uit de benen en bekkenorganen (er is een ductus lumbalis aan de linkerzijde en een ductus lumbalis aan de rechterzijde). De truncus intestinalis vervoert lymfe uit de buikorganen. Deze drie grote lymfevaten komen samen in de cisterna chyli.

Vanaf de cisterna chyli loopt de borstbuis (ductus thoracicus) naar boven. Dit is het grootste lymfevat van het lichaam. Ook lymfe uit de linkerarm, linkerhelft van het hoofd, de hals en de linkerlong komt erin terecht. Al deze lymfe wordt via de borstbuis naar de linker ondersleutelbeenader (vena subclavia sinistra) gebracht.

557

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

De lymfe uit het rechter bovenlichaam (de rechterarm, rechterhelft van het hoofd en de borst) gaat via de ductus lymphaticus dexter naar de rechter ondersleutelbeenader (vena subclavia dextra).

Vertalen:Cervical lymph nodes -> HalslymfeklierenRight jugular trunk -> Rechter truncus jugularisRight lymphatic duct -> Ductus lymphaticus dexterRight subclavian trunk -> Rechter truncus subclaviusRight subclavian vein -> Rechter ondersleutelbeenader (vena subclavia dextra)Axillary lymph nodes -> OksellymfeklierenThoracic duct -> Borstbuis (ductus thoracicus)Left jugular trunk -> Linker truncus jugularisLeft subclavian trunk -> Linker truncus subclaviusLeft subclavian vein -> Linker ondersleutelbeenader (vena subclavia sinistra)Cisterna chyli -> Cisterna chyliRight lumbar trunk -> Rechter ductus lumbalisLeft lumbar trunk -> Linker ductus lumbalisIntestinal trunk -> Truncus intestinalisInguinal lymph nodes -> Lieslymfeklieren

Uitgebreide anatomische afbeelding van lymfestelsel.

Zo wordt lymfe via de lymfevaten uiteindelijk teruggebracht naar het bloedvatenstelsel. De lymfe komt hier in het bloed terecht (en heet dan weer bloedplasma). Dit vocht is gezuiverd, waardoor het bloed schoon blijft.

558

Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=64b4237b8fa3427aa8782a30ab22a176&column=6&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir41%2Fid-9d4cf12f-2266-49dd-cc03-7cf542616c3a.png -

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 21 Lymfestelsel

559

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Lymfeklieren Lymfeklieren (of lymfeknopen) zijn kleine, boonvormige orgaantjes. Ze liggen in groepen door het hele lichaam, zoals in de hals, oksels, buikholte, longen, liezen en bij de luchtpijp. Lymfeklieren werken als filters: ziekteverwekkers, dode cellen en aangetaste weefselcellen blijven erin steken en kunnen worden opgeruimd, bijvoorbeeld door lymfocyten.

Lymfoïde organen Naast lymfevaten en lymfeklieren zijn er ook gespecialiseerde lymfoïde organen: • de zwezerik (thymus), die schuin boven het hart ligt, net achter het borstbeen. Bij kinderen is de zwezerik groot en speelt een belangrijke rol bij de afweer. In de thymus wordt bepaald of iets lichaamsvreemd is of niet. En indien nodig worden er antistoffen gemaakt. Bij volwassenen wordt het orgaan kleiner en nemen de milt en lymfeklieren de functie van de thymus over. • de milt, die linksboven in de buikholte (achter de maag) ligt en bloed filtert, oude rode bloedcellen verwijdert en helpt bij het bestrijden van infecties door antilichamen aan te maken en witte bloedcellen op te slaan. • de ring van Waldeyer-Hartz, een verzameling van lymfatisch weefsel op de overgang van de mondholte en neusholte naar de keelholte. Deze structuren vangen ziekteverwekkers op die via de mond of neus het lichaam binnenkomen. De keelamandelen (tonsilla pallatina), neusamandel (tonsilla pharyngealis) en tongamandel (tonsilla lingualis) zijn hier onderdeel van. Dezelfde soort weefsels zitten ook achter op de tong en in de buis van Eustachius, de verbinding tussen de keelholte en het oor. • De plaques van Peyer, lymfeweefsel in de dunne darm dat helpt bij de afweer in het spijsverteringskanaal.

560

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 21 Lymfestelsel

Graag in stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Afbeelding amandelen. https://www.shutterstock.com/image-vector/tonsils-open-mouth-view-sagittal-120865165

Afbeelding amandelen

21.2 Het lymfestelsel en de afweer

Het lymfestelsel draagt bij aan de afweer door lymfe te transporteren, deze te filteren en vervolgens ziekteverwekkers en afvalstoffen te verwijderen.

Transport lichaamsvreemde stoffen via de lymfevaten Het lymfestelsel verzamelt alle afvalstoffen (zoals stofdeeltjes en dode cellen) en ziekteverwekkers (zoals bacteriën, virussen of andere schadelijke stoffen) uit de weefsels van het lichaam en transporteert ze via de lymfevaten naar de lymfeklieren.

De lymfe wordt door de lymfevaten gestuwd doordat de spieren rondom de lymfevaten bewegen. Iedere keer wanneer de spieren dikker worden, duwen ze een stukje van een lymfevat dicht. Lymfetransport wordt zo gestimuleerd door de adempomp, spierpomp en arteriële pomp. Verder bevatten lymfevaten kleppen die ervoor zorgen dat het vocht slechts één kant op kan stromen.

561

Filtratie en activatie van witte bloedcellen in de lymfeklieren In de lymfeklieren worden afvalstoffen en ziekteverwekkers uit de lymfe gefilterd. Deze stoffen blijven achter in de lymfeklieren.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Als een ziekteverwekker, zoals een bacterie of virus, in een lymfeklier terechtkomt, wordt er een klein stukje van deze ziekteverwekker (een antigeen) aan de lymfocyten getoond. Het laten zien van dit antigeen wordt gedaan door speciale cellen, zoals macrofagen. Het is een soort alarm: de macrofaag laat aan de lymfocyten zien dat er een gevaar is. Hierdoor komen de lymfocyten in actie om de ziekteverwekker te bestrijden. De lymfocyt begint zich snel te delen, zodat er een grote groep immuuncellen ontstaat die speciaal zijn gericht op het bestrijden van die ene ziekteverwekker. Na de activatie verlaten lymfocyten de lymfeklier.

562

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 21 Lymfestelsel

Let op! Deze wordt ook gemaakt voor afbeelding in de verwerkingsopdrachten. Kop verwijderen - Vertalen: Afferent lymphatic vessels: afferente lymfevaten, Trabeculae: Trabeculae (ondersteunende vezels), Cortex: cortex, Cortical sinus: Corticale sinus, Germinal center: kiemcentrum, lymfatische nodule: lymfatische follikel, Efferent lymphatic vessel: efferent lymfevat, Medulla: merg (medulla), Capsule: capsule, Lymph flow: Lymfestroom, Valve: KlepArtery: Slagader, Vein: Ader, Blood capillaries around lymphatic nodule: Bloedcapillairen rondom lymfatische follikel

Via de afferente lymfevaten stroomt lymfe met afvalstoffen en ziekteverwekkers de lymfeklier binnen. Vervolgens wordt de lymfe gefilterd in de cortex (de buitenste laag van de lymfeklier). Hier bevinden zich ook de lymfocyten. De ziekteverwekkers worden geïdentificeerd. Zodra een lymfocyt een antigeen herkent, wordt deze geactiveerd. In het kiemcentrum delen de geactiveerde lymfocyten zich snel, zodat er een grote groep immuuncellen ontstaat die specifiek gericht is op de bestrijding van die ene ziekteverwekker. Geactiveerde lymfocyten verplaatsen zich naar het merg (medulla), waar ze via de efferente lymfevaten de lymfeklier verlaten en naar de plaats van infectie gaan.

563

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Transport lymfocyten naar plek van infectie en bestrijding Via de lymfe en bloedbaan gaan lymfocyten naar de plek van de infectie. Daar bestrijden ze de ziekteverwekker op twee manieren: • T-lymfocyten zoeken geïnfecteerde cellen op en vernietigen ze. Hierdoor kan de ziekteverwekker zich niet verder verspreiden. • B-lymfocyten maken antistoffen aan, die zich aan de ziekteverwekker hechten en de ziekteverwekker uitschakelen. Ze maken het ook makkelijker voor andere witte bloedcellen om de ziekteverwekker op te ruimen. Transport gefilterde lymfe terug naar de bloedbaan De gefilterde lymfe wordt teruggebracht naar de bloedbaan via grote lymfevaten, zoals de borstbuis (ductus thoracicus). Zo blijft de vloeistofbalans in het lichaam in evenwicht en wordt het lichaam schoongehouden. Productie en rijping van immuuncellen T-lymfocyten en B-lymfocyten zijn onmisbaar voor de afweer van het lichaam tegen ziekteverwekkers. Het beenmerg en de zwezerik (thymus) spelen een rol bij de productie en rijping ervan: • De zwezerik is vooral bij kinderen en pubers belangrijk voor de rijping van T-lymfocyten. Hier leren de T-lymfocyten schadelijke stoffen herkennen en bestrijden. Na de puberteit begint de thymus te verschrompelen en wordt deze geleidelijk vervangen door vetweefsel. Bij volwassenen blijft een klein deel van de thymus echter actief en kan deze nog steeds een kleine hoeveelheid T-lymfocyten produceren. De meeste T-lymfocyten zijn al in de kindertijd aangemaakt. Deze cellen blijven jarenlang in het lichaam aanwezig, kunnen zichzelf delen en blijven actief bij het bestrijden van infecties. • Het beenmerg is geen onderdeel van het lymfestelsel, maar wel nodig voor het goed functioneren ervan. Hier worden namelijk de B-lymfocyten gevormd.

21.3 Observeren

De lymfeklieren zwellen vaak op bij een infectie. Dit komt doordat de lymfocyten zich er snel vermenigvuldigen. Door goed te observeren kun je mogelijke infecties of andere aandoeningen vroeg signaleren. De oorzaak van vergrote lymfeklieren kan zowel lokaal als systemisch zijn (NTVG, 2010).

Je observeert daarom op: • Vergrote lymfeklieren: Deze kunnen voelbaar zijn in de hals, oksels of liezen.

564

Thema 21 Lymfestelsel

• Pijn of gevoeligheid: Bij een acute infectie kunnen de lymfeklieren pijnlijk zijn. • Veranderingen bij de huid en weefsels rondom de lymfevaten.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Lymfeklieren palperen Je kunt de lymfeklieren onderzoeken door deze te palperen (voelen). Dat doe je zo: • Voel aan de zijkant van de hals, onder de kaak en achter de oren. • Laat de zorgvrager de arm licht buigen en voel zachtjes in de oksel. • Voel langs de liesplooi aan beide kanten.

Bij gezonde mensen zijn lymfeklieren klein, zacht en niet pijnlijk. Vergrote, harde of pijnlijke lymfeklieren kunnen wijzen op een infectie of een andere aandoening. Een normale lymfeklier is zo groot als een flinke erwt. Een opgezette lymfeklier heeft meer de grote van een tuinboon van zo’n één tot twee centimeter groot. Rapporteer afwijkingen altijd nauwkeurig.

Inspectie huid en omliggende weefsels Inspecteer de huid op: • Zwelling (lymfoedeem), die ontstaat door een ophoping van lymfevocht, vaak als gevolg van een blokkade in het lymfestelsel. Dit komt meestal voor in de armen of benen en kan wijzen op een verstoring van de lymfestroom.

565

• Roodheid of warmte, wat mogelijke tekenen zijn van een ontsteking of infectie van de lymfevaten. • Pijn of gevoeligheid, wat ook mogelijke tekenen zijn van een ontsteking, infectie of andere aandoening.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Afwijkingen zoals deze kunnen wijzen op problemen met de lymfestroom of een onderliggende ontsteking. Rapporteer afwijkingen daarom altijd.

In de praktijk

Een zorgvrager heeft pijn in de lies. Zijn onderbroek drukt er tegen aan, wat erg ongemakkelijk is. Tijdens de zorg palpeert verpleegkundige Marijn de plek. Ze voelt vergrote en pijnlijke lymfeklieren. Dit kan wijzen op een ontsteking in het omliggende gebied, bijvoorbeeld door een wondinfectie of een andere infectieziekte. Marijn rapporteert haar observaties, zodat er tijdens de artsenvisite verder onderzoek gedaan kan worden.

21.4 Begrippen 21.5 Bronnen

Agentschap Zorg & Gezondheid. (2022). Het afweersysteem. Geraadpleegd op 3 december 2024, van https://zorg-en-gezondheid.be/sites/default/files/2022-06/Het%20afweersysteem.pdf

Buis, J., & de Jongh, T. O. H. (2010). Onderzoek van de lymfeklieren. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 154, A2652. Geraadpleegd op 3 december 2024, van https://www.ntvg.nl/artikelen/onderzoek-van-de-lymfeklieren

Dalm, V., Dekker, L. Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom beroepsonderwijs.

