Czy możemy żartować z dzieła sztuki? Persyflaże muzealne Tadeusza Kantora Wprowadzenie nowych pojęć, takich jak asamblaż i persyflaż, które w kontekście sztuki Tadeusza Kantora są niewątpliwie istotnym elementem zajęć. Praktyczna część lekcji, poświęcona samodzielnej kreacji, gwarantuje pełniejsze zrozumienie i zapamiętanie tych zagadnień. Jednocześnie uczeń poznaje twórczość Kantora inspirowanego sztuką Diego Velazqueza.
• •
• •
Cele lekcji: Uczeń rozumie znaczenie słów: „persyflaż”, „asamblaż”/„assemblage”; Uczeń zna i potrafi dokonać analizy obrazu Tadeusza Kantora Mr. Prado II, Infantka, 1965 (37), Infantka wedle Velazqueza (12) – cykl persyflaży muzealnych; Zna i potrafi dokonać analizy obrazu Diego Velazqueza Las Meninas, 1656; Zna inne przykłady dzieł Tadeusza Kantora wykorzystujące assemblage: Emballage „Hołdu pruskiego” według Jana Matejki, 1975 (36).
45 min
• • • •
•
•
• •
Przebieg lekcji: Faza wprowadzająca: czynności organizacyjne. 5 minut
Metody i formy pracy: Praca z materiałem ilustracyjnym; Działania plastyczne – wykonanie przez uczniów rysunku połączonego z asamblażem; Prezentacja, dyskusja, ocena; Praca w grupach (w klasie około 32-osobowej – 8 grup po 4 osoby). Materiały potrzebne do lekcji: Słownik terminologiczny sztuk pięknych i języka polskiego; Reprodukcje dzieł w formie elektronicznej z możliwością prezentacji na ekranie / rzutnik; 8 arkuszy białego brystolu o wymiarach minimum A3 (29,7 × 42 cm); 8 kopi ksero (czarno-białych) z wybranymi fragmentami obrazu Diego Velazqueza Las Meninas; Szary sznurek, fragmenty, ścinki materiałów/tkanin, szary papier, małe fragmenty drewna itp. Klej, taśma samoprzylepna, zszywacz, nożyczki, kredki.
Faza realizacyjna: Temat zajęć „Czy możemy żartować z dzieła sztuki?” stawiany jest młodzieży jako temat do dyskusji. Uczniowie wypowiadają się, przedstawiając argumenty za i przeciw. Nauczyciel pyta, czy ktoś w klasie może podać jakiś konkretny przykład, który znają/ pamiętają, dzieła sztuki, które zostało wykpione, zironizowane, potraktowane żartobliwie – tak w formie, jak i w treści (możliwe, że wymienią przykład Mona Lisy z wąsami Duchampa). Można się posłużyć przykładami reklam czy teledysków, które wykorzystują znane dzieła sztuki. Po krótkiej rozmowie nauczyciel wyświetla na ekranie obraz Tadeusza Kantora Infantka wedle Velazqueza (12) i prosi uczniów o opisanie tego, co widzą (uwaga: jeszcze nie zdradza tytułu dzieła). Następnie zapisuje na tablicy dwa
słowa: PERSYFLAŻ I ASAMBLAŻ (wstępnie pyta, czy ktoś rozumie te pojęcia) i korzystając ze słownika, prosi uczniów o znalezienie znaczenia tych słów. Wracając do obrazu Kantora, tłumaczy technikę asamblażu, a młodzież pyta, czy rozumieją / jak sądzą, czy i dlaczego zgadzają się z tym, że autor dzieła określa obraz jako persyflaż muzealny. Tu przytaczamy krótki cytat z Kantora: „Być może odegrały tutaj rolę względy praktyczne, ułatwienie transportu, i demonstrowanie Infantki widzom jako curiosum w Wędrownym Panopticum… Starą spódnicę Infantki jak liturgiczny ornat rozpięty na obręczach z wielorybich fiszbinów zastąpiono starą, zniszczoną torbą listonosza i uznano to za trafną imitację. Jej sterczące ku górze resztki pasków powtarzają ruch rąk Infantki rozłożonych nad skrzydłami sukni”. Teraz należy się odwołać do inspiracji, czyli Las Meninas Vealzqueza. Nauczyciel pyta, z którym obrazem uczniowie mogą powiązać pracę Kantora. Na ekranie wyświetla dzieło Velazqueza. 10 minut
2 Nauczyciel prosi, by uczniowie podzielili się na 8 grup po 4 osoby (zakładając, że w klasie są 32 osoby; przy tradycyjnym ustawieniu ławek wystarczy, jak uczniowie z sąsiedniej ławki odwrócą się do tyłu). Każda grupa otrzymuje kartkę brystolu formatu A3 oraz czarno-biały fragment obrazu Diego Velazqueza
