Informator dla asystentów międzykulturowych

A

CŁAW WI T RO W

WRAZ Z RODZINAMI

U

CH

O D ŹCÓ W

Redakcja: Katarzyna Wiącek Korekta: Jakub Maciejczyk Skład i projekt graficzny: PROYECTO Data wydania: Wrocław 2016 Nakład: 500 egzemplarzy Publikacja podsumowująca projekt „Wrocław Wita uchodźców – budowa oddolnej koalicji na Dolnym Śląsku”, sfinansowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z funduszy EOG. Publikacja wydana na wolnej licencji Creative Commons.

Uznanie autorstwa – na tych samych warunkach 3.0 Polska.

WSTĘP

O KOALICJI

zapobieganie DYSkRYMINACJi I RÓŻNICE KULTUROWE

Praca z ofiarami tortur

O publikacji

O celach i strukturze Koalicji „Wrocław Wita Uchodźców”

Tożsamość – stereotyp – uprzedzenie

O syndromie pourazowym (PTSD)

Kompetencje i różnice kulturowe

Działania Polskiego Ośrodka Rehabilitacji Ofiar Tortur

4

5-6

7-11

12-15

podstawy wiedzy o ISLAMie

PRAWO azylowe

INicjatywy dla uchodźców w DREźnie

WNIOSKI z badań

Islam i Mahomet

Prawo azylowe

Koalicja „Dresden für Alle”

Bariery i zagrożenia w kwestii przyjęcia uchodźców

Źródła islamu – Koran i sunna

Ochrona międzynarodowa

Inicjatywa Afeefa

we Wrocławiu

Zasady wiary islamu – filary i dogmaty

Status uchodźcy / ochrona uzupełniająca

Montagscafé

Rekomendacje dla władz miasta i NGO

Kalendarz muzułmański. Święta

Prawa i obowiązki uchodźców w Polsce

Grupa Black Roses

16-20

21-26

27-30 ORGANIZACJE i instytucje pomagające migrantom

36-38

31-35

WSTĘP

o publikacji W 2015 r. liczba osób zmuszonych opuścić swój dom z powodu wojny lub prześladowań przekroczyła 60 milionów. Jest to najwyższa liczba uchodźców od końca drugiej wojny światowej i wszystko na to wskazuje, że się nie zmniejszy, a wręcz będzie rosnąć, chociażby w wyniku globalnych zmian klimatu. Rada Europy przewiduje, że do 2050 r. liczba uchodźców klimatycznych może osiągnąć nawet 150 milionów.

Dojdzie do dramatycznych przeobrażeń na mapie świata, na przykład z powodu podniesienia się poziomu oceanów, przez co takie państwa jak Tuvalu czy Kiribati po prostu znikną.

Czy pojawienie się uchodźców klimatycznych doprowadzi do zmiany prawa i poszerzenia katalogu powodów uprawniających do ochrony międzynarodowej o zmiany klimatu, które mogą prowadzić do naruszania godności i praw człowieka? Warto zdawać sobie sprawę z faktu, że zjawiska te są jednym z czynników, które przyczyniły się do wybuchu wielu z obecnych konfliktów zbrojnych.

Przyczyny powstania Koalicji

Poruszeni masową migracją charakteryzującą się tym, że ponad 75 procent jej uczestników pochodzi z państw, w których toczy się wojna lub w których systematycznie dochodzi do łamania praw człowieka (Syria, Erytrea, Afganistan, Somalia, Nigeria)1, we wrześniu 2015 r. powołaliśmy we Wrocławiu oddolną koalicję pod nazwą „Wrocław Wita Uchodźców”. Chcieliśmy nie tylko okazać solidarność z osobami dotkniętymi doświadczeniem wojny, ale również przygotować się na ich ewentualne przybycie do Polski i do naszego miasta.

W tym celu stworzyliśmy pilotażowy projekt, składa4

jący się z 64-godzinnego cyklu szkoleń przygotowujących do pracy w roli asystenta międzykulturowego, którym to terminem określamy tutaj osobę wspierającą uchodźców (np. w załatwianiu formalności w urzędach, funkcjonowaniu w miejscach publicznych, poznawaniu miasta). Szkolenia obejmowały takie obszary jak: trening antydyskryminacyjny, edukacja międzykulturowa, umiejętność rozpoznawania syndromu stresu pourazowego (PTSD) i psychotraumatologia uchodźcy, polskie i międzynarodowe prawo azylowe oraz podstawy religii i kultury islamu (w te ostatnie wprowadził nas wrocławski imam, Ali Abi Issa). O wszystkich tych kwestiach przeczytacie w niniejszej publikacji, w której piszemy również o animowanej przez nas Grupie Dialogu Społecznego ds. uchodźców i migrantów oraz o rekomendacjach dla władz samorządowych w zakresie wprowadzenia spójnej polityki migracyjnej.

Oddolne partnerstwo z Dreznem

Nieodłącznym aspektem pracy asystenta międzykulturowego jest bezpośredni kontakt z obcokrajowcami.

Mieliśmy taką możliwość dzięki nawiązaniu współpracy z siostrzaną koalicją „Dresden für Alle” („Drezno dla Wszystkich”), którą odwiedzaliśmy podczas wizyt studyjnych skoncentrowanych na poznawaniu różnorodnych inicjatyw skierowanych do uchodźców. Drezno jest miastem partnerskim Wrocławia i w 2015 r. przyjęło ponad 4 tysiące osób ubiegających się o azyl. Dla drezdeńczyków integracja to nie jedynie akcje pomocowe czy działalność organizacji pracujących na rzecz migrantów, lecz również aktywny opór wobec nasilających się w mieście nastrojów neofaszystowskich (aktywność PEGIDY).

1 – Dane Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR).

Plan integracji we Wrocławiu

Doświadczenia ze wspomnianych wyjazdów studyjnych chcemy przekuć w praktykę i spróbować stworzyć we Wrocławiu, we współpracy z innymi organizacjami i władzami samorządowymi, podstawy przyszłej integracji. Uważamy, że działania integracyjne mają sens tylko wtedy, gdy prowadzi się je wielopłaszczyznowo oraz w sposób partycypacyjny, uwzględniając głos i potrzeby samych imigrantów.

Niniejsza publikacja jest podsumowaniem projektu rozwijającego zasoby Koalicji i stanowi zwięzłe, przystępne kompendium wiedzy pochodzącej z naszych szkoleń i wyjazdów studyjnych. Jest to wiedza podstawowa, którą warto dalej rozwijać i uzupełniać.

Mamy nadzieję, że nasza broszura będzie Wam towarzyszyć w pracy asystenta lub asystentki migrantów i migrantek , którzy przybędą do Polski.

Z aktywistycznym pozdrowieniem!

Koalicja „Wrocław Wita Uchodźców” www.wroclaw-wita-uchodzcow.pl

O KOALICJI

wrocław wita uchodźców Anna Firgolska Członkini Koalicji „Wrocław Wita Uchodźców”, aktywistka Amnesty International i Kultury Równości – wrocławskiego stowarzyszenia na rzecz osób LGBTQIA .

Inicjatywa oddolna Koalicja „Wrocław Wita Uchodźców” to oddolna inicjatywa, powstała we wrześniu 2015 r. w związku z kryzysem postaw w obliczu największej od czasów drugiej wojny światowej katastrofy humanitarnej w Europie, spowodowanej masowym napływem uchodźców.

Zrzeszone w koalicji organizacje pozarządowe, grupy nieformalne i osoby prywatne1 łączy potrzeba solidarności i pomocy potrzebującym. Nasze cele to: wpływanie na kształt polityki Wrocławia w zakresie wprowadzenia spójnej i merytorycznej strategii integracyjnej oraz przygotowania miasta do przyjęcia uchodźców; zmiana negatywnych postaw społecznych wobec imigrantów – nowych mieszkańców miasta; przekazywanie rzetelnych informacji i edukacja na temat sytuacji uchodźców; wsparcie dla uchodźców – zarówno poprzez budowanie solidarności, jak i działania pomocowe: zbiórki pieniężne i rzeczowe oraz wyjazdy do obozów przejściowych dla uchodźców.

Działania

(wroclaw4refugees.pl) z mapą miejsc przyjaznych uchodźcom i imigrantom oraz najbardziej poszukiwanych usług, wzorowaną na drezdeńskim portalu Afeefa (www.afeefa.de). Współpracujemy z portalem info-migrator.pl, który zawiera ogólnopolską bazę ekspertów-migrantów. Dystrybuujemy ulotki informacyjne w trzech językach – po polsku, angielsku i arabsku.

Informacje o działaniach koalicji staramy się rozpowszechniać także wśród grup zwykle pomijanych – bezdomnych, seniorów, Romów. Udało nam się porozmawiać z uczniami i uczennicami jednego z wrocławskich liceów o naszych doświadczeniach z wyjazdów pomocowych do obozów dla uchodźców.

Nie poprzestajemy na działaniach skierowanych do konkretnych grup – współpracujemy z inicjatywą Integra, która zapoczątkowała cykl spotkań „Oko w oko z obcym – face to face with foreigners”, dzięki którym każdy może swobodnie porozmawiać z mieszkającymi we Wrocławiu obcokrajowcami.

Szkolenia

Zorganizowaliśmy 64-godzinny cykl szkoleń dla asystentów i asystentek międzykulturowych, który był otwarty również dla osób niezaangażowanych bezpośrednio w pracę koalicji. Działanie to podsumowuje wydanie niniejszej publikacji, będącej zbiorem niezbędnych informacji dla osób pracujących z migrantami.

Koalicja organizuje liczne działania informacyjne i edukacyjne. Prowadzimy platformę internetową

Partnerstwo z Dreznem

Zwieńczeniem programu szkoleniowego była wizyta studyjna w Dreźnie u partnerskiej koalicji „Dresden für Alle”. Poznawaliśmy w jej trakcie dobre praktyki integracyjne stosowane w mieście, które przyjęło już ponad 4 tysiące uchodźców.

W ramach współpracy z władzami Wrocławia zorganizowaliśmy wyjazd urzędników do Drezna, by również oni mogli poznać tamtejszą sytuację i zdobyć wiedzę o możliwych do wdrożenia w naszym mieście dobrych praktykach.

Grupa Dialogu Społecznego

W rozmowach z magistratem, prowadzonych podczas spotkań zainicjowanej przez nas Grupy Dialogu Społecznego ds. uchodźców i migrantów, za model bierzemy Gdańsk, który w kwietniu 2016 r. opracował dokument strategiczny pn. Model Integracji Imigrantów, przekazany do konsultacji społecznych2. Staramy się ustalić bariery i zagrożenia związane z przyjmowaniem uchodźców oraz wypracować rekomendacje dla samorządu.

Petycje, pikiety i zbiórki publiczne

Reagujemy w sytuacjach kryzysowych, pisząc petycje 2015 r. Zjawiło się na niej około dwustu osób. Po zamachach w Paryżu wspieraliśmy marsz wrocławskich muzułmanów pod hasłem „Nie w naszym imieniu”. Braliśmy również udział w kontrdemonstracji przeciwko próbie zorganizowania we Wrocławiu

1 – M.in. Amnesty International – grupa wrocławska, Stowarzyszenie Kulturalno-Artystyczne „Rita Baum”, portal Info Migrator Wrocław, „Nomada” – Stowarzyszenie na rzecz Integracji Społeczeństwa Wielokulturowego, Fundacja Dom Pokoju, czasopismo „Recykling Idei”, Stowarzyszenie Edukacji Krytycznej, fundacja Kalejdoskop Kultur, Fundacja EkoRozwoju.

2 – Znamy już treść gdańskiego Modelu Integracji Imigrantów, http://www.trojmiasto.info-migrator.pl.

5

O KOALICJI protestu PEGIDY Polska (Patriotycznych Europejczyków Przeciwko Islamizacji Zachodu). Chcemy, by solidarność z uchodźcami była widoczna w miejscach publicznych.

Przystąpiliśmy do akcji „Ludzie ponad granicami”, przekazując chętnym miejscom użyteczności publicznej naklejki zewnętrzne oznaczające przestrzeń przyjazną uchodźcom. Wciąż prowadzimy zbiórki publiczne – do puszek i na rachunek bankowy – z których środki są przeznaczane na bezpośrednią pomoc uchodźcom.

W zbieraniu odzieży i potrzebnych środków pomagały nam społeczności muzułmańska i żydowska.

Wyjazdy do obozów dla uchodźców

Pikieta prouchodźcza, wrzesień 2015 fot. FilMMate

Wizyta studyjna w Dreźnie, marzec 2016, fot. Robert Reisigová-Kielawski

6

W 2015 r. osoby należące do koalicji trzykrotnie wzięły udział we współorganizowanych i współfinansowanych przez nas wyjazdach pomocowych. We wrześniu nasze członkinie pojawiły się w węgierskich Zákánach.

W październiku kolejne osoby pojechały do Brežic w Słowenii, w grudniu zaś zorganizowaliśmy wyjazd do obozu przy granicy grecko-macedońskiej w Idomeni i obozu przejściowego w Atenach. Tam nasi wolontariusze wspierali również działania zorganizowanego oddolnie domu socjalnego Notara 26, przekazując na jego rzecz zebrane w Polsce pieniądze oraz pracując na miejscu. Wsparliśmy także finansowo grupę wolontariuszy i wolontariuszek pomagających uchodźcom na granicy turecko-syryjskiej. O doświadczeniach związanych ze szlakiem bałkańskim uczestniczki tych wyjazdów opowiadały podczas publicznych spotkań, np. w kinie Nowe Horyzonty czy podczas obchodów 73. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim we Wrocławiu.

Nie działamy sami – oprócz zrzeszania dziesięciu wrocławskich inicjatyw oraz osób prywatnych współpracujemy z organizacjami krajowymi i europejskimi.

Naszymi partnerkami są Koalicja „Dresden für Alle” i Fundacja Friedricha Eberta – oddział w Lipsku. Jeden z wyjazdów pomocowych wspierła Fundacja Schüler Helfen Leben.

By podsumować ideę Koalicji „Wrocław Wita Uchodźców”, należałoby przytoczyć słowa z naszego manifestu: Ludzką powinnością jest niesienie pomocy potrzebującym. Obowiązek ten wynika z solidarności – fundamentu godnego życia nas wszystkich, niezależnie od kultur, z jakich się wywodzimy, przekonań religijnych czy światopoglądu. Naszym elementarnym doświadczeniem jest przynależność do wspólnoty ludzi. (…) Ten ciężki czas dla uchodźców dla nas jest czasem próby. Obyśmy zdali ten test jako ludzie i obywatele, wyszli z niego wzmocnieni i dumni. Oby solidarność nie stała się słowem bez znaczenia.

KONTAKT

www.wroclaw-wita-uchodzcow.pl

facebook.com/wroclawwitauchodzcow

koalicja@wroclaw-wita-uchodzcow.pl

twitter.com/WroWU

azapobieganie DYSKRYMINACJi I różnice kulturowe

KOMUNIKACJA w środowisku wielokulturowym Agata Ferenc Etnolożka i podróżniczka. Jako pracowniczka pomocy rozwojowej w Palestynie i na Sri Lance kilka lat spędziła, mieszkając na stykach kultur. Związana z wieloma wrocławskimi organizacjami pozarządowymi. Asystentka i tłumaczka kulturowa rodzin romskich z Rumunii, mieszkających w Polsce. W 2015 r. uczestniczyła w wyjazdach pomocowych do obozów dla uchodźców na Bałkanach. Aktywistka społeczna, działaczka na rzecz praw człowieka.

stereotyp i uprzedzenie Każdy z nas ma swoją tożsamość1. To, co sprawia, że wiemy, kim jesteśmy.

Tożsamość określają różne cechy, na podstawie których: • jesteśmy podobni do siebie nawzajem lub też przynależymy do rożnych grup ludzi – co tworzy naszą tożsamość społeczną; • odróżniamy się od innych i jesteśmy niepowtarzalni – co buduje naszą tożsamość indywidualną.

Z niektórymi cechami naszej tożsamości rodzimy się i nie mamy na nie wpływu. Są to np. płeć, cechy wyglądu, data urodzenia/wiek oraz miejsce/ kraj pochodzenia, nasze pochodzenie etniczne i stan zdrowia, język, w którym myślimy, czy nasza seksualność – te cech określają tzw. tożsamość pierwotną.

W myśleniu potocznym własności takie – a często jedna z nich, arbitralnie wybrana – bywają podstawą budowania specyficznego rodzaju osądu, zazwyczaj mylnego, bo generalizującego, zwanego stereotypem.

Inne cechy wypracowujemy w ciągu naszego życia i są to np. rola i pozycja społeczna, głoszone opinie, zawód, miejsce zamieszkania, sytuacja rodzinna. Składają się one na tzw. tożsamość wtórną. Wiążą się z wymiarem społecznym, w którym funkcjonujemy, czy potrzebą przynależności, a także z pragnieniem indywidualności i wyróżnienia się. Te cechy podlegają zmianom w czasie całego naszego życia.

Aby zrozumieć, czego możemy się spodziewać po naszym umyśle, kiedy zetkniemy się z osobą o innej tożsamości, zupełnie różnej od naszej, warto zastanowić się nad mechanizmami poznawczymi, jakie zostają uruchomione m.in. w kontakcie międzykulturowym.

Wszyscy mamy tendencję do stosowania uproszczeń oraz układania i szufladkowania informacji w celu szybszego i lepszego zrozumienia otaczającej nas rzeczywistości, a także swobodnego funkcjonowania w przestrzeni społecznej. Budujemy skojarzenia, przypisując cechy typowe członkiniom i członkom danej grupy – odbieranej przez nas jako odmiennej – opierając je na powierzchownych informacjach, jednak na tyle powszechnych, że powstały wizerunek będzie taki sam, jak wyobrażenie żywione przez inne osoby z naszej grupy. Wizerunek taki powstaje niezależnie od indywidualnego doświadczenia i ma zakres kolektywny – to jest właśnie stereotyp.

Stereotyp jest błędem poznawczym. Jeśli jednak bezrefleksyjnie przyjmiemy takie błędne założenie, to może przełożyć się ono na nasze postrzeganie rzeczywistości i spowodować wybiórcze zwracanie uwagi tylko na cechy, które pomogą nam obronić nasz osąd. To z kolei

może przełożyć się na działania oraz wyrażane głośno opinie i komentarze, wprowadzając naszą błędną opinię w życie.

Prawdopodobnie stereotypowa opinia jest pierwszą, która przychodzi Ci do głowy, gdy myślisz o jakiejś kategorii osób. Ważne, żeby zdać sobie z tego sprawę i poddać ten pogląd refleksji. Chodzi o to, aby dostrzec stereotyp i uniknąć „wprowadzenia go w życie” – przemyśleć, skąd się wziął i czemu służy. Rozmawiajcie o stereotypach, wspólnie zastanawiajcie się nad nimi – to je unieszkodliwia!

Co sprzyja powstawaniu stereotypów?

• sytuacje niewiedzy lub wiedzy wybiórczej, w których pojawia się też obawa – występuje wtedy mechanizm uogólniania, szczególnie kiedy nie znamy żadnych przedstawicieli nowej grupy; • sytuacje, kiedy dzielące nas różnice są bardzo widoczne i wyraźne, szczególnie różnice zewnętrzne (cechy wyglądu, zachowanie); • proces stereotypizacji wzmacniany jest, gdy pojawia się rywalizacja – wtedy stereotypy pomagają nam obronić naszą grupę i jej interesy.

Kontakty międzykulturowe a integracja

• współpracująca ze sobą różnorodna grupa powinna mieć wspólny cel (aby uniknąć wprowadzania rywalizacji); • zapewnia się przestrzeń do wzajemnego poznania, w której można nawiązać osobiste relacje, znajomości, stosunki koleżeńskie; • zapewnia się równy dostęp do wiedzy i dóbr; • osoby, które w każdej z grup pełnią ważne funkcje,

1 – Tekst powstał na podstawie warsztatu „Szkolenie z zakresu komunikacji w środowisku wielokulturowym oraz wiedzy i kompetencji antydyskryminacyjnych”, prowadzonego przez Małgorzatę Borowską, członkinię zarządu Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej. Szkolenie miało miejsce 13 i 14 lutego 2016 r. we Wrocławiu.

