Przestrzeń sceniczna w teatrze Kantora
Zajęcia dotyczą przestrzeni scenicznych i miejsc w teatrze Kantora. Uczniowie, na podstawie kilku przykładów, dowiedzą się, w jakich miejscach Kantor umieszczał aktorów i widzów. W trakcie ćwiczeń teatralnych sami spróbują przenieść się w różne miejsca, także do swojego pokoju dzieciństwa – swoich wspomnień.
Cele lekcji: • Uczniowie wiedzą, w jaki sposób Kantor konstruował przestrzenie swoich spektakli i rozumieją specyfikę jego „miejsc teatralnych”; • Uczniowie potrafią wymienić tytuły kilku spektakli Kantora; • Uczniowie analizują fotografię teatralną, interpretują spektakl na podstawie fotografii teatralnej; • Uczniowie rozwijają wyobraźnię, ćwiczą ekspresję twórczą.
Przebieg zajęć: 1 Nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy. Jedna grupa siada przy ścianie po obu stronach (najlepiej pustej) sali, druga dostaje zadanie, którego wykonanie będzie oglądać pierwsza grupa. Osoby z drugiej grupy wychodzą na chwilę razem z prowadzącym, który daje im instrukcję: Gdy za chwilę z powrotem otworzą drzwi, wejdą do sali nie jak do sali, ale jak do zupełnie innego miejsca – na początek będzie to szatnia. Zachowują się więc, jakby wchodzili do szatni i przebywali w szatni. Wymyślają też sobie jakiś cel – powód, dla którego są w szatni, jakąś historię – co tam robią, w jakiej są sytuacji. Cała sala staje się szatnią. Uczniowie poruszają się po „szatni”, działają w „szatni”, póki nauczyciel nie przerwie tej części ćwiczenia. (Nie starają się jednak niczego odgrywać, a po prostu poczuć, jakby byli w szatni). Następnie pyta obserwatorów o ich wrażenia: Co widzieli? W jakim miejscu, według nich, znajdowały się obserwowane przez nich osoby? Potem następuje zamiana
45 min
• • • •
• • • •
Metody i formy pracy: Ćwiczenia teatralne – drama; Praca z materiałem ilustracyjnym; Dyskusja. Praca indywidualna; Praca zbiorowa.
Materiały potrzebne do lekcji: Białe kartki A4 – jedna dla każdego ucznia; Ołówki / czarne cienkopisy / flamastry – jeden dla każdego ucznia; Karteczki samoprzylepne jednego koloru – 5 dla każdego ucznia; Komputer z rzutnikiem.
i dotychczasowa grupa obserwatorów dostaje zadanie – kolejne miejsce, którym ma stać się sala.
• • • • •
Miejsca: Szatnia; Klasa szkolna; Pokój dziecinny; Dworek szlachecki; Szafa. Ćwiczenie ma na celu otworzenie uczniów na myślenie o przestrzeni, miejscu, o różnych przestrzeniach teatralnych, jest rozgrzewką i wprowadzeniem w temat. Miejsca, wokół których pracują uczniowie w ćwiczeniu teatralnym, są przestrzeniami ze spektakli Kantora. 15 minut
2 Nauczyciel pokazuje rysunek do spektaklu Nadobnisie i koczkodany (Szatnia) (24) i fotografie ze spektaklu (1973, Teatr Niemożliwy) (62, 63, 64, 65, 66). Pyta uczniów: Gdzie dzieje się akcja spektaklu? Gdzie znajdują się aktorzy, a gdzie widzowie? Akcja tego spektaklu Teatru Niemożliwego toczyła się, jak pisze Kantor „w SZATNI TEATRALNEJ, nie na SCENIE TEATRALNEJ, miejscu świętej iluzji, lecz w jej przedpokoju, miejscu Najniższej Rangi w teatrze”. „Szatnia była rodzajem ogromnej klatki żelaznej z hakami i wieszakami, podobna do prymitywnych urządzeń jatki [...], była instalacją raczej okrutną. Publiczność, która przez tę instalację przechodziła, obowiązkowo pozostawiała tam swoje wierzchnie odzienie. Czuwali nad tym dwaj szatniarze-oprawcy”. Naprzeciwko szatni znajdowały się rozsuwane drzwi, z których co jakiś czas wypadali aktorzy (często kuriozalne postaci – np.