566

Henninger, J. (2015). Specifieke afweer. Geraadpleegd op 3 december 2024, van https://biologielessen.nl/specifieke-afweer/

Kanker.nl. (2023). Lymfestelsel. Geraadpleegd op 25 november 2024, van https://www.kanker.nl/gevolgen-van-kanker/lymfoedeem/wat-is/lymfestelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 21 Lymfestelsel

567

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 22 AANDOENING AAN LYMFESTELSEL

Inhoud thema • Ontstekingen aan het lymfestelsel • Lymfoedeem • Lymfeklierkanker • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het lymfestelsel speelt een grote rol bij de afweer. Het krijgt hierdoor regelmatig te maken met ziekteverwekkers. Deze ziekteverwekkers kunnen er ook voor zorgen dat het stelsel zelf aangedaan raakt. Zo kunnen er ontstekingen aan het lymfestelsel ontstaan. Ook kan een zorgvrager klachten krijgen doordat het lymfestelsel niet goed aangelegd is, of beschadigd is. Hierdoor kan de lymfe niet goed afgevoerd worden en kan er lymfoedeem ontstaan. Ten slotte kunnen er klachten ontstaan aan het lymfestelsel wanneer cellen zich ongecontroleerd gaan delen en er kanker optreedt.

22.1 Ontstekingen aan het lymfestelsel

Het lymfestelsel bestaat uit lymfevaten en lymfeklieren. Deze onderdelen kunnen allebei ontstoken raken.

Lymfangitis Bij lymfangitis is er een lymfevat ontstoken. De ontsteking ontstaat vaak als reactie op een infectie, meestal door bacteriën zoals Streptococcus pyogenes of Staphylococcus aureus. Lymfangitis kan zich snel verspreiden via de lymfevaten. Zonder tijdige behandeling kan lymfangitis leiden tot ernstige complicaties, zoals sepsis (bloedvergiftiging).

Symptomen Lymfangitis is te herkennen aan: • een rode, pijnlijke streep op de huid, die vanaf de infectieplaats naar een nabijgelegen lymfeklier loopt • zwelling en gevoeligheid langs de aangedane lymfevaten • koorts, koude rillingen en algehele malaise • opgezette en pijnlijke lymfeklieren in de buurt van de infectie

Lymfangitis ontstaat meestal door een infectie via een wondje. Denk bijvoorbeeld aan een insectenbeet, schaafwond of splinter die besmet raakt met bacteriën. Via het wondje dringen de bacteriën de lymfevaten binnen. Soms ontstaat lymfangitis als gevolg van een bestaande huidinfectie, zoals een steenpuist of cellulitis. De bacteriën veroorzaken een ontstekingsreactie in de lymfevaten.

569

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bron: https://www.shutterstock.com/image-photo/lymphangitis-spreading-left-thumb-wrist-1174699996

Bij lymfangitis is er een rode streep zichtbaar op de huid die van de infectieplaats naar een lymfeklier loopt.

570

Behandeling Lymfangitis wordt behandeld door de infectie te bestrijden. Meestal schrijft de arts een antibioticakuur voor. Bij een ernstige infectie kan een zorgvrager worden opgenomen in het ziekenhuis, waar antibiotica via een infuus worden

Thema 22 Aandoening aan lymfestelsel

toegediend. Verder moet de oorspronkelijke infectiebron (zoals een splinter of geïnfecteerde wond) goed schoongemaakt en behandeld worden. Als er een abces is ontstaan, moet dit soms chirurgisch worden geopend.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Lymfadenitis Bij lymfadenitis is er sprake van een ontsteking van één of meerdere lymfeklieren. De ontsteking is meestal een reactie op een infectie in het lichaam. Lymfadenitis komt daarom vaak voor in combinatie met een andere infectie, zoals keelontsteking, een huidinfectie of een wondinfectie.

Lymfadenitis ontstaat doordat er ziekteverwekkers in de lymfeklieren terecht komen. Deze worden in de lymfeklieren bestreden, waardoor deze opzwellen. Vaak zijn de lymfeklieren in de buurt van de infectie het meest aangedaan. Zo kunnen de lymfeklieren in de hals ontsteken bij een keelontsteking. En bij een wondinfectie zwellen de lymfeklieren in de buurt van de wond op. Symptomen Lymfadenitis is te herkennen aan: • opgezette, pijnlijke en soms rode lymfeklieren • zwelling in de aangedane lymfeklieren • koorts en een ziek gevoel (malaise) • gevoeligheid of pijn bij aanraking van de lymfeklieren • mogelijke pusvorming in de lymfeklier (abces) (in ernstige gevallen)

Behandeling De behandeling van lymfadenitis hangt af van de oorzaak. Het kan vanzelf over gaan, maar als de ontsteking wordt veroorzaakt door bacteriën wordt meestal een antibioticakuur gegeven. In ernstige gevallen, zoals bij een abces, kan een chirurgische ingreep nodig zijn om de pus te verwijderen. Verder moet de onderliggende infectie goed behandeld worden, bijvoorbeeld door een geïnfecteerde wond goed schoon te maken of door een keelontsteking te behandelen. Schakel een arts in wanneer: • de pijn en zwelling niet verminderen na enkele dagen behandeling • de zorgvrager hoge koorts krijgt • er tekenen zijn van een abces of sepsis, zoals rode strepen op de huid of verwardheid

571

22.2 Lymfoedeem

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij oedeem hoopt er vocht op op een plek in het lichaam waar het eigenlijk niet thuishoort. Sommige mensen hebben hier bijvoorbeeld last van aan het eind van een warme dag. Ze hebben dan iets dikkere voeten dan normaal. Na een nacht slapen gaat dit vocht weer weg. De voeten en enkels zijn dan weer gewoon slank. Ook door spataders en hart- of nierziekten kan er oedeem ontstaan. In deze vorm van oedeem kan vaak een kuiltje gedrukt worden.

Lymfoedeem is een speciale vorm van oedeem, die ontstaat doordat lymfevocht niet goed afgevoerd wordt. Dat kan verschillende oorzaken hebben: • primair lymfoedeem, waarbij iemand al vanaf de geboorte te weinig lymfevaten heeft • secundair lymfoedeem, waarbij de lymfevaten zijn beschadigd door bijvoorbeeld een operatie, wondroos, lang bestaande wond, een ander trauma of spataderen

Door de behandeling van kanker kan een bijzondere vorm van secundair lymfoedeem optreden, waarbij de lymfeklieren zijn beschadigd (bijvoorbeeld door een operatie of door bestraling). Hierdoor kan het lymfevocht veel moeilijker terug naar het hart en blijft het in arm(en), been of andere weefsels zitten (Radboudumc, z.d.)

572

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 22 Aandoening aan lymfestelsel

Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde. Kan deze niet terugvinden in onze beeldbank, maar is al eens ingezet voor VZ.

Lymfoedeem.

Symptomen Lymfoedeem is anders dan gewoon oedeem. Het heeft de volgende kenmerken: • Er is moeilijk een kuiltje te drukken in het oedeem; het voelt stevig aan. • Het oedeem vermindert niet (veel) gedurende de nacht. • De huidplooi net onder de tweede teen is niet goed op te pakken. • Er zijn diepe plooien tussen de tenen en de voorvoet(en). • De tenen van een zorgvrager kunnen vierkant van vorm worden (‘bloktenen’). • De huid bij de tenen kan veranderen (papillomatose).

573

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

C Bron: https://www.huidziekten.nl/afbeeldingen/lymfoedeempapillomatose.jpg

Afbeelding van papillomatose, zoals deze

574

Thema 22 Aandoening aan lymfestelsel

In het begin kunnen de afwijkingen klein zijn. Er kan bijvoorbeeld alleen sprake zijn van vocht in de benen, waar nog wel een kuiltje in kan worden gedrukt. In deze vroege fase kan de arts de diagnose bevestigen met aanvullend onderzoek, zoals een lymfeklierscintigrafie.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling De behandeling van lymfoedeem wordt opgedeeld in twee fasen: de ontstuwingsfase en de onderhoudsfase.

Ontstuwingsfase In de ontstuwingsfase wordt geprobeerd het oedeem zo snel mogelijk te verminderen. Soms moet de zorgvrager dagelijks behandeld worden. De fase duurt zeker een paar weken en loopt door totdat de artsen verwachten dat het oedeem niet meer te verminderen is.

Er wordt een combinatie van behandelingen ingezet: • manuele lymfedrainage • compressie (zwachtelen) • aanleren van zelfmassage • informatie over huidverzorging en leefregels • aan het eind van de fase: aanmeten van therapeutische elastische kousen.

Huidverzorging bij lymfoedeem Bij lymfoedeem is een goede huidverzorging extra belangrijk. Deze zorgvragers hebben namelijk een verhoogde kans op huidklachten, zoals wondroos. Tips: • Was de huid met warm water en milde zeep of vloeibare zeep die op olie is gebaseerd. Zorg ervoor dat het water niet te heet is. • Dep de huid droog met een zachte handdoek, ook de huid tussen de plooien van de tenen en vingers. Zo voorkom je irritatie en verweking van de huid. • Smeer de huid voor het slapengaan in met een ongeparfumeerde, vochtinbrengende en pH-neutrale lotion. Hierdoor blijft de huid soepel en blijft de zuurgraad in stand. Smeer deze lotion niet 's ochtends, want deze kan de elastische kousen aantasten. • Controleer de huid op wondjes, sneetjes of beginnende ontstekingen. Ontsmet zo'n plekje direct en dek het af met een pleister. • Smeer de huid in met zonnebrandcrème (minimaal SPF30). Dit is belangrijk omdat verbranding leidt tot een toename van de zwelling. • Adviseer de zorgvrager om voorzichtig te zijn met het ontharen van de benen (met ontharingscrème in plaats van een scheermesje of wasstrip). • Adviseer de zorgvrager om niet te krabben aan insectenbeten

575

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Onderhoudsfase In de onderhoudsfase kan het oedeem niet meer verminderen. Daarom richt de behandeling zich op het stabiel houden van het lymfoedeem en het voorkomen van complicaties. De zorgvrager wordt zijn hele leven behandeld. Lymfoedeem is namelijk niet te genezen.

Mevrouw Laagman

Mevrouw Laagman heeft al langere tijd lymfoedeem in haar arm. Het begon toen zij bestraald werd tegen kanker. In het begin werd ze dagelijks behandeld, maar tegenwoordig doet zij veel zelf. Zo masseert ze zelf haar arm om het oedeem te verminderen en gebruikt ze elastische kousen voor haar armen.

22.3 Lymfeklierkanker

Kanker in het lymfestelsel wordt lymfeklierkanker genoemd. Deze vorm van kanker ontstaat doordat er een afwijkende lymfocyt (lymfekliercel) zich ongecontroleerd gaat delen. Er zijn meer dan 50 verschillende vormen van lymfeklierkanker, die allemaal worden aangeduid met de verzamelnaam maligne lymfoom. Er zijn twee hoofdtype lymfomen: hodgkinlymfoom en non-hodgkinlymfoom.

576

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 22 Aandoening aan lymfestelsel

Bron: https://www.shutterstock.com/image-vector/lymphoma-healthy-lymph-node-structure-affected-2258897853 Onderdeel van afbeelding shutterstock. Titel lymphoma weghalen. Vertalen: cancer cells: kankercellen Onderdeel van afbeelding shutterstock.

Bij een maligne lymfoom gaan lymfocyten ongecontroleerd delen, waardoor zij een tumor vormen in de lymfeklier.

Hodgkinlymfoom en non-hodgkinlymfoom De eerste vorm van lymfeklierkanker werd ontdekt door de arts Thomas Hodgkin. Daarom heet die eerste soort hodgkinlymfoom (Kanker.nl, 2024). Deze vorm van lymfeklierkanker komt vooral voor bij jonge mensen.

Alle andere vormen van lymfeklierkanker die na de eerste vorm ontdekt zijn, heten non-hodgkinlymfoom. Er zijn zo’n 50 verschillende soorten non-hodgkinlymfoom. Ze worden verdeeld in twee groepen: agressieve en indolente (niet agressieve) non-hodgkinlymfomen.

Symptomen van een lymfoom Zowel hodgkinlymfomen als non-hodgkinlymfomen kunnen opgemerkt worden doordat iemand een vergrote lymfeklier voelt. Bijvoorbeeld bij een lymfoom in de hals, oksel of lies. Maar dat hoeft niet: er zitten ook lymfeklieren dieper in het lichaam, waarbij een zwelling niet van buitenaf te voelen is. Er kunnen dan andere klachten ontstaan.

577

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Mogelijke klachten door een lymfoom zijn: • een opgezette, dikkere lymfeklier, die meestal niet pijnlijk is • regelmatig koorts, die komt opzetten en weer weg gaat • onverklaarbaar gewichtsverlies • geen zin hebben in eten • onverklaarbare vermoeidheid • nachtzweten • jeuk over het hele lichaam

Een lymfoom kan ook andere klachten geven. De klachten hangen vaak samen met de plaats van het lymfoom. Denk bijvoorbeeld aan maagklachten bij een lymfoom in de maag, benauwdheid bij een lymfoom bij de longen of buikpijn door een vergrote milt.

Let op!

Een opgezette lymfeklier duidt niet altijd op lymfeklierkanker. Een lymfeklier kan ook opzwellen door bijvoorbeeld een ontsteking. Meestal verdwijnt de zwelling vanzelf. Schakel een arts in als de opgezette lymfeklier na 2 weken niet weg is. Schakel ook een arts in bij andere klachten die op een lymfoom kunnen duiden en die langer dan 2 weken duren.

Behandeling De behandeling is afhankelijk van de soort lymfoom: • Bij een hodgkinlymfoom wordt er meestal behandeld met chemotherapie én bestraling (chemoradiatie). Als de kanker toch terugkomt, kan er gekozen worden voor een stamceltransplantatie. • Bij een indolent non-hodgkin kan er voor gekozen worden om eerst even af te wachten om te zien hoe de ziekte zich ontwikkelt. Als de behandeling geen verschil maakte voor de overleving, kan het beter zijn om de behandeling uit te stellen. Van de behandeling krijgt een zorgvrager namelijk vaak bijwerkingen en de kanker kan nog vanzelf verdwijnen (Kanker.nl, 2023). • Bij een agressief non-hodgkinlymfoom moet de behandeling juist snel beginnen. Meestal krijgt een zorgvrager in dit geval chemo-immunotherapie.