7

zapobieganie DYSKRYMINACJi I różnice kulturowe są ich liderami, powinny wzmacniać równościowe i otwarte zasady, traktując inne osoby w sprawiedliwy sposób.

Co, jeśli uwierzymy w stereotyp?

Na podstawie stereotypu powstaje tendencyjna ocena, która przekłada się na postawę zwaną uprzedzeniem.

Towarzyszą jej zazwyczaj negatywne emocje, takie jak lęk, gniew, litość.

Działanie pod wpływem tych emocji czy podjęcie decyzji na postawie stereotypu prowadzi do dyskryminacji, czyli traktowania pewnych osób lub grup społecznych w odmienny sposób, zwykle niesprawiedliwy i krzywdzący. Dyskryminacja może mieć charakter bezpośredni lub pośredni.

Dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce wtedy, gdy dana osoba jest lub mogłaby być traktowana mniej korzystnie niż inna osoba w porównywalnej sytuacji.

Na przykład: • biuro zatrudnień odrzuca zgłoszenie Roma lub Romni; • instytucja odmawia wynajęcia mieszkania imigrantom; • odmawia się kobiecie zatrudnienia ze względu na możliwość zajścia w ciążę; • w miejscu pracy ma miejsce molestowanie seksualne przez przełożonego lub współpracowników; • odmawia się zatrudnienia jakiejś osoby z powodu jej orientacji homoseksualnej.

Dyskryminacja pośrednia ma miejsce, gdy pozornie neutralne postanowienie, kryterium lub praktyka stawia określone osoby w szczególnie niekorzystnej sytuacji w porównaniu z innymi osobami, na przykład: • straż pożarna stosuje przy zatrudnieniu kryterium 8

minimalnego wzrostu (które może wykluczyć więcej kobiet niż mężczyzn); • sklep nie zatrudnia osób w długich sukniach; • biuro rządowe albo szkoła zabrania wstępu lub uczęszczania osobom z nakryciem głowy.

Te reguły, zdawałoby się neutralne, mogą w rzeczywistości narazić na nieproporcjonalne trudności członków i członkinie grup mniejszościowych czy religijnych noszących długie suknie lub nakrycia głowy.

Dyskryminacja osób i grup z powodu rasy, religii, płci, pochodzenia etnicznego, narodowości lub orientacji seksualnej jest zabroniona przez wiele międzynarodowych dokumentów dotyczących praw człowieka i przez ustawodawstwo większości państw na świecie.

Dyskryminacja występuje na różnych poziomach. Z tego względu możemy wyróżnić: • dyskryminację indywidualną, kiedy sprawcą jest konkretna osoba – może się ona przejawiać w aktach przemocy, mowie nienawiści, molestowaniu (również seksualnym); • dyskryminację instytucjonalną – występującą w praktykach stosowanych przez instytucje, przyjętych przez nie normach i regulacjach prawnych; • dyskryminację strukturalną – będącą cechą szerszych systemów gospodarczo-społecznych i powodującą wykluczenie społeczne.

Osób należących do grup mniejszościowych, czyli charakteryzujących się innymi cechami tożsamości niż grupa większościowa, nie można obciążać pełną odpowiedzialnością za własną integrację. Aby przeciwdziałać dyskryminacji, warto na nią reagować i wyrazić swoją niezgodę na jej przejawy.

Przemoc motywowana uprzedzeniami

Przestępstwo z nienawiści (definicja ODIHR2) – to każde przestępstwo wymierzone w ludzi i ich mienie, w którego wyniku ofiara lub inny cel przestępstwa są dobierane ze względu na ich faktyczne bądź domniemane powiązanie z pewną grupą (lub udzielanie takiej grupie wsparcia), wyróżnianą na podstawie cech charakterystycznych wspólnych dla jej członków, takich jak faktyczna lub domniemana rasa, narodowość lub pochodzenie etniczne, język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność fizyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne własności.

Mowa nienawiści (według definicji Rady Europy) obejmuje wszelkie formy wypowiedzi, które szerzą, propagują czy usprawiedliwiają nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm oraz inne formy nienawiści oparte na nietolerancji, m.in. nietolerancji wyrażającej się w agresywnym nacjonalizmie i etnocentryzmie, dyskryminacji i wrogości wobec mniejszości, imigrantów i ludzi o imigranckim pochodzeniu. Według ODHIR są to różne typy emocjonalnie negatywnych wypowiedzi wymierzonych przeciwko grupom, które opisuje się jako „gorsze”.

W polskim prawie czyny takie są karane na postawie odpowiednich aktów prawnych: Art. 119., § 1 Kodeksu karnego. Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto publicznie nawołuje do popełnienia przestępstwa określonego w § 1.

Art. 256 k.k. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych,

2 – ODIHR – Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ang. Office for Democratic Institutions and Human Rights), organ OBWE.

zapobieganie DYSKRYMINACJi I różnice kulturowe rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Propagowanie oznacza zachowanie polegające na takim publicznym prezentowaniu ustroju faszystowskiego lub totalitarnego, które ma na celu przekonanie do niego innych ludzi. Publiczne pochwalanie również może zostać uznane za propagowanie. Nawoływanie, o którym mowa w artykule, może mieć postać zarówno słowną, pisemną, jak i odbywać się przy użyciu gestów.

Art. 257 k.k. Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Przedmiotem ochrony są tu dwie niezwykle ważne wartości – godność i nietykalność człowieka. Czyn z tego artykułu, czyli publiczne znieważenie lub naruszenie nietykalności cielesnej, oznacza: okazanie pogardy, która wyraża bardziej negatywne emocje w stosunku do osoby niż tylko lekceważenie.

Samo wyrażenie lekceważenia nie jest przestępstwem. (...) Przykłady zachowań wypełniających znamiona przestępstwa z art. 257 k.k – publicznego znieważenia – to (...) publiczne wykonanie gestu pozdrowienia poprzez podniesienie prawej ręki w geście powszechnie uznawanym za nazistowskie pozdrowienie w obecności uczestników uroczystości i przedstawicieli mediów publicznych; umieszczenie na stronie internetowej nagrania (wykonanego telefonem komórkowym), na którym uczniowie klasy unoszą ręce w geście powszechnie uważanym za nazistowskie pozdrowienie, przestępstwa naruszenia nietykalności, np. bicie, targanie za włosy, pchanie, szczypanie, plucie bądź polewanie piwem3 .

Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa Uwaga!

Akty przemocy motywowane uprzedzeniami i mową nienawiści są w Polsce ścigane z urzędu.

Jeżeli byliśmy świadkami lub ofiarami działań, które w naszym odczuciu łamały jeden z wyżej przytoczonych przepisów, możemy złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Jeśli zdecydujemy się zrobić to pisemnie, powinniśmy wysłać do prokuratury pismo, w którym opisujemy całe zdarzenie. Zawiadomić możemy również ustnie – wtedy należy udać się do komisariatu policji.

Policjant zajmujący się sprawą będzie chciał poznać wszystkie szczegóły zdarzenia. Bardzo istotne jest, że zawiadomienie musi zostać przyjęte. Organy ścigania (policja, prokurator) mogą odmówić wszczęcia śledztwa, są jednak zobowiązane do przyjęcia zawiadomienia, co oznacza, że bez wyjątku muszą sprawę zbadać i sprawdzić. Następnie prokurator powinien niezwłocznie (a w niektórych przypadkach w ciągu 30 dni) wydać lub zatwierdzić postanowienie o wszczęciu bądź odmowie wszczęcia śledztwa w danej sprawie.

Kompetencje i różnice kulturowe W psychologii międzykulturowej kulturę rozumie się jako system wartości, norm i skrypty zachowań charakterystycznych dla poszczególnych grup i narodów, przekazywanych z pokolenia na pokolenia. Wartościami nazywamy to, co jest powszechnie uważane za ważne, normy wskazują kierunek podejmowanych decyzji i zachowań, a skrypty to scenariusze postępowania w danej sytuacji.

Nasze zakorzenienie w danej kulturze i jej uwarunkowaniach jest bardzo głębokie i możemy nie do końca mieć tego świadomość. W związku z tym nie mamy możliwości spojrzenia na otaczającą nas rzeczywistość z perspektywy innej, odmiennej kulturowo osoby.

Część atrybutów odmiennej kultury jest dla nas łatwo dostrzegalna, np. język, sztuka, literatura, instytucje społeczne i organizacje, gry – składają się one na kulturę powierzchowną. Ale już inne, bardziej ukryte cechy (jest ich dużo więcej!) będą trudniejsze do uchwycenia. To np.: poczucie tożsamości indywidualnej, percepcja grupowa (odbiór świata), wiedza, wspólne doświadczenia i postawy, wartości, wierzenia i przekonania, nawyki, umiejętności czy mentalność – wszystko to składa się na kulturę głęboką.

W funkcjonowaniu w środowisku wielokulturowym pomaga wyrobienie w sobie wrażliwości kulturowej, czyli świadomości różnic występujących między kulturami oraz wyczucia, jak się zachować w momencie zetknięcia się z taką różnicą. Umiejętność taką można nabyć w praktyce – czyli w realnym kontakcie z różnymi osobami pochodzącymi z odmiennych kultur.

Przy pierwszych kontaktach z inną kulturą zazwyczaj pojawia się etnocentryzm. Jest to przekonanie danej grupy kulturowej o tym, że jej standardy kulturowe są niejako w centrum rzeczywistości i że są lepsze niż standardy innych grup. Można wyróżnić trzy fazy etnocentryzmu4: 1. Zaprzeczenie istnienia różnicy kulturowej – na tym etapie uważamy swoją kulturę za jedyną rzeczywistą.

Nie chcemy mieć nic wspólnego z innymi kulturami, nie interesują nas różnice kulturowe, nie mamy kontaktu z reprezentującymi je osobami.

2. Obrona przed różnicą kulturową – jesteśmy świadomi występujących różnic, jednak uważamy, że to

3 – Adam Kwiecień, Poradnik obywatela. Co możemy zrobić, gdy zetkniemy się z mową nienawiści?, Warszawa 2011.

9

zapobieganie DYSKRYMINACJi I różnice kulturowe nasza kultura jest właściwa, dzielimy świat na tych „swoich” – lepszych – i tych innych – „gorszych”.

Krytykujemy wszystko, co inne.

doświadczeń życiowych. W efekcie osoba, która osiągnęła ten etap, może już nie przynależeć do żadnej kultury, a stać się tzw. zintegrowanym outsiderem.

3. Bagatelizacja różnicy kulturowej – nie przywiązujemy większej uwagi do różnic pomiędzy naszą a inną kulturą, trywializujemy je lub romantyzujemy. Widzimy natomiast wiele podobieństw w obu kulturach.

Komunikacja międzykulturowa

Budowanie kompetencji kulturowych polega na przejściu trzech etapów fazy etnorelatywizmu, w której różnice między kulturami zaczynamy postrzegać już nie jako zagrożenie, lecz raczej jako wyzwanie: 4. Akceptacja różnicy kulturowej – postrzegamy kulturę innej osoby jako jeden z wielu dostępnych sposobów doświadczania rzeczywistości i jeden z wielu istniejących światopoglądów. Widzimy różnice pomiędzy kulturami i uznajemy je. Ta akceptacja nie oznacza, że inne kultury oceniamy pozytywnie, ale szanujemy i interesujemy się nimi.

5. Adaptacja – nasz światopogląd rozszerza się i włącza elementy charakterystyczne dla innych światopoglądów, w naszym zestawie zachowań pojawiają się nowe zachowania – takie, które pozwalają się komunikować z osobami z innych kultur. W tej fazie mamy do czynienia z empatią, czyli umiejętnością spojrzenia na daną sytuację, z innego punktu widzenia niż nasza własna kultura.

6. Integracja – najwyższy poziom kompetencji międzykulturowej. Następuje próba połączenia wielu różnych punktów widzenia charakterystycznych dla różnych kultur – jest to proces ciągłego definiowania własnej tożsamości w zależności od aktualnych 10

Komunikacja międzykulturowa to wymiana wiedzy, idei, myśli, pojęć i emocji między przedstawicielami różnych kultur5. Proces ten odbywa się pomiędzy osobami, które pochodzą z innych krajów, grup etnicznych czy narodowych, reprezentują inne normy i wartości kulturowe, ale też zachowują się w specyficzny sposób charakterystyczny dla swojego kręgu kulturowego.

Komunikacja międzykulturowa może być utrudniona, jeśli założymy z góry, że wszyscy ludzie są do siebie podobni (bardziej podobni niż różni) i dlatego mogą się ze sobą łatwo porozumieć. Warto mieć świadomość podstawowych różnic, które mogą występować pomiędzy ludźmi pochodzącymi z różnych kultur. Są to: • różnice językowe – nieporozumienia mogą wynikać z niedostatecznej znajomości języka, w którym się komunikujemy, albo przypisywaniu tylko jednego lub zbyt wielu znaczeń słowom, których używamy; • różnice w sferze niewerbalnej – inaczej możemy odczytywać sygnały pozawerbalne (podobny wyraz twarzy, gest, postawa ciała czy zachowanie może mieć inne znaczenie w różnych kulturach, np. patrzenie w oczy jako wyraz szacunku i szczerości albo jako zachęta do kontaktów różnego typu, albo jako atak czy nadużycie); • używanie różnych schematów rozmowy – różnice dotyczą tu zasad, na podstawie których zbudowany jest

4 – Jest to tzw. rozwojowy model wrażliwości międzykulturowej (ang. Developmental Model of Intercultural Sesitivity, DMIS).

5 – David Matsumoto, Linda Juang, Psychologia międzykulturowa, Gdańsk 2007.

scenariusz prototypowej rozmowy (np. w kulturach egalitarnych panuje większe przyzwolenie na komunikację każdego z każdym na partnerskich zasadach, w kulturach hierarchicznych natomiast scenariusz kontaktu opiera się silniej na jednostronnym przekazywaniu informacji przez osobę położoną wyżej w hierarchii społecznej, rodzinnej, organizacyjnej itp.); • stereotypy i uprzedzenia – oszczędzają „wysiłku poznawczego” i w konsekwencji ograniczają konieczność poszukiwania i weryfikowania informacji, co uniemożliwia obiektywne postrzeganie innych i wysyłanych przez nich komunikatów; • lęk lub napięcie oraz inne trudne stany i emocje – takie stany i uczucia nieuchronnie pojawiają się w kontaktach, kiedy różnice między kulturami są bardzo wyraźne; poczucie niepewności może prowadzić do wyolbrzymiania innych przeszkód w komunikacji i do sztywnego trzymania się stereotypów i własnych interpretacji.

Co może ułatwić komunikację z osobami pochodzącymi z innych kultur?

• uświadomienie sobie nawyków, używanych scenariuszy zachowań i oczekiwań dotyczących komunikacji – zarówno swoich, jak i występujących po drugiej strony dialogu; • zmniejszenie niepewności, co jest konieczne, aby osoby uczestniczące w interakcji mogły przetwarzać treść odbieranych sygnałów i poprawnie interpretować przekazy • panowanie nad emocjami (w tym negatywnymi) – zwiększa szanse porozumienia się; zapobiega zdeterminowaniu przez owe emocje sposobu myślenia i zachowania;

zapobieganie DYSKRYMINACJi I różnice kulturowe • poznanie kontekstu społecznego i kulturowego rozmowy – przyjrzenie się takim aspektom życia społecznego, jak: podejście do czasu i przestrzeni, przyzwolenie lub brak przyzwolenia na ekspresyjne wyrażanie emocji, różnice w postrzeganiu władzy i hierarchii społecznej itd.; • uwzględnianie indywidualnych cech osób, z którymi mamy kontakt – ich jednostkowego stylu zachowania, osobowości, temperamentu i charakteru; • zwiększanie wiedzy o adaptacji kulturowej i szoku kulturowym – wiedza ta może znacznie ułatwić kontakt z osobami z różnych kultur.

Podsumowując: na to, jak wygląda kontakt i wymiana informacji pomiędzy ludźmi z różnych kultur, wpływa osobowość poszczególnych osób zaangażowanych w komunikację, ich zaplecze kulturowe, ale również osobista sytuacja, w jakiej znajduje się dana osoba oraz jejdoświadczenie w kontakcie z odmienną kulturą.

Etapy akulturacji

Doświadczenie zmiany miejsca przebywania i zamieszkania w nowym kraju, w środowisku nowej kultury, jest często trudnym procesem. W tym czasie przechodzi się różne etapy akulturacji, związane z interakcją z grupami i osobami pochodzącymi z nowo poznanej, odmiennej kultury.

Stres akulturacyjny – reakcja emocjonalna związana z zamieszkaniem w nowym kręgu kulturowym – występuje najczęściej u osób, które z własnej inicjatywy i woli zdecydowały się na wyjazd za granicę. To proces edukacyjno-rozwojowy, który ma konsekwencje zarówno negatywne, jak i pozytywne. Przejście przez ten proces wiąże się z możliwością wypracowania tożsamości dwulub wielokulturowej, pozwalającej na funkcjonowanie w więcej niż jednym kontekście kulturowym.

Można wymienić pięć etapów procesu stresu akulturacyjnego: 1. Faza „turystyczna”, kiedy wszystko jest nowe i interesujące.

2. Poczucie napięcia i dezorientacji wywołane różnicami kulturowymi.

3. Początek procesu „powrotu do zdrowia” po trudnościach poprzedniego etapu.

4. Stabilizacja emocji, kiedy to staje się możliwe doświadczenie zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektów nowej kultury.

5. Utworzenie się tożsamości dwu- lub wielokulturowej.

Wymienia się także (za Kalervem Obergiem) pięć faz procesu adaptacji kulturowej: 1. Miesiąc miodowy – etap, w którym nowa kultura fascynuje i zachwyca. Osoba na tym etapie wypowiada się o kulturze przyjmującej wyłącznie pozytywnie, taki też ma obraz kraju goszczącego i gospodarzy.

Dostrzega podobieństwa między kulturą własną a przyjmującą, ignoruje natomiast różnice.

winia za nie zazwyczaj swoich gospodarzy, których postrzega stereotypowo. Na tym etapie mogą pojawić się wrogie i agresywne zachowania w stosunku do kraju goszczącego. Szuka się natomiast wsparcia w rodakach i znajomych z własnego kręgu kulturowego.

4. Adaptacja – ten etap wiąże się z poprawą ogólnego stanu osoby goszczącej w nowym kraju. Powraca też utracona na poprzednim etapie wiara w siebie i w możliwość poradzenia sobie w trudnych sytuacjach, nawet bez wsparcia ze strony innych osób. Wzrasta umiejętność odnajdowania się w nowej kulturze, czyli odczytywania kontekstów kulturowych i postępowania zgodnie z normami nowej kultury.

5. Dwukulturowość – sytuacja, w której przybysz rozumie obydwie kultury i potrafi funkcjonować w każdej z nich równie biegle. Umie dekodować zachowania i odczytywać wartości i normy kultury goszczącej i pierwotnej oraz postępować zgodnie z nimi w zależności od kontekstu. Pewność siebie pozwala na twórcze korzystanie z obu kultur.

2. Konfrontacja – na tym etapie zaczyna się doświadczać różnic kulturowych, a jednocześnie boryka się z nowymi warunkami życia na obczyźnie. Powoduje to bardzo silne reakcje stresowe. Jedną z kardynalnych barier i głównych czynników wywołujących stres jest nieznajomość języka, choć konfrontacja i szok kulturowy następują również u osób władających językiem kraju przyjmującego, lecz doświadczających różnic na poziomie kultury głębokiej.

3. Szok kulturowy – w tej fazie doświadcza się głównie konfliktów związanych z różnicami – zarówno w stosunku do innych ludzi, jak i wewnętrznych – dotyczących konfrontacji własnych wartości, zwyczajów i preferencji z normami nowej kultury. Osoba doświadczająca złego samopoczucia i frustracji ob-

11

pRACA z ofiarami tortur

psychotraumatologia uchodźców Uchodźcy przybywający do Europy zostają skonfrontowani z niemal niewykonalnymi zadaniami: mają pogodzić się z przeszłością, w czasie gdy czeka ich długotrwała procedura azylowa o niepewnym zakończeniu, i odzyskać utraconą stabilność w niestabilnej, nieprzewidywalnej sytuacji. Muszą przejąć kontrolę nad swoim życiem, będąc bezsilnymi, i ułożyć sobie życie na nowo, gdy wszelkie perspektywy wydają się zamknięte1.

