Informel – gdzie znajduje się granica rzeczywistości?
Istotą zajęć jest uświadomienie i zrozumienie, czym jest forma abstrakcyjna w rozumieniu sztuk plastycznych. Dzięki wybranym pracom Tadeusza Kantora będziemy mogli pokazać granicę między figuracją a sztuką informel, pokazać poszczególne etapy twórczości artysty na drodze do porzucenia przedmiotowości – i powrotu do niej.
• • • •
•
Cele lekcji: Uczeń rozumie znaczenie słów: „abstrakcja”, „informel”, „taszyzm”; Uczeń zna i rozumie nazwy kierunków: „kubizm”, „surrealizm”; Uczeń rozpoznaje cechy stylistyczne kubizmu w pracy Kantora Kobieta w drzwiach, 1946 (4); Uczeń rozpoznaje przykładowe obrazy abstrakcyjne i metaforyczne Tadeusza Kantora: Obraz metaforyczny II, 1950 (5), Kompozycja człowiek z parasolem, 1949 (6), Peril, 1953 (7), Pasakas, 1958 (8), Obraz, 1959 (9), Peinture,1964 (2); Uczeń przypomina sobie i utrwala wiedzę na temat obrazów wykorzystanych do ćwiczeń.
Przebieg lekcji: Faza wprowadzająca: czynności organizacyjne. 5 minut
Faza realizacyjna: 1 Lekcja rozpoczyna się od prezentacji fragmentu (około 1 minuty) filmu: Ewa Krakowska. Szkice z pamięci z 2009 roku (dostępny na YouTube). Nauczyciel wybiera ujęcie, w którym Ewa Krakowska otwiera drzwi (35 sekunda filmu), a Kantor maluje obraz, na którym zostanie ona sportretowana. Następnie wyświetla na ekranie reprodukcję dzieła Kantora Kobieta w drzwiach, 1946 (4), i zadaje klasie pytanie: Czy ten obraz to abstrakcja? Bardzo prawdopodobne, że większość uczniów będzie tak twierdzić. Należy poprosić któregoś z uczniów, który tak właśnie uważa, żeby wytłumaczył, dlaczego tak myśli. W odpowiedzi najprawdopodobniej usłyszy, że przedstawione na obrazie rzeczy są zdeformowane i tak w rzeczywistości nie wyglądają. Teraz należy przywołać w pamięci uczniów fragment filmu, którym rozpoczęły się zajęcia, i powiedzieć, kto jest bohaterem tej sceny. Kantor, który malował na filmie portret swojej pierwszej żony, Ewy Krakowskiej, odwołuje się do świata realnego, ale zmienia jego formę. Nauczyciel pyta, czy ktoś może ewentualnie wyjaśnić, czym jest abstrakcja w sztukach plastycznych i jak należy ją rozumieć. Jeżeli nikt się nie zgłosi ani nikt nie podejmie próby wyjaśnienia pojęcia,
• • • •
• • • • •
45 min
Metody i formy pracy: Praca z materiałem ilustracyjnym; Działania plastyczne – wykonanie przez uczniów pracy na bazie dekalkomanii* lub coulage’u/kulażu*; Dyskusja; Praca w grupach. Materiały potrzebne do lekcji: Słownik terminologiczny sztuk pięknych lub języka polskiego; Ewa Krakowska. Szkice z pamięci, Kraków 2009 (fragment filmu); Reprodukcje dzieł w formie elektronicznej z możliwością prezentacji na ekranie / rzutnik; 6 arkuszy białego lub szarego papieru o wymiarach minimum 100 × 70 cm; Farby wodne / tempery, pędzle, patyczki.
