Gra z kostiumem
Zajęcia dotyczą tworzenia kostiumów w teatrze Kantora i są skonstruowane w taki sposób, aby uczniowie poznali pojęcia „ambalaż” i „informel”. Tworzą także własne kostiumy teatralne w trakcie ćwiczeń inspirowanych działaniami Kantora na różnych etapach jego twórczości.
• • • •
Cele lekcji: Uczniowie rozumieją pojęcia „ambalaż” i „informel” i znają przykłady działań Kantora z tego obszaru sztuki; Uczniowie wiedzą, jak w teatrze Kantora tworzono kostiumy; Uczniowie ćwiczą ekspresję twórczą i pracę w grupie; Uczniowie potrafią zanalizować fotografię teatralną.
45 min
• • • • •
• •
• •
Przebieg lekcji: 1 Ambalaż – aktor opakowany. Nauczyciel wyświetla fotografię ze spektaklu Cyrk (1957, Teatr Cricot 2) – scenę stypy właściciela cyrku, której uczestnicy są przykryci czarnym płótnem, tak że ledwie ich widać – wystają tylko ręce i głowy (53). Inną pokazywaną fotografią jest zdjęcie ze spektaklu Wariat i zakonnica (1963, Teatr Zerowy)(54) – aktorzy w obszernych workowatych kostiumach, zainspirowanych wyglądem kloszarda, przypadkowo spotkanego przez Kantora. Są też fotografie z happeningu, scen opakowywania człowieka papierem toaletowym, tworzące swoisty „Ambalaż ludzki”(55) (link 14). Uczniowie
2 Zadanie uczniów będzie polegało na wykonaniu kostiumu-ambalażu / zamienieniu się w ambalaż. W tym celu dobierają się w sześcioosobowe grupy. Każda grupa bierze jedną płachtę materiału/zasłonę/prześcieradło i losuje karteczkę z imieniem i opisem bohatera, dla którego kostium ma stworzyć. Na przygotowanych wcześniej karteczkach wypisani są bohaterowie dramatów Witkacego, na których bardzo często pracował Kantor. Uczniowie powinni się zainspirować nie tylko imieniem, ale i opisem swojego bohatera. W kostiumie-ambalażu muszą się zmieścić wszyscy! Całą grupą uczniowie tworzą jeden ambalaż, starają się stworzyć jeden „opakowany organizm”.
Materiały potrzebne do lekcji: 5 dużych płacht materiału (ewentualnie mogą być np. firany lub zasłony), ważne, żeby materiałem można było przykryć 6 osób; Kilkadziesiąt sztuk starych ubrań, szmatek, gałganków – takich, które będzie można zniszczyć w trakcie zajęć; najlepiej, gdyby (przynajmniej częściowo) te materiały przynieśli uczniowie; Nożyczki (6 par), 3 zszywacze, sznurki, tasiemki (do przymocowywania, łączenia afragmentów ubrań); Losy z bohaterami Witkacego.
rozmawiają krótko w parach o kostiumach aktorów: Jak są wy• konane? Czym się wyróżniają? Kilka par dzieli się swoimi spostrzeżeniami. Następnie nauczyciel wprowadza pojęcie „amba• laż”, zwracając uwagę na to, że to Kantor wprowadził ambalaż do sztuki polskiej. 5 minut • Ambalaż (emballage) – typ działania plastycznego, polegający na tworzeniu obiektów sztuki o wyglądzie przedmiotów opakowanych (za: Słownik terminologiczny sztuk pięknych, PWN).
• •
•
•
wskazówka: Nauczyciel może podpowiedzieć uczniom, że mogą przyjmować różne pozycje – stać, siedzieć, klęczeć, leżeć, kucać... • Grupy kolejno prezentują efekty swojej pracy, mówiąc wcześniej kolegom, dla którego bohatera przygotowali kostium-ambalaż. •
3
Metody i formy pracy: Dyskusja; Praca z materiałem ilustracyjnym; Działania plastyczne. Praca w parach; Praca w grupie.