22.4 Begrippen

578

Thema 22 Aandoening aan lymfestelsel

22.5 Bronnen Dalm, V., Dekker, L., Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom beroepsonderwijs.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Huidziekten.nl. (z.d.). Lymfadenopathie, lymphadenitis acuta. Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.huidziekten.nl/zakboek/dermatosen/ltxt/lymfadenopathie-lymphadenitis-acuta.htm

Huidziekten.nl. (z.d.). Lymphangitis. Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.huidziekten.nl/zakboek/dermatosen/ltxt/Lymphangitis.htm

Kanker.nl. (2024). Behandeling van Hodgkinlymfoom. Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/hodgkinlymfoom/behandelingen/behandeling-van-hodgkinlymfoom

Kanker.nl. (2023). Behandeling van Non-Hodgkinlymfoom. Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/non-hodgkinlymfoom/behandelingen/behandeling-van-non-hodgkin Kanker.nl. (2024). Symptomen van Hodgkinlymfoom. Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/hodgkinlymfoom/algemeen/symptomen-van-hodgkinlymfoom

Kanker.nl. (2023). Symptomen van Non-Hodgkinlymfoom. Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/non-hodgkinlymfoom/algemeen/symptomen-van-non-hodgkin

Kanker.nl. (2023). Wait-and-see bij Non-Hodgkin. Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/non-hodgkinlymfoom/behandelingen/wait-and-see-bij-non-hodgkin Kanker.nl. (2024). Wat is Hodgkinlymfoom? Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/hodgkinlymfoom/algemeen/wat-is-hodgkinlymfoom

Kanker.nl. (2024). Wat is Non-Hodgkinlymfoom? Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/non-hodgkinlymfoom/algemeen/wat-is-non-hodgkin

579

Kanker.nl. (2023). Wat is lymfoedeem? Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.kanker.nl/gevolgen-van-kanker/lymfoedeem-bij-kanker/algemeen/wat-is-lymfoedeem

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Radboudumc. (z.d.). Lymfoedeem. Geraadpleegd op 16 december 2024, van https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/aandoeningen/lymfoedeem

580

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 22 Aandoening aan lymfestelsel

581

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

THEMA 23 KANKER

Inhoud thema • Kanker: tumoren en metastasen • Symptomen, onderzoek en classificatie • Behandeling, prognose en preventie • Verpleegkundige aandachtspunten • Verdieping: Experimentele behandelingen • Kritische beroepssituatie • Begrippen

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Oncologie is het specialisme dat zich richt op de zorg voor mensen met kanker. Kanker kan op veel verschillende plekken in het lichaam voorkomen. Veelvoorkomende soorten kanker zijn bijvoorbeeld borstkanker, prostaatkanker, longkanker en darmkanker. 1 op de 2 mensen krijgt ooit in zijn leven kanker (KWF, z.d.). Als verpleegkundige zul je dan ook regelmatig zorgvragers met kanker tegenkomen.

23.1 Kanker: tumoren en metastasen

Kanker ontstaat doordat cellen zich ongecontroleerd gaan delen. Er zijn veel verschillende vormen van kanker. Maar al deze vormen hebben één ding gemeen: er is een tumor ontstaan doordat cellen zich ongeremd zijn gaan delen.

Ongecontroleerde celdeling Normaal gesproken weten de cellen door de code in het DNA hoe en wanneer ze zich moeten delen. Maar soms gaat er iets mis. Dat kan door toeval gebeuren, maar ook door schadelijke invloeden zoals roken. De genen kunnen hierdoor veranderen. Zo'n verandering heet een mutatie. Door deze verandering valt de rem weg. De cel kan zich dan ongecontroleerd gaan delen. Toch leidt zo'n beschadiging van het DNA niet altijd tot ongeremde celdeling. Het lichaam beschermt zichzelf namelijk met reparatiegenen. Deze reparatiegenen zorgen voor eiwitten die de celdeling remmen. Zo kan de cel zich niet ongeremd gaan delen.

Soms raken ook de reparatiegenen beschadigd door de genmutatie. Ze kunnen de cel niet meer beschermen. De cel gaat zich ongecontroleerd delen en dat wordt niet meer tegengehouden. Er ontstaan steeds meer cellen, die zich niet meer specialiseren, maar zich steeds blijven delen. Ze stoppen dus niet meer met delen. Die cellen gaan samenklonteren en er ontstaat een tumor: een groep cellen die zich ongeremd deelt.

583

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=666f43a1bd716e9f2e79097494cc0941&order=rank&column=6&listview=overview&view=preview&fileid=3&fuid=dir31%2F45820%20-%20kanker.jpg. Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline voor Verpleegkunde volgens de nieuwe stijl (toegankelijk publiceren). Verwijder titel: ontstaan van kanker.

Ontstaan van kanker.

Goedaardige en kwaadaardige tumoren Een knobbeltje in het lichaam kan een teken zijn van kanker. Maar dat hoeft niet. Het knobbeltje kan ook een goedaardige tumor zijn. Denk bijvoorbeeld aan een cyste. Alleen bij kwaadaardige tumoren spreken we van kanker.

584

Goedaardige tumoren Goedaardige tumoren worden ook wel benigne tumoren genoemd. Een veelgemaakte denkfout is dat een goedaardige tumor altijd ongevaarlijk is. Benigne tumoren groeien niet door weefsels heen, maar duwen andere weefsels aan de kant. Er is daardoor geen kans op uitzaaiing, de tumor blijft alleen op die ene plek in het lichaam aanwezig en verspreidt zich niet via het bloed. Omdat de tumor hier blijft groeien, kan het wel levensgevaarlijk worden als de tumor tegen organen zoals het hart, de hersenen of grote bloedvaten aan drukt.

Thema 23 Kanker

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Kwaadaardige tumoren Kwaadaardige tumoren worden ook wel maligne tumoren genoemd. Maligne tumoren duwen de omliggende weefsels niet opzij, maar dringen erdoor naar binnen. Zo komen ze vanzelf ook in bloedvaten en lymfe terecht.

Een maligne tumor kan in andere weefsels groeien. De tumor kan zich uitzaaien wanneer hij in bloedvaten en lymfevaten groeit.

Soorten maligne tumoren Er zijn drie groepen maligne gezwellen: 1. carcinomen: tumoren die in epitheelweefsel beginnen (huid, slijmvliezen en klieren) 2. sarcomen: tumoren die beginnen in steunweefsel (bindweefsel, spieren en botten) 3. kwaadaardige systeemziekten, die ontstaan in het rode beenmerg en het afweersysteem. Benamingen tumoren Aan de benaming van een tumor kun je zien of de tumor goedaardig of kwaadaardig is: • De namen van maligne tumoren eindigen altijd op -carcinoom of -sarcoom (bijvoorbeeld adenocarcinoom of myosarcoom). • De namen van benigne tumoren eindigen altijd op -oom: bijvoorbeeld adenoom (bij klierweefsel) of myoom (bij spierweefsel).

585

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Uitzaaiingen Er kunnen uitzaaiingen ontstaan wanneer er cellen van de tumor loslaten in de bloed- of lymfevaten. De kankercellen kunnen dan via die vaten op andere plekken in het lichaam terechtkomen. Op die andere plek kunnen ze zich hechten en weer ongeremd gaan delen. De cellen kunnen daar uitgroeien tot een nieuwe tumor: een uitzaaiing. Een uitzaaiing wordt ook wel een metastase genoemd. Dit is dus een nieuwe tumor, die op een andere plek is ontstaan dan de oorspronkelijke tumor. De oorspronkelijke tumor wordt ook wel primaire tumor genoemd.

Soms worden er bij een zorgvrager uitzaaiingen van kanker gevonden, maar is het niet bekend waar die vandaan komen. De oorspronkelijke tumor wordt niet gevonden. Daardoor is ook niet bekend waar de kanker is ontstaan en om wat voor soort kanker het gaan. De zorgvrager krijgt dan de diagnose 'primaire tumor onbekend' (PTO).

23.2 Symptomen, onderzoek en classificatie

Er zijn veel verschillende soorten kanker. De klachten, het onderzoek en de behandeling zijn allemaal afhankelijk van de plek en soort van de kanker.

586

Symptomen van kanker Een zorgvrager krijgt meestal niet meteen klachten door kanker. De klachten ontstaan vaak pas als de tumor groter wordt of wanneer er uitzaaiingen zijn. Ook kunnen de klachten uiteenlopen, doordat iedere vorm van kanker andere klachten kan geven. Toch is kanker soms wel te herkennen. De volgende 10 klachten kunnen wijzen op kanker: • een knobbeltje of verdikking in het lichaam, bijvoorbeeld in de borst, hals, oksel of lies • een plekje of knobbeltje op de huid zoals wondjes, zweertjes of schilferende plekjes die niet binnen een paar weken genezen • vermoeidheid zonder duidelijke reden • slikklachten, bijvoorbeeld pijn bij slikken of last van eten dat blijft steken in de slokdarm of niet goed zakt na het slikken. • veranderde ontlasting, zoals langere tijd diarree, een veranderde kleur (zwart of stopverfkleur) of bloed of slijm bij de ontlasting • veranderingen bij het plassen, zoals moeilijk plassen, vaker plassen, pijn bij het plassen of bloed in de urine • heesheid of een hoest die niet overgaat

Thema 23 Kanker

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• nieuwe of veranderde moedervlekken, bijvoorbeeld wanneer de plekjes ineens groter zijn, een andere vorm of kleur hebben of wanneer ze jeuken of bloeden • bloed of afscheiding uit de vagina buiten de menstruatie, bijvoorbeeld bloed tijdens of na de seks, bloed na de overgang of andere afscheiding dan normaal • gewichtsverlies, zonder duidelijke reden (dus niet door veel sporten of een dieet)

Bekijk het filmfragment over een dokter die erachter komt dat hij longkanker heeft (site KRO-NCRV).

Onderzoek en diagnose Een zorgvrager gaat met klachten meestal eerst naar de huisarts. Bij het vermoeden van kanker krijgt de zorgvrager een verwijzing naar het ziekenhuis. Daar wordt allereerst een intakegesprek gevoerd om de klachten en de situatie van de zorgvrager in kaart te brengen. Ook wordt een lichamelijk onderzoek uitgevoerd. Vervolgens worden een aantal vervolgonderzoeken gedaan om te achterhalen of er daadwerkelijk sprake is van kanker.

Beeldvormend onderzoek Met beeldvormend onderzoek kan het lichaam van binnen bekeken worden. De arts kan zo eventuele tumoren in beeld brengen. Hiervoor kunnen verschillende technieken in gezet worden. Bijvoorbeeld een CT-scan, PET-scan, MRI-scan, endoscopie, echografie of een röntgenfoto.

Bloedonderzoek Het bloed van een zorgvrager kan onder andere onderzocht worden op tumormarkers meten. Deze stoffen (meestal eiwitten) kunnen door de kanker zelf aangemaakt worden, maar kunnen ook door het lichaam aangemaakt worden als reactie op de kanker. Bij dikkedarmkanker, maagkanker en pancreaskanker kunnen deze bijvoorbeeld gevonden worden. De stof die bij deze soorten kanker gevonden kan worden heet CEA. Bij prostaatkanker kan PSA in het bloed gevonden worden.

587

Mammografie

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij het vermoeden van borstkanker wordt een speciaal onderzoek uitgevoerd: een mammografie. Dat is een röntgenfoto van de borsten. Hiervoor wordt de borst tussen twee platen gelegd. Met de platen wordt de borst plat gedrukt, waardoor het borstweefsel zich verspreid en eventuele tumoren beter zichtbaar worden op de röntgenfoto.

Pathologisch onderzoek De arts kan een biopsie of punctie uitvoeren om een stukje weefsel nader te onderzoeken. Zo kan definitief vastgesteld worden of er sprake is van kanker. Als er kwaadaardige cellen gevonden worden, kan de diagnose kanker gesteld worden.

Classificatie van de kanker Na het onderzoek is meestal bekend hoe groot de tumor is en hoe ver de ziekte gevorderd is. Deze informatie is belangrijk bij de behandeling van de kanker. Er zijn verschillende manieren waarop deze informatie over de kanker beschreven kan worden. De meest gebruikte manieren zijn de stadia van kanker, de TNM-classificatie en de differentiatiegraad.

588

Stadia Voor de meeste soorten kanker worden vier stadia onderscheiden. Deze stadia worden aangeduid met Romeinse cijfers. Stadium I is de beginfase en stadium IV is een vergevorderd stadium. • Stadium I: In dit stadium bevindt de tumor zich nog precies op de plek waar hij ontstaan. De tumor is nog doorgegroeid niet in de omliggende weefsels. • Stadium II: In dit stadium is de tumor al wel in het omliggende weefsel doorgegroeid, maar zit hij nog zeer dicht bij de primaire tumor. Meestal zijn er nog geen kankercellen aangetroffen in de lymfeklieren of in andere organen. • Stadium III: In dit stadium hebben de kankercellen zich verspreid in de lymfeklieren in de omgeving van de originele tumor. • Stadium IV: In dit stadium hebben de kankercellen zich ook verspreid door de rest van het lichaam.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 23 Kanker

Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=666f43a1bd716e9f2e79097494cc0941&order=rank&column=6&listview=overview&view=preview&fileid=3&fuid=dir31%2F45820%20-%20kanker.jpg Gewenste aanpassingen: WOORD TUMOR EN PIJLTJES ERNAARTOE VERWIJDEREN CIJFERS VERVANGEN VOOR ROMEINSE CIJFERS. Graag volgens de nieuwe pipeline voor verpleegkunde.