Maria Książak Prezeska Fundacji Międzynarodowa Inicjatywa Humanitarna, 5 lat pracowała na Kaukazie Północnym z uchodźcami wewnętrznymi oraz z cywilnymi ofiarami wojny w Czeczenii, od 10 lat w Polsce pracuje z osobami ubiegającymi się o status uchodźcy. Współzałożycielka Polskiego Ośrodka Rehabilitacji Ofiar Tortur, gdzie obecnie pracuje jako psycholog, prowadzi również szkolenia dla osób pracujących z uchodźcami oraz regularne zajęcia superwizyjne dla wolontariuszy. Należy do European Society for Traumatic Stress Study, PICUM, European Network for Rehabilitation of Torture Survivors. Nominowana do grupy ekspertów ds. migracji przy Rzeczniku Praw Obywatelskich.

Z wykształcenia magister psychologii, absolwentka studiów podyplomowych z psychologii traumy i interwencji kryzysowej oraz szkoły terapii PTSD metodą przedłużonej ekspozycji na wydziale psychiatrii w Penn University.

Zacytowana powyżej wypowiedź Julii Bali, psycholożki z holenderskiej organizacji Centrum’45, trafnie odzwierciedla dzisiejszą sytuację uchodźców2 i wyzwania, jakie stoją przed osobami starającymi się o ochronę międzynarodową w Europie. Z definicji uchodźca to osoba motywowana do migracji lękiem, ponieważ zgodnie z konwencją genewską z 1951 r., uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa3.

Europejska „ziemia obiecana”

To właśnie strach, wywołany traumatycznymi zdarzeniami, a nierzadko długą ich sekwencją, każe im gnać przed siebie, by ratować życie własne i swoich dzieci, często heroicznym wysiłkiem. Uciekając, pozostawiają za sobą domy, bliskich, ojczyzny i wyruszają w nieznane. Gdy docierają do Europy, tej często idealizowanej przez nich wcześniej „ziemi obiecanej”, gdzie

panuje pokój i każdy może zacząć nowe życie, spotyka ich kolejny szok: Europejczycy często nie okazują się otwarci i przyjaźnie nastawieni, a system pomocy nie jest gotowy zaspokoić nawet ich podstawowych potrzeb. Do lęków, które spowodowały ich ucieczkę z kraju pochodzenia, dołączają wówczas nowe obawy związane z tym, czy zdołają przetrwać w państwie przyjmującym, którego języka i dominującej kultury nie rozumieją, gdzie nie znają nikogo i nie wiedzą, co ich czeka. Pacjenci, którymi zajmujemy się w Polskim Ośrodku Rehabilitacji Ofiar Tortur, najbardziej boją się tego, że państwo, do którego przybyli, w ich przypadku Polska, wyrzuci ich i zmusi do powrotu do kraju pochodzenia, a wówczas zmaterializują się ich najgorsze lęki i obawy przed ponownym przeżyciem tego, od czego uciekają.

Syndrom Stresu Pourazowego (PTSD)

Większość uchodźców, którzy doświadczyli tortur, przemocy lub innych zagrażających życiu sytuacji, ma zaburzenia lękowe, symptomy zespołu stresu pourazowego4 , depresję, zaburzenia snu. Ci, którzy doświadczyli szoku i lęku w procesie samej migracji

1 – Julia Bala, Forced Migration and Mental Health – Rethinking the Care of Refugees and Displaced Persons, w: Beyond the Personal Pain, red. David Ingebly, New York 2005.

2 – W niniejszym tekście terminem uchodźcy określam wszystkich przymusowych migrantów bez względu na ich status prawny.

3 – Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie 28 lipca 1951 r., art. 1, p. 2, http://isap.sejm.gov.pl.

4 – Mina Fazel, Jeremy Wheeler i John Danesh dokonali metaanalizy dwudziestu badań dotyczących rozpowszechnienia zespołu stresu pourazowego (PTSD) wśród uchodźców. Ich praca dotyczyła 6743 dorosłych osób uciekających z siedmiu krajów. W wyniku analizy danych badacze doszli do wniosku, że uchodźcy osiedlający się w państwach zachodnich cierpią na PTSD około dziesięciokrotnie częściej niż ogół populacji w tej samej grupie wiekowej w danym kraju (Mina Fazel i in., Prevalence of Serious Mental Disorder in 7000 Refugees Resettled in Western Countries: A Systematic Review, w: „The Lancet”,

12

No. 9467, s. 1309-1314). Badania oparte na wywiadach klinicznych dowiodły, że około 60 procent azylantów i uchodźców z Czeczenii przebywających w Austrii cierpi na symptomy potraumatyczne (Culture sensitive and resource oriented peer (CROP) groups. Austrian experiences with a self-help approach to coping with trauma in refugees from Chechnya, red. Walter Renner, Innsbruck 2008).

pRACA z ofiarami tortur i zderzenia z innymi kulturami i wrogimi postawami, cierpią często również na inne zaburzenia lękowe, kategoryzowane jako zaburzenia adaptacyjne. Poza wymienionymi powyżej specyficznymi dla ich sytuacji i doświadczeń zaburzeniami psychicznymi w populacji migrantów i migrantek przymusowych występują również wszelkie inne zaburzenia, choroby i dysfunkcje rozwojowe oraz różne rodzaje niepełnosprawności, będące jedną z nieuniknionych konsekwencji doznanej przemocy.

Przyjmując uchodźców i planując odpowiednią pomoc, musimy, szczególnie na pierwszym etapie ich pobytu w naszym kraju, otoczyć ich adekwatną specjalistyczną opieką i wsparciem. Do odzyskania równowagi i wyjścia z kryzysu psychologicznego jak powietrza potrzebują oni poczucia bezpieczeństwa. W społeczeństwie, w którym wobec obcych dominuje postawa wroga i pełna lęku, jest to ogromnym wyzwaniem.

Ponadto uchodźcom i uchodźczyniom, szczególnie w pierwszych latach ich imigracji, powinno się zapewnić bardziej kompleksową opiekę medyczną i psychologiczną niż ta dostępna ogółowi polskiej ludności.

Może to budzić w społeczeństwie pewien opór, wynika jednak z prostej przyczyny: osoby uciekające do Polski mogą mieć różne obrażenia i choroby, na które jako mieszkańcy europejskich krajów przyjmujących nie jesteśmy aż tak narażeni. Dodatkowo osoby te pochodzą z krajów, gdzie często od lat trwają konflikty oraz zniszczona jest infrastruktura, co nieraz ograniczało ich dostęp do specjalistycznej opieki medycznej.

Praca z ofiarami tortur

Kolejnym, bardzo istotnym aspektem jest wrażliwość osób pomagających na kwestie związane z wiekiem i płcią. Polska ma największy ze wszystkich państw Europy odsetek kobiet i dzieci wśród osób ubiegających się o status uchodźcy. Dzieci i kobiety z reguły

są bardziej narażone na różne formy przemocy i jej konsekwencje, wymagają więc często szczególnej, zindywidualizowanej pomocy dopasowanej do ich potrzeb.

Niestety nie wszystkie rany widać, a o wielu doświadczeniach uchodźcom i uchodźczyniom niebywale trudno mówić. Tak jest z tymi osobami, które przed ucieczką poddane były torturom fizycznym, psychicznym i seksualnym. Proces tortur często łamie najtwardszych i najbardziej odpornych na stres dorosłych, w dzieciach natomiast pozostawia tak głębokie urazy, że bez długofalowej pomocy specjalistycznej i pomocy systemowej obejmującej ich rodzinę, a często nieco szerszą społeczność, nie mają one żadnych szans na wyleczenie – w konsekwencji więc trauma zostanie przekazana również ich dzieciom i przejdzie na kolejne pokolenia. Potrzeby psychologiczne tych osób na pierwszym etapie ich pobytu w Polsce są bardzo realne i wymagają niezwłocznej uwagi, w przeciwnym razie terapia i leczenie z czasem będą stawać się coraz trudniejsze. Jako psychologowie uważamy, że otoczenie adekwatną opieką dzieci i młodzieży narażonej na tortury jest również konieczne do budowania bezpieczeństwa społecznego i przeciwdziałania międzypokoleniowej transmisji traumy.

Proces integracji społecznej

Po jakimkolwiek trudnym kryzysie poprawie stanu człowieka i jego dojściu do równowagi najlepiej służą adekwatna pomoc psychologiczna i medyczna oraz poczucie otrzymywania odpowiedniego wsparcia społecznego. W przypadku migrantów przymusowych taka właśnie pomoc może stanowić pierwszy krok do ich późniejszej skutecznej integracji społecznej, a im szybciej ta integracja nastąpi, tym wcześniej staną się oni grupą wspierającą rozwój ekonomiczny i społeczny naszego kraju. Należy jednak pamiętać, że sam proces integracji tych osób zależy w dużej mierze

od dostępności i poziomu pomocy, jaką je otoczymy w pierwszym okresie pobytu – przede wszystkim dotyczy to pomocy psychologicznej, medycznej i socjalnej.

Uchodźcy i uchodźczynie zazwyczaj przybywają do nas z obszarów odmiennych kulturowo. Filozofia, religia, sposób życia, wzorce radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych oraz sposób wyrażania emocji u osób z innych kręgów kulturowych często różnią się od naszych. Różnice kulturowe wiążą się z większym prawdopodobieństwem dokonywania nietrafnych interpretacji zachowań uchodźców przez przedstawicieli społeczeństw, w których szukają azylu. W naszym dążeniu do adekwatnej pomocy absolutnie konieczne jest wielopoziomowe poznanie specyfiki przeżyć tych osób w kontekście sytuacji społeczno-politycznej, która je determinuje, oraz znaczeń, jakie tym doświadczeniom one nadają zgodnie ze schematami istniejącymi w ich kulturze.

Integracja we właściwym tego słowa znaczeniu jest procesem wielostronnym, który obejmuje zarówno społeczeństwo przyjmujące, jak i grupę nowo przybyłych osób. Z tego powodu w procesie integracji społecznej należy mieć na uwadze obie te grupy i prowadzić jednocześnie: • działania skierowane na budowę zrozumienia i współczucia oraz redukcję lęku i zachowań ksenofobicznych i rasistowskich w społeczeństwie przyjmującym; • działania zmierzające do identyfikacji szczególnych potrzeb migrantów przymusowym oraz zapewnienia im odpowiedniej bezpośredniej pomocy psychologicznej, medycznej, psychospołecznej i socjalnej.

13

pRACA z ofiarami tortur Ośrodki rehabilitacji ofiar tortur

Przy pierwszym rodzaju działań możemy się wesprzeć zasobami zgromadzonej już wiedzy na temat procesów społecznych z dziedziny psychologii społecznej, przy drugim – czerpać rozwiązania z psychologii klinicznej, neuropsychologii oraz psychologii i psychiatrii międzykulturowej. W tym drugim obszarze również nieocenionym zasobem rozwiązań jest zgromadzony już ogrom doświadczeń specjalistów ośrodków rehabilitacji ofiar tortur w Europie i na całym świecie.

Jako psycholog ośrodka zrzeszonego w sieci takich placówek od lat uczestniczę w konferencjach, warsztatach i wielostronnych projektach z pracującymi w nich psychologami i lekarzami. Właśnie z tej wyjątkowej wiedzy z pogranicza psychologii klinicznej, społecznej i międzykulturowej czerpię najwięcej sił do pracy z migrantami przymusowymi, którzy doświadczyli traum. Wiedzą tą w ostatnim czasie staramy się systematyczniej dzielić, przygotowując na jej podstawie publikacje i organizując w Polsce – a wkrótce również na Ukrainie i w Białorusi – szkolenia dla osób pracujących z cudzoziemcami i osobami narażonymi na tortury. Nasze działania prowadzone są również w stałej współpracy z organizacjami świadczącymi pomoc prawną migrantom w Polsce.

Rehablitacja psychospołeczna

Przy rehabilitacji psychospołecznej osób narażonych na ekstremalne formy przemocy niezmiernie istotna jest także dostępność pomocy prawnej, a możliwość wyrażenia i dochodzenia swoich praw sama w sobie należy do czynników leczących i wspierających ten proces. Również prawnicy chętnie kierują do naszych psychologów i lekarzy obsługiwanych przez siebie

14

migrantów, którzy swoje trudne doświadczenia zamknęli w świecie milczenia. Kontakt ze specjalistami i specjalistkami przygotowanymi do pracy z osobami po traumach często pomaga uchodźcom owo milczenie przerwać i opowiedzieć o niezwykle trudnych do wyrażenia doświadczeniach, które jednocześnie bywają kluczowe w procesie decydowania o ich dalszym losie i statusie prawnym.

Fundusz ONZ na rzecz Ofiar Tortur

Działania Polskiego Ośrodka Rehabilitacji Ofiar Tortur od lat w sposób ciągły otrzymują wsparcie ze strony Dobrowolnego Funduszu ONZ na rzecz Ofiar Tortur, a okazjonalnie od różnych funduszy unijnych i międzynarodowych, nie są jednak dotąd w wystarczającym stopniu dofinansowane przez nasze państwo. Mając na uwadze stale rosnące zapotrzebowanie oraz konieczność zachowania ciągłości opieki, staramy się również o wsparcie krajowe dla naszych działań. Już sam dotychczasowy brak systemowych rozwiązań w obszarze finansowania specjalistycznej pomocy psychologicznej i medycznej dla ofiar tortur w Polsce wskazuje na niską odpowiedzialność naszego państwa w tym zakresie.

Prawdopodobnie wynika to z nieświadomości, że do takiej pomocy zobowiązuje nas ratyfikowana przez nasze państwo Konwencja ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur. Jako jeden z niewielu krajów Unii Europejskiej Polska nie wspiera również finansowo Dobrowolnego Funduszu ONZ na rzecz Ofiar Tortur, który finansuje m.in. nasze działania. Pokazuje to ogromną potrzebę zmiany postrzegania odpowiedzialności społecznej i państwowej w tym zakresie.

Współodpowiedzialność

Co może więc zrobić każdy z nas jako człowiek czujący się współodpowiedzialny za imigrantki i imigrantów, uciekających do Europy i mających tak ogromną potrzebę wsparcia psychologicznego i społecznego?

Po pierwsze postarajmy się z nimi spotkać i nie bójmy się poznania ich, kontaktu z nimi, wyjścia im naprzeciw. Już sam uśmiech, miłe słowo lub gest, kontakt z sympatyzującą z nimi i pomocną im osobą, wesprze ich w odnalezieniu się w nowej rzeczywistości. Pomoże im również dostrzeżenie, że nie całe społeczeństwo polskie jest nastawione antagonistycznie i lękowo.

Nie zakładajmy, że ktoś już zrobił ten pierwszy ludzki krok, że ci, którzy przebywają w ośrodkach dla osób ubiegających się o status uchodźcy, są otoczeni taką zindywidualizowaną opieką. Często bowiem ośrodki są przepełnione, a personel tak nieliczny i obarczony tyloma obowiązkami administracyjnymi, że nie ma możliwości i czasu na zaprzyjaźnienie się z nimi i nawiązanie głębszego kontaktu.

Uchodźcy poza ośrodkami

Większość ludzi ubiegających się o status uchodźcy wybiera obecnie świadczenia pozaośrodkowe. Otrzymują wówczas bardzo niskie wsparcie finansowe – maksymalnie jest to 750 złotych miesięcznie na osobę – na wynajem mieszkania lub pokoju, na jedzenie, transport i na środki higieny. Często uchodźca doceni każdą pomoc: życzliwość osób wynajmujących lub udostępniających mieszkanie, pomoc w postaci ubrań, podstawowych sprzętów, pomocy w nauce, przetłumaczenie dokumentów, tłumaczenie podczas wizyt medycznych, pokierowanie do odpowiednich organizacji.

Każda organizacja i osoba zainteresowana głębiej tematyką rehabilitacji ofiar tortur może skontaktować się z naszym ośrodkiem, pisząc na adres biuro@ihif.eu. Nasze działania prowadzimy we współpracy z organizacjami świadczącymi pomoc prawną migrantom w Polsce.

pRACA z ofiarami tortur Pamiętajmy jednak, że najważniejsze jest świadczenie takiej pomocy w sposób szanujący i wzmacniający poczucie godności osób, którym jej udzielamy. Przekazywanie rzeczy brudnych, zniszczonych, niezgodnych z kulturą obdarowanych (na przykład dawanie krótkich spodenek muzułmanom lub spódniczek mini muzułmankom) może zostać odebrane jako uwłaczające ich godności, a zaproszenie ich na obiad na posiłek zawierający składniki zakazane przez ich religię (na przykład mięso wieprzowe dla muzułmanów) może być dla nich trudnym doświadczeniem.

Pomoc dla uchodźców i uchodźczyń

Potrzeby uchodźców i uchodźczyń przyjeżdżających do Polski są tak liczne, że każda osoba, która chce w jakikolwiek sposób pomóc, może znaleźć na to sposób. Ośrodki dla osób ubiegających się o status uchodźcy to miejsca, gdzie proces integracji z naszym społeczeństwem jest najczęściej utrudniony ze względu na ich izolację i położenie. Często z powodów finansowych i organizacyjnych znajdują się one w lesie, na terenach oddalonych od dużych skupisk ludności. Bardzo rzadko ich mieszkańcy i mieszkanki mają możliwość zaprzyjaźnienia się z Polakami z zewnątrz. Oczywiście w takich kontaktach niejednokrotnie przeszkadza bariera językowa i kulturowa, jednak cudzoziemskie dzieci najczęściej przyswajają język polski dość szybko, a i część naszego społeczeństwa zna, choćby w podstawowym zakresie, język angielski, rosyjski lub francuski, więc może wejść w kontakt choćby z niektórymi z cudzoziemców. Ponieważ dorośli uchodźcy uczą się polskiego wolniej od swoich dzieci, często nie są w stanie pomagać im wystarczająco w odrabianiu lekcji.

Jeśli więc nasze dziecko uczy się w klasie z dzieckiem cudzoziemskim, nie bójmy się zaprosić jego rodziny w gości na herbatę, porozmawiać, zaoferować prostą ludzką pomoc, nawet po prostu przy odrobieniu zadań wspólnie ze swoim i ich dzieckiem jednocześnie.

Pierwszy kontakt

Ludzie uciekający przed wojną i przemocą często doznali cierpienia z rąk innych i początkowo z tego właśnie powodu mogą być nieufni i wycofani. Niezwykle istotne, wręcz terapeutyczne znaczenie ma dla nich pozytywny kontakt z osobami otwartymi, miłymi, ciepłymi i po prostu ludzkimi.

Im bardziej odległa kultura migrantów od naszej, tym ważniejsze jest przygotowanie się na ten pierwszy kontakt. W przypadku Ukraińców i Ukrainek będzie to stosunkowo łatwe. Mając natomiast do czynienia z przedstawicielami bardziej odmiennej kultury, warto zawczasu przeczytać coś o niej i o różnicach znaczeń podstawowych gestów, zwyczajów, zachowań. Jeżeli pomimo takiej lektury jakiegoś gestu lub znaczenia nie znamy, nie bójmy się zapytać. To pomoże nam zbudować relację opartą na zrozumieniu, wzajemnym szacunku i wrażliwości.