Do wcześniejszego przygotowania – 6 losów z bohaterami Witkacego: Jęzory Pasiukowski. Poeta, lat 28. Brunet. Ogolony. Ubrany czarno; Rozhulantyna Bazylówna, z książąt Baar-Łukowiczów. Lat 36. Wspaniale rozwinięta bruneta z meszkiem. Czarne płomieniste oczy. Trochę wschodnia. Wściekle rasowa i ponętna; Tumor Mózgowicz, matematyk bardzo sławny, niskiego pochodzenia. Lat 40. Olbrzym zbudowany jak tur. Bawole czoło, ze spadającą blond grzywą zmierzwionych włosów. Wspaniale ubrany; Kurka Wodna – Elżbieta Flake-Prawacka – osoba niewiadomego pochodzenia, lat około 26. Blondynka lniana. Jasne oczy. Wzrost średni. Bardzo ładna, ale nic a nic nieponętna. Nos troszeczkę, odrobinę zadarty. Bardzo szerokie i grube, i bardzo czerwono-wątrobowe usta; Mieczysław Walpurg. 28 lat. Brunet bardzo piękny i doskonale zbudowany. Broda i wąsy w nieładzie. Długie włosy. Ubrany w strój szpitalny. Kaftan bezpieczeństwa. Wariat. Poeta; Efemer Typowicz – businessman, ogolony, siwe, krótkie włosy, stężały od potęgi. 15 minut
Kostium przypadkowy – informel. Nauczyciel pokazuje fotografie ze spektaklu W małym dworku (1961, Teatr Informel), na których widać aktorów w szafie (56, 57) i wyświetla/czyta cytat z Kantora: „To był w moim teatrze etap informelu. Ale nie przez jakąś pikturalną materię – tylko przez akcję, worki; ludzie w szafie upodobnieni do wieszanych tam ubrań, pozbawieni własnej woli, gadali swoje własne bzdury. Piękny spektakl”. Prowadzący pyta uczniów, czy rozumieją termin „informel”, wyjaśnia go. 10 minut Informel – malarstwo abstrakcyjne, w którym skojarzenia figuratywne bądź geometryczne ustępują na rzecz spontanicznych, bezforemnych układów kompozycyjnych. Abstrakcja bezforemna sprowadzała się do odrzucenia wszelkich stałych reguł kompozycji na rzecz całkowitej spontaniczności jako zapisu gestu artysty (za: Słownik terminologiczny sztuk pięknych, PWN).
Następnie nauczyciel wyświetla dwa obrazy Kantora: Pasksas (8) i Obraz (9), które są przykładami informelu w malarstwie, a także przykłady kostiumów ze spektaklu Nosorożec (58, 59), które są przykładami zastosowania tego malarstwa w odniesieniu do kostiumów. Uczniowie, znając już pojęcie „informel”, widząc obrazy z etapu informel, kostiumów z Nosorożca i wracając do fotografii z W małym dworku oraz słów Kantora o tym spektaklu, próbują wywnioskować, jak były tworzone kostiumy do tego przedstawienia. Prowadzący poświęca chwilę na rozmowę na ten temat. Następnie wyjaśnia, że kostiumy aktorów występujących w tym spektaklu powstawały podczas prób. Najpierw zszywano różne przypadkowe ubrania, a następnie darto je i szarpano. Powstałe w ten przypadkowy sposób kostiumy eliminowały indywidualność aktorów tłoczących się w szafie – najważniejszym obiekcie na scenie.
4 Nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy. Każda grupa wybiera sobie jedną postać z Witkacego z poprzedniego ćwiczenia. Następnie uczniowie biorą ubrania/materiały/szmatki z przygotowanego wcześniej stosu. Każda grupa dostaje też zszywacz, sznurek, tasiemki i nożyczki. W każdej grupie wybrana zostaje jedna osoba, która wchodzi w rolę postaci, dla której będzie przygotowywany kostium. Pozostałe osoby z grupy zaczynają,
w przypadkowy sposób (bez uzgadniania czegokolwiek), ubierać bohatera/bohaterkę. Po kilku minutach prowadzący przerywa ubieranie – teraz następuje czas przypadkowego darcia i szarpania kostiumu. Na koniec wszystkie grupy prezentują efekty swoich działań. 15 minut
Ambalaż (fr. emballage) – dosł. opakowywanie. Jest to rodzaj działania artystycznego związany z opakowywaniem przedmiotów, dzieł, obiektów. Tadeusz Kantor ze szczególną fascynacją wykorzystywał w swojej sztuce od połowy lat 60. XX wieku opakowania – koperty, torby lub tkaniny – jako elementy pełne tajemnej narracji, włączając w przestrzeń obrazu wymienione elementy. Ambalaże odgrywały znaczącą rolę w jego twórczości
malarskiej, zaznaczając obecność rzeczy poprzez coś, co je ukrywa. Tadeusz Kantor ideę ambalaży wykorzystywał także na innych polach swojej twórczości, między innymi w spektaklach Teatru Cricot 2 i w happeningach. Innym artystą znanym z tworzenia ambalaży jest Christo. Artysta ten opakował całe budynki (m.in niemiecki Reichstag), a nawet wyspy.