Carcinoom in situ

Soms is er sprake van een voorstadium van kanker. Er is dan sprake van een carcinoom in situ (of pre-invasief carcinoom). Er zijn dan cellen met kwaadaardige kenmerken aanwezig in het lichaam, maar het omliggende weefsel is nog niet aangetast en er is nog geen sprake van uitzaaiingen. 'In situ' betekent op zijn plek. De tumor zit dus nog op de oorspronkelijke plek. Een carcinoom in situ is meestal goed te genezen door op die plek de afwijkende cellen te verwijderen.

TNM-classificatie Bij de TNM-classificatie wordt de kanker beschreven aan de hand van de letters T, N en M. De T staat voor tumorgrootte, de N staat voor het Engelse woord 'node', wat lymfeklier betekent en de M staat voor metastase (uitzaaiing). Aan de letter wordt ook een cijfer gekoppeld. Dit cijfer geeft nog meer informatie over de kanker. • T: de grootte en uitgebreidheid van de primaire tumor. – Bij T1 wordt de primaire tumor begrensd door het kapsel van het orgaan waar de tumor is aangetroffen

589

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

– Bij T2 is de primaire tumor door het kapsel van het aangedane orgaan gegroeid. – Bij T3 is de primaire tumor buiten het orgaan doorgegroeid in omliggende weefsels. – Bij T4 is de primaire tumor buiten het orgaan doorgegroeid en heeft zich sterk uitgebreid in de omgeving. • N: de mate van uitzaaiingen via de lymfevaten naar de lymfeklieren – Bij N0 zijn de lymfeklieren niet aangetast – Bij N1 zit er een kleinere uitzaaiing in een lymfeklier in de buurt – Bij N2 zijn er meer of grotere lymfeklieruitzaaiingen – Bij N3 zijn er grotere lymfeklieruitzaaiingen op afstand • M: de metastasen op afstand, die via het bloed verspreid zijn – Bij M0 zijn er geen uitzaaiingen gevonden – Bij M+ zijn er wel uitzaaiingen op afstand zijn gevonden

Differentiatiegraad Soms wordt niet gesproken over het stadium van kanker, maar over de differentiatiegraad. De differentiatiegraad van een tumor geeft aan hoe sterk de kankercellen afwijken van de gezonde cellen. Deze differentiatiegraad kan ook toegevoegd worden aan de TNM-classificatie, met de letter G. De letter G geeft dan dus de kwaadaardigheid of agressiviteit van de tumor aan. Er wordt dan een cijfer gebruikt tussen de 1 en 4. Bij 1 is de kanker niet agressief en bij 4 juist heel agressief.

Wat duurt dat toch lang ...

590

Bij het vermoeden van kanker kan het een tijdje duren voordat alle onderzoeken afgerond zijn. Soms zijn er veel onderzoeken nodig om goed te kunnen bepalen hoe ver de kanker gevorderd is. Dat kan best even duren. Zorgvragers vragen zich vaak af waarom er niet sneller wordt ingegrepen om de kanker te bestrijden. Dat is een logische vraag, maar de tijd is echt nodig om erachter te komen hoe uitgebreid de kanker is. Die informatie is nodig om de beste behandeling te kunnen geven. Er kan daardoor een periode van drie tot vier weken zitten tussen de diagnose en de behandeling.

Thema 23 Kanker

23.3 Behandeling, prognose en preventie De behandeling van kanker is afhankelijk van de soort kanker en de uitgebreidheid van de ziekte. In stadium 1 ziet de behandeling van een tumor er heel anders uit dan wanneer een zorgvrager al uitzaaiingen heeft.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Behandeling Tumoren kunnen op verschillende manieren behandeld worden. Vaak wordt er gekozen voor een combinatie van behandelingen. Mogelijke behandelingen zijn: • Een operatie, waarbij de tumor verwijderd wordt. Benigne tumoren zijn vaak goed te verwijderen, maar maligne tumoren niet altijd. Soms ligt een maligne tumor namelijk dicht op een onmisbaar deel van het lichaam. Ook kan een maligne tumor al uitgezaaid zijn. • Radiotherapie, waarbij kankercellen vernietigd worden met röntgen of gammastraling. De tumor en/of uitzaaiingen worden dus van buitenaf (door de huid heen) bestraald. Bestraling wordt vaak gebruikt na een operatie, om ook de laatste tumorresten goed te verwijderen. • Chemotherapie, waarbij tumoren bestreden worden met medicatie: cytostatica. Deze medicatie verspreid zich via het bloed door het lichaam. Chemotherapie veroorzaakt vaak veel bijwerkingen, omdat de medicatie ook giftig kan zijn voor de gezonde weefsels. • Hormoontherapie, waarbij de tumoren geremd worden door de hormoonhuishouding in het lichaam aan te passen. Het is bijvoorbeeld bekend dat hormonen uit de eierstokken een borsttumor (mammacarcinoom) sneller laten groeien. Verwijdering van de eierstokken haalt deze hormonen weg en remt zo de groei van de tumor. Er kunnen ook medicijnen voorgeschreven worden die de werking van de hormonen remmen of blokkeren, waardoor de kankercellen minder goed of helemaal niet overleven. • Immuuntherapie, waarbij het eigen afweersysteem geactiveerd wordt, zodat het actief de tumorcellen gaat bestrijden. • Interventieradiologie, waarbij de arts met radiologische beelden precies bepaalt waar de tumor zit en de tumorcellen vervolgens met kleine naalden of dunne slangetjes vernietigt door middel van verhitting of bevriezing. De tumor wordt zo heel gericht aangepakt, waardoor het gezonde weefsel minder beschadigd raakt. Deze behandeling is mogelijk bij kleine tumoren of wanneer er geen gewone operatie plaats kan vinden.

591

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Doelgerichte therapie, waarbij medicatie gegeven wordt die direct naar de kankercellen gaat en ervoor zorgt dat de kankercellen stoppen met groeien. De medicatie gaat dus recht op het doel af (naar de kankercellen) en laat de rest van het lichaam met rust. • Nucleaire therapie, waarbij de tumor wordt bestreden met radioactieve stoffen. Deze behandeling kan onder andere plaatsvinden bij schildklierkanker, prostaatkanker en uitzaaiingen in de lever of botten.

Bekijk hoe kankercellen eruitzien als ze doodgaan door een behandeling tegen kanker (site van Science Photo).

592

Thema 23 Kanker

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Doel van behandeling We onderscheiden vier soorten behandelingen, met verschillende doelen: 1. curatieve behandeling Deze behandeling is gericht op genezing. Operatieve verwijdering van een tumor is meestal curatief. 2. adjuvante behandeling Dit is een aanvullende behandeling, ook gericht op genezing. Denk bijvoorbeeld aan chemotherapie na een operatie, om eventuele metastasen aan te pakken. 3. neo-adjuvante behandeling Deze behandeling wordt uitgevoerd vóór een operatie. De bedoeling van de neo-adjuvante behandeling is dat de tumor kleiner wordt. Zo kan hij tijdens de operatie makkelijker weggehaald worden en wordt de kans op genezing groter. 4. palliatieve behandeling Deze behandeling wordt ingezet als genezing niet meer mogelijk is. De behandeling is gericht op het remmen van tumorgroei en het verminderen van klachten om het leven van de zorgvrager zo lang mogelijk van zo goed mogelijke kwaliteit te laten zijn

In de praktijk

Alieke leest in het dossier dat meneer op controle is geweest. Er is onderzoek gedaan. Ze leest dat er metastasen zijn gevonden. De metastasen bevinden zich in de lymfeklieren, lever en hersenen. Daarom wordt er overgegaan op een palliatieve behandeling.

Alieke werkt als verpleegkundige in de thuiszorg. Ze gaat dagelijks langs bij meneer van Hoof. Meneer heeft longkanker. Hij wordt behandeld met een combinatie van chemotherapie en radiotherapie. Het is een behandeling met veel bijwerkingen. Meneer is erg verzwakt, moe en zijn haar is volledig uitgevallen. Doordat meneer verzwakt is kan hij niet meer zelfstandig douchen. Alieke helpt hem daarom met de persoonlijke verzorging.

593

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Prognose Het verloop van de ziekte en de prognose zijn sterk afhankelijk van de soort kanker en het stadium waarin de ziekte zich bevindt. Sommige soorten kanker zijn goed te behandelen, terwijl andere soorten bijna niet te behandelen zijn. Borstkanker is tegenwoordig bijvoorbeeld vaak goed te behandelen, terwijl dat bij longkanker niet het geval is. Overleving van kanker De overleving geeft aan hoeveel procent van de mensen met kanker na een bepaalde tijd nog in leven is (in verhouding tot de mensen die in datzelfde jaar de diagnose kregen). Van alle mensen met kanker is de overleving 1 jaar na de diagnose gemiddeld bijna 80 procent (Kanker.nl, z.d.). Na 1 jaar zijn gemiddeld 4 van de 5 mensen dus nog in leven . De overleving na 5 jaar is ongeveer 65 procent en na 10 jaar is dit 59 procent.

Er zijn een aantal kankersoorten waarbij meer dan de helft van de mensen 10 jaar of langer leeft. Voorbeelden hiervan zijn borstkanker, prostaatkanker, huidkanker, baarmoederkanker en niet-spierinvasieve blaaskanker. Bij andere vormen van kanker is de overleving minder gunstig. Denk bijvoorbeeld aan longkanker, eierstokkanker en spierinvasieve blaaskanker. Bij een zeldzame vorm van kanker is er gemiddeld een slechtere overleving dan bij een veelvoorkomende soort. De kans dat een zorgvrager met een zeldzame kanker na 5 jaar nog in leven is, is 15 procent kleiner dan bij een zorgvrager met een kankersoort die vaker voorkomt.

Bron: Kanker.nl.

594

Prognose bij uitzaaiingen Bij uitgezaaide kanker is er meestal een slechte prognose: genezing is in de meeste gevallen niet meer mogelijk. Van de zorgvragers met uitzaaiingen is na vijf jaar gemiddeld nog ongeveer 15 procent in leven. Bij zorgvrager zonder uitzaaiingen is die overleving veel hoger: 75 procent van deze zorgvragers is na vijf jaar nog in leven.

Thema 23 Kanker

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Steeds betere prognose De prognose bij kanker is de afgelopen jaren steeds beter geworden. Van de zorgvragers die in 2000 de diagnose kanker kregen, was na vijf jaar nog 45 procent in leven. In 2014 was dit percentage al veel hoger. Van de zorgvragers die in dat jaar te horen kregen dat ze kanker hadden, was 60 procent na vijf jaar nog in leven (Kanker.nl, z.d.). Deze verbeterde prognose is te danken aan verbeterde onderzoeken om de diagnose te kunnen stellen, bevolkingsonderzoeken waardoor kanker eerder ontdekt wordt en het steeds blijven ontwikkelen van nieuwe behandelingen. Hierdoor genezen meer zorgvragers van kanker en blijven zorgvragers die niet meer kunnen genezen gemiddeld langer in leven. Bekijk het filmfragment 'Hoe we minder mensen verliezen aan borstkanker' van NOS op 3. Preventie Waardoor kanker is ontstaan is vaak lastig te zeggen. Wel is bekend dat sommige dingen de kans op kanker kunnen vergroten. Bijvoorbeeld: • roken • zonlicht (uv-straling) • ongezond eten, door de stoffen die erin zitten of doordat ongezond eten overgewicht veroorzaakt • alcohol

Door een gezonde leefstijl neemt de kans op kanker dan ook af. Dit houdt in: voldoende bewegen, niet roken, gezond eten en niet onbeschermd de zon in gaan. Maar toch is kanker niet altijd te voorkomen. Soms heeft iemand gewoon pech of is hij erfelijk belast en ontstaat er toch een ongecontroleerde celdeling. Bevolkingsonderzoek Kanker is beter te behandelen als een tumor in een vroeg stadium ontdekt wordt. Een bevolkingsonderzoek kan hierbij helpen. Dit is een medisch onderzoek bij mensen die geen klachten over hun gezondheid hebben (RIVM, z.d.). In Nederland wordt bevolkingsonderzoek gedaan naar drie soorten kanker: baarmoederhalskanker, borstkanker en darmkanker. Deze bevolkingsonderzoeken moeten helpen om de ziekte sneller op te sporen. Bekijk het filmfragment over Kim die deelnam aan het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker.

595

23.4 Verpleegkundige aandachtspunten

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Bij een zorgvrager met kanker houd je rekening met de behandeling die hij krijgt. De behandeling van de kanker kan invloed hebben op jouw werk. Zo moet je bij een zorgvrager die chemotherapie ondergaat alert zijn op resten ervan . Deze kunnen namelijk schadelijk zijn voor jou.