Zachowania dzieci po traumie

Jeżeli u dzieci cudzoziemskich widzimy niepokojące zachowania, postarajmy się reagować na nie ze szczególnym spokojem i rozwagą. Dzieci nie potrafią często wyrazić smutku i bólu, akumuluje się on w nich i czasem wyraża w formie niepokoju lub agresji. Za izolowaniem się, wyłączeniem, brakiem skupienia na lekcjach lub „złym zachowaniem” kryją się nieraz niewypowiedziane przez dzieci traumy, ból, smutek i osamotnienie. Często takie zachowanie jest nieudolną próbą ekspresji i zwrócenia na siebie uwagi. Postarajmy się o tym pamiętać i otoczyć te szczególnie cierpiące dzieci adekwatną pomocą. Próbujmy też propagować w różny sposób działania grupowe, w których dzieci migrantów w sposób naturalny zostaną otoczone wsparciem rówieśników. Jeżeli uczymy mieszaną grupę dzieci lub organizujemy dla niej zajęcia dodatkowe, postarajmy się wymyślać takie scenariusze, w których reszta uczestników i uczestniczek będzie mogła

docenić szczególne zasoby dziecka cudzoziemskiego.

W ten sposób każdy zechce mieć tego „innego” w swojej grupie, a relacje grupowe automatycznie zaczną się tworzyć na zasadach partnerskich.

Gdy w czasie kontaktu z dzieckiem lub dorosłym uchodźcą zdamy sobie sprawę, że osoba ta ma kłopoty ze snem, dręczą ją koszmary, często boli ją głowa lub ma inne bóle, zapomina o różnych spotkaniach i sprawach, ma kłopoty z koncentracją, jest smutna, wycofana, apatyczna lub nadmiernie pobudliwa, drażliwa czy płacząca przy każdym wspomnieniu przeszłych bolesnych zdarzeń – może to znaczyć, że cierpi na zespół stresu pourazowego lub depresję i wymaga pomocy psychologicznej i farmakologicznej. Powinniśmy wówczas pokierować tę osobę do odpowiedniego specjalisty.

Oddolne sieci pomocowe

W niektórych miastach istnieje już sieć życzliwych cudzoziemcom i wspierających ich organizacji i osób, jednak aktualne potrzeby i kryzys migracyjny sprawiają, że nieocenionym wkładem jest przeprowadzanie zbiórek i dokonywanie wpłat finansowych na rzecz organizacji specjalizujących się w świadczeniu uchodźcom adekwatnej pomocy psychologicznej, medycznej i prawnej. W innych miastach, takich jak Wrocław, sieć taką możemy pomóc tworzyć, jednocześnie informując się nawzajem i wspierając w dalszej działalności społecznej i pozarządowej, by w ten sposób uzupełniać wciąż niewystarczającą, mało wyspecjalizowaną i niedostosowaną do rosnącej presji i wyzwań pracę instytucji państwowych. Wówczas z czasem stworzymy dla przybywających do Polski uchodźców społeczność życzliwą i pomocną.

15

podstawy wiedzy o islamie

CECHY ISLAMU i kultura muzułmańska Beata Szczepaniak-Jaworska Absolwentka stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Wrocławskim oraz prawa szari’a w Instytucie Studiów nad Islamem; doktorantka Wydziału Nauk Społecznych UWr.; członkini zarządu Stowarzyszenia Rodzin Wielokulturowych; od 2011 r. organizatorka wrocławskich Dni Kultury Muzułmańskiej; autorka publikacji (m.in. artykułów: Kordoba, Europejska Stolica Kultury?, Poturczeńcy polscy). Zaangażowana w działalność edukacyjną Instytutu Studiów nad Islamem oraz w działania kulturalne Muzułmańskiego Centrum Kulturalno-Oświatowego we Wrocławiu.

islam i mahomet Islam

Termin „islam” oznacza pełne poddanie się jednemu Bogu. Jako religia pojawił się w VI w. n.e. Do jego powstania przyczyniły się lokalne tradycje Arabów oraz dziedzictwo starożytnego Bliskiego Wschodu. Za przodków Arabów uznawany jest lud Aribi. O kierunku rozwoju islamu zdecydowały kultury z zewnątrz, związane z wielkimi religiami objawionymi – judaizmem, chrześcijaństwem i zoroastryzmem, sami zaś muzułmanie uznają się za kontynuatorów wielkich tradycji monoteistycznych judaizmu i chrześcijaństwa.

Mahomet (Muhammad)

Mahomet był założycielem islamu. Urodził się około roku 570 w Mekce, jednym ze świętych miast islamu, położonym w zachodniej części Arabii Saudyjskiej.

16

W tradycji muzułmańskiej jest uważany za wysłannika Boga oraz proroka, określa się go również mianem ostatniego z proroków (zarówno muzułmańskich, jak żydowskich i chrześcijańskich).

staje się podstawą więzów łączących ową społeczność.

W ten sposób nastąpiło przejście od społeczeństwa plemiennego do koncepcji teokratycznego państwa feudalnego.

Około 610 r. Mahomet doznał objawienia na górze Hira w pobliżu Mekki. W czasie snu odwiedził go Gibril – archanioł Gabriel – i kazał recytować słowa Boga, powierzające Mahometowi misję tworzenia nowej religii monoteistycznej. Odtąd objawienia Mahometa stały się niezmiennym elementem jego życia. Podczas jednego z nich, zwanego w tradycji muzułmańskiej „podróżą nocną”, nastąpiło wniebowstąpienie ze skały, na której dziś znajduje się meczet (Kopuła na Skale w Jerozolimie). Wówczas to Mahometowi zostały przekazane zasady odprawiania podstawowych rytuałów muzułmańskich, m.in. obowiązek odmawiania pięć razy dziennie modlitwy. Od tej pory wyznawców islamu zaczęto nazywać muslim, czyli tymi, którzy się poddają woli Boga (po arabsku zwanego Allahem).

Głównym dokumentem politycznym Mahometa była konstytucja medyńska. Ustalała stosunki między wszystkimi mieszkającymi w Medynie grupami ludności. Naczelną zawartą w niej zasadą było respektowanie tradycyjnych praw wszystkich ludzi („zgodnie ze swoim obyczajem”).

W 622 r. doszło do hidżry (wyemigrowania, wyjścia) Mahometa z Mekki do Medyny. Powodem były prześladowania i ataki ze strony Arabów, tradycjonalistów mekkańskich, buntujących się przed przyjęciem islamu w miejsce lokalnych bóstw. Dla arabskiej elity Mekki niebezpieczne były również poglądy społeczne Mahometa, który głosił równości wszystkich ludzi.

W Medynie nastąpiło rozwinięcie koncepcji religijnych Mahometa. Powstała tu koncepcja ummy (gminy) – społeczności wiernych – i jej organizacji. Według tej idei wszyscy, którzy wierzą w jednego Boga – Allaha – stanowią jedną grupę społeczną. Wiara ta

Cechy charakterystyczne islamu:

• brak grzechu pierworodnego; • nieuznawanie religii za sprawę prywatną; • brak podziału na sferę sacrum i profanum; • brak akceptacji dla zróżnicowania społecznego; • odrzucenie przywilejów z racji urodzenia, dziedziczenia, statusu społecznego, rasy i bogactwa; • brak sakramentów i kapłaństwa (odrzucenie kapłańskiego pośrednictwa między wiernymi a Bogiem) – zgodnie z powiedzeniem „Mahomet sam dla siebie Konstantynopolem”; • zastąpienie duchownych takimi funkcjami jak nauczyciele, przewodnicy, uczeni w teologii i w prawie; • zasada: „państwo kościołem, a kościół państwem”.

Źródła islamu – Koran i sunna Koran

• stanowi objawione słowo boże, świętą księgę islamu; • spisany kilkanaście lat po śmierci Mahometa, zawiera jego autentyczne wypowiedzi dotyczące spraw wiary;

podstawy wiedzy o islamie • ma zasadnicze znaczenie dla islamu jako religii i cywilizacji; • stanowi podstawę wszystkich elementów islamu: jego prawa, ustroju społecznego, politycznego i religijnego, kultury, sztuki i nauki; • przenika wszystkie aspekty życia muzułmanów; • jest najwyższym autorytetem – we wszystkim należy mu się pełne oddanie i posłuszeństwo; • nie ma możliwości jego modyfikowania (możliwe są interpretacja i wykładnia); • tekst Koranu dzieli się na sury (rozdziały), te zaś dzielą się na ajaty (wersety); • chronologicznie wyróżniamy sury mekkańskie i medyńskie: * sury mekkańskie (odnoszą się do życia Mahometa w Mekce): zawierają zasady wiary, wizje eschatologiczne (początek i koniec świata, stworzenie człowieka, raj, piekło itd.); * sury medyńskie (odnoszą się do życia Mahometa w Medynie): zawierają treści związane z praktyką stosowania zasad wiary i prawa; zasady dziedziczenia, małżeństwa i rozwodu oraz zasady kultu muzułmańskiego, dotyczące m.in. odmawiania modlitw, ich liczby i kierunku odmawiania.

Sunna

• interpretuje Koran; oznacza drogę, ścieżkę; • zawiera: * relacje z życia Mahometa oraz dotyczące późniejszej praktyki postępowania władców muzułmańskich, głównie z VII i VIII wieku, * regulacje natury praktycznej dotyczące życia codziennego muzułmanów (w mniejszym stopniu obejmujące sprawy natury dogmatycznej), * opis procesu rozwijania się państwa muzułmańskiego; • nie jest usystematyzowaną narracją opowiadającą o życiu Mahometa, lecz zbiorem opowieści o nim, zapisów jego wypowiedzi, wydarzeń z jego życia;

• została zgromadzona w ponad 100 lat po śmierci Mahometa; • dzieli się na hadisy, czyli „relacje, sprawozdania, opowieści, opowiadania”; • jest jednym z czterech źródeł prawa islamu zwanego szariatem (stąd przede wszystkim jej znaczenie w kulturze islamu).

Relacje Koran – sunna

Koran jest źródłem pierwszorzędnym, gdyż jest słowem bożym, sunna zaś to opis postępowania i słowo zwykłego człowieka – Mahometa, będącego wzorem, który powinni naśladować wszyscy wierni.

filary i dogmaty ISLAMU Aby być muzułmaninem, trzeba wierzyć w podstawowe dogmaty islamu, przekazane ludziom przez Boga za pośrednictwem proroków i wysłanników, oraz wykonywać ściśle określone rytualne obowiązki regulujące życie codzienne.

5 filarów wiary

Szahada – wyznanie wiary w jednego Boga • Wyznanie to brzmi: „Nie ma bóstwa oprócz Allaha, a Muhammad jest Jego Prorokiem”.

• Wygłoszenie szahady z przekonaniem i wobec świadków oznacza włączenie się do wspólnoty muzułmańskiej.

Salat – modlitwa • Według niektórych teologów i prawników muzułmańskich modlitwa to najważniejszy obowiązek muzułmanina.

• Islam nakazuje pięć obowiązkowych modlitw w ciągu dnia odmawianych w kierunku Mekki.

• Warunkiem jest rytualna czystość modlącego się, którą osiąga się przez tzw. ablucję (czynność oczyszczania ciała).

Saum – post • Post odbywa się w ramadanie, czyli dziewiątym miesiącu kalendarza muzułmańskiego.

• Musi go przestrzegać każdy dorosły, zdrowy muzułmanin od wschodu do zachodu słońca (dzieci nie mają obowiązku poszczenia).

• Obejmuje zakaz jedzenia, picia, palenia tytoniu oraz stosunków seksualnych.

• Okres ramadanu jest czasem przebaczenia i wewnętrznego oczyszczenia wiernego z grzechów.

Zakat – jałmużna • Interpretowana jest jako sposób urzeczywistnienia sprawiedliwości społecznej, aby każdy wierny mógł korzystać z dóbr stworzonych przez Boga. Jałmużnę, zazwyczaj w wysokości 2,5 procent posiadanego majątku, powinni przekazywać muzułmanie na ścisle określone cele, m.in. na pomoc ubogim, sierotom, podróżnym.

Pielgrzymka (hadż) do Mekki • Przyjmuje się, że pielgrzymkę do Mekki powinien odbyć każdy muzułmanin przynajmniej raz w życiu.

• Jest obowiązkowa tylko w przypadku, gdy pozwalają na nią warunki zdrowotne i finansowe.

Dogmaty islamu

1. Wiara w jednego Boga: • Słowo Allah po arabsku znaczy Bóg.

• To ten sam Bóg, który czczony jest w judaizmie i chrześcijaństwie, tylko inaczej rozumiany.

• Muzułmanie zdecydowanie i jednoznacznie odrzucają chrześcijański dogmat Trójcy Świętej.

• Można się modlić tylko do Boga – odrzuca się kult świętych czy jakichkolwiek innych osób.

• Mahomet jest dla ludzi wzorem do naśladowania, ale jest tylko człowiekiem. Nie można się do niego modlić.

2. Wiara w anioły: • Aniołowie zostali stworzeni przez Boga ze światła 17

podstawy wiedzy o islamie i są istotami bezcielesnymi.

• Tak jak ludzie są istotami rozumnymi.

• Na ziemi wspierają ludzi w trudnych sytuacjach i chronią ich.

3. Wiara w święte księgi: Torę, Ewangelię, Koran.

4. Wiara w wysłanników Boga (od Adama przez Jezusa po Mahometa).

5. Wiara w Dzień Sądu Ostatecznego, raj, piekło oraz przeznaczenie.

Prawo muzułmańskie – szariat • Szariat to zespół przepisów, do których musi się stosować muzułmanin czy muzułmanka, jeśli chce pozostawać w zgodzie z zasadami swojej wiary.

• Źródłami szariatu są Koran i sunna.

• Prawo muzułmańskie jest typowym prawem religijnym wywodzącym się z boskiego objawienia.

• Nie ma rozróżnienia na prawo kanoniczne i cywilne.

• Szariat to prawo cywilne, handlowe, karne i konstytucyjne w jednym.

Funkcjonowanie szariatu w krajach islamskich ogranicza się obecnie do małżeństw, rozwodów i spadków.

W pozostałych kwestiach obowiązuje współczesne ustawodawstwo, zwykle wzorowane na zachodnim.

Dlaczego nie można szariatu zestawiać z prawem europejskim i kościelnym?

• Prawo muzułmańskie obejmuje w praktyce wszystkie strefy życia człowieka (sprawy doczesne i religijne).

• Kwestie czysto moralne – zasady etyki i poprawnego zachowania się – również stanowią część prawa muzułmańskiego.

• Powiązanie prawa z zagadnieniami religijnymi sprawia, że pozostaje ono w ścisłej zależności od teologii muzułmańskiej.

18

• Prawo muzułmańskie ogranicza udział człowieka w jego tworzeniu. Jest ono raz na zawsze ustalone, niezmienne, a zadaniem człowieka może być tylko jego interpretowanie i objaśnienie.

Główne odłamy islamu Sunnizm

Sunnizm jest głównym nurtem islamu, skupiającym około 90 procent muzułmanów. Sunnitów inaczej określa się jako „ludzi tradycji i wspólnoty” (arab. ahl as-sunna wa al-dżama’a) i stąd pochodzi ich nazwa (a nie od sunny Mahometa, którą uznają również szyici).

Szyizm

Jest to odłam islamu, który wyłonił się w wyniku sporu o władzę w społeczności muzułmańskiej. Skupia około 10 procent wyznawców islamu i dzieli się na liczne ugrupowania. Szyici różnią się od sunnitów elementami kultu (np. święto Aszura), świętami i koncepcją władzy.

Państwa z większością szyicką to Azerbejdżan, Bahrajn, Irak i Iran. Znaczne mniejszości szyickie zamieszkują również Jemen i Liban.

Islam a chrześcijaństwo i judaizm Islam wyróżnia pewne grupy ludzkie w oparciu o kryterium, jakim jest odmienne odnoszenie się do objawionej prawdy: • muzułmanów – czyli tych, którzy rozpoznali prawdę pochodzącą od Boga i podążyli za nią; • „Ludzi Księgi” – chrześcijan i Żydów, którzy opierają się częściowo na prawdzie, częściowo zaś na jej zniekształceniach; • ludzi niewierzących w Boga, w sprawy ostateczne

itd., czyli ateistów i agnostyków, podążających za swoimi wyobrażeniami na temat prawdy, rzeczywistości czy szczęścia.

Co łączy muzułmanina z chrześcijaninem i wierzącym Żydem?

• wiara w Boga – Bóg jako stwórca człowieka i całego świata, wspólne odwoływanie się przynajmniej do niektórych postaci istotnych ze względu na historię religijną ludzkości – są to np. prorocy Abraham (Ibrahim), Noe (Nuh), Lot (Lut); • odwoływanie się do koncepcji objawienia bożego; • wiara w Księgi (Tora, Ewangelia, Koran) pochodzące od Boga, zawierające pouczenie, ukazujące człowiekowi słuszną drogę postępowania itd.; • wiara w świat niewidzialny, niepostrzegany zmysłowo (np. w istnienie aniołów); • wiara w życie ostateczne; • uznanie bardzo wielu wspólnych wartości (np. poszanowanie życia); • podobne spojrzenie na pewne istotne kwestie społeczne, m.in na funkcjonowanie rodziny, relacje między rodzicami i dziećmi, a także na relacje między człowiekiem a przyrodą – odwołujące się do koncepcji realizowania woli Boga.

Kalendarz muzułmański. Święta Wyznawcy islamu liczą czas począwszy od hidżry, czyli emigracji Proroka z Mekki do Medyny w 622 r. Jest to początek ery muzułmańskiej. Muzułmanie posługują się kalendarzem księżycowym, co oznacza, że podstawą podziału czasu są fazy księżyca. Kalendarz muzułmański nie pokrywa się z kalendarzem gregoriańskim (słonecznym) – rok jest w nim krótszy od roku gregoriańskiego o jedenaście dni (33 lata księżycowe odpowiadają 32 słonecznym). Ponadto, podobnie jak w judaizmie, w islamie dzień nie rozpoczyna się rankiem, lecz wraz z zachodem słońca. W świecie muzułmańskim używa

podstawy wiedzy o islamie się również kalendarza gregoriańskiego.

Rok księżycowy składa się z 12 miesięcy liczących po 29 lub 30 dni: I. Muhharam (30 dni): • 1. dzień muhharama – początek nowego roku muzułmańskiego. Zwany jest Dniem Odpuszczenia Win. Nie jest to święto obchodzone przez wszystkich wyznawców islamu, ponieważ nie ustanowił go Mahomet (pomijają je m.in. muzułmanie w Arabii Saudyjskiej i w krajach Zatoki Perskiej).

Ci, którzy ów dzień obchodzą, dzielą się w tym czasie słodyczami i opowiadają sobie historie z życia Proroka, jego rodziny i towarzyszy.

• 10 muhharama – najważniejsze święto szyickie Aszura, obchodzone dla upamiętnienia śmierci imama Al-Husajna, który w 680 r. został zamordowany przez wojska kalifa umajjadzkiego pod Karbalą. Na obchody Aszury składają się procesje i przedstawienia pasyjne (tzw. tazija). Pielgrzymi zmierzający do grobu Al-Husajna płaczą i zawodzą, część mężczyzn biczuje się do krwi.

II. Szafar (29 dni).

III–IV. Rabi al-awwal (30 dni) oraz rabi at-tani (29 dni) – dwa miesiące jesienne: • 12 rabi al-awwala – święto urodzin Mahometa. Zaczęto je obchodzić około XI w. w Egipcie. Sunnici wspominają w tym dniu zarówno narodziny, jak i śmierć Proroka. W meczetach recytuje się opiewające go poematy.

V–VI. Dżumada al-ula (30 dni), dżumada al-ahira (29 dni) VII. Radżab (30 dni): • 27 radżaba – Noc Wniebowstąpienia – święto upamiętniające nocną podróż Proroka z Mekki do Jerozolimy i jego wniebowstąpienie.

VIII. Szaban (29 dni): • noc z 14 na 15 szabana – Noc Niewinności – święto odpuszczenia grzechów. Muzułmanie błagają wtedy Boga o przebaczenie win i proszą o błogosławieństwo, aby następny rok mogli przeżyć bez grzechu.

