FORUM voorbeeldkatern vmbo-t/h leerjaar 1

FO R U M GESCHIEDENIS

Inhoud

A Wat is geschiedenis ?

1 Verhalen over mensen van vroeger en nu 8

2 Reizen door de tijd 12

B Tijdvakken — sociaal-economisch

1 Jagers & boeren 20

2 Grieken & Romeinen 28

3 Monniken & ridders 36

4 Steden & staten 44

5 Ontdekkers & hervormers 52

6 Regenten & vorsten 60

7 Pruiken & revoluties 68

8 Burgers & stoommachines 78

9 Wereldoorlogen & crisis 88

10 Televisie & computer 98

C Onderzoeken & vergelijken

1 historisch mysterie — Het meisje van Yde 110

2 historisch mysterie — De moord op graaf Floris V 114

3 vergelijking — Chinezen en Europeanen op wereldreis 118

4 vergelijking — Kinderarbeid voor en na de industrialisatie 128

5 historisch mysterie — De verdwijning van Amelia Earhart 138

Naslag

Gegevens over afbeeldingen in deel B 142

Keerpunten per tijdvak 146

Begrippen 148

In dit katern

In dit katern (de eerste 4 pp.)

De eerste mensen leefden van jagen en van voedsel verzamelen in de natuur. Daarom noemen we ze jager-verzamelaars. Ongeveer twaalfduizend jaar geleden vonden mensen de landbouw uit. Daarna kwamen er steeds meer boeren bij. Wat waren de verschillen tussen het leven van jager-verzamelaars en het leven van de eerste boeren?

A — Jager-verzamelaars

Afbeelding 1 laat zien hoe jager-verzamelaars leefden in de natuur. De tekening is niet gewoon maar verzonnen. Bijna alles wat je ziet, is gevonden bij opgravingen. Spullen zijn in de grond bewaard gebleven en later weer ontdekt. Ook de resten van de hutten op de afbeelding zijn in de bodem gevonden. Daardoor weten we dat de

mensen hutten maakten door takken naar elkaar toe te buigen. Daar legden ze dan matten van gevlochten riet overheen.

De mannen vooraan op afbeelding 1 hebben een boog en pijlen bij zich, waarmee ze vogels hebben geschoten. De stenen punten van zulke pijlen zijn heel vaak opgegraven. Daarom weten we dat bogen en pijlen hebben bestaan.

De man in de kano heeft gevist. We weten zeker dat dat zo geweest is. Op afbeelding 3 zie je namelijk een kano die in Drenthe is opgegraven. Het is de oudste boot ter wereld: bijna tienduizend jaar geleden gemaakt. Vanaf zo’n boot werden vissen gevangen met speren en harpoenen. Een andere manier om vis te vangen, was met een fuik. Op afbeelding 1 zie je fuiken in het water staan.

Een fuik is een val in het water, gemaakt van touw en biezen. Vissen kunnen er wel ín zwemmen, maar er niet meer uitkomen. Op afbeelding 4 zie je een fuik die is opgegraven in de buurt van Rotterdam. Daar kun je aan zien dat jager-verzamelaars iets ingewikkelds konden maken. Het moet veel tijd hebben gekost om zo’n fuik in elkaar te zetten.

Ook al is de tekening van afbeelding 1 heel goed, toch weet niemand precies hoe alles er vroeger uitzag. De mensen konden nog niet schrijven. We hebben alleen opgegraven spullen, alleen ongeschreven bronnen dus. Tekenaars doen hun best om het leven van prehistorische mensen zo goed mogelijk af te beelden. Maar naar sommige dingen moeten ze raden, zoals de kleding. Daarvan

is weinig teruggevonden, omdat stoffen en huiden niet duizenden jaren in de grond bewaard blijven. De tekenaar van afbeelding 5 heeft bedacht hoe kleding eruit kan hebben gezien.

Jager-verzamelaars woonden niet op vaste plekken. In ieder seizoen waren andere plekken geschikt om te jagen of voedsel te verzamelen. Dus trokken de mensen rond. We noemen zulke mensen nomaden. Als je zo vaak verhuist, is het niet handig om veel spullen te hebben, want alles wat je hebt moet je steeds weer meenemen. Veel rijkdommen hadden ze dus niet.