Persoonlijke verzorging Zorgvragers met kanker kunnen te maken krijgen met huidproblemen: de huid kan gevoeliger en droger worden. Ook kunnen deze zorgvragers gevoeliger zijn voor infecties en makkelijker bloedingen krijgen. Er zijn daarom een aantal aandachtspunten bij de persoonlijke verzorging: • Om een droge huid te voorkomen kun je de zorgvrager adviseren om niet met te heet water te douchen. De zorgvrager kan wel douchen en in bad gaan, maar dan met lauwwarm water. Te heet water droogt de huid namelijk uit. Het is ook aan te raden om niet te vaak in bad of onder de douche te gaan om uitdroging te voorkomen. • Adviseer de zorgvrager om geen zeep of badschuim te gebruiker, maar bijvoorbeeld badolie. Zo droogt de huid niet te veel uit. • Adviseer de zorgvrager om de huid droog te deppen met een zachte handdoek. Door de huid droog te wrijven kan de huid geïrriteerd raken. • Adviseer de zorgvrager om geen geparfumeerde producten en producten met alcohol te gebruiken. Hierdoor kan de huid geïrriteerd raken en uitdrogen. • Scheer elektrisch in plaats van met een mesje om bloedingen en infecties te voorkomen. Voor het ontharen van benen en oksels kan ook een ontharingscrème gebruikt worden. Harsen of epileren wordt afgeraden omdat hierdoor infecties kunnen ontstaan. • Adviseer de zorgvrager om op te letten in de zon (blijf het liefst in de schaduw) en een zonnebrandcrème gebruiken met een hoge beschermingsfactor van SPF 30 of hoger. Ook wanneer de zon die dag niet fel schijnt. De huid van de zorgvrager is namelijk gevoeliger en kan makkelijker verbranden.

596

Extra opletten bij chemotherapie Resten van cytostatica verlaten het lichaam via de urine, ontlasting, zweet, bloed, wondvocht en braaksel. Tijdens jouw werk als verpleegkundige kun je in aanraking komen met deze resten. Dit kan schadelijk zijn voor jou. Wees daarom bij een zorgvrager, die chemotherapie krijgt, altijd extra alert op hygiëne en gebruik altijd beschermende maatregelen:

Thema 23 Kanker

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

• Gebruik altijd wegwerphandschoenen tijdens de persoonlijke verzorging en het aanraken van de medicatie • Gooi de wegwerphandschoenen na het gebruik meteen weg • Draag een schort op momenten dat je in contact kunt komen met lichaamsvloeistoffen. Bijvoorbeeld tijdens het wassen van de zorgvrager, het vervangen van een katheter, het ondersteunen bij de toiletgang en het verzorgen van een stoma.

Je kunt contact met de resten van cytostatica ook voorkomen door: • de zorgvrager zoveel mogelijk zelf te laten doen doen • mannelijke zorgvragers zittend te laten plassen • twee keer het toilet door te spoelen, met de deksel van de wc-bril gesloten • druppels op de wc-bril droog te deppen met toiletpapier • het toilet zo snel mogelijk schoon te maken wanneer het vuil is • wasgoed apart te wassen, met een voorwasprogramma en daarna het normale wasprogramma • incontinentiemateriaal in een zak of tasje te verpakken voordat je het weggooit • de zorgvrager te wassen met wegwerpwasdoekjes.

Mondverzorging bij kanker Door de behandeling kunnen zorgvragers met kanker last krijgen van pijn in de mond. Let daarom goed op het tandenpoetsen en de mondverzorging: • Laat de zorgvrager de tanden regelmatig poetsen: binnen 30 minuten na elke maaltijd en voor het gaan slapen • Laat de zorgvrager poetsen met een zachte tandenborstel, elektrische tandenborstel of natte gazen. • Laat de tandenborstel drogen met de borstel naar boven. • Laat de zorgvrager tandpasta met fluoride gebruiken die niet irriteert (bijvoorbeeld zonder menthol). • Help zorgvragers die niet kunnen poetsen door de tandplak te verwijderen met alcoholvrije mondspoeling of mondspray. • Probeer wondjes en bloedingen te voorkomen. Wees daarom voorzichtig met ragers of tandenstokers. Hierdoor kan de mond beschadigen.

Ook spoelen van de mond kan helpen: • Laat de zorgvrager zijn mond meerdere keren per dag spoelen (vier tot tien keer per dag) met water of een zoutoplossing. • Laat een zorgvrager die ’s nachts wakker wordt ook de mond spoelen. • Laat een zorgvrager die moet braken daarna goed de mond spoelen.

597

• Laat iemand koud water drinken om de pijn te verlichten. Zet een fles water klaar in de koelkast. • Laat de zorgvrager zijn lippen schoon en vet houden met vaseline.

23.5 Verdieping

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

1 op de 2 mensen in Nederland krijgt kanker. Dat percentage is de afgelopen jaren gestegen. Ooit kreeg namelijk maar 1 op de 3 mensen kanker. Maar gelukkig is er ook goed nieuws: er is tegenwoordig ook een grotere kans om de ziekte te overleven. Dat is te danken aan nieuwe behandelmethodes. Deze behandelingen ontstaan doordat er voortdurend onderzoek wordt gedaan naar kanker en manieren om te behandelen. Een nieuwe behandeling begint altijd als een experimentele behandeling.

Een experimentele behandeling wordt gedaan om erachter te komen of een nieuwe behandeling beter is dan de behandeling die zorgvragers nu krijgen (en die op dit moment de beste resultaten heeft). Het kan bijvoorbeeld gaan om een nieuw medicijn of een nieuwe vorm van bestralen of opereren, maar ook om het verbeteren van de huidige behandeling. Bijvoorbeeld door de behandelingen in een andere volgorde te geven of een nieuwe combinatie van bestaande behandelingen toe te passen.

Onderdeel van onderzoek De behandeling wordt gegeven als onderdeel van een onderzoek. Het wordt daarom ook wel een medisch-wetenschappelijk onderzoek, klinische studie of trial genoemd. Met al deze termen wordt een mogelijk nieuwe behandeling bedoeld, waarvan artsen de werking en resultaten onderzoeken bij zorgvragers. Het onderzoek bestaat uit verschillende fases. Als de behandeling bij mensen wordt getest, zijn er al eerdere fases afgerond. Zo is er al onderzoek gedaan in het laboratorium en is de behandeling onderzocht met proefdieren.

598

Hoe de behandeling eruitziet is afhankelijk van de fase van het onderzoek. Een medicijn wordt altijd getest in drie fasen: • In fase 1 wordt onderzocht of het geneesmiddel veilig is. Tijdens het onderzoek wordt bekeken of proefpersonen (meestal gezonde vrijwilligers of uitbehandelde zorgvragers) het middel kunnen verdragen. Is het middel veilig? Dan gaat fase 2 van start. • In fase 2 wordt de werkzaamheid van het medicijn getest. Er kan bijvoorbeeld gekeken worden of de tumor kleiner wordt en hoeveel medicatie daarvoor nodig is. Zorgvragers kunnen aan dit onderzoek vaak

Thema 23 Kanker

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

mee doen wanneer hun ziekte niet meer reageert op de standaardbehandeling. Zijn er positieve resultaten? Dan zoeken de onderzoekers meer proefpersonen en gaat fase 3 van start. • In fase 3 wordt onderzocht of het geneesmiddel beter werkt dan de bestaande medicatie. Het nieuwe middel wordt daarvoor vergeleken met de bestaande behandeling. Tijdens deze fase weten de arts én de zorgvrager allebei niet welk middel hij krijgt: de nieuwe behandeling, de bestaande behandeling of zelfs een placebo (nepmedicijn). Zo'n onderzoek heet een dubbelblind en willekeurig onderzoek. Is er een positief resultaat in deze fase? Dan mag de behandeling geregistreerd worden als officieel geneesmiddel. Daarna mogen artsen de behandeling voor gaan schrijven. • In fase 4 wordt gekeken naar de effecten van het middel op langere termijn. Niet altijd beter Soms wordt gedacht dat een experimentele behandeling altijd beter is dan de standaardbehandeling. Dat is niet het geval. Dat moet nu juist onderzocht worden in de trial. Er zijn wel aanwijzingen dat de nieuwe behandeling beter kan werken (of even goed werkt en minder bijwerkingen geeft), maar hier is nog niet voldoende bewijs voor. Daarom wordt het onderzoek uitgevoerd.

Moeilijke keuze Sommige zorgvragers doen graag mee aan een onderzoeksbehandeling, om de kansen op overleving te vergroten. Maar het meedoen aan zo'n onderzoek is vaak ook een extra belasting voor de zorgvrager. Hij zal namelijk vaker naar het ziekenhuis moeten gaan voor controles. Ook kunnen er bijwerkingen optreden van de behandeling. Een zorgvrager moet dus goed afwegen of hij in het laatste stadium van zijn leven wil kiezen voor de extra belasting (en een mogelijk positief resultaat) of juist voor rust en een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven.

Pas als de resultaten van dit onderzoek bekend zijn, wordt duidelijk of de experimentele behandeling voordelen heeft voor de zorgvragers. Als de nieuwe behandeling goed werkt en veilig is, kan deze behandeling een standaardbehandeling worden.

Bekijk het overzicht van de wetenschappelijke onderzoeken naar kanker die nu uitgevoerd worden in Nederland.

23.6 Begrippen 599

23.7 Bronnen Antoni van Leeuwenhoek. (z.d.). Behandelingen. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.avl.nl/alles-over-kanker/overzicht-van-alle-behandelingen/

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Dalm, V., Dekker, L., Van Engelen, L. (2021). Anatomie, fysiologie, pathologie en psychologie (1e druk). Boom beroepsonderwijs.

Integraal Kankercentrum Nederland. (2021). Veilig omgaan met cytostatica. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.venvn.nl/media/a50d04sv/handreiking-veilig-omgaan-met-cytostatica_versie-juli-2021_def.pdf Kanker.nl. (2023). Wat is doelgerichte therapie bij kanker? Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.kanker.nl/soorten-behandelingen/doelgerichte-therapie/algemeen/wat-is-doelgerichte-therapie-bij-kanker#show-menu

Kanker.nl (2022.). DCIS. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/borstkanker/soorten-borstkanker/dcis

Kanker.nl. (2019). Onderzoeken bij een vermoeden van kanker. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.kanker.nl/algemene-onderwerpen/onderzoeken-bij-kanker/algemeen/onderzoeken-bij-een-vermoeden-van-kanker Kanker.nl. (z.d.). Trials. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.kanker.nl/trials

Kanker.nl (2020). Wat is primaire tumor onbekend? Geraadpleegd op 18 maart 2024, van https://www.kanker.nl/kankersoorten/primaire-tumor-onbekend/algemeen/wat-is-primaire-tumor-onbekend

600

Kom op tegen kanker. (2020). Het stadium van kanker. Geraadpleegd op 18 maart 2024, van htps/:wwwa .elsoverkankerb . e/defn ities/het-stadu im-van-kanker#~:t:ext=Het%20stadu im%20van%20kanker%20verwsjitw , at%20de%20beste%20behanden ilg%20si.

Kom op tegen kanker. (2020). Kan kanker opgespoord worden in het bloed? Geraadpleegd op 18 maart 2024 van htps/:wwwa.elsoverkankerb .e/defn ities/kan-kanker-opgespoord-worden-n i-het-bo led#~:t:ext=De%20artsen%20kunnen%20n i%20eje,n%20PSA%20(b% ji 20prostaatkanker).

Thema 23 Kanker

KWF.nl. (z.d.). 1 op de 2 Nederlanders krijgt kanker. Geraadpleegd op 18 maart 2024 van htps/:wwwk.wn.f/n leiuws/1-op-de-2-nedearlnders-kgjrit-kanker#~:te:xt=1%20op%20de%202%20Nedearlnders%20kgjrit%20op%20engi%20moment%20nie,n%2054%20procent%20voor%20mannen.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

KWF.nl. (z.d.). 10 symptomen van kanker. Geraadpleegd op 18 maart 2024 https://www.kwf.nl/10-symptomen-van-kanker Nationaal Fonds tegen Kanker. (z.d.). Wat is het TNM/G systeem? Geraadpleegd op 18 maart 2024 van https://www.tegenkanker.nl/kanker/over-kanker-sympyomen-kwaadaardig-diagnose-prognose/tnm-systeem/

Nationaal Fonds tegen Kanker. (z.d.). Meedoen aan trials. Geraadpleegd op 18 maart 2024 van https://www.tegenkanker.nl/behandeling/experimentele-behandelingen-bij-kanker/meedoen-aan-trials/

National Cancer Institute. (z.d.). Carcinoma in situ. Geraadpleegd op 18 maart 2024 van https://www.cancer.gov/publications/dictionaries/cancer-terms/def/carcinoma-in-situ#

RIVM. (z.d.). Bevolkingsonderzoeken en screeningen. Geraadpleegd op 18 maart 2024 van https://www.rivm.nl/bevolkingsonderzoeken-en-screeningen

601

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E THEMA 24 URINEWEGSTELSEL

Inhoud thema • Het urinewegstelsel • Werking van het urinewegstelsel • Observeren • Begrippen

Het urinewegstelsel speelt een belangrijke rol bij de afvoer van afvalstoffen. Door de nieren worden de afvalstoffen uit het bloed gehaald. Hiervoor maken zij urine aan. De urine verlaat vervolgens via de urineleiders, blaas en urinebuis het lichaam.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

24.1 Het urinewegstelsel

Het urinewegstelsel zorgt voor een goede balans tussen het verwijderen van afvalstoffen en het behouden van belangrijke stoffen, zoals water en zouten. Daar zijn diverse onderdelen bij betrokken.

Het urinewegstelsel bestaat uit: • de nieren, waar urine aangemaakt wordt • de urinewegen, die bestaan uit: – urineleiders – urineblaas – urinebuis (of plasbuis).

Het urinewegstelsel.

603

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Het urinewegstelsel.

Nieren Het menselijk lichaam heeft twee nieren (renes). Ze liggen achter in de buikholte, net onder het middenrif, aan weerszijden van de wervelkolom. De rechter nier ligt iets lager dan de linker, omdat de lever ruimte inneemt. De nieren maken urine aan. De aangemaakte urine wordt vervolgens verzameld in het nierbekken (pelvis renalis) en doorgegeven aan de urineleider.