IX. Ramadan (30 dni): • Na ramadan przypada obowiązkowy post muzułmański. Według tradycji muzułmańskiej w tym miesiącu Mahometowi został objawiony Koran. Przez 30 dni zdrowych i dorosłych wyznawców islamu od wschodu do zachodu słońca obowiązuje post: nie mogą jeść, pić, stosować używek oraz odbywać stosunków płciowych. Po zachodzie słońca wszyscy zasiadają do pierwszego posiłku (iftar). Później przez całą noc muzułmanie odwiedzają się nawzajem, świętują w domu lub w miejscach publicznych. Post stanowi symbol oczyszczenia religijnego, głębokiej dyscypliny duchowej, a także triumfu umysłu nad materią. Są z niego zwolnieni niedołężni starcy, nieuleczalnie chorzy, dzieci, kobiety w ciąży i karmiące, podróżni, a także ludzie wykonujący ciężkie prace (np. branża budowlana). Ramadan kończy się świętem Id al-Fitr.

• 27. noc ramadanu – Noc Siły/Przeznaczenia – upamiętnia objawienie pięciu pierwszych wersetów 97. sury, zatytułowanej Przeznaczenie. W czasie święta muzułmanie recytują Koran i dziękują Bogu za dar koranicznego objawienia.

X. Szawwal (29 dni): • 1 szawwala – Święto Przerwania Postu (Id al-Fitr). Święto trwa trzy dni i jest czasem, w którym muzułmanie kierują do Boga modły dziękczynne za umożliwienie przetrwania czasu postu i przebaczenie wszystkich grzechów. W ramach obchodów wyznawcy islamu spotykają się na wspólnej modlitwie w meczecie, odwiedzają również przyjaciół i rodzinę. W dni świątecznie muzułmanie składają sobie życzenia i obdarowują się prezentami oraz spełniają obowiązek jałmużny.

XI. Zu al kada (30 dni).

XII. Zu al hidżdża (29 lub 30 dni): • 10-13 zu al-hidżdży – Święto Ofiarowania (Id al-Adha) rozpoczyna się w dzień zakończenia rytualnej pielgrzymki do Mekki i trwa cztery dni.

To największe święto islamskie. Pierwszego dnia

jego obchodów muzułmanie składają ofiary ze zwierząt (głównie z kóz i owiec). Rytuał wykonuje się na pamiątkę ofiary Ibrahima, który chciał poświęcić Bogu swego syna Ismaela. Mięso ubitych zwierząt dzieli się na trzy równe części, tak aby jedną z nich oddać potrzebującym, jedną krewnym, a resztę spożyć na wspólnej uczcie. W tych dniach muzułmanie odwiedzają meczety, recytują Koran, rozdają sobie prezenty oraz przekazują datki na pomoc potrzebującym.

KOBIETA W ISLAMIE Islam uznaje poprzednie religie objawione: judaizm i chrześcijaństwo. Podobnie jak one uznaje m.in. pochodzenie człowieka od Adama i Ewy, jednak nie przypisuje Ewie głównej roli w popełnionym przez Adama grzechu: zgodnie z Koranem Ewa nie namawiała ani nie doprowadziła do grzechu. Pierwszym odpowiedzialnym za grzech był Adam.

W Koranie kobieta i mężczyzna opisani są na równi jako stworzone przez Boga osoby, które tak samo winny wypełniać obowiązki religijne i czynić dobro. Obie płci mają obowiązek wzajemnie się uzupełniać.

Kobieta

• może włączyć się do życia społecznego, kształcić się czy pracować poza domem; • na równi z mężczyzną ma prawo do ochrony swojej godności i honoru; • jest równa mężczyźnie w kompetencjach i swobodzie w dysponowaniu majątkiem (może być właścicielką, prowadzić transakcje kupna-sprzedaży itd.); • może się czynnie angażować w życie polityczne; • na równi z mężczyzną posiada prawo do wykształcenia, zdobywania wiedzy oraz nauczania; • posiada prawo dziedziczenia po bliskich oraz do 19

podstawy wiedzy o islamie decydowania w różnych sprawach, jak np. w zawieraniu małżeństwa.

Małżeństwo

W Koranie istnieje wers dopuszczający małżeństwo mężczyzny z czterema kobietami jednocześnie, są jednak do tego trzy zastrzeżenia. Po pierwsze, małżeństwo z kolejną żoną można zawrzeć tylko w wypadku, kiedy pierwsza żona wyrazi na nie zgodę. Po drugie, małżonki powinno się traktować tak samo. Po trzecie, obowiązkiem męża jest utrzymanie żony i zapewnienie jej godnego bytu.

Wszystko to sprawia, że wbrew powszechnym przekonaniom poligamia nie jest w świecie islamskim rozpowszechniona: szacuje się, że między 1 a 3 procent wszystkich małżeństw zawartych wśród muzułmanów to małżeństwa poligamiczne.

Hidżab

opierać się na wiedzy na temat kraju i regionu, z którego pochodzi dana osoba. Wynika to z różnorodności świata arabsko-muzułmańskiego. Nie ma jednego, gotowego kanonu zasad zachowania wobec muzułmanów. Często coś, co uznajemy za zakazy czy nakazy religijne, to naleciałości kulturowe wynikające ze specyfiki danego kraju lub regionu i nie mające nic wspólnego z wyznawaną religią.

• Witając się (i żegnając), nie podajemy ręki osobie płci przeciwnej – wystarczy powitać się słownie („cześć”, „dzień dobry”, „do widzenia”).

• Nie proponujemy dań zawierających wieprzowinę (jak i produktów mających w składzie żelatynę, w tym mogących ją zawierać słodyczy i jogurtów) oraz napojów alkoholowych i innych używek (zakazy koraniczne). Papierosy nie są jednoznacznie zabronione przez religię, choć ich używanie jest powszechnie uznawane za szkodliwe i z tego powodu nie jest wskazane.

• Kobieta niemuzułmanka nie ma obowiązku zakrywania włosów w obecności muzułmanów (wyjątek stanowi obecność w meczecie podczas modlitwy).

• W miesiącu postu (ramadan) nie proponujmy (przed zachodem słońca) wspólnego spożywania posiłków i napojów (muzułmanów w tym czasie obowiązuje ścisły post).

• Nie proponujemy udziału w grach hazardowych oraz oprocentowanych kredytów (lichwa), gdyż są one objęte zakazami koranicznymi.

Jest to noszona przez muzułmanki chusta zasłaniająca włosy. W szerszym rozumieniu to skromny ubiór oraz podział przestrzeni na męską i żeńską. Obowiązek skromnego ubierania się przez muzułmanki można znaleźć w Koranie, a odpowiedzialność za przyzwoite zachowanie (spuszczanie wzroku, ubiór zakrywający kluczowe, dostępne tylko dla współmałżonka partie ciała) rozłożona jest równo po stronie mężczyzny i kobiety.

Według tradycji dziewczęta od pierwszej miesiączki powinny zacząć nosić chustę w obecności mężczyzn niebędących najbliższymi krewnymi. W przeszłości noszenie hidżabu było zakazane w takich państwach jak Iran, Turcja i Tunezja.

Jak się zachowywać?

W ostatnich latach fundamentalizm, choć nie jest zjawiskiem zarezerwowanym dla islamu, coraz częściej kojarzony jest właśnie z tą religią. Terroryzm zaś utożsamia się z fundamentalizmem muzułmańskim,

Poznając muzułmankę czy muzułmanina, pamiętajmy o kilku podstawowych sprawach: • Unikajmy generalizowania – nasz sposób zachowania się w stosunku do muzułmanów powinien 20

Ekstremizm muzułmański

pomimo że fundamentaliści w rzeczywistości stanowią niewielki odsetek wszystkich muzułmanów.

Od 2014 r. opinia publiczna sukcesywnie informowana jest o działalności tzw. Państwa Islamskiego (ang. ISIS).

Doszło wówczas do rozłamu w Al-Kaidzie, w wyniku którego organizację tę opuściło jej irackie przedstawicielstwo, kierowane przez Abu-Bakra al-Baghdadiego (obecnie przywódca ISIS). Przyjęło ono nazwę: Islamskie Państwo w Iraku i Lewancie (ang. IPIL). IPIL opanowało następnie część obszarów Syrii i Iraku, ogłosiło powstanie kalifatu i zmieniło nazwę na Państwo Islamskie.

Według szacunków CIA oddziały ISIS liczą ok. 30 tysięcy ludzi i odnoszą sukcesy wojskowe w Syrii i Iraku.

Obecnie w świecie muzułmańskim ISIS jest znacznie popularniejsze od nielicznej Al-Kaidy, skoncentrowanej w Afganistanie i Pakistanie. Jego działania burzą ład polityczny w regionie i budzą uzasadnione obawy w innych krajach arabskich, które boją się, że tzw. Państwo Islamskie będzie próbowało zdobyć kontrolę nad kolejnymi obszarami Bliskiego Wschodu. Nie jest ono, w przeciwieństwie do Al-Kaidy, organizacją stricte terrorystyczną, a jego ambicje obejmują dalszą ekspansję terytorialną i utrzymanie kontroli nad zdobytymi już terenami.

Z badań przeprowadzonych w styczniu i lutym br. przez brukselską agencję Burson-Marsteller wśród młodych kobiet i mężczyzn z krajów arabskich (m.in. z Arabii Saudyjskiej, Jemenu, Egiptu i Maroka) wynika, że ok.

50 procent respondentów uważa ISIS za „przeszkodę dla regionu”, 13 procent poparłoby ISIS, „gdyby nie stosowało tyle przemocy”, 25 procent zaś nie widzi żadnego wytłumaczenia dla przyłączających się do tej organizacji1.

1 – Zob. Co młodzi Arabowie sądzą o ISIS?, http://www.polskieradio.pl.

prawo azylowe

ochrona prawna uchodźców i uchodźczyń w polsce Ewa Jupowiecka Doktor kulturoznawstwa, edukatorka, ekspertka w dziedzinie edukacji międzykulturowej i antydyskryminacyjnej.

Od wielu lat współpracuje z organizacjami pozarządowymi zajmującymi się problematyką dotyczącą praw człowieka, przeciwdziałania wykluczeniu i dyskryminacji, animacją kultury, aktywizacją społeczną i integracją.

Pracuje w Stowarzyszeniu na Rzecz Integracji Społeczeństwa Wielokulturowego NOMADA jako asystentka i tłumaczka międzykulturowa rodzin romskich migrantów mieszkających we Wrocławiu oraz trenerka i ekspertka ds. uchodźców w projekcie „Marhaba – bo warto przekraczać różne granice”.

Uchodźcy i imigranci ekonomiczni

Najczęściej przywoływanym rozróżnieniem pojawiającym się w debacie publicznej na temat przyjmowania uchodźców, mającym również konsekwencje prawne, jest podział na uchodźców i migrantów ekonomicznych1 . Jest on związany z motywacją osób opuszczających swój kraj i obowiązkami państw przyjmujących wobec nich. Migrantów możemy również podzielić na: dobrowolnych i przymusowych.

Do pierwszej grupy zalicza się m.in. migrantów ekonomicznych, czyli osoby, które decydują się na migrację w celu poprawienia jakości swojego życia w wymiarze ekonomicznym i społecznym. Migrantom i migrantkom ekonomicznym nie przysługuje ochrona międzynaro-

dowa, należy jednak pamiętać, że motywy wyjazdu są często związane z dramatyczną sytuacją gospodarczą w kraju pochodzenia, niemożnością podjęcia tam pracy i brakiem jakiegokolwiek bezpieczeństwa socjalnego.

Uchodźcą czy uchodźczynią jest natomiast osoba, która – zgodnie z art. 1A ust. 2 konwencji genewskiej z 1951 r.2 – na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania, nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa.

Migrantki i migranci dobrowolni podlegają procedurze pobytowej i mogą ubiegać się o zezwolenie na pobyt, podczas gdy przymusowi objęci są procedurą azylową i mogą ubiegać się o udzielenie ochrony międzynarodowej.

Co to oznacza?

Procedura azylowa jest związana z przyznaniem: • azylu, • statusu uchodźcy, • ochrony uzupełniającej.

• pobytu stałego/statusu rezydenta długoterminowego UE. W przypadku odmowy udzielenia ochrony i wszczęcia procedury powrotowej zainteresowana osoba może ubiegać się o: • pobyt humanitarny (więcej na str. 26), • pobyt tolerowany (więcej na str. 26).

W razie decyzji odmownej zostaje ona zobowiązana do powrotu.

Hierarchia przepisów migracyjno-azylowych UE: 1. Pakiet azylowy: • dyrektywy: * kwalifikacyjna, * proceduralna, * recepcyjna, • rozporządzenie „Dublin III”.

2. Przepisy Schengen: • Układ z Schengen * Kodeks graniczny Schengen,

Procedura pobytowa wiąże się z przyznaniem: • wizy/pobytu czasowego,

1 – Tekst napisany na podstawie szkolenia przeprowadzonego 12 marca 2016 r. przez Adama Chmurę ze Stowarzyszenia Interwencji Prawnej dla Koalicji Wrocław Wita Uchodźców.

2 – Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie 28 lipca 1951 r., http://isap.sejm.gov.pl.

21

prawo azylowe Ochrona międzynarodowa migrantów i migrantek w Polsce

z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju.

• spełniają warunki do nadania statusu uchodźcy, • nie spełniają warunków do nadania statusu uchodźcy, ale kwalifikują się do uzyskania ochrony uzupełniającej.

Ową grupę społeczną muszą identyfikować cechy stałe – mogą ją tworzyć np. członkowie i członkinie rodzin bojowników, mniejszości seksualne. Status uchodźcy nie jest nagrodą za prześladowanie3, przyznaje się go, aby uchronić cudzoziemca lub cudzoziemkę przed prześladowaniem po powrocie do kraju. Sprawcą prześladowań nie musi być organ państwa, istotne jest udowodnienie, że dane państwo nie chroni przed prześladowaniem.

Status uchodźcy nadaje się także małoletniemu dziecku cudzoziemca, który uzyskał status uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej, urodzonemu na jej terytorium4.

Ochrona międzynarodowa jest udzielana na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej osobom, które:

Status uchodźcy – co oznacza i komu przysługuje?

Status uchodźcy jest formą ochrony międzynarodowej, zapewniającą prawo do: • pobytu w Polsce, • podróżowania za granicę, • pracy, • prowadzenia działalności gospodarczej, • świadczeń pomocy społecznej, • nauki, • ubezpieczenia zdrowotnego, • pomocy integracyjnej, • ubiegania się o obywatelstwo polskie.

Uchodźcą w rozumieniu prawa polskiego jest osoba fizyczna bez polskiego obywatelstwa znajdująca się poza granicami państwa swojego pochodzenia lub swojego dotychczasowego pobytu, która z uwagi na uzasadnioną obawę przed prześladowaniem

Zgodnie z przepisami dublińskimi, państwem odpowiedzialnym za przyznanie ochrony międzynarodowej uchodźcy jest pierwszy kraj UE, do którego wjechał (obecnie zasada ta nie dotyczy np. Grecji). Osoby, które złożyły wniosek w Polsce, są zobowiązane do przebywania na terytorium RP i jeśli wyjadą do innego państwa, zostaną z powrotem odesłane do Polski.

Ochrona uzupełniająca

Zgodnie z art. 15 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE, ochrona uzupełniająca udzielana jest osobie, która w przypadku powrotu do kraju pochodzenia może doznać tam poważnej krzywdy w postaci: • wykonania kary śmierci lub egzekucji, • poddania torturom bądź nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu, • poważnego i zindywidualizowanego zagrożenia dla życia lub zdrowia wynikającego z powszechnego stosowania przemocy wobec ludności cywilnej w sytuacji międzynarodowego lub wewnętrznego konfliktu zbrojnego5.

Wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej rozstrzyga w pierwszej instancji Szef Urzędu ds. Cudzoziemców6.

3 – Danuta Frey, Status uchodźcy nie jest nagrodą za prześladowanie, w: „Rzeczpospolita”, 2 lutego 2009, http://archiwum.rp.pl.

4 – Kto może złożyć wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej, http://udsc.gov.pl.

5 – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony, http://eur-lex.europa.eu.

6 – Ibidem.

AKTY PRAWA MIędzynarodowego i krajowego 22

• Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z 1991 r. nr 119, poz. 515 i 516), • Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku 31 stycznia 1967 r. (Dz. U. z 1991 r. nr 119, poz. 517 i 518), • Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 i 285) z 1995 r. nr 36, poz. 175, 176 i 177, z 1998 r. nr 147, poz. 962 oraz z 2002 r. nr 127, poz. 1084), • Ustawa z 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2003 r. nr 128, poz. 1176 z późn. zm.).

prawo azylowe Procedura ubiegania się o udzielenie ochrony międzynarodowej Krok 1 – wniosek Osoba ubiegająca się o udzielenie ochrony międzynarodowej składa wniosek o nadanie statusu uchodźcy w odpowiednim organie Straży Granicznej. Jeśli zachodzi taka potrzeba, przy rozmowie obecny jest tłumacz języka, którym posługuje się wnioskodawca lub wnioskodawczyni. Wniosek wypełniany jest na granicy w języku polskim przez funkcjonariusza Straży Granicznej i przekazywany (w ciągu 48 godzin) do Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców. Wnioskiem mogą zostać objęte niepełnoletnie dzieci osoby wnioskującej oraz małżonek lub małżonka, jeśli wyrazi na to pisemną zgodę. Podczas składania wniosku należy okazać wszystkie posiadane dokumenty (w tym dokumenty tożsamości i podróży) oraz wszystkie posiadane dowody, które mogą potwierdzać sytuację osoby składającej wniosek, jak również wszelkich osób, których on dotyczy.

Wnioskodawca jest informowany na piśmie i w języku dla niego zrozumiałym o zasadach i trybie postępowania w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej oraz o swoich prawach i obowiązkach, jak również o przysługującej pomocy socjalnej i medycznej oraz nieodpłatnej pomocy prawnej.

Przyjęcie wniosku rozpoczyna procedurę jego rozpatrzenia. Na potwierdzenie tego faktu każda dorosła osoba otrzymuje dokument TZTC – Tymczasowe Zaświadczenie Tożsamości Cudzoziemca, które potwierdza jej tożsamość i uprawnia ją oraz jej małoletnie dzieci, których dane zostały we wniosku wpisane, do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej7.

Wnioskodawca lub wnioskodawczyni musi zgłosić się do ośrodka recepcyjnego w terminie 2 dni od złożenia wniosku.

Krok 2 – wywiad statusowy Przesłuchanie (wywiad) w Urzędzie ds. Cudzoziemców dotyczy przyczyn wyjazdu z kraju pochodzenia. Przesłuchanie jest najważniejszym elementem procedury azylowej, podczas którego wnioskodawca lub wnioskodawczyni może przedłożyć dowody na to, że spełnia warunki do nadania statusu uchodźcy. Urzędnik zapoznaje się z indywidualną historią osoby ubiegającej się o ochronę międzynarodową oraz weryfikuje otrzymane informacje na podstawie wiedzy o kraju jej pochodzenia.

Ważne, aby podczas wywiadu zapewnione było kompetentne tłumaczenie. Osoba ubiegająca się o ochronę może także być reprezentowana przez pełnomocnika lub pełnomocniczkę, korzystać z pomocy prawnej, a jeśli wymaga tego sytuacja (np. w przypadku ofiary przemocy) – również psychologicznej. Po przesłuchaniu migrant lub migrantka otrzymuje kopię protokołu przesłuchania.

Krok 3 – decyzja Postępowanie o nadane statusu uchodźcy kończy się wydaniem przez Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców jednej z następujących decyzji: • o nadaniu statusu uchodźcy, • o odmowie nadania statusu uchodźcy i udzieleniu ochrony uzupełniającej, • lub o odmowie udzielenia ochrony międzynarodowej i obowiązku opuszczenia Polski.

Decyzja zostaje wydana na piśmie i doręczona wnioskodawcy na adres, który podaje jako miejsce aktualnego pobytu. Od decyzji Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców,

7 – W jaki sposób złożyć wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej?, http://udsc.gov.pl/.

8 – Pierwsze kroki w Polsce, http://udsc.gov.pl/.