nauczyciel sam zwraca uczniom uwagę na to, że na obrazie widać, może zdeformowane, ale jednak istniejące i funkcjonujące elementy świata rzeczywistego. To zniekształcenie jest bardzo charakterystyczne. Możliwe, że ktoś w klasie zwróci uwagę na geometryczną stylistykę kompozycji i zamieszczonych w niej elementów. Można wówczas zasugerować, że obraz ma cechy kubistyczne, typowe dla kierunku w sztuce XX wieku, który był dla twórcy obrazu formą inspiracji. Nauczyciel tłumaczy pojęcie abstrakcji, posługując się najlepiej Słownikiem terminologicznym sztuk pięknych PWN. Znajduj się tam na wstępie inne określenia sztuki abstrakcyjnej: nieprzedstawiająca, niefiguratywna, bezprzedmiotowa. Słowa te nauczyciel zapisuje na tablicy i otacza kołem. Obok pisze słowa INFORMEL oraz TASZYZM i tłumaczy ich znaczenie. Następnie, prezentuje prace Tadeusza Kantora, wyświetlając je na ekranie, i pyta uczniów czy można już mówić o czystej formie abstrakcyjnej (informel), czy ciągle na obrazie pojawiają się elementy świata realnego. Pokazywane obrazy to: Obraz metaforyczny II, 1950 (5), Peril, 1953 (7), Pasakas, 1958 (8), Obraz, 1959 (9). Na końcu nauczyciel wyświetla obraz Kompozycja (człowiek z parasolem), 1949 (6), ale nie podaje jego tytułu, tylko pyta, czy ktoś rozpoznaje w obrazie elementy kompozycji nawiązujące do form realnych i czy potrafi je nazwać. Jeżeli nie padnie poprawna odpowiedź, wyjaśnia to sam. 10 minut
2 Teraz prowadzący prosi, by uczniowie podzielili się na 6 grup (przy około 30-osobowej klasie – po 5 osób), każda grupa otrzymuje duży arkusz szarego lub białego papieru. Ich zadaniem będzie wykonanie na początek pracy abstrakcyjnej. Nauczyciel sugeruje, że pracę należy wykonać spontanicznie z wykorzystaniem najlepiej technik, które pozwolą na swobodne i w miarę przypadkowe działanie. Tłumaczy, na czym polega technika dekalkomanii i kulażu. Uczniowie mogą w grupie zdecydować, w jaki sposób
stworzą abstrakcyjną plamę, którą technikę wybiorą. Mają do dyspozycji farby i każdy uczeń może posłużyć się albo małym pędzelkiem, albo patyczkiem. Przy technice dekalkomanii uczniowie mogą zginać papier wielokrotnie i w różnych miejscach, aby odejść od układów symetrycznych w kompozycji. Ci, którzy zdecydują się na kulaż, dobrze żeby wybrali różne kolory farby. 5 minut
3 Tak przygotowane abstrakcje uczniowie kładą przed sobą w grupie i następnie zastanawiają się, co widzą, jakie są ich skojarzenia ze światem realnym w stworzonej przez nich kompozycji. Ostatnim etapem pracy jest uzupełnienie prac o te właśnie „odnalezione”
realne elementy. Młodzież ma podmalować, względnie podrysować fragmenty kompozycji, aby „wydobyć” z niej fragmenty znane z otaczającego nas świata. 15 minut
4 Ostatnie 10 minut to prezentacja prac wszystkich grup i ocena prac. Uczniowie układają pracę w jednym miejscu sali, tak aby leżały obok siebie. Nauczyciel prosi nie tylko grupę, która tworzyła daną pracę, ale też pozostałych, by wypowiedzieli się, jakie są ich odczucia (powinni je nazwać: „smutek”, „wesołość”, „ obojętność”, „niepokój” itp.), gdy patrzą na poszczególne prace. Byłoby
bardzo cenne, gdyby uczniowie spróbowali określić, który środek wyrazu (kompozycja, kolor) głównie wpływa na tego typu odczuwanie. Na koniec nauczyciel wyświetla obraz Kantora zatytułowany Peinture, 1964 (2), i prosi o nazwanie odczuć w kontakcie z tym dziełem.
Dekalkomania – jedna z automatycznych technik surrealistów, polegająca na rozciskaniu farby nałożonej na jedną kartkę papieru przyłożoną drugą kartką.
Coulage/kulaż – sposób malowania obrazu, polegający na wylewaniu farby na jego powierzchnię i umiejętnym poruszaniu nim, w celu uzyskania nietypowych efektów, tworzonych przez zasychające zacieki.