604

De nieren bestaan uit drie lagen: • De nierschors (cortex renalis): de buitenste laag, waar de filtering van het bloed begint. • Het niermerg (medulla renalis): de binnenste laag, waar urine wordt geconcentreerd. • Het nierbekken (pelvis renalis): de holte die urine opvangt en doorgeeft aan de urineleider.

Thema 24 Urinewegstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Het bloed wordt naar de nieren gevoerd via de nierslagader (arteria renalis) en verlaat deze via de nierader (vena renalis). Dit bloed bevat afvalstoffen die in de nieren worden verwijderd.

Anatomie van een nier.

605

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

Anatomie van een nier.

Nefronen In de nieren liggen de nefronen (nephroni). Dit zijn kleine buisjes waarin het bloed gefilterd wordt. Elke nier bevat ongeveer één miljoen nefronen. Een nefron is heel klein en ligt vooral in het niermerg. De bovenkant van een nefron ligt nog net in de nierschors.

606

De nieren filteren het bloed.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 24 Urinewegstelsel

607

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

De nieren filteren het bloed.

Elk nefron bestaat uit: • het kapsel van Bowman (capsula Bowmani) • de glomerulus (glomerulus) • het eerste gekronkelde buisje (tubulus contortus proximalis) • het tweede gekronkelde buisje (tubulus contortus distalis) • de lis van Henle (ansa Henle) • de verzamelbuis (ductus colligens)

608

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Thema 24 Urinewegstelsel

Onderdelen nefron. LET OP: lus van Henle moet lis van Henle worden. Met de i dus. Verzamelbuisje veranderen in verzamelbuis

LET OP: lus van Henle moet lis van Henle worden. Met de i dus.Verzamelbuisje veranderen in verzamelbuis Aanpassen in de stijl van de flexibele pipeline voor verpleegkunde.

609

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Urinewegen De urineleiders (ureters) zijn twee smalle buizen die de urine van het nierbekken naar de blaas transporteren. De binnenkant van de urineleiders is bedekt met een beschermende slijmlaag om ze tegen zuren uit de urine te beschermen. De wanden van de urineleiders bevatten glad spierweefsel, waardoor ze met peristaltische bewegingen de urine voortstuwen. Door die spieren is de wand van de urineleider relatief dik.

De urineblaas (vesica urinaria) slaat de urine op totdat deze het lichaam verlaat. De blaaswand is flexibel en kan uitrekken om de urine op te slaan. De wand bestaat uit drie lagen: een slijmvlieslaag aan de binnenkant, een spierlaag in het midden en de buitenste bindweefsellaag die stevigheid biedt. Twee sluitspieren zorgen ervoor dat de urine pas wordt afgevoerd wanneer dat nodig is. Een inwendige sluitspier die onbewust functioneert. Een uitwendige sluitspier die bewust gecontroleerd kan worden. De urinebuis (urethra) voert de urine van de blaas naar buiten. Bij vrouwen is deze vrij kort (zo'n 2-4 cm), terwijl deze bij mannen langer is (20 cm) en door de prostaat en de penis loopt.

24.2 Werking van het urinewegstelsel

De nieren filteren het bloed en zorgen ervoor dat afvalstoffen afgevoerd kunnen worden. Hiervoor maken zij urine aan. De urine verlaat vervolgens via de urineleiders, blaas en urinebuis het lichaam.

610

Functie van de nieren De nieren hebben drie belangrijke functies: 1. filtratie: het bloed wordt gefilterd, waarbij afvalstoffen, overtollige zouten en water uit het bloed gehaald worden 2. terugresorptie: nuttige stoffen en een deel van het water worden terug opgenomen in het bloed 3. uitscheiding: afvalstoffen en overtollige hoeveelheden water en zouten blijven achter in de urine en worden afgevoerd Daarnaast spelen de nieren een rol bij het reguleren van de bloeddruk door het hormoon renine aan te maken en zorgen zij voor de productie van erytropoëtine, een hormoon dat betrokken is bij de aanmaak van rode bloedcellen.

Thema 24 Urinewegstelsel

Bekijk het filmfragment: Hoe werken je nieren?

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Filtratie De filtering van het bloed vindt plaats in de nefronen. De filtratie begint bij het kapsel van Bowman (ook wel nierkapseltje genoemd). Dit is een soort ingedeukte ballon. Het bloed gaat hier door de glomerulus, een netwerk van haarvaten.

In de glomerulus wordt het bloed onder hoge druk gefilterd. Hierdoor worden water, afvalstoffen, zouten en kleine moleculen uit het bloed geperst en opgevangen in het kapsel van Bowman. Door de filtratie ontstaat er voorurine.

Terugresorptie Terugresorptie voorkomt dat nuttige stoffen verloren gaan via de urine, zoals glucose, aminozuren, water, zouten en mineralen.

Dit proces vindt plaats in de nierbuisjes van de nefronen: 1. De voorurine komt vanuit het kapsel van Bowman in het eerste gekronkelde buisje terecht. Hier worden belangrijke stoffen zoals glucose, aminozuren, zouten en een groot deel van het water terug opgenomen in het bloed. Wat overblijft in de voorurine, zijn voornamelijk afvalstoffen en overtollige zouten. 2. Vervolgens komt de voorurine in de lis van Henle terecht, een langer deel in de vorm van een paperclip. Dit deel van de nefron ligt in het niermerg. In de lis van Henle wordt de urine verder geconcentreerd. In de afdalende tak wordt water uit de voorurine gehaald en teruggegeven aan het bloed. In de opstijgende tak worden zouten, zoals natrium en chloride, teruggeresorbeerd. Dit proces helpt om de juiste hoeveelheid water en zouten in het lichaam te behouden. 3. Na de lis van Henle komt de voorurine in het tweede gekronkelde buisje, dat zich deels in de nierschors en deels in het niermerg bevindt. Hier wordt fijnregeling uitgevoerd: afhankelijk van de behoeften van het lichaam worden nog meer zouten en water teruggeresorbeerd. Dit zorgt ervoor dat de samenstelling van de urine verder wordt afgestemd. 4. Daarna gaat de voorurine via de verzamelbuis door het niermerg naar het nierbekken, waar de urine uit alle nefronen verzameld wordt. In de verzamelbuis wordt, onder invloed van het hormoon ADH, extra water teruggeresorbeerd als het lichaam dit nodig heeft. Dit voorkomt overmatig vochtverlies. Op één verzamelbuis zijn meerdere nefronen aangesloten.

611

Uitscheiding Uiteindelijk wordt de geconcentreerde urine via het nierbekken afgevoerd naar de urineleiders.

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Van de nieren naar de blaas De urineleiders (ureters) leiden urine van het nierbekken naar de blaas. Er komt ongeveer drie keer per minuut een beetje urine in de blaas. Vervolgens wordt de urine opgeslagen in de urineblaas (vesica urinaria). De hoge druk in de blaas duwt de urineleiders een beetje dicht, waardoor urine niet terugstroomt. Er kan ongeveer 350 ml urine opgeslagen worden. Zit er meer in de blaas, dan ontstaat er aandrang om de blaas te legen. Die aandrang kan iemand tijdelijk onderdrukken met de willekeurige sluitspier. Maar op een gegeven moment komt er zo veel spanning op de blaas te staan dat het pijnlijk wordt. Dan kan de urine niet langer opgehouden worden. Dan ontspant de sluitspier en trekt de wand van de blaas samen, zodat de urine in de urinebuis terechtkomt. De urinebuis (urethra) leidt de urine vanuit de blaas naar buiten toe.

Urine in de blaas.

612

24.3 Observeren

Als verpleegkundige observeer je de urine van de zorgvrager. De eigenschappen van urine, zoals kleur en samenstelling, kunnen veel zeggen over de gezondheid van de zorgvrager.

Thema 24 Urinewegstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Kleur van de urine Urine kan verschillende kleurafwijkingen hebben: • roze of met rode strepen, door de aanwezigheid van bloed Dit kan een teken zijn van een ontsteking, een bloeding of een tumor. • lichtgekleurd of kleurloos, doordat de urine veel water en weinig andere stoffen bevat Dat kan wijzen op een verminderde concentratiefunctie van de nieren, maar kan ook ontstaan door veel water drinken en het gebruik van vochtafdrijvende middelen. • donkergeel, doordat de urine heel geconcentreerd is Er wordt weinig vocht uitgescheiden via de urinewegen, vaak als het lichaam veel vocht verliest door bijvoorbeeld zweten of diarree. • donkerbruin, door een aandoening aan de galblaas of lever Hierdoor worden de kleurstoffen niet uitgescheiden via de galblaas en darmen. Ze hopen zich op in het bloed en worden via de nieren uitgescheiden.

Verschillende kleuren urine.

613

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Samenstelling van de urine Naast de kleur kan ook de helderheid van de urine belangrijke informatie geven over de gezondheidstoestand van de zorgvrager. • troebele urine kan wijzen op een infectie in de urinewegen. Dit wordt vaak veroorzaakt door zichtbare pus, slijm of bacteriën. • vlokken in de urine (proteïnurie) kunnen wijzen op een blaasontsteking of een verhoogde uitscheiding van cellen. • schuimende urine kan wijzen op de aanwezigheid van eiwitten in de urine, wat mogelijk een teken is van nierproblemen.

614

Frequentie van urineren Hoe vaak iemand urineert kan ook informatie geven over de gezondheid. Zo kun je letten op: • Veel vaker plassen dan normaal, meestal kleine beetjes urine per keer. Dit komt voor bij een urineweginfectie. Een zorgvrager heeft hierbij ook een branderig gevoel. • Een langzame en pijnlijke urinelozing. Dit heet strangurie. • Een kleine hoeveelheid urine hebben per dag. Er is sprake van oligurie wanneer iemand minder dan 400 ml urine per dag produceert. Er is sprake van anurie wanneer iemand minder dan 100 ml urineproductie per dag heeft. Dit kan veroorzaakt worden door: – uitdroging, door onvoldoende vochtinname of overmatig vochtverlies, zoals bij diarree, braken of zweten. – nierproblemen, zoals acute nierinsufficiëntie, waarbij de nieren onvoldoende urine produceren. – Een obstructie van de urinewegen, bijvoorbeeld door een niersteen of vergrote prostaat. – medicatiegebruik, bijvoorbeeld diuretica of bepaalde pijnstillers die de urineproductie kunnen beïnvloeden. – shock, waarbij de bloedtoevoer naar de nieren wordt verminderd – sepsis (bloedvergiftiging), waarbij de nieren minder goed functioneren door een infectie • Een grote hoeveelheid urine per dag: minstens 2 liter. Dit heet polyurie en kan bijvoorbeeld veroorzaakt worden door: – diabetes mellitus, doordat hoge bloedsuikerwaarden zorgen voor meer vochtverlies via de urine – een overactieve blaas, waarbij de blaas te snel geprikkeld wordt, wat leidt tot frequent urineren, zelfs zonder grote hoeveelheden urine. • 's Nachts meer plassen dan overdag. Dit heet nycturie en komt voor bij hartfalen, vergrote prostaat of zwangerschap.

Thema 24 Urinewegstelsel

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Urineteststrip De urine kan snel getest worden met een urineteststrip om afwijkingen te detecteren. Dit wordt ook wel een urinestick genoemd. Deze test geeft snel inzicht in mogelijke gezondheidsproblemen en helpt bij het bepalen van verdere acties, zoals overleg met een arts.

Je voert de test uit door de stick 1 seconde onder te dompelen in de urine (zodat alle testvelden vochtig zijn), de stick weg te leggen en 60 seconden te wachten. Vervolgens vergelijk je de kleuren van de testvelden met de kleurenschaal op het label van de koker.

Met de test kun je onder andere de aanwezigheid testen van: • leukocyten, wat kan wijzen op een infectie • nitriet, wat kan wijzen op een bacteriële urineweginfectie • bloed, wat kan duiden op een ontsteking, nierbeschadiging of blaasprobleem • eiwitten, wat kan wijzen op nierproblemen of infecties • glucose, wat kan duiden op diabetes mellitus • een afwijkende pH-waarde, bijvoorbeeld door een urineweginfectie • ketonen, die voor kunnen komen bij diabetes of ondervoeding • creatinine, waarbij abnormale waarden kunnen wijzen op een verminderde nierfunctie

615

• calcium, wat kan wijzen op bijvoorbeeld nierstenen

In de praktijk

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Verpleegkundige Jonas gebruikt een urineteststrip om afwijkingen in de urine van meneer Farid te detecteren. Hieruit blijkt dat er bloed in de urine van meneer Farid aanwezig is. Nader onderzoek zal moeten aantonen wat er precies aan de hand is, zo kan er sprake zijn van een ontsteking, nierbeschadiging of blaasprobleem.

24.4 Begrippen 24.5 Bronnen

Nierstichting. (z.d.). Hoe werken je nieren? Geraadpleegd op 23 december 2024, van https://nierstichting.nl/over-nieren/hoe-werken-je-nieren/ Schünke, M., Schulte, E., & Schumacher, U. (2010). Prometheus Anatomische Atlas: Algemene Anatomie en Bewegingsapparaat. (2e druk). Bohn Stafleu Van Loghum.