9 – Ibidem.

poza decyzją nadającą status uchodźcy, można odwołać się do Rady ds. Uchodźców. Odwołanie wnosi się za pośrednictwem Szefa Urzędu w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji lub jej ogłoszenia. Wskazany termin ulega skróceniu do 5 dni, jeżeli odmowa nadania statusu uchodźcy nastąpiła z uwagi na oczywistą bezzasadność wniosku. Rada może podjąć decyzję o: nadaniu statusu uchodźcy, udzieleniu ochrony uzupełniającej, przekazaniu sprawy do ponownego rozpatrzenia lub utrzymać w mocy decyzję o obowiązku opuszczenia Polski. W przypadku decyzji Rady o wszczęciu procedury powrotowej sprawa kierowana jest do Straży Granicznej, która może udzielić zgodę na pobyt ze względów humanitarnych lub pobyt tolerowany bądź zdecydować o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu.

Na decyzję Rady ds. Uchodźców w terminie 30 dni od dnia jej doręczenia można wnieść skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (ul. Jasna 2/4, 00-013 Warszawa)8.

Postępowanie o udzielenie ochrony międzynarodowej zostanie umorzone, gdy wnioskodawca lub wnioskodawczyni: • złoży oświadczenie o cofnięcie wniosku, • nie zgłosi się do ośrodka recepcyjnego (w Białej Podlaskiej lub Dębaku) w ciągu 2 dni od złożenia wniosku, • opuści ośrodek dla cudzoziemców na dłużej niż 7 dni bez podania uzasadnionej przyczyny, • nie wskaże innego adresu, pod którym będzie przebywać, • opuści terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, nie stawi się na przesłuchanie.

Na wniosek migranta lub migrantki złożony w ciągu 9 miesięcy od dnia wydania decyzji o umorzeniu postępowania, decyzja o umorzeniu zostanie uchylona i postępowanie zostanie podjęte na nowo9.

23

prawo azylowe Formy pomocy socjalnej dla migrantów i migrantek ubiegających się o udzielenie ochrony międzynarodowej: • zakwaterowanie w ośrodku dla cudzoziemców ubiegających się o udzielenie ochrony międzynarodowej, • świadczenia pieniężne na pokrycie kosztów przebywania na terytorium RP poza ośrodkiem, • nauka języka polskiego organizowana w ośrodku, • pomoc w organizacji powrotu do kraju pochodzenia lub przeniesienia do innego kraju odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku, • bezpłatna podstawowa opieka zdrowotna, • bezpłatne tłumaczenie dokumentacji medycznej na wniosek osoby przebywającej w ośrodku dla cudzoziemców.

Prawo do edukacji

Dzieci cudzoziemskie mają takie same prawa do korzystania z nauki jak te z obywatelstwem polskim. Nauka do ukończenia osiemnastego roku życia jest obowiązkowa.

Zasady podejmowania nauki przez cudzoziemców i cudzoziemki w polskich szkołach są określone przepisami art. 94a ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572 ze zm.) oraz rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 30 lipca 2015 r. w sprawie warunków i trybu przyjmowania do publicznych przedszkoli, innych form wychowania przedszkolnego, szkół i placówek osób niebędących obywatelami polskimi oraz obywateli polskich, którzy pobierali naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw, a także organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć wyrównawczych oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia (Dz. U. z 2015, poz. 1202)10.

10 – Informacja o kształceniu cudzoziemców w polskim systemie oświaty, https://men.gov.pl/.

24

Prawo do pomocy społecznej – pomoc integracyjna Zasady udzielania pomocy integracyjnej dla osób posiadających status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą reguluje rozdział V ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2008 r. nr 115, poz. 728 z późn. zm.) oraz rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 9 marca 2009 r. w sprawie udzielania pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą (Dz. U. nr 45, poz. 366).

Pomoc integracyjna obejmuje: • świadczenia pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego, w wysokości od 446 do 1175 zł miesięcznie na osobę (przy czym wysokość świadczeń jest uzależniona od indywidualnej sytuacji uchodźcy i liczby osób w rodzinie, natomiast wysokość świadczeń w drugim półroczu trwania programu integracyjnego jest nieco niższa niż w pierwszym);

• opłacanie składki na ubezpieczenie zdrowotne określonej w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia; • specjalistyczne poradnictwo socjalne11.

Po otrzymaniu statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej należy w ciągu 60 dni od decyzji złożyć do odpowiedniego Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie (PCPR)12 wniosek o pomoc w ramach indywidualnego programu integracyjnego (IPI). Pracownik socjalny PCPR przeprowadza wtedy wywiad środowiskowy z rodziną cudzoziemską, a następnie wspólnie z nią konstruuje IPI. W jego ramach przyznaje się pomoc integracyjną na 12 miesięcy. Program określa wysokość, zakres i formy wsparcia oraz wzajemne zobowiązania cudzoziemca i PCPR. Udzielając pomocy w uzyskaniu mieszkania, PCPR współdziała z właściwymi wojewodą i gminą, uwzględniając w miarę możliwości wybór miejsca dokonany przez cudzoziemca. Rezygnacja ze wskazanego miejsca zamieszkania w okresie trwania IPI oznacza wycofanie się z realizacji programu. Zmianę taką dopuszcza się w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

11 – Pomoc integracyjna dla uchodźców oraz osób posiadających ochronę uzupełniającą, https://www.mazowieckie.pl.

12 – We Wrocławiu pomocy integracyjnej uchodźcom udziela Zespół ds. Bezdomnych i Uchodźców przy MOPS, ul. Zachodnia 3, http://www.mops.wroclaw.pl/formy-pomocy/pomoc-dla-uchodzcow.

Kartę pobytu wydaje się osobie, która uzyskała: • zezwolenie na pobyt czasowy, • zezwolenie na pobyt stały, • zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE, • status uchodźcy, • ochronę uzupełniającą, • zgodę na pobyt ze względów humanitarnych.

karta pobytu

Karta pobytu, w okresie jej ważności, potwierdza tożsamość cudzoziemca lub cudzoziemki podczas pobytu na terytorium RP oraz uprawnia, wraz z dokumentem podróży, do wielokrotnego przekraczania granicy bez konieczności uzyskania wizy.

prawo azylowe Z grupy beneficjentów docelowych IPI wykluczone są osoby ze zgodą na pobyt tolerowany lub na pobyt ze względów humanitarnych. Programy te w niewystarczającym stopniu przygotowują beneficjentów do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie polskim. Dlatego tak ważne jest wsparcie uchodźców i uchodźczyń ze strony organizacji pozarządowych i asystentów lub asystentek. Ponadto skuteczna integracja możliwa jest jedynie dzięki międzysektorowej współpracy zaangażowanych podmiotów.

Jak możesz wspierać osobę ubiegającą się o status uchodźcy 1. W imieniu osoby małoletniej pozostającej bez opieki wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej składa kurator albo przedstawiciel czy przedstawicielka organizacji międzynarodowej lub pozarządowej zajmującej się udzielaniem pomocy cudzoziemcom, w tym pomocy prawnej, jeżeli na podstawie indywidualnej oceny sytuacji tej osoby organizacja ta uzna, że może ona potrzebować takiej ochrony13.

W sprawie o rozpatrzenie wniosku o nadanie statusu uchodźcy zainteresowaną osobę może reprezentować pełnomocnik czy pełnomocniczka.

2. Wywiad statusowy: • Poinformuj osobę przygotowującą się do wywiadu, że wszystkie informacje udzielane w trakcie postępowania, w tym podczas wywiadu statusowego, są poufne i chronione przez prawo polskie. Urząd ds. Cudzoziemców nie przekazuje tych informacji

władzom i instytucjom publicznym, a także innym podmiotom dopuszczającym się prześladowań w kraju pochodzenia migranta lub migrantki.

• Wytłumacz osobie przygotowującej się do przesłuchania, że w jej interesie jest udzielenie konkretnych i wyczerpujących odpowiedzi na pytania o powody ubiegania się o ochronę międzynarodową.

Sprawy oczywiste dla osoby przesłuchiwanej nie muszą być oczywiste dla urzędnika czy urzędniczki.

• Pomóż zgromadzić wszystkie dowody potrzebne do rozpatrzenia wniosku – dokumenty, zaświadczenia, zdjęcia, nagrania, kasety VHS itp., które potwierdzą informacje podane we wniosku.

• Pomóż zebrać dowody na istniejące więzi migranta lub migrantki z Polską: życie rodzinne w Polsce, relacje towarzyskie, edukację i integrację dzieci w Polsce, a jednocześnie dowody na brak możliwości powrotu do kraju pochodzenia.

• Monitoruj postępowanie – jeśli po przesłuchaniu pojawią się nowe, ważne okoliczności czy dowody w sprawie, jak najszybciej należy skontaktować się z Departamentem Postępowań Uchodźczych. Można złożyć wniosek o przeprowadzenie dodatkowego przesłuchania lub złożyć pisemną prośbę o przesłuchanie świadka w sprawie (należy podać imię i nazwisko, adres zamieszkania i wskazać okoliczność, którą miałby potwierdzić)14.

• U pełnomocnika czy pełnomocniczki wskazana jest znajomość języka, którym posługuje się osoba składająca wniosek – umożliwia to weryfikowanie tłumaczenia podczas przesłuchania, dopytywanie, sprawdzenie rzetelności protokołu itp.

3. Pomóż zapewnić tłumaczenie podczas wizyt u lekarza.

4. Poinformuj migranta lub migrantkę, że straci status uchodźcy, jeśli dobrowolnie przyjmie ochronę państwa, którego posiada obywatelstwo (np. posługuje się paszportem kraju pochodzenia) lub ponownie osiedli się w państwie opuszczonym z powodu obawy przed prześladowaniem (np. zdecyduje się na wizytę w kraju pochodzenia).

5. Pamiętaj, że zgodnie z art. 31 Kodeksu postępowania administracyjnego organizacja społeczna może w sprawie dotyczącej innej osoby występować z żądaniem: 1) wszczęcia postępowania, 2) dopuszczenia jej do udziału w postępowaniu, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji i gdy przemawia za tym interes społeczny15.

6. Udzielaj rzetelnych informacji, pomagaj w przechodzeniu procedur i uzyskaniu świadczeń.

13 – W jaki sposób złożyć wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej?, http://udsc.gov.pl/.

14 – Pierwsze kroki w Polsce, http://udsc.gov.pl/.

15 – Ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego, http://isap.sejm.gov.pl.

25

prawo azylowe

Zgoda na pobyt ze względów humanitarnych Cudzoziemcowi lub cudzoziemce udziela się zgody na pobyt ze względów humanitarnych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli w wyniku zobowiązania do powrotu zachodziłaby jedna z okoliczności: 1. Powrót tej osoby mógłby nastąpić jedynie do państwa, w którym, w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie 4 listopada 1950 r.: • zagrożone byłoby jej prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego lub • mogłaby ona zostać poddana torturom albo nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, lub • mogłaby zostać zmuszona do pracy, lub • groziłoby jej pozbawienie prawa do rzetelnego procesu sądowego albo ukaranie bez podstawy prawnej.

2. Zobowiązanie zainteresowanej osoby do powrotu naruszałoby jej prawo do życia rodzinnego lub prywatnego w rozumieniu przepisów Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie 4 listopada 1950 r.

3. Naruszałoby ono prawa dziecka, określone w Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r., w stopniu istotnie zagrażającym jego rozwojowi psychofizycznemu16.

Osoby, którym udzielono zgody na pobyt ze względów humanitarnych, uprawnione są do wykonywania pracy bez konieczności uzyskiwania dodatkowo zezwolenia na pracę.

16 – Przesłanki pozytywne do udzielenia zgody na pobyt ze względów humanitarnych, http://udsc.gov.pl/.

Zgoda na pobyt tolerowany Zgody na pobyt tolerowany na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udziela się cudzoziemcowi lub cudzoziemce, jeżeli zachodzi jeden z warunków:

1. Zachodzą okoliczności do odmowy udzielenia tej osobie zgody na pobyt ze względów humanitarnych, a jej powrót mógłby nastąpić jedynie do państwa, w którym, w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.: • zagrożone byłoby jej prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego lub • mogłaby ona zostać poddana torturom albo nieludzkiemu bądź poniżającemu traktowaniu albo karaniu, lub • mogłaby być zmuszona do pracy, lub • mogłaby być pozbawiona prawa do rzetelnego procesu sądowego albo zostać ukarana bez podstawy prawnej.

2. Powrót jest niewykonalny z przyczyn niezależnych od organu właściwego do przymusowego wykonania decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu i od cudzoziemca.

3. Powrót może nastąpić jedynie do państwa, do którego wydanie cudzoziemca jest niedopuszczalne na mocy orzeczenia sądu albo z uwagi na rozstrzygnięcie Ministra Sprawiedliwości w przedmiocie odmowy wydania cudzoziemca17.

17 – Przesłanki do udzielenia zgody na pobyt tolerowany, http://udsc.gov.pl/.

26

inicjatywy dla uchodźców w dreźnie

po wizycie studyjnej w dreźnie Drezno jest jednym z miast partnerskich Wrocławia. To ponad półmilionowe miasto przyjęło w 2015 r. ponad 4 tysiące osób ubiegających się w Niemczech o azyl. Stolica Saksonii jest jednocześnie kolebką stowarzyszenia PEGIDA (pol. Patriotyczni Europejczycy przeciw Islamizacji Zachodu), które co tydzień organizuje wielotysięczne antyimigranckie demonstracje.

Powstają także organizacje i inicjatywy mające na celu wsparcie integracji uchodźców i migrantów ze społeczeństwem drezdeńskim. Część z nich to oddolne inicjatywy, część jest wspierana przez większe podmioty, jak związki wyznaniowe (w tym Kościół katolicki) czy instytucje kultury.

Tomasz Rudziński Pedagog, trener, wolontariusz w obozach przejściowych na Węgrzech, w Serbii oraz w Chorwacji.

rozdano około 5300 niebieskich worków z artykułami pierwszej potrzeby, takimi jak mydło, szczoteczka i pasta do zębów, czysta bielizna, maszynka do golenia itp. W planach przygotowanie specjalnego zestawu dla niemowląt.

„Dresden für Alle” („Drezno dla Wszystkich”) Nieformalna sieć założona w listopadzie 2014 r. jako przeciwwaga dla działalności stowarzyszenia PEGIDA .

Jej celem jest wsparcie społeczeństwa obywatelskiego, promocja wolontariatu i budowa wizerunku Drezna jako miasta otwartego na różnorodność.

Wartości, o jakich mówi sieć, mają swoje odzwierciedlenie również w sposobie organizacji jej struktury. Decyzje podejmowane są konsensualnie, zawsze wspólnie z osobami, które korzystają z działań koalicji.

Obecnie zrzesza ona ponad sto organizacji, stowarzyszeń, partii politycznych, związków wyznaniowych i grup nieformalnych. Jest w mieście liczącą się stroną wypowiadającą się w sprawach dotyczących uchodźców i migrantów.

Jednym z działań realizowanych i finansowanych przez „Dresden für Alle” jest projekt „BlueBags”. W jego ramach w ośrodkach dla uchodźców i uchodźczyń

tyczne są zróżnicowane: od lekcji języka niemieckiego, poprzez wydarzenia kulturalne, do pomocy prawnej i pomocy społecznej. W ramach platformy funkcjonuje również tablica ogłoszeń, gdzie można np. znaleźć wózek dla dziecka lub umówić się na wspólną grę w piłkę nożną.

Witryna dedykowana jest również wolontariuszom i wolontariuszkom. Mogą dowiedzieć się z niej, w jaki sposób i gdzie mogą pomóc.

www.dresdenfueralle.de >>

:: INICJATYWY SPOŁECZNE ::

Afeefa Społeczna platforma internetowa zbierająca w jednym miejscu oferty pomocy dla osób ubiegających się o azyl, uchodźców i migrantów przebywających w Dreźnie oraz informacje mogące przysłużyć się ich integracji z pozostałymi mieszkańcami miasta.

Większość danych umieszczona jest na interaktywnej mapie w formie kolorowych znaczników. Obszary tema-

Informacje na stronie są dostępne w dziesięciu językach, którymi posługuje się zdecydowana większość jej adresatów. Wśród nich są między innymi niemiecki, angielski, arabski, paszto, serbski, a także język tigrinia, używany w Erytrei.

Serwis działa od czerwca 2015 r., prowadzi go sieć „Dresden für Alle”.

www.afeefa.de >>

:: INICJATYWY SPOŁECZNE :: 27

inicjatywy dla uchodźców w dreźnie „Willkommen in Löbtau” („Witamy w Löbtau”) Löbtau to dzielnica Drezna, w której pod koniec 2014 r. władze postanowiły zorganizować ośrodek dla osób ubiegających się o azyl w Niemczech. W obawie przed możliwą negatywną reakcją mieszkańców, opartą o stereotypy, niewiedzę i wynikający z niej strach, w dzielnicy zawiązała się inicjatywa mająca na celu podniesienie świadomości społecznej w kwestii uchodźców oraz przygotowanie gruntu pod późniejsze działania integrujące.

Koalicja środowisk alternatywnych i Kościoła ewangelickiego otworzyła się na osoby z zewnątrz. Obecnie w sieć zaangażowanych jest kilkaset osób.

Jednym z pierwszych działań była dystrybucja wśród około 5000 gospodarstw domowych broszury zawierającej opis sytuacji polityczno-prawnej migrantów w kraju oraz rzeczywiste statystyki dotyczące tego zagadnienia. Założenie było takie, aby ubiec grupy ksenofobiczne i skrajnie prawicowe oraz wyeliminować czynniki mogące wywoływać ewentualne uprzedzenia mieszkańców do osób przyjezdnych.

Cel został osiągnięty. „Willkommen in Löbtau” stanowi znaczący głos w sprawie migrantów w dzielnicy i w mieście. Pierwszych cudzoziemców ulokowanych w ośrodku przywitało ponad sto osób. Obecnie sieć organizuje między innymi kursy nauki języka niemieckiego, wspólne treningi piłki nożnej na lokalnych stadionach, pomoc przy znalezieniu zatrudnienia, a także różne inne formy wspólnego spędzania wolnego czasu.

Sieć współpracuje z władzami lokalnymi, ale też potrafi je krytykować, np. wydała za pośrednictwem mediów 28

oświadczenie w sprawie złych warunków mieszkaniowych w obozie, co doprowadziło do ich poprawy. www.willkommen-in-loebtau.de >>

:: INICJATYWY SPOŁECZNE ::

Black Roses W styczniu 2015 r. zamordowano Khaleda Idrissa Bahraya, uchodźcę z Erytrei. Ze względu na wcześniejsze ataki neonazistów na jego mieszkanie oraz obecną w przestrzeni publicznej, w tym w mediach, retorykę rasistowską i ksenofobiczną, wyrażaną też przez skrajnie prawicowych, populistycznych polityków, uznano, że było to morderstwo spowodowane nienawiścią.

Późniejsze śledztwo tego nie potwierdziło, ale samo takie podejrzenie spowodowało, że grupa uchodźców, w tym przyjaciół Khaleda, zaczęła się organizować i powiedziała „Dość!”.

Zdecydowali się wyjść na ulicę i zaprotestować przeciwko łamaniu swoich praw, gwarantowanych w konwencji genewskiej i innych aktach prawnych dotyczących ochrony praw człowieka.

Podczas zorganizowanej 28 lutego 2015 r. kilkutysięcznej demonstracji żądali między innymi: równego traktowania wszystkich uchodźców względem prawa; nierozdzielania członków rodzin i krewnych; lepszej integracji poprzez zapewnienie kursów niemieckiego

od samego początku pobytu w kraju; zmiany prawa dotyczącego deportacji (zniesienia więzień deportacyjnych oraz deportacji do krajów o nieludzkich warunkach życia). Podczas całego protestu uchodźcy i osoby ich wspierające nękani byli przez grupy rasistowskie, w tym neonazistowskie. Protest zakończył się po trzech dniach ze względu na rosnące zagrożenie z ich strony oraz brak możliwości zagwarantowania przez policję bezpieczeństwa protestujących.