De tijd van jagers en boeren noemen we ook wel de steentijd. Dat komt doordat er veel stenen werktuigen uit deze tijd zijn opgegraven. Op afbeelding 7 zie je links een stenen vuistbijl, een bijl die je in de hand vasthoudt. Rechts zie je pijlpunten en speerpunten, gemaakt van bot. Steen blijft lang goed in de grond. Dat is niet zo bij hout, bot, dierenhuiden, hertengeweien en gevlochten manden. Toch hebben de jager-verzamelaars ook al die andere materialen gebruikt.

B — De eerste boeren

Op afbeelding 8 zie je een boerendorp uit de Prehistorie. Door opgravingen weten we dat de boeren grote huizen bouwden die jarenlang bleven staan. Achter de huizen zie je akkers die in het bos zijn aangelegd door bomen om te hakken. Boeren trokken niet rond, maar hadden vaste woonplaatsen in de buurt van hun akkers. Dat kon allemaal door de uitvinding van de landbouw. Omstreeks 10 000 v.C. ontdekten mensen in het Midden-Oosten dat je zelf voedsel kon maken door akkers in te zaaien. Ze leerden ook hoe je dieren kon temmen om ze te houden als vee. Het was een keerpunt in de geschiedenis, omdat het leven er heel erg door veranderde.

De mensen fokten dieren zo, dat ze het meeste opleverden: vette varkens, koeien die veel melk gaven, en schapen met veel wol. Zo werden de dieren langzamerhand heel anders dan de wilde dieren waarvan ze afstamden. Sommige dieren konden uiteindelijk niet meer leven zonder mensen. Koeien die veel melk geven, gaan dood

als ze niet worden gemolken. Ook schapen zouden niet lang overleven met hun dikke vacht als mensen ze niet zouden scheren.

Er veranderde nog meer. Zo leerden de mensen aardewerk te maken van gebakken klei. De potten gebruikten ze om voedsel in te bewaren. Bekers en schalen gebruikten ze bij de maaltijden. Ook maakten ze steeds betere werktuigen. Op de afbeelding zie je een glad geschuurde, scherpe bijl van vuursteen. Daar zat een houten

steel aan vast. Zo’n scherpe bijl was geschikt om bomen mee om te hakken. Met een vuistbijl (zie afbeelding 7) zou dat niet kunnen.

C — Een grote verandering

Op afbeelding 11 zie je de twee soorten mensen uit dit tijdvak samen. Vooraan zie je jager-verzamelaars die een kamp bouwen. Twee hutten zijn al klaar en ze zijn bezig met de derde. Aan de overkant van de rivier is een boerendorp. De mensen bouwen er een boerderij die jarenlang moet blijven staan.

Aan deze tekening zie je ook dat niet alles ineens veranderde. Als ergens boeren kwamen wonen, bleven er ook nog lange tijd jagers in de buurt. Waarom was de uitvinding van de landbouw zo

belangrijk? In plaats van te leven van de natuur gingen de mensen de aarde bewerken en hun omgeving veranderen. Natuur is alles wat vanzelf ontstaat en groeit. Tegenover natuur staat cultuur : dat is alles wat niet vanzelf ontstaat, maar door mensen wordt bedacht en gemaakt.

Als mensen de aarde gaan bewerken door er akkers aan te leggen, zeggen we ook wel dat ze een gebied ‘in cultuur brengen’. Doordat steeds meer mensen dit deden, is de wereld totaal veranderd. Zo was Europa vroeger overdekt met bossen. Tegenwoordig is het meeste bos verdwenen. Door de landbouw kwamen er steeds meer mensen bij, want er was altijd genoeg te eten. Door deze bevolkingsgroei werden dorpen groter. Sommige dorpen veranderden in steden. Er kwamen op den duur zó veel mensen, dat de hele aarde bevolkt raakte. De natuur heeft het daar moeilijk mee. Voor wilde planten en dieren is steeds minder plaats. Alles wat de aarde te bieden heeft, wordt

Begrippen & woorden

v jager-verzamelaar v opgraving

v fuik

v ongeschreven bron*

v prehistorisch*

heel snel opgebruikt door al die miljarden mensen. Dat zijn allemaal gevolgen van wat ooit, twaalfenhalf duizend jaar geleden, is begonnen.