Vilans. (z.d.). Uitscheiding. Geraadpleegd op 23 december 2024, van https://www.vilansprotocollen.nl/achtergrondinformatie/uitscheiding

Thuisarts.nl. (z.d.). Hoe zorg ik dat ik niet uitdroog? Geraadpleegd op 23 december 2024, van https://www.thuisarts.nl/uitdroging/hoe-zorg-ik-dat-ik-niet-uitdroog

Vilans. (z.d.). Urine testen met stick. Geraadpleegd op 23 december 2024, van https://www.vilansprotocollen.nl/werkinstructie/urine-testen-met-stick

616

INDEX Animaal zenuwstelsel ................ 208 Anosomie .................................... 115 Antagonisten .............................. 303 Anteflexie .................................... 305 Anterior ......................................... 47 Anti-epileptica ............................ 229 Antigeen ...................................... 518 Antistoffen .................................. 518 Anurie .......................................... 614 Anus ............................................. 384 Aorta ............................................ 436 Appendicitis ................................ 413 Artrose ......................................... 321 Ascites ......................................... 420 Aspecifieke klachten .................. 317 Aspiratiepneumonie ................... 357 Astma .......................................... 365 Astrocyten ................................... 203 Atopisch eczeem ........................ 160 Atriumseptumdefect .................. 488 Auditieve schors ......................... 195 Auscultatie .................................... 29 AV-knoop .................................... 446 AVPU-score ................................. 245 Axonen ........................................ 201

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

A A-delta vezels .............................. 253 Aambeien .................................... 407 Aangezichtsschedel .................... 279 Aanvullend onderzoek ................. 29 Abductie ................................ 48, 305 Abductoren ................................. 298 Accommoderen ............................ 91 Achterste oogkamer ..................... 91 Acidose ........................................ 514 Acne ............................................. 174 Actief transport ..................... 64, 392 Actine .......................................... 302 Acute bronchitis ......................... 355 Acute leukemie ........................... 533 Acute pijn .................................... 253 Acute ziekte .................................. 25 Adductie ................................ 48, 305 Ademhalingsstelsel ...................... 52 Ademvolume .............................. 344 Adenocarcinoom ........................ 430 Aders ........................................... 442 Adjuvante behandeling .............. 593 Afferente lymfevaten .................. 563 Aften ............................................ 152 Ageusie ........................................ 115 Aids .............................................. 548 Alklalose ...................................... 514 ALS .............................................. 242 Alvleesklier .................................. 384 Alvleessap ................................... 388 Amputatie ................................... 329 Anamnese ..................................... 28 Anatomie ...................................... 15 Anatomische positie ..................... 43 Angina pectoris ........................... 465

B Barrett-slokdarm ........................ 406 Basaalcelcarcinoom ................... 182 Beeldvormende technieken ........ 32 Beenmerg ................................... 286 Beenweefsel ............................... 277 Bekken ........................................ 283 Benigne paroxismale positieduizeligheid ............................. 122 Benigne tumoren ........................ 584

617

C C-vezels ....................................... 255 Candida oesofagitis .................... 410 Capillaire refill ............................ 456 Carcinomen ................................ 585 Cariës .......................................... 145 Caudaal ......................................... 47 Cel ............................................ 51, 57 Celcyclus ....................................... 67 Celkern .......................................... 59 Cellen van Schwann ................... 203 Celmembraan ............................... 58 Centraal zenuwstelsel ................ 189 Centrosoom .................................. 63 Chemische afbraak ..................... 385 Chemotherapie ........................... 591 Chromosomen .............................. 60 Chronische bronchitis ................ 367 Chronische leukemie .................. 533 Chronische pijn ........................... 254 Chronische ziekte ......................... 27 Circulatiestelsel ............................ 52 Cisterna chyli .............................. 557 Coarctatio aortae ....................... 490 Coeliakie ..................................... 425 Colitis ulcerosa ........................... 424 Coloncarcinoom. ........................ 431 Complicaties ................................. 27 Concjunctivitis ............................ 137 Congenitaal .................................. 24 Contacteczeem ........................... 160 Contusie ...................................... 313 COPD ........................................... 367 Corona ........................................ 542 Coronaal vlak ................................ 45 Craniaal ......................................... 47 CT-scan ......................................... 33 Curatieve behandeling ............... 593 CVA .............................................. 221 Cyanose ...................................... 348

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Besmetting ................................... 25 Bevolkingsonderzoek ................. 595 Bewegingsapparaat ..................... 52 Biceps .......................................... 296 Bijholteontsteking ...................... 113 Bijziendheid ................................ 133 Bindvlies ....................................... 90 Bindweefsel .................................. 79 Binnenste schuine buikspieren .. 294 Biopt .............................................. 30 Blaasjeseczeem .......................... 161 Blindedarm ................................. 383 Blindheid ..................................... 131 Bloed-hersenbarrière ................. 201 Bloedarmoede ............................ 527 Bloeddruk ................................... 450 Bloedgroepen ............................. 507 Bloedonderzoek ........................... 29 Bloedplaatjes .............................. 506 Bloedplasma ............................... 505 Bloedsomloop ............................ 442 Boezem ....................................... 437 Boezem-kamerkleppen .............. 437 Boezemfibrilleren ....................... 482 Borstbeen ................................... 280 Borstbuis ..................................... 557 Borstkas ...................................... 280 Botvlies ....................................... 286 Botweefsel .................................... 80 Bovendruk .................................. 451 Bovenste holle ader ................... 436 Bradycardie ................................ 481 Brede rugspier ............................ 292 Bronchiën ................................... 339 Bronchiolen ................................ 340 Buis van Eustachius ...................... 95 Buitenste schuine buikspieren ... 294 Bundel van His ............................ 446 Bypassoperatie ........................... 462

618

Dwarslaesie ................................. 234 Dyspnoe ...................................... 348

D Darmperforatie ........................... 416 Darmvlokken .............................. 382 Decubitus .................................... 177 Dekweefsel .................................... 78 Deltavormige spier ..................... 295 Dendrieten .................................. 201 Depressie .................................... 305 Dexter ............................................ 47 Diagnose ....................................... 28 Diarree ........................................ 404 Diastole ....................................... 448 Differentiatie ................................. 70 Differentiatiegraad ..................... 590 Diffusie .......................................... 64 Dikke darm .................................. 383 Distaal ........................................... 47 Distorsie ...................................... 313 Diverticulitis ................................ 414 divertikels ................................... 414 DNA ................................................ 60 Doelgerichte therapie ................ 592 Dominant gen ............................... 74 Doofheid ..................................... 117 Doorbraakpijn ............................ 255 Dopamine ................................... 230 Dopplersonografie ....................... 33 Dorsaal .......................................... 47 Dorsaalflexie ............................... 306 dotteren ...................................... 462 Drager ........................................... 75 Drieslippige klep ......................... 437 Droge ogen .................................. 136 Druk ............................................. 103 Dubbele longontsteking ............ 356 Ductus lumbalis .......................... 557 Ductus lymphaticus dexter ........ 558

E Ecg ................................................. 34 Echografie ..................................... 33 Eczeem ........................................ 159 Eeg ................................................. 34 Efferente lymfevaten .................. 563 Eigewricht ................................... 288 Elektrocardiagram ..................... 449 Elevatie ....................................... 305 EMG ............................................... 34 Encefalitis ................................... 223 Endeldarm .................................. 383 Endocard ..................................... 439 Endocarditis ................................ 479 Endocytose ................................... 65 Endogene oorzaak ....................... 24 Endorotatie ........................... 48, 305 Endoscopie ................................... 33 Eosinofiele oesofagitis ............... 410 Epiduraal hematoom ................. 222 Epilepsie ...................................... 227 Episcleritis .................................. 138 Epitheelweefsel ............................ 78 Ergometrie .................................... 34 Essentiële Trombocytose ........... 539 Evenwichtsorgaan ........................ 95 Eversie ......................................... 306 Exacerbatie ................................... 27 Exocytose ...................................... 65 Exogene oorzaak .......................... 24 Exorotatie .............................. 48, 305 Extensie ................................. 48, 305 Extracellulaire ruimte .................. 63 Extrapiramidale banen .............. 209

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Cytokinese .................................... 69 Cytoplasma ................................... 59

F Fagocytose .................................. 516

619

Glaucoom .................................... 140 gliacellen ............................... 82, 203 Golgisysteem ................................ 61 Gordelroos .................................. 171 Granulocyten .............................. 516 Griep ............................................ 540 Grijze stof .................................... 205 Grote bilspier .............................. 298 Grote bloedsomloop .................. 443 Grote borstspier ......................... 296 Grote hersenen ........................... 192

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Fantoompijn ....................... 256, 330 FAST-test ..................................... 244 Fenotype ....................................... 73 Fibrine ......................................... 512 Fibromyalgie ............................... 328 Filtratie ........................................ 610 Flexie ..................................... 48, 305 Fontanellen ................................. 279 Fosfolipiden .................................. 58 Fractuur ...................................... 313 Frontaalkwab ............................. 193 Functieonderzoek ........................ 34 Fysiologie ...................................... 16

620

G G1 fase ........................................... 68 G2 fase ........................................... 68 Gal ............................................... 388 Galblaas .............................. 384, 388 Galblaasontsteking .................... 419 Galstenen .................................... 417 Gastritis ....................................... 412 Gastro-enteritis .......................... 412 Gastrocnemius ........................... 300 Gaswisseling ............................... 344 Geelzucht .................................... 408 Gefaciliteerde diffusie .................. 65 Gehoorbeentjes ............................ 94 Gehoorgangontsteking .............. 115 Gele vlek ........................................ 91 Geleidingsstoornis ...................... 117 geluid ............................................ 93 Gen ................................................ 72 Genotype ...................................... 73 Geslachtschromosomen .............. 76 Geslachtsgebonden overerving .... 76 Gewrichten ................................. 286 Gewrichtsbanden ....................... 287 Gewrichtskapsel ......................... 287 Gingivitis ..................................... 147

H Haarvaten ................................... 441 Haarzakreceptoren .................... 102 Hamstrings ................................. 298 Harde oogvlies .............................. 90 Hart ............................................. 435 Hartcyclus ................................... 447 Hartfalen ..................................... 472 Hartklepaandoening .................. 476 Hartkleppen ................................ 437 Hartritmestoornis ....................... 480 Hemofilie .................................... 531 Hemoglobine .............................. 505 Hepatitis ..................................... 549 Hernia .......................................... 318 Herpes ......................................... 545 Herpes genitalis .......................... 545 Hersenbloeding .......................... 222 Hersenen ..................................... 191 Hersenhelften ............................. 192 Herseninfarct .............................. 222 Hersenkneuzing .......................... 221 Hersenschors .............................. 193 Hersenstam ................................ 196 Hersentumoren .......................... 223 Hersenvocht ............................... 201 Heteroanamnese .......................... 28 Hippocampus ............................. 198

Ischemie ...................................... 454 J Jicht ............................................ 325 Jugulaire venedruk .................... 454

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Hiv ............................................... 548 Hodgkinlymfoom ....................... 577 Hoesten ....................................... 354 Hoge bloeddruk .......................... 459 Homeostase .................................. 16 Hoornlaag ................................... 100 Hoornvlies ..................................... 90 hoortoestel ................................. 119 hormoonstelsel ............................ 55 Hormoontherapie ....................... 591 Huidschimmel ............................ 169 Hyperventilatie ........................... 347 Hypogeusie ................................. 115 Hypoplastisch linkerhartsyndroom ................ 493 Hyposomie .................................. 115 Hypothalamus ............................ 196 I ICD ............................................... 485 Idiopatisch .................................... 24 Ileus ............................................. 416 Immuniteit .................................. 519 Immuunsysteem ......................... 516 Immuuntherapie ........................ 591 Impuls ........................................... 87 Impulsen ..................................... 204 Inademen .................................... 343 Incubatietijd ................................. 25 Infectie .......................................... 25 Infectieziekte .............................. 540 Inferior .......................................... 47 Inflammatie .................................. 25 Ingewandsbreuk ......................... 422 Inspectie ....................................... 28 Interfase ........................................ 68 Interventieradiologie ................. 591 Intracellulaire vloeistof ................ 63 Inversie ........................................ 306 Iris .................................................. 91

K Kamer .......................................... 437 Kamerfibrilleren ......................... 484 Kanker ......................................... 583 Karteldarm .................................. 383 Keelholte ..................................... 339 Keelontsteking ........................... 111 Kegeltjes ....................................... 92 Keratitis ....................................... 138 Kernlichaampje ............................ 59 Kernmembraan ............................ 59 Kernplasma .................................. 59 Kernporiën .................................... 59 Kiemcentrum .............................. 563 Kiemlaag ..................................... 100 Klaplong ...................................... 361 Kleine bloedsomloop ................. 442 Kleine hersenen .......................... 195 Kleurenblindheid ........................ 132 Klompvoetjes .............................. 330 Kogelgewricht ............................. 288 Koortslip .............................. 172, 545 Koudereceptoren ....................... 103 Kraakbeen ................................... 277 Kraakbeenweefsel ................ 80, 277 Kransslagaders ........................... 441 Kronkeldarm ............................... 382 L Labarotoriumonderzoek .............. 29 Lactose-intolerantie ................... 427 Lateraal ......................................... 46 Ledematen .................................. 285 Lederhuid .................................... 100