Las Meninas. Prowadzący krótko prezentuje treść dzieła, szczególnie zwracając uwagę na bohaterów dzieła Velazqueza i tajemnicę związaną z tym, co wielki hiszpański artysta maluje na potężnym płótnie. 5 minut
3 Nauczyciel wyjaśnia uczniom, co będzie ich zadaniem. Każda grupa ma inny fragment zreprodukowanego obrazu Velazqueza, może się nim dowolnie posłużyć, przyklejając go lub mocując do otrzymanej kartki papieru na dystansach zrobionych z kawałków poskładanego papieru. To uczniowie decydują, gdzie go umieszczą, jaką rolę będzie odgrywał w ich pracy i w późniejszej interpretacji otrzymanego kawałka Las Meninas. Głównym założeniem jest to, aby każda grupa stworzyła swój własny obraz jako pewnego rodzaju żart, ironiczny komentarz, inspirując się pierwowzo-rem. Może to być jakaś narracja, historia albo też swobodne
potraktowanie kompozycji, układu przedmiotów. Istotą ćwiczenia jest uwolnienie wyobraźni i odejście od schematycznego myślenia. Uczniowie mają do dyspozycji kredki i różne materiały, które mogą doczepiać/doklejać, tak aby obraz w części nabrał cech asamblażu. Rolą nauczyciela jest stała konsultacja z uczniami w czasie ich pracy, doradzanie w kwestiach związanych z kompozycją i przekazem treści. Prosi ich, aby opowiedzieli, jaki mają pomysł i dlaczego uważają, że jest to dobre i ciekawe rozwiązanie. 20 minut
4 Ostatnie 5 minut to prezentacja prac wszystkich grup i ocena (możemy dokonać wyboru najciekawszej, najlepiej spełniającej założenia zadania pracy). Każda grupa, prezentując swoją pracę, powinna krótko opowiedzieć o swoim pomyśle, o tym,
co uważa za ironiczne czy prześmiewcze w swojej pracy. Na koniec pokazujemy obraz Mr. Prado II, Infantka, 1965 (37), oraz Emballage „Hołdu pruskiego” według Jana Matejki”, 1975 (36) – jako przykłady asamblażu w twórczości Tadeusza Kantora.
Emballage Hołdu pruskiego według Jana Matejki (1975) – W związku z odbywającym się w Krakowie w 1975 roku prestiżowym Kongresem Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Sztuki (AICA) w Galerii Muzeum Narodowego w Sukiennicach miała miejsce wystawa „Widzieć i rozumieć”, której kuratorem był krakowski krytyk i teoretyk sztuki Mieczysław Porębski. Zaprosił on krakowskich artystów do stworzenia dzieł, które odwoływałyby się do krakowskiej historii i nawiązały dialog z dziełami wielkich mistrzów. Tadeusz Kantor wziął na warsztat Hołd pruski Matejki, na którym to obrazie postacie zostały opakowane przez artystę, a całe przedstawienie nabiera wielu znaczeń, nie dając się łatwo zdefiniować.
przedmiotów gotowych, zgromadzonych przez artystę. Mogą one zostać połączone ze sobą, mogą również stanowić element dzieła malarskiego. Stosowane na płótnie, przeistaczają obraz w relief, tworzą kompozycję półprzestrzenną. Tadeusz Kantor umieszczał na płótnie często zniszczone, „biedne” przedmioty, które dzięki interwencji artysty traciły funkcje użytkowe i podnoszone były do rangi sztuki.
Asamblaż (fr. assemblage) – dosł. zbieranie, gromadzenie. Technika artystyczna polegająca na tworzeniu dzieła z wykorzystaniem
Persyflaż (fr. persiflage) – dzieło artystyczne, w którym artysta odwołuje się do innego tekstu kultury poprzez nawiązanie do tematu, a w szczególności poprzez odniesienie się do stylu oryginału. Artysta może ironizować, wykpiwać dzieło, które stanowi dla niego inspirację, traktować temat z humorem. Kantor wykonał serię persyflaży dzieł muzealnych, w których sparafrazował znane arcydzieła malarskie, jak choćby Las Meninas Diego Velazqueza.