Kantor pisze: „SZAFA BIEDNA, ZMURSZAŁA, ŚCIĄGNIĘTA GDZIEŚ ZE STRYCHU, której ciasne wnętrze musiało starczyć do gry aktorom zamiast czarodziejskiej sceny, na której odbywa się święte misterium iluzji, magii aktorskiej i sławy. SZAFA, która miała zastąpić wymaganą przez autora dekorację sentymentalnego dworku szlacheckiego”. 5 minut
3 Następnie nauczyciel opowiada uczniom o przestrzeniach z ostatniego etapu twórczości teatralnej Kantora, Teatru Śmierci. Pokazuje fotografie ze spektakli Wielopole, Wielopole (1980) i Niech sczezną artyści (1985) (67, 68, 69, 70, 71). W spektaklu Wielopole, Wielopole artysta rekonstruuje na podstawie wspomnienia pokój swojego dzieciństwa. To w tym pokoju, ustawionym na scenie, dzieje się spektakl i odbywa się obrzęd przywoływania wspomnień. W Niech szczezną artyści Kantor rozwija
swoją ideę, a miejsce akcji nie jest już realnym miejscem – artysta nadaje mu nazwę: „Mój Biedny Pokoik Wyobraźni bez ścian, sufitu i podłogi!”. „Biedny Pokoik Wyobraźni” jest przestrzenią wewnętrzną artysty. W kolejnym ćwiczeniu uczniowie spróbują przywołać wizję własnego wczesnego dzieciństwa i popracują nad wspomnieniem swojego pokoju dziecinnego – pokoju sprzed lat. 5 minut
4 Nauczyciel rozdaje uczniom białe kartki A4, na których rysują jak najprostszy schemat domu (np. link 15) i 5 samoprzylepnych karteczek (najlepiej jednego koloru). Na karteczkach uczestnicy zajęć wypisują 5 rzeczy, które pamiętają ze swojego pokoju, w którym mieszkali, gdy byli małymi dziećmi (jeśli jest to ten sam pokój, w którym mieszkają teraz, niech przypomną sobie, jak się zmienił): Jaki był, co w nim było, jakie wzbudzał/wzbudza nastroje, wrażenia, może znajdowały się w nim jakieś szczególne przedmioty? Uczestnicy przyklejają karteczki do rysunku domu. Następnie ustawiają się w kręgu, a rysunki kładą koło siebie na podłodze. Na znak, wszyscy jednocześnie przesuwają się o jedno miejsce zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Czytają słowa-wspomnienia pokoju przywołane przez inną osobę.
Jeśli jakaś coś pokrywa się z ich wspomnieniem, zabierają tę karteczkę. Następnie – na znak – znów przesuwają się o jedno miejsce. Gdy znajdą się z powrotem przy „swoim pokoju dzieciństwa”, sprawdzają, ile karteczek zostało. Ile wspomnień było tylko ich wspomnieniem? Przyklejają do rysunku te nowe, zabrane karteczki-wspomnienia.
5 Na zakończenie lekcji nauczyciel prosi uczniów o to, aby podsumowali: Jak o przestrzeni scenicznej myślał Kantor? Jakie wnioski wyciągają z tego, czego dowiedzieli się na zajęciach? Mogą o tym chwilę podyskutować w parach albo od razu na forum. Nauczyciel może odnieść się do wczesnego spektaklu Kantora, w którym pojawia się po raz pierwszy idea „miejsca teatralnego” – Powrotu Odysa (1945, Podziemny Teatr Niezależny) (60). Kantor wystawił Powrót Odysa w zwykłym podniszczonym przez wojnę pokoju, bez dekoracji i podziału na scenę i widow-
nię. Chodziło o miejsce pozbawione iluzji, miejsce, w którym ten dramat naprawdę się wydarza. „Ja sobie powiedziałem wówczas, że ten pokój musi być realny. Zrobiłem więc pokój zniszczony przez wojnę – co było realnością, bo takich pokoi było wówczas w Polsce tysiące”. 5 minut
człowiek o dwóch głowach czy z człowiek z deską w plecach). Następnie nauczyciel wyświetla zdjęcia ze spektaklu W małym dworku (1961, Teatr Informel) (56, 57) i zadaje to samo pytanie: Gdzie rozgrywa się akcja spektaklu? Gdzie znajdują się grający w spektaklu aktorzy? Akcja spektaklu W małym dworku, opartego na dramacie Witkacego, rozgrywała się w szafie.
wskazówka: W wypadku licznej klasy można przeprowadzić to ćwiczenie jednocześnie w dwóch grupach – dwóch okręgach. 10 minut