D — Geschiedenis nu

v De manier van leven van nomadische jagerverzamelaars bestaat nog steeds. De mensen van het volk van de Khoisan in Zuid-Afrika trekken bijvoorbeeld nog altijd rond (afbeelding 13).

v Een groot gebied waar de aarde er nog uitziet zoals in de Prehistorie, is het Amazone-oerwoud.

Maar dit grote, groene gebied wordt bedreigd, omdat mensen steeds grotere delen in cultuur brengen. Het oerwoud is belangrijk voor het klimaat van de hele wereld. Daarom vinden veel mensen dat het bewaard moet blijven. Maar wat nu in het Amazone-gebied gebeurt, is in andere delen van de wereld, zoals Europa, al veel eerder gebeurd.

Keerpunt

10 000 v.C. Uitvinding van de landbouw.

v aardewerk

v natuur

v cultuur *

v nomade v steentijd v landbouw

v bevolkingsgroei

met een * heb je eerder gehad

Woorden

Vergelijking

Chinezen en Europeanen op wereldreis

In 1492 kwam Columbus aan in Amerika. Dat was een werelddeel waarvan toen nog niemand in Europa ooit gehoord had. Na de reis van Columbus veranderde er veel in de wereld. Toch hadden de Chinezen al eerder grote wereldreizen gemaakt. Daar hoor je maar weinig over. Waarom is Columbus zo bekend, en de Chinese wereldreizigers niet? We maken een vergelijking.

In 1432 zeilde langs de oostkust van Afrika de grootste vloot die ooit op de wereld had bestaan. De schepen kwamen uit China. Op de honderden vaartuigen voeren bijna dertigduizend mensen mee: zeelui, soldaten, wetenschappers, taalkundigen, dokters, sterrenkundigen en hofdames. De schepen hadden veel Chinese kostbaarheden aan boord: porselein, zijde en prachtige kunstvoorwerpen.

Het vlaggenschip van de Chinese admiraal Zheng He (1371–1433) was 127 meter lang en tientallen meters breed. Behalve grote vrachtschepen waren er kleine, snelle schepen. Daarmee kon oorlog worden gevoerd. De vloot was zo sterk, dat iedere andere macht vernietigend kon worden verslagen.

In 1492 zeilde een koopman uit Genua, Columbus (1451–1506), vanuit Spanje naar het westen. Hij reisde met drie kleine scheepjes: de Santa Maria, de Pinta en de Niña. De Santa Maria, het vlaggenschip van Columbus, was 20 meter lang en 7 meter breed. De Pinta en de Niña waren kleiner. In totaal

reisden er 87 mannen op de drie schepen. Ze hadden alleen de noodzakelijke voorraden aan boord om te kunnen eten. En dat was eigenlijk niet eens genoeg, want Columbus had zich vergist. Hij dacht dat de reis veel korter zou duren.

Het is maar goed dat de drie kleine scheepjes van Columbus geen sterke vijanden tegenkwamen. Want als ze oorlog hadden moeten voeren, hadden ze weinig kunnen doen.

Hoofdvraag en aanpak In vergelijking met de enorme Chinese vloot stelden de drie kleine scheepjes van Columbus weinig voor. Toch zou de reis van Columbus een keerpunt worden in de wereldgeschiedenis. De reizen van de Chinese admiraal Zheng He zijn compleet vergeten. Hoe kan dat?

Waarom hadden de reizen van Columbus zulke grote gevolgen voor de wereld en de reizen van de veel grotere en machtigere vloot van Zheng He niet?

Om de vraag te beantwoorden, vergelijken we Zheng He met Columbus. Dat doen we zo: eerst kijken we naar de gebieden waar ze vandaan kwamen: Europa en China. We vergelijken China met heel Europa omdat China eigenlijk ook een werelddeel is. Het is even groot als Europa. Dit doen we in deel A van dit hoofdstuk. Daarna vergelijken we de reizen zelf in deel B. En ten slotte kijken we naar de gevolgen van de reizen. Dat is deel C van dit hoofdstuk.

3 Zheng He. Schilderij uit de twintigste eeuw.

1 De vloot van Zheng He. Oude Chinese afbeelding.

2 De drie schepen van Columbus’ eerste reis: de Niña (meisje), de Santa Maria (heilige Maria) en de Pinta (pint). Spaanse afbeelding uit 1885.