621

maagperforatie ........................... 421 Maagportier ................................ 382 Maagsap ...................................... 387 Maagzweer .................................. 420 Maligne tumoren ........................ 585 Mechanische afbraak ................. 385 Mediaal ......................................... 46 Medisch microbiologisch onderzoek ................................. 30 Medische diagnose ....................... 35 Meermalen gespleten rugspier ... 292 Meiose ........................................... 70 Melanine ..................................... 105 Melanoom ................................... 183 Meningitis ................................... 223 Meningo-encefalitis .................... 223 Meningocèle ............................... 237 Meningokokkenziekte ................ 544 Meningomyelocèle ..................... 237 Metastase .................................... 586 Microbioom ................................. 397 Microgliocyten ............................ 203 Middenoorontsteking ................. 117 Middenrif ..................................... 342 Migraine ...................................... 233 Milt .............................................. 560 Mitochondriën .............................. 63 Mitose ............................................ 69 Model van Loeser ....................... 256 Mondholte ................................... 339 Monnikskapspier ........................ 292 Monocyten .................................. 517 Motorische schors ...................... 208 Motorische zenuwcellen ............ 202 Motorische zenuwen .................. 200 MRI-scan ....................................... 33 MRSA ........................................... 552 MS ................................................ 239 Multipel myeloom ...................... 536 Multiple sclerose ........................ 239

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Lens ............................................... 91 Leukemie .................................... 533 Lever ............................................ 384 Leverader .................................... 384 Levercirrose ................................ 419 Leverslagader ............................. 384 Lichaanpjes van Vater-Pacini .... 103 Lichamelijk onderzoek ................. 28 Longaanval ................................. 366 Longader ..................................... 436 Longblaasjes ............................... 340 Longembolie ....................... 363, 469 Longemfyseem ........................... 367 Longen ........................................ 339 Longinfarct ................................. 469 Longkanker ................................. 372 Longontsteking .......................... 356 Longslagader .............................. 436 Longtitudinale fissuur ................ 192 Longvlies ..................................... 342 Loopoor ...................................... 117 Luchtpijp ..................................... 339 Luchtweginfectie ........................ 353 Luchtwegverwijders ................... 366 Luxatie ........................................ 313 Lymfadenitis ............................... 571 Lymfangitis ................................. 569 Lymfe .......................................... 557 Lymfeklieren ............................... 560 Lymfeklierkanker ....................... 576 Lymfevaten ................................. 557 Lymfevatenstelsel ........................ 54 Lymfocyten ................................. 518 Lymfoedeem ............................... 572 Lysosomen .................................... 63

622

M Maag ............................................ 381 Maagbloeding ............................. 421 Maagkanker ................................ 430

O Obstipatie ................................... 403 Obstructie-ileus .......................... 416 Occipitaalkwab ........................... 194 Oedeem ............................... 455, 572 Oesofagitis .................................. 410 Oligodendrocyten ...................... 203 Oligurie ........................................ 614 Onderdruk .................................. 451 Onderhuids bindweefsel ............ 100 Onderste holle ader .................... 436 Ontlastingsonderzoek .................. 30 Ontsteking .................................... 25 Ontstekingsmediatoren ............... 26 Oog ................................................ 90 Oor ................................................. 93 Oorschelp ...................................... 94 Oorsmeersklieren ......................... 95 Open been .................................. 180 Operatie ...................................... 591 Opperarm-spaakbeenspier ........ 296 Opperhuid ................................... 100 Orgaan .......................................... 51 Orgaanstelsel ................................ 51 Organel ......................................... 51 Organellen .................................... 57 Organisatieniveaus ...................... 51 Organisme .................................... 51 Osmose ................................. 65, 515 Osteoporose ............................... 326 Ouderdomsslechthorendheid .... 118

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Mutatie .................................. 72, 583 Myelineschede ............................ 201 Myelodysplastisch syndroom .... 538 Myeloproliferatieve ziekten ....... 539 Myocard ...................................... 439 Myocardinfarct ........................... 463 Myocarditis ................................. 478 Myosine ....................................... 302

N Ndoplasmatisch reticulum .......... 61 Nefronen ..................................... 606 Negatieve adaptatie ..................... 89 Neo-adjuvante behandeling ...... 593 Netelroos .................................... 164 Netvlies ......................................... 91 Netvliesloslating ......................... 144 Neuronen ...................................... 82 Neuropathische pijn ................... 256 Neurotransmitters ...................... 204 Neus ............................................ 339 Neusholte .................................... 339 Nierbekken ................................. 604 Nieren .......................................... 604 Niermerg ..................................... 604 Nierschors ................................... 604 Niet aangeboren hersenletsel .... 221 Niet-specifieke afweer ............... 516 Nociceptie ................................... 257 Nociceptieve pijn ........................ 253 Nociceptoren .............................. 253 Non-farmacologische interventies ............................. 270 Non-hodgkinlymfoom ................ 577 NRS-score ................................... 259 Nuchtere darm ........................... 382 Nucleaire therapie ...................... 592 Nummulair eczeem .................... 161 Nycturie ....................................... 614

P Pacemaker .................................. 482 PAIC-schaal ................................. 260 Palliatieve behandeling ............. 593 Palpatie ......................................... 29 Paralytische ileus ....................... 416 Parasympathisch systeem ......... 210 Pariëtaalkwab ............................ 193

623

Primaire hersentumor ................ 223 Primaire motorische schors ....... 194 Primaire sensorische schors ...... 195 Primaire tumor ........................... 586 Prognose ....................................... 28 Progressief verloop ...................... 27 Pronatie ...................................... 306 Proprioceptoren ......................... 305 Proximaal ...................................... 47 Psoriasis ...................................... 162 Punctie .......................................... 31 Pupil .............................................. 91 Pupilreflex ..................................... 91 Purkinjevezels ............................ 446

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Pariëtale blad ............................. 439 Parodontitis ................................ 148 Passief transport .................. 64, 391 Pathologie .................................... 16 Pathologisch onderzoek .............. 30 Pees ............................................. 291 Perceptiestoornis ....................... 118 Percussie ....................................... 29 Pericard ....................................... 439 Pericardholte .............................. 440 Pericarditis .................................. 477 Perifeer zenuwstelsel ................. 189 Perifere zenuwen ........................ 200 Peristaltische bewegingen ......... 385 Peroneus ..................................... 300 PET-scan ....................................... 33 Pigmentcellen ............................. 105 Pijn .............................................. 253 Pijnbeleving ................................ 257 Pijngedrag ................................... 258 Pijngewaarwording .................... 257 Pijpbeenderen ............................ 277 Piramidebanen ........................... 209 Plantairflexie .............................. 306 Plaque ......................................... 460 Plaques van Peyer ...................... 560 Platte beenderen ........................ 277 Plaveiselcelcarcinoom ............... 183 Pleuritis ....................................... 359 Pneumonie ................................. 356 Polycythaemia Vera ................... 539 Polyurie ....................................... 614 Poortader .................................... 384 Poorttheorie ............................... 270 Positieve adaptatie ...................... 89 Posterior ....................................... 47 Prikkel ........................................... 87 Prikkelbare darm syndroom ...... 428 Prikkeldrempel ............................. 88 Prikkelgeleiding .......................... 446

624

Q Quadriceps .................................. 298

R Radiotherapie ............................. 591 Reactieve artritis ........................ 324 Recessief gen ................................ 75 Rechte buikspier ......................... 294 Recidief ......................................... 27 Rectumcarcinoom ...................... 431 Reflex .......................................... 214 Reflux .......................................... 405 Remissie ........................................ 27 Renine-Angiotensine-Aldosteron Systeem ................................... 453 Resect ............................................ 30 Resorptie ..................................... 391 Respiratoire insufficiëntie .......... 347 Restverschijnselen ....................... 27 Restvolume ................................. 344 Retinopathie ............................... 142 Retroflexie ................................... 306 Reukstoornissen ......................... 114 Reukzintuigcellen ......................... 97 Reumatoïde artritis .................... 323

Sikkelcrises ................................. 531 Sinister .......................................... 47 Sinusknoop ................................. 446 Slaapapneu ................................. 369 Slagaders .................................... 441 Slagaderverkalking .................... 460 Slakkenhuis .................................. 94 Slechthorend .............................. 117 Slechtziendheid .......................... 132 Slijmvlies ..................................... 341 Slokdarm .................................... 381 Slokdarmkanker ......................... 429 Smaakcentrum ........................... 195 Smaakknopjes .............................. 98 Smaakpapil ................................... 98 Smaakstoornissen ...................... 115 Smaakzintuigcellen ...................... 98 Smetplekken ............................... 163 Soleus .......................................... 300 Spasticiteit .................................. 329 Spataderen ................................. 466 Specialiseren ................................ 70 Specifieke klachten .................... 317 Spiercontractie ........................... 302 Spierschede ................................ 291 Spiertonus .................................. 304 Spiervezel ................................... 291 Spierweefsel ................................. 81 Spijsverteringsstelsel ........... 51, 379 Spina bifida ................................. 236 Spina bifida aperta ..................... 237 Spina bifida occulta ................... 237 Spinale zenuwen ........................ 198 Spirometer .................................... 34 Spontane coronaire arteriële dissectie .................................. 495 Spraakcentrum van Broca ......... 195 Spraakcentrum van Wernicke .... 195 Sputumkweek .............................. 30 Staafjes ......................................... 92

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Ribben ......................................... 280 Ribosomen .................................... 61 Ring van Waldeyer-Hartz ........... 560 Rode bloedcellen ........................ 505 Rolgewricht ................................. 289 Röntgenfoto .................................. 32 Rotatie ......................................... 306 Rotator cuff spieren ................... 295 Ruggenmerg ............................... 198 Rugstrekker ................................ 292 Ruitvormige spieren ................... 292 Ruptuur ....................................... 313

S S fase ............................................. 68 Sagittaal vlak ................................ 45 Sarcomen .................................... 585 Saturatie ..................................... 348 Schakelzenuwcellen ................... 202 Scharniergewricht ...................... 288 Schedel ....................................... 279 Schedelbasis ............................... 279 Schedeldak ................................. 279 Schisis ......................................... 153 Schors ......................................... 286 Schouderbladheffer ................... 292 Schub .......................................... 239 Schuine buikspier ....................... 294 Schuine spieren .......................... 292 Seborroïsch eczeem ................... 161 Secundaire hersentumor ........... 223 Secundaire motorische schors ... 194 Secundaire sensorische schors .. 195 Semipermeabel ............................ 63 Sensibele zenuwen ..................... 200 Sensitisatie ................................. 255 Sensorische zenuwcellen ........... 202 Sepsis .......................................... 471 Septische shock .......................... 471 Sikkelcelziekte ............................ 531

625

Tromboplastine .......................... 512 Trombose .................................... 468 Trommelvlies ................................ 94 Truncus intestinalis .................... 557 Tuberculose ................................ 360 Tumor .......................................... 583 Tussenhersenen ......................... 195 Tussenribspieren ........................ 342 Twaalfvingerige darm ................ 382 Tweeslippige klep ....................... 437

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

Staar ............................................ 139 Stamcellen .................................... 67 Status epilepticus ....................... 230 stent ............................................ 462 Sternocleidomastoideus ............ 292 Steunweefsel ................................ 79 Stomatitis ............................ 152, 409 Strangurie ................................... 614 Stridor ......................................... 348 Strottenhoofd ............................. 339 subarachnoïdale bloeding ......... 222 Subduraal hematoom ................ 222 Superior ........................................ 47 Supinatie ..................................... 306 sympathisch deel ....................... 210 Synergisten ................................. 303 Systole ......................................... 448

626

T Taaislijmziekte ........................... 371 Tachycardie ................................ 480 Tachypneu .................................. 347 Talg .............................................. 106 Tast .............................................. 102 Tastlichaampjes van Meissner .... 103 Tastlichaampjes van Merkel ...... 102 Temporaalkwab ......................... 194 Teres major ................................. 296 Terugresorptie ............................ 610 Thalamus .................................... 196 Thermoreceptoren ..................... 103 TIA ............................................... 222 Tibialis anterior .......................... 300 Transpositie van de grote vaten ........................................ 489 Transversaal vlak ......................... 45 Triceps ........................................ 296 Trilharen ..................................... 341 Trombocytopenie ....................... 530 Trombolyse ................................. 226

U Uitademen .................................. 343 Uitscheiding ................................ 610 Uitscheidingsstelsel ..................... 51 Ulcus cruris ................................. 180 Urineblaas ................................... 610 Urinebuis ..................................... 610 Urineleiders ................................ 610 Urineonderzoek ............................ 29 Urineteststrip .............................. 615 Urinewegstelsel .......................... 603 Uveïtis ......................................... 138

V Vaatvlies ........................................ 91 Vegetatief zenuwstelsel ............. 210 Ventraal ......................................... 47 Ventrikelseptumdefect .............. 486 Verkoudheid ............................... 112 Verpleegkundige diagnose .......... 35 Verziendheid ............................... 134 Vierkante ledenspier .................. 293 Viscerale blad ............................. 439 Visuele schors ............................. 195 Vitale capaciteit .......................... 344 Voorste oogkamer ........................ 91 voortplantingsstelsel ................... 55 Vrije zenuwuiteinden ................. 102

O O N PY C EP RI T GH ZO T N BO D O ER M BE BE EL RO D E -E P N SO TA ND AL E R RW ED I AC JS TI E

W Warmtereceptoren ..................... 103 Weefsel .................................... 51, 78 Wervelkolom ............................... 280 Wervels ........................................ 280 WHO pijnladder .......................... 268 Witte bloedcellen ....................... 505 Witte stof ..................................... 205 Wondroos .................................... 166

Z Zadelgewricht ............................. 288 Zenuwcellen ............................... 201 Zenuwstelsel ......................... 53, 189 Zenuwweefsel ............................... 82 Ziekte ............................................ 16 Ziekte van Bechterew ................. 327 Ziekte van Crohn ........................ 423 Ziekte van Lyme ......................... 547 Ziekte van Meniere ..................... 123 Ziekte van Parkinson .................. 230 Zintuigcellen ................................. 87 Zintuigen ....................................... 87 Zwezerik ...................................... 560

627