Od tego czasu grupa dalej aktywnie reprezentuje środowisko uchodźców i migrantów w walce o ich prawa. Prowadzi również audycję w lokalnej rozgłośni radiowej, w której porusza tematy dotyczące tej społeczności. www.remembering-khaled.org >>

:: INICJATYWY SPOŁECZNE ::

Dresden-Balkan-Konvoi Grupa aktywistów i aktywistek, która od końca 2015 r. organizuje regularne zbiórki i transporty pomocy materialnej dla uchodźców i migrantów na tzw. bałkańskim szlaku. Na miejscu gotuje posiłki dla około tysiąca osób dziennie.

Na swoim fanpage’u publikuje aktualne informacje o sytuacji w tamtejszych obozach. facebook.com/ddbalkankonvoi >>

:: INICJATYWY SPOŁECZNE ::

inicjatywy dla uchodźców w dreźnie Elixir Inicjatywa „Elixir” została założona w styczniu 2016 r. przez dziesięć osób, które chciałyby otworzyć dom dla uchodźców i drezdeńczyków, zamieszkiwany na zasadach cohousingu. Walczą o udostępnienie przez miasto budynków po starych, od lat nieużywanych koszarach.

Planują zorganizować w nich przystępne cenowo mieszkania dla około dwustu osób, a także przestrzeń wspólną, kawiarnię oraz pokoje do nauki języka niemieckiego.

Z założenia mają tam mieszkać zarówno uchodźcy, jak i Niemcy, co powinno sprzyjać integracji i zapobiec tworzeniu się getta.

W trakcie negocjacji z władzami miasta działacze i działaczki zwracają uwagę na potrzebę nowatorskich działań, które stanowiłyby przeciwwagę dla antyimigranckiej retoryki PEGIDY, przez którą Drezno zyskało złą sławę i traci na atrakcyjności wśród inwestorów, turystów i studentów. Zależy im także na uniezależnieniu się od polityki magistratu, z obawy że ich projekt zamieni się w kolejny nieefektywny ośrodek dla uchodźców, którym władze będą się mogły chwalić w mediach. www.elixir-dresden.de >>

:: INICJATYWY SPOŁECZNE ::

Odbywają się także zajęcia dedykowane specjalnie dla dzieci i kobiet. Z przyczyn kulturowo-religijnych ta druga grupa nie zawsze chętnie uczestniczy w tych samych wydarzeniach co mężczyźni, którzy w związku z tym stanowią zdecydowaną większość wszystkich uczęszczających. Zorganizowanie oddzielnej grupy znacznie zwiększyło liczbę kobiet odwiedzających teatr.

Od godziny 17 do 22 funkcjonuje kawiarnia otwarta dla wszystkich chętnych. Jej podstawowym celem jest stworzenie przestrzeni do spotkań dla obcokrajowców i Niemców. Darmowe napoje, przekąski, gry planszowe i inne ułatwiają nawiązanie pierwszego kontaktu.

Później można spróbować porozmawiać, poznać się, pouczyć niemieckiego, odrobić pracę domową czy znaleźć pomoc w rozwiązywaniu codziennych trudności, związanych z życiem w nowym kraju.

Od 19 odbywają się koncerty, pokazy i spotkania organizowane przez osoby indywidualne, grupy i organizacje.

Teatr nie narzuca ich grafiku, tworzy tylko przestrzeń i czeka na zgłoszenia.

Pomysł na otwarcie przestrzeni teatru na te działania wynikał z chęci zorganizowania bezpiecznego miejsca do spędzania czasu w trakcie cotygodniowych demonstracji PEGIDY, a także animacji procesu integracji uchodźców w Dreźnie.

Montagscafé W każdy poniedziałek teatr Staatsschauspiel w Dreźnie organizuje kawiarnię dla uchodźców, osób ubiegających się o azyl oraz mieszkańców.

Dzień zaczyna się o godzinie 15 warsztatami teatralnymi. Bierze w nich udział nawet kilkadziesiąt osób.

www.staatsschauspiel-dresden.de/ home/montagscafe >>

:: INSTYTUCJE KULTURY ::

Wizyta studyjna w Dreźnie, Montagscafé, marzec 2016, fot. Robert Reisigová-Kielawski

Hellerau Hellerau – Europejskie Centrum Sztuki jest jednym z najważniejszych interdyscyplinarnych centrów sztuki współczesnej w Europie. Odbywają się w nim spektakle teatralne i pokazy, między innymi tańca współczesnego, performansu, sztuk wizualnych i nowych mediów.

W 2014 r. dyrektor centrum Dieter Jaenicke wyraził chęć i zdiagnozował potrzebę, aby instytucje kultury aktywnie włączyły się w proces integracji uchodźców w Niemczech i budowania postaw otwartości i tolerancji na inne kultury w społeczeństwie niemieckim.

Hellerau zabiera głos na temat polityki władz miasta w sprawie uchodźców i osób ubiegających się o azyl, a także na temat problemu licznych ruchów antyimigranckich. Angażuje się w wielorakie projekty integracyjne.

29

inicjatywy dla uchodźców w dreźnie Sächsischen Flüchtlingsrat Jednym z nich jest Golgi Park – międzykulturowy ogród na zapleczu gmachu centrum. Regularne prace w ogrodzie, zabawy na świeżym powietrzu oraz wspólne gotowanie są okazją do spotkania się Niemców z obcokrajowcami, poznania się i integracji.

Innym projektem jest Kitchen-Talk. Pomysł wziął się z faktu, że jednym z elementów kultury jest kuchnia, a że jedzenie i gotowanie to bardzo przyjemne czynności, to są doskonałą okazją do poznania różnych kultur i rozmowy w międzyczasie. Spotkania te urozmaicają dodatkowe wydarzenia: wizyty zaproszonych gości, pokazy filmów, koncerty itp.

Od 2015 r. na terenie Hellerau mieszka jedna rodzina uchodźców. Przejście takiej instytucji przez całą procedurę związaną z ich przyjęciem umożliwiło mieszkańcom i mieszkankom Drezna zorientowanie się, jak działa system pomocy uchodźcom w Niemczech. www.hellerau.org >>

:: INSTYTUCJE KULTURY ::

Wizyta studyjna w Dreźnie, Hellerau, marzec 2016, fot. Robert Reisigová-Kielawski

30

Saksońska Rada ds. Uchodźców założona została w 1991 r. w celu ochrony praw uchodźców i zapewnienia im przyzwoitych warunków mieszkaniowych w Saksonii. Zapewnia publiczną kontrolę realizacji procedur azylowych oraz warunków panującymi w ośrodkach na terenie tego landu. Dokumentuje i upu-blicznia wszelkie przypadki naruszeń praw człowieka w tej dziedzinie, ale też promuje dobre praktyki.

Rada udziela porad prawnych i dotyczących pomocy społecznej. Część pracy, związaną z pomocą uchodźcom w odnalezieniu się w Niemczech, rea lizuje za pośrednictwem pracowników socjalnych.

Współpracuje z innymi organizacjami i inicjatywami zajmującymi się podobną tematyką na poziomie lokalnym i krajowym. www.saechsischer-fluechtlingsrat.de >>

Netzwerk für Demokratie und Courage Sieć na rzecz Demokracji i Odwagi (NDC) jest organizacją non profit, która skupia się na prowadzeniu warsztatów w szkołach i ośrodkach szkolenia zawodowego.

Jej głównym celem jest przeciwdziałanie rasizmowi oraz nauka wyrażania niezgody na dyskryminacyjne wypowiedzi i zachowania.

NDC została założona w 1999 r. i składa się z wielu organizacji młodzieżowych, instytucji edukacyjnych, stowarzyszeń i wolontariuszy. Działa na terenie Niemiec, a także współpracuje z partnerami z Francji i Belgii. Co roku szkoli około dwustu młodych wolontariuszy, którzy łącznie prowadzą warsztaty przez ponad tysiąc dni w roku.

NDC wydaje również certyfikaty „Szkoły wolnej od rasizmu”. www.netzwerk-courage.de >>

:: INNE ::

:: INNE ::

wnioski z badań

Jak współpracować na rzecz uchodźców i migrantów?

Niniejszy tekst jest raportem z badań dotyczących współpracy pomiędzy różnymi wrocławskimi aktorami (osobami i instytucjami) zaangażowanymi w kwestię uchodźców i migrantów. Badania, które prowadziliśmy, trwały trzy miesiące (od stycznia do kwietnia 2016 r.) i miały na celu odpowiedzieć na pytanie: jak skutecznie działać na rzecz uchodźców i migrantów.

Tadeusz Mincer Menadżer i animator kultury, absolwent filozofii i kulturoznawstwa; współpracuje z wrocławskimi organizacjami pozarządowymi (m.in. Fundacją na Rzecz Studiów Europejskich i Centrum Inicjatyw Unesco) przy realizacji projektów edukacyjnych i kulturalnych; pomysłodawca i organizator wielu konferencji naukowych; współorganizator 2. Wrocławskiego Forum Miejskiego.

Krzysztof Nowak Doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, ukończył studia podyplomowe z wiedzy o społeczeństwie i świecie współczesnym; wieloletni nauczyciel licealny i akademicki; w pracy naukowej zajmuje się historią kultury i mentalności oraz tworzeniem struktur władzy oraz struktur społecznych i religijnych; propagator idei samorządności; twórca i realizator polsko-ukraińskich i polsko-holenderskich wymian partnerskich i projektów historycznych; autor licznych scenariuszy i autorskich programów nauczania historii i WOS-u; współpracownik Fundacji na Rzecz Studiów Europejskich.

Jak prowadziliśmy badania?

Badania zrealizowaliśmy przy pomocy metod jakościowych i ilościowych. Ankietowaliśmy osoby działające we Wrocławiu na rzecz uchodźców: aktywistów, urzędników, uczestników Grupy Dialogu Społecznego ds. uchodźców i migrantów. Przeprowadziliśmy szereg obserwacji, wywiadów pogłębionych oraz nieformalnych rozmów. Przebadaliśmy również mieszkającą we Wrocławiu grupę migrantów z Ukrainy. Nie były to badania obiektywne, w tym sensie, że sami byliśmy osobami zaangażowanymi w dziejące się procesy.

Dołożyliśmy jednak wszelkich starań, by były one trafne. Potraktowaliśmy ten przypadek jako „badania w działaniu”, czyli staraliśmy się rozpoznać sytuację, w której się znaleźliśmy, by działać skuteczniej.

Czym są Grupy Dialogu Społecznego?

Grupy Dialogu Społecznego to forma współpracy zaproponowana w 2013 r. przez Urząd Miejski Wrocławia: Biuro ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi oraz Rzecznika ds. Dialogu Społecznego. Jej ideą jest tworzenie zespołów tematycznych, w ramach których spotykają się zainteresowane danym zagadnieniem strony: urzędnicy, przedstawiciele organizacji pozarządowych i instytucji, aktywiści, osoby związane z usługami publicznymi. Jest to struktura całkowicie otwarta, transparentna i równościowa, a każda grupa tematyczna działa na ustalonych przez siebie, jasnych zasadach. Do celów spotkań Grup Dialogu Społecznego należą: promocja dobrych praktyk, diagnoza, agregacja i artykulacja problemów wrocławian w danym aspekcie

(zieleń miejska, aktywność fizyczna, sytuacja rodziny i młodzieży, funkcjonowanie organizacji pozarządowych itd.), poprawa efektywności podejmowanych działań, próba realizacji wybranych postulatów. Należy zaznaczyć, że ta forma współpracy ma charakter niedecyzyjny i tylko od determinacji uczestników danej Grupy zależy, czy omawiane problemy pozostaną jedynie w sferze dyskusji i konsultacji społecznych, czy też uda się przekuć „piękna słowa” w praktyczne działania i konkretne rezultaty.

Czym zajmuje się Grupa Dialogu Społecznego ds. uchodźców i migrantów?

W grudniu 2015 r. z inicjatywy Koalicji „Wrocław Wita Uchodźców” została zainicjowana Grupa Dialogu Społecznego ds. uchodźców i migrantów (dalej jako GDS), której aspiracją jest integracja środowiska i różnych podmiotów zainteresowanych tą kwestią, wypracowanie mechanizmów systemowych – stworzenie strategii wspólnego, długofalowego działania, włączenie uchodźców i migrantów we wspólne działania – oraz wybór konkretnych problemów do rozwiązania. Wyznaczone zadania obejmują też przygotowanie miasta i mieszkańców na przybycie uchodźców oraz do pomocy migrantom już żyjącym we Wrocławiu. Powyższe cele nie są łatwe w realizacji, trzeba pamiętać, że w takich otwartych i woluntarystycznych spotkaniach biorą udział różne grupy interesów, ścierają się odmienne wizje, a poszczególne podmioty działają 31

wnioski z badań w określonych ramach instytucjonalnych, prawnych lub światopoglądowych. Stąd, poza dobrymi chęciami, niezwykle ważne są: konsensualne nastawienie uczestników oraz wzajemny szacunek, wynikający ze zrozumienia pozycji, z jakiej w ramach GDS-u biorą udział poszczególni aktorzy. Na przykład urzędnicy pracujący w zhierarchizowanych, mocno ograniczonych przepisami prawa instytucjach mogą nie zostać zrozumiani przez aktywistów z organizacji pozarządowych, często widzących świat w czarno-bieli i uważających, że problemy można rozwiązać prostymi metodami. Może być także odwrotnie.

Po co asystentom międzykulturowym GDS? Spotkania w ramach GDS-u wydają się naturalnym środowiskiem aktywności asystentów wspomagających uchodźców i migrantów. Z jednej strony będą oni najbliżej tych osób, najlepiej znając ich potrzeby, oczekiwania i problemy, z którymi spotykają się w życiu codziennym; z drugiej strony w trakcie pracy z konkretnymi rodzinami i jednostkami może być im trudno znaleźć sojuszników i partnerów do realizacji konkretnych postulatów i podzielić się swoją cenną wiedzą i spostrzeżeniami na forum. Z tej perspektywy na linii GDS – asystenci może wytworzyć się ciekawy przykład synergii. Asystenci będą wzmacniali GDS swoim doświadczeniem i praktyką, GDS natomiast będzie stwarzał asystentom możliwość współdziałania w szerokiej koalicji, integracji i otrzymania wsparcia w urzeczywistnieniu postulowanych przez nich zmian i rozwiązań mających na celu poprawę warunków życia uchodźców i migrantów. Aktywny udział asystentów i asystentek w GDS-ie powinien również przybliżyć i zachęcić do udziału w spotkaniach najbardziej zainteresowanych, czyli uchodźców i migrantów, bez których spotkania te mogą ugrzęznąć w niekończących się jało32

wych debatach i teoretyzowaniu, zamiast skupić się na praktycznych rozwiązaniach, często niedostrzegalnych z perspektywy zaangażowanego, ale jednak obserwatora, nie będącego uchodźcą czy migrantem.

Jakie są mocne i słabe strony GDS-u?

Na podstawie dotychczasowych spotkań grupy można wskazać mocne i słabe strony tej formy współpracy społecznej oraz zarysować koncepcję dalszej działalności. Będące podstawowymi zasadami otwartość i nieobligatoryjność sprawiają, że kolejne odsłony GDS-u odbywają się w zmiennym i niejednorodnym składzie, nawet jeśli próbuje się zachować pewną rutynę co do miejsca, godzin i częstotliwości konsultacji.

Stąd podejmowane wątki i kolejne sprawy rozciągają się w czasie, uniemożliwiając szybką realizację postulatów. Z tej perspektywy być może jeszcze istotniejsza jest niedecyzyjność GDS-u. Postanowienia i plany mają często jedynie charakter życzeniowy, a ich spełnienie uniemożliwia uzależnienie w wielu kwestiach od polityki władz miejskich czy państwowych. Należy mieć na uwadze, że biorący udział w spotkaniach urzędnicy nie mogą, nawet jeśliby chcieli, podejmować żadnych rozstrzygnięć bez zgody swoich przełożonych, ani występować przeciw oficjalnej polityce danego wydziału czy departamentu. W obecnej sytuacji, gdy polityka miejska w interesującym nas obszarze ogranicza się do deklaracji bez pokrycia i pustych słów, urzędnicy bez konkretnych decyzji i jasnych wytycznych ze strony swoich przełożonych często pozostają milczącą widownią, nie mogąc zabierać głosu. Niestety w spotkaniach grupy nie brali udziału urzędnicy wyższego szczebla, bez których spotkania GDS-u mają ograniczoną moc sprawczą.

Nie zmienia to faktu, że rozmowy podejmowane w ramach GDS-u mają charakter lobbingu na rzecz uchodźców i migrantów, których sprawa przestaje

być jedynie odległym problemem, stając się istotnym zagadnieniem, nad którym władze samorządowe muszą się pochylić z większą atencją niż do tej pory.

Wreszcie, po kilku miesiącach możemy obserwować rzeczywiste skutki działalności GDS-u. Z całą pewnością udało się zintegrować dużą część aktorów żywo zainteresowanych kwestią uchodźców i migrantów oraz wypracować pewną formułę, porządkującą i nadającą ich pracy walor trwania i powagi – spotkania odbywają się regularnie, o stałych porach, zawsze w Przedstawicielstwie Regionalnym Komisji Europejskiej. Po drugie uczestnicy spotkań mają przeświadczenie o celowości podejmowanych działań i dostrzegają wspólne interesy, np. Policja i Straż Miejska potrzebują wsparcia przy tworzeniu rozmówek pierwszego kontaktu w wielu językach, a część organizacji i aktywistów chętnie zaangażuje się w ten pomysł, udostępniając już wypracowane materiały.

Wreszcie w prosty sposób, za pomocą metody kropkokracji1 , służącej do kolektywnego podejmowania decyzji, z postulowanych w ostatnich miesiącach zadań, które zebrano na podstawie analizy różnych debat, konferencji i warsztatów dotyczących uchodźców i migrantów, udało się wybrać najpilniejsze i najważniejsze kwestie, które krok po kroku są realizowane.

Powstała już grupa robocza ds. lekcji wychowawczych poświęconych migracjom, która opracowuje i ma zamiar wdrożyć w porozumieniu z władzami miasta, Kuratorium i ośrodkami doskonalenia nauczycieli strategię dwugodzinnych lekcji dla wszystkich uczniów wrocławskich szkół, prowadzonych w oparciu o materiały przygotowane przez organizacje pozarządowe. Podobny zespół planowany jest do opracowania przejrzystego i przystępnego przewodnika dla uchodźców i migrantów w ich ojczystych językach, zawierającego prawa, obowiązki, praktyczne informacje dotyczące życia we Wrocławiu, dobre obyczaje itd.

1 – Por. http://myobywatele.org/baza-wiedzy/analizy/kropkokracja/.

wnioski z badań Zapoczątkowana została również szeroka dyskusja nad powstaniem wrocławskiego centrum wielokulturowego, które byłoby miejscem przyjaznym i pomocnym uchodźcom i migrantom we wszelkich aspektach. Jego koncepcja opierałaby się na podobnym rozwiązaniu wdrożonym w Warszawie i zostałaby przygotowana przy współpracy osób tworzących tamtejszy ośrodek.

Powyższe przykłady potwierdzają, że przy dobrym rozpoznaniu potrzeb i zasobów oraz kierując się racjonalizmem przy wyborze problemów (nie porywając się z motyką na słońce), można – w danej sytuacji politycznej, prawnej czy ekonomicznej – realizować konkretne zadania.

Kogo zabrakło w naszych działaniach?

Chcemy w tym miejscu zwrócić uwagę na kilka grup, które nie pojawiły się w badanym przez nas procesie. Chodzi o organizacje religijne, partie polityczne i media. Związki religijne z pewnością odgrywają istotną rolę w procesie przyjmowania uchodźców i kształtowania opinii publicznej na ten temat. Uciekinierzy z Syrii, którzy znajdują się w Polsce, są pod opieką organizacji związanych z Kościołem rzymskokatolickim (np. Stowarzyszenie „Hallelu Jah” z Wrocławia).

Nasi badani również podkreślali istotną rolę tego typu organizacji oraz chęć współdziałania z nimi. Niestety, instytucje te nie są otwarte na współpracę. Podczas realizacji naszych działań nie udało nam się zachęcić przedstawicieli organizacji kościelnych ani do dzielenia się swoim doświadczeniem, ani do uczestniczenia w pracach GDS-u. Należy przypuszczać, że w przyszłości organizacje te będą również pełniły istotną funkcję w opiece nad uchodźcami. Jest zatem konieczne, by dalej próbować nawiązywać z nimi kontakt. Zwłaszcza że według zgromadzonych przez nas informacji organizacje te nie posiadają odpowiedniej liczby wykwalifikowanych pracowników, znających np. język arabski.