4 Columbus. Schilderij uit 1519.

5 Chinezen hadden al vroeg geschikte zeeschepen, die zij ‘jonk’ noemden. Dit is een schilderij van een Chinese jonk uit de negentiende eeuw.

A — China en Europa in de tijd van   Zheng He en Columbus

China in de tijd van Zheng He Omstreeks 1400 was China al eeuwenlang een sterk en hoogontwikkeld keizerrijk. Eén keizer had er de macht. Alle Chinezen moesten naar hem luisteren.

Vanuit China werd handel gedreven met veel andere landen. Meestal was dat om Chinese producten te verkopen, niet om spullen te kopen. Want China had eigenlijk niets nodig van andere landen. Het had alles zelf al. Er waren veel uitvindingen gedaan die andere landen niet hadden. Buskruit, het kompas, en de boekdrukkunst bestonden eerder in China dan in Europa. Chinese schepen waren al eeuwenlang heel geschikt om zeereizen te maken.

Chinese keizers beschouwden hun land als het middelpunt van de wereld. Zij vonden zichzelf geen gewone vorsten. Ze dachten dat de goden hun een speciale opdracht hadden gegeven. Ze stonden hoger dan iedereen, vonden ze zelf. Het was niet zo gek dat ze dat dachten. China was omstreeks 1400 echt het rijkste en machtigste land ter wereld.

Beijing.

In plaats van vaak naar buiten te reizen, sloot China zich liever af. In het noorden was een metershoge muur gebouwd van duizenden kilometers lang. Zo werden ‘barbaarse’ invallers buiten de deur gehouden. Het was niet gemakkelijk om door Chinese grenzen heen te komen.

Het is geen wonder dat verhalen over het rijke, geheimzinnige land in het Oosten in Europa grote indruk maakten. Marco Polo (1254–1324) uit Venetië was één van de weinige Europeanen die er ooit geweest waren. Toen hij thuiskwam, vertelde hij de wonderlijkste verhalen over het fantastische land. Daardoor dachten de Europeanen dat in het Oosten de rijkdommen op straat lagen.

Europa in de tijd van Columbus In de tijd van Columbus bestond in Europa geen groot machtig keizerrijk. Sinds het Romeinse Rijk was verdwenen, was dat er niet meer. In plaats daarvan waren er veel staten. Die voerden vaak oorlogen tegen elkaar. Ze waren elkaars concurrenten. Europeanen gehoorzaamden dus niet allemaal aan één vorst, zoals de Chinezen. Als je bij de ene

6 Stukje van de Chinese Muur, zo’n honderd kilometer ten noorden van

8 Lissabon (Portugal) in de tijd van Columbus. Dit is de stad waar Italianen na de Portugese ontdekkingen naartoe gingen.

vorst niet je zin kon krijgen, kon je altijd nog naar een andere vorst gaan.

In Europa werden bijna geen producten gemaakt waar de rest van de wereld iets aan zou kunnen hebben. Omgekeerd was dat wel zo. Europeanen waren dol op zijde, porselein en specerijen uit Azië en goud uit Afrika. Italiaanse handelaren uit Genua en Venetië kochten die spullen van Arabische kooplieden in het Midden-Oosten. Die Arabieren haalden dat weer uit Azië.

Voor de Europeanen was het natuurlijk voordeliger om niet via de Arabieren te handelen. Als ze zélf

spullen uit Azië konden halen, was dat goedkoper. Dat kon pas na 1400, omdat de Portugezen toen geschikte schepen uitvonden om verre zeereizen te maken. Ze reisden eerst langs Afrika naar het zuiden, en daarna langs Kaap de Goede Hoop naar Azië. Om over zee naar Azië te reizen, kon je beter vertrekken vanuit West-Europa dan vanuit Italië. Daarom trokken kooplieden uit de Italiaanse steden Genua en Venetië naar havens aan de kust van de Atlantische Oceaan, zoals Lissabon. Dat kwam doordat de Portugezen de nieuwe routes naar Azië als eersten hadden gevonden.

7 De haven van Genua (Italië) in de tijd van Columbus. Dit is de stad waar Italianen handel dreven met Arabieren.

AUTEURS

ARIE WILSCHUT

DICK VAN STRAATEN

MARCEL

VAN RIESSEN

boomvoortgezetonderwijs.nl

Juni 2021