Kolejnym nieobecnym są partie polityczne, które zostały przez badanych ocenione jako mało istotne

w przygotowaniu Wrocławia na przyjęcie uchodźców. Badania pokazały dużą nieufność wobec partii politycznych. Z drugiej jednak strony kwestie polityki migracyjnej są właśnie sprawami, w których ostateczne decyzje będą podejmowali politycy, i to oni będą za nie odpowiadać. Poprzez różnego rodzaju grupy i koalicje można oczywiście wpływać na podjęcie takich decyzji, lecz aby nacisk był skuteczny, należy polityków włączyć do współpracy. Zwłaszcza że wiele osób związanych z samorządem podkreślało, że zakres ich działalności jest determinowany przez decyzje polityków.

Ważnym elementem działania na rzecz uchodźców jest współpraca z mediami. Większość naszych badanych podkreślała, że zależy im na intensywniejszych kontaktach z dziennikarzami. W trakcie naszych działań uwagę mediów udało się przyciągnąć sporadycznie.

Największe zainteresowanie wzbudziło ogłoszenie naboru na szkolenie mające wstępnie przygotować kandydatów i kandydatki do ewentualnej pracy z uchodźcami. Informacja ta wzburzyła media prawicowe („Nasz Dziennik”, „Telewizja Trwam”), które zinterpretowały to wydarzenie jako próbę zaproszenia do Polski uchodźców bez konsultacji z polskim rządem2. Prasa lokalna, poza jednym wyjątkiem, w ogóle nie zainteresowała się naszymi działaniami.

Co nam utrudnia współpracę?

W trakcie prowadzonych badań dostrzegliśmy szereg barier, które powodują, że kooperacja pomiędzy różnymi aktorami nie jest tak efektywna, jak mogłaby być.

Mówiąc ogólnie, bariery te wynikają z odmiennych wizji i metod działania. Często mamy różne oczekiwania i różne wyobrażenia na temat nas samych: przeceniamy swoje możliwości i niedoceniamy działań innych. Przy-

kładowo, przedstawiciele organizacji pozarządowych twierdzili niekiedy, że są w stanie sami przeprowadzić działania integracyjne (jedyne wsparcie, jakiego oczekiwano, miało charakter finansowy), a jednocześnie nie dostrzegali działań realizowanych przez instytucje miejskie. Zrozumienie tych różnic jest pierwszym krokiem do lepszej współpracy. Źródłem nieporozumienia jest to, że poszczególne instytucje koncentrują się wokół odmiennych obszarów działań. Integracja społeczna jest domeną Wrocławskiego Centrum Integracji (WCI) czy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej, z kolei działaniami promującymi wielokulturowość (edukacja, działania antydyskryminacyjne oraz skierowane przeciwko mowie nienawiści) zajmują się przede wszystkim organizacje pozarządowe. Wyróżnić też należy działania pomocowe (zbiórki pieniędzy lub darów na rzecz uchodźców), które są przedmiotem zainteresowania ciał nieformalnych.

I tak działania integracyjne są dość sformalizowane i wynikają z przepisów prawa – stąd skierowane są tylko do obywateli legalnie przebywających na terenie kraju. Z kolei w działaniach na rzecz wielokulturowości panuje znacznie większa dowolność. W związku z tym występują trudności z ustaleniem wspólnych celów.

Z perspektywy organizacji pozarządowych urzędy są mało elastyczne i transparentne – ich działania są niezrozumiałe. Organizacje pozarządowe przyzwyczajone są zaś do relacji partnerskich oraz otwartości na zmiany – przez urzędników interpretowanej jako działanie mało profesjonalne lub nieprzewidywalne. To, w połączeniu z wcześniejszymi negatywnymi doświadczeniami, buduje nieufność. Egzemplifikacją wzajemnego lekceważenia jest fakt, że w trakcie naszych trzymiesięcznych obserwacji jedynie trzy organizacje pozarządowe odpowiedziały na prośbę WCI, by przesłać informacje o swoich zasobach, które mogą

2 – Anna Ambroziak, Islam z asystą, w: „Nasz Dziennik”, 16 stycznia 2016. Tę wiadomość powielały następnie inne serwisy informacyjne.

33

wnioski z badań być pomocne w przyjmowaniu uchodźców. Organizacje obywatelskie nie ufają bardziej sformalizowanym instytucjom, jednakże takie zaufanie jest warunkiem sprawnego współdziałania.

Niektóre cechy organizacji pozarządowych i grup nieformalnych sprawiają, że ich działania nie są tak skuteczne, jak mogłyby być. Organizacje często nie wykazują się profesjonalizmem rozumianym jako poddawanie się ewaluacji i doskonalenie swoich działań.

Dobre mniemanie o sobie i swoich możliwościach nie zastąpi precyzyjnie określonych celów i planów. Nasze obserwacje wykazały, że organizacje często nie chcą współpracować ze sobą (czyli wymieniać się wiedzą i materiałami, uzgadniając ze sobą swoje działania), gdyż rywalizują o podobne zasoby – finansowe (granty) i ludzkie (uczestnicy działań). Słabość „trzeciego sektora” uwidacznia się również w tym przypadku.

Co nam mówią imigranci z Ukrainy?

Znikoma liczba uchodźców we Wrocławiu (poza trzema rodzinami z Syrii sprowadzonymi przez Fundację „Estera”) oraz niechętna wobec imigrantów polityka polskiego rządu sprawiają, że trudno sprawdzić, czy jesteśmy jako społeczeństwo gotowi odpowiedzieć na potrzeby przybyszów. We Wrocławiu funkcjonuje jednak duża grupa imigrantów z Ukrainy – szacunki mówią nawet o kilkudziesięciu tysiącach osób. Udało nam się ankietować 56 osób, z dwiema z nich przeprowadziliśmy również wywiady pogłębione. Największa grupa badanych (46 procent) mieszka i pracuje lub studiuje we Wrocławiu od kilku lat i ma wyrobione zdanie na temat funkcjonowania różnych instytucji.

Z pewnością sytuacja imigrantów z Ukrainy jest relatywnie niezła. Zdecydowana większość z nich (ok. 75 procent respondentów) ma pracę i ubezpieczenie, a także ufa swoim pracodawcom – chociaż oczywiście niekiedy spotykają się też oni ze sporymi 34

nadużyciami. Są to przede wszystkim ludzie młodzi (48 procent w wieku 26-35 lat), którzy chcą się integrować i uczestniczyć w życiu społecznym i kulturalnym.

Głównymi problemami okazują się pomoc medyczna oraz nauka języka polskiego. Brakuje lekarzy znających język ukraiński (czy choćby angielski) lub tłumaczy, którzy pomagaliby w przychodniach i szpitalach. Podobny problem występuje zresztą w urzędach i miejscach użyteczności publicznej. Oferta bezpłatnych kursów językowych (oferowanych chociażby przez WCI) w opinii respondentów okazuje się niewystarczająca i źle realizowana, np. brakuje zajęć uwzględniających fakt, że ukraiński i rosyjski należą do słowiańskiej grupy językowej, co powinno determinować program i sposób nauczania.

Dużym kłopotem są również wysokie ceny wynajmu mieszkań oraz niezrozumienie podstawowych kwestii prawnych (przepisy prawa zredagowane są bardzo trudnym i hermetycznym językiem, brakuje osób potrafiących wyjaśnić zawiłości prawne w języku ukraińskim – w tym zakresie należy zwrócić uwagę na efektywną działalność Konsulatu Honorowego Ukrainy we Wrocławiu) lub po prostu zasad życia w mieście.

Respondenci zwracali uwagę, że bardzo dobrym rozwiązaniem byłby przewodnik dla uchodźców i migrantów lub kilkudniowe warsztaty wprowadzające do życia w mieście, a skupiające się na praktycznych wskazówkach dotyczących: transportu, prawa, obyczajów, kwestii administracyjnych, orientacji w mieście itd. (w ramach projektu „Teraz Wrocław” takie warsztaty przeprowadza się dla studentów uczących się w Wrocławiu). Być może część z tych kwestii jest mało skomplikowana i możliwa do rozwiązania np. w ramach GDS-u. Inne mają jednak charakter systemowy i wymagają zmian w polityce społecznej i migracyjnej.

Czy potrzebujemy miejskiej polityki migracyjnej?

Jednym z pytań, które pojawiło się w trakcie badań, było pytanie o stworzenie miejskiej polityki migracyjnej. Pod tym pojęciem kryje się spójna strategia, tworzona i realizowana na poziomie gminy, obejmująca wiele aspektów dotyczących migrantów i uchodźców – od długofalowej edukacji społeczności lokalnej do odpowiedniej polityki mieszkaniowej, od promocji wielokulturowości do mechanizmów integracji3.

W trakcie naszych badań niektórzy urzędnicy uznawali tego typu rozwiązania za zbędne – obowiązki samorządów są bowiem wystarczająco dookreślone w „Polskiej polityce integracji cudzoziemców”. Jednak większość osób, szczególnie związanych z trzecim sektorem, wskazywało, że taki dokument jest bardzo potrzebny, gdyż byłby to jasny sygnał dotyczący polityki danego miasta. W Polsce taki dokument przyjął Lublin, a działania w tym kierunku podjęły Warszawa oraz Gdańsk 4 .

Naszym zdaniem przyjęcie podobnej strategii przez Wrocław jest potrzebne – zarówno ze względów symbolicznych, jak i praktycznych. Po pierwsze byłby to jasny przekaz, że Wrocław rzeczywiście realizuje ideę „miasta spotkań”. Po drugie kompleksowa polityka byłaby podstawą do działania dla urzędników, którzy obecnie nie zawsze wiedzą, jakie są wobec nich oczekiwania. Po trzecie taka polityka byłaby jasnym sygnałem dla społeczników i aktywistów, którzy lepiej wiedzieliby, czego mogą oczekiwać od magistratu i jak mogą włączyć się w działania, ewentualnie czy 3 – Por. Andriy Korniychuk, Wielka nieobecna, w: „Magazyn Miasta”, nr 3(11)/2015, s. 18-21.

4 – Sebastian Łupak, Gdańsk wesprze integrację tysięcy imigrantów i uchodźców. Jest plan!, http://www.gdansk.pl.

wnioski z badań działania obywateli są zgodne z wizją Urzędu Miasta.

Jeżeli Wrocław chce być rzeczywiście przygotowany na przyjęcie uchodźców i migrantów, powinien dążyć do stworzenia tego typu polityki. Pamiętać należy przy tym, że dobrą, czyli skuteczną, politykę migracyjną powinno się tworzyć na zasadach partycypacyjnych, przy udziale wszystkich interesariuszy – szczególnie samych migrantów.

Co robić? – podsumowanie 1. Do skutecznego działania na rzecz uchodźców niezbędna jest prawdziwa współpraca między różnego rodzaju organizacjami i instytucjami. Dotychczasowa kooperacja natrafia na liczne bariery, wynikające z odmiennych doświadczeń, oczekiwań i celów. Bariery te należy przezwyciężać, mając na uwadze, że jedynie zgrane środowisko działaczy i działaczek społecznych jest w stanie wywierać realny wpływ na podejmowane decyzje.

2. Dużym problemem jest rozpraszanie energii na liczne działania. Zamiast mnożyć nowe byty, fora i grupy, należy się konsolidować. Liczba osób zmagających się z tematem uchodźców oraz ich zasoby czasowe są ograniczone. Być może GDS stanie się taką platformą.

3. Na ostateczny kształt miejskiej polityki migracyjnej wpływ będą mieli lokalni politycy i samorządowcy.

Temat migracji jest odbierany jako kontrowersyjny i decydenci niezbyt chętnie wychodzą z inicjatywą.

Paradoksalnie promocja Wrocławia jako „miejsca spotkań” niekoniecznie idzie w parze z rzeczywistymi działaniami i interesami urzędników wyższego szczebla i polityków, dla których większe otwarcie na migrantów może kojarzyć się się ze zbyt wysokimi kosztami społecznymi i finansowymi oraz utratą poparcia wyborców. Konieczne jest zatem nakłonienie polityków do zajęcia jasnego stanowiska.

4. Wszystkie wysiłki powinny zaczynać się i kończyć na uchodźcach i migrantach – to pomoc im jest sensem wszelkiego działania. Dlatego też niezbędna jest ciągła ewaluacja naszych poczynań oraz uwzględnianie w naszych planach perspektywy samych zainteresowanych. Należy zadbać, by już obecni we Wrocławiu imigranci uczestniczyli w organizowanych spotkaniach.

35

ORGANIZACJE i instytucje WSPIERAJĄCE migrantÓW

Dolnośląski Urząd Wojewódzki

Wrocławskie Centrum Integracji

Wydział Spraw Obywatelskich i Cudzoziemców

adres: ul. Strzegomska 49 pok. 22 (1 piętro),

53-611 Wrocław

adres: pl. Powstańców Warszawy 1, 50-153 Wrocław tel.:

tel.: +48 71 782 35 21, fax +48 71 782 35 12 e-mail: biuro@kontynenty.cis.wroclaw.pl

Infolinia: +48 71 340 60 58

GODZINY PRACY:

poniedziałek, wtorek, czwartek i piątek:

8.00 –16.00

środa: 8.00 –18.00

Dyrektor: jadwiga.goralewicz@wci.wroclaw.pl tel. +48 71 782 35 13

tel.: 71 307 03 35 e-mail: sukurs@nomada.info.pl;

nomada@nomada.info.pl

GODZINY PRACY: poniedziałek – piątek: 8:00 –16:00 www.wci.wroclaw.pl >>

nomada.info.pl >>

:: NGO ::

:: URZĄD ::

:: URZĄD ::

Przy Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej (MOPS)

adres: ul. Paulińska 4/8, 50-247 Wrocław

GODZINY PRACY:

poniedziałek: 16:00–20:00

środa: 11:00–16:00

czwartek: 17:00–20:00

www.duw.pl >>

Zespół ds. Bezdomnych i Uchodźców

Stowarzyszenie Nomada

Konsulat Honorowy Ukrainy adres: ul. Jedności Narodowej 89, 50-262 Wrocław

Wsparcie i pomoc dla cudzoziemców – INFOLINK Wrocławskie Centrum Rozwoju Społecznego

tel.: fax

+48 71 788 44 50 +48 71 788 44 60

adres: pl. Dominikański 6, 50-159 Wrocław

adres: ul. Zachodnia 3, 53-643Wrocław tel.: +48 71 78 23 584 e-mail: joanna.przybylska@mops.wroclaw.pl

tel: +48 71 77 24 950, +48 604 533 959 e-mail: infolink@cirs.wroclaw.pl

GODZINY OTWARCIA KONSULATU:

Poniedziałek, środa, piątek: 9.00 –14.00

GODZINY PRACY:

poniedziałek – piątek: 11.00–18.00

Konsul Honorowy – Grzegorz Dzik Dyrektor Konsulatu – Artem Zozulia

www.mops.wroclaw.pl/formy-pomocy/ pomoc-dla-uchodzcow >>

infolink.wroclaw.pl >>

www.konsulat-ukraina.wroclaw.pl >>

:: URZĄD :: 36

skype: kons_wroclaw e-mail: info@konsulat-ukraina.wroclaw.pl

:: URZĄD ::

:: NGO ::

ORGANIZACJE i instytucje WSPIERAJĄCE migrantÓW

Fundacja Ukraina

Fundacja West Bridge

Muzułmańskie Centrum Kulturalno-Oświatowe

adres: ul. Jedności Narodowej 89, 50-262 Wrocław

adres:

adres: ul. Kasprowicza 24, 51-137 Wrocław

tel.: +48 71 788 44 50 e-mail: biuro@fundacjaukraina.eu

tel.: +48 889 918 673, +48 512 597 197 e-mail: fundacja.wb@gmail.com

tel.: +48 71 325 53 20 e-mail: sekretariat@islam.net.pl

GODZINY PRACY: poniedziałek–piątek: 10.00 –14.00

www.wroclaw-ru.net/fundacja-west-bridge >>

www.islam.net.pl >>

ul. Sołtysowicka 30/313, 51-168 Wrocław

:: NGO ::

fundacjaukraine.wordpress.com >>

:: NGO::

Centrum Informacji Żydowskiej

Domiwka przy Związku Fundacja Integracji Społecznej PROM Ukraińców w Polsce – oddział Wrocław adres: ul. Jagiełły 3/64, 50-201 Wrocław adres: ul. Ruska 46a, 50-079 Wrocław facebook.com/domiwka.wro >>

:: NGO ::

adres: ul. Włodkowica 9, 50-072 Wrocław

tel.: +48 71 359 29 21 e-mail: biuro@fundacjaprom.pl

e-mail: cizwroclaw@gmail.com

www.fundacjaprom.pl >>

wroclaw.jewish.org.pl >>

:: NGO ::

Fundacja Kalejdoskop Kultur

Fundacja Anioły Migrantów

adres: ul. Ruska 46 a, 50-079 Wrocław

adres: Legnicka 65, 54-206 Wrocław

tel.: +48 609 73 40 44, +48 726 37 94 38 e-mail: olga@kalejdoskopkultur.pl,

katarzyna@kalejdoskopkultur.pl

tel.: +48 780 012 368 e-mail: aniolymigrantow@gmail.com

www.kalejdoskopkultur.pl >>

facebook.com/FAM-Fundacja-Anioły-Migrantów >>

:: NGO::

:: MECZET / NGO / MIEJSCE SPOTKAŃ ::

:: KOSZERNA KAWIARNIA::

:: NGO:: 37

ORGANIZACJE i instytucje WSPIERAJĄCE migrantÓW

Księgarnia Hiszpańska

MiserArt – strefa kultury w labiryncie wykluczenia

adres: Szajnochy 5, 50-076 Wrocław

adres: ul. Cybulskiego 35A, 50-205 Wrocław

tel.: +48 71 302 77 76 e-mail: wroclaw@ksiegarniahiszpanska.pl

tel.: +48 531 261 278 e-mail: miser@miser.art.pl

GODZINY PRACY:

poniedziałek – piątek: 10.00 –18.00

sobota: 10.00 –14.00

www.miser.art.pl >>

www.ksiegarniahiszpanska.pl >>

:: KSIĘGARNIA / KAWIARNIA / MIEJSCE SPOTKAŃ ::

Art-kawiarnia „Pod Złotym Pucharem” adres: Rynek 26/U2 (I piętro), 50-101 Wrocław tel.:

+48 796 046 706

facebook.com/artkawiarnia.wroclaw >>

:: KAWIARNIA / MIEJSCE SPOTKAŃ ::

38

:: MIEJSCE SPOTKAŃ ::

Caritas Wrocław adres: pl. Katedralny 7, 50-329 Wrocław tel.: +48 71 32 71 300, 71 32 71 301 e-mail: wroclaw@caritas.pl www.wroclaw.caritas.pl >>

:: ORGANIZACJA KOŚCIELNA ::

KONTAKT e-mail: koalicja@wroclaw-wita-uchodzcow.pl

Strona internetowa

Mapa dla migrantรณw

Facebook

Twitter

www.wroclaw-wita-uchodzcow.pl

www.wroclaw4refugees.pl

/wroclawwitauchodzcow

twitter.com/WroWU

Publikacja dla asystentów międzykulturowych opisująca: 1. Cele Koalicji „Wrocław Wita Uchodźców”; 2. Komunikacjęw środowisku wielokulturowym; 3. Psychotraumatologię uchodźców; 4. Cechy islamu i kultury muzułmańskiej; 5. Ochronę prawną uchodźców i uchodźczyń; 6. Inicjatywy dla uchodźców w Dreźnie; 7. Jak współpracować na rzecz uchodźców i migrantów?; 8. Organizacje i instytucje wspierające migrantów.

A

CŁAW WI T RO W

WRAZ Z RODZINAMI

U

40

CH

ODŹCÓ W