Poza „ramy” obrazu
Lekcja jest propozycją połączenia kilku zagadnień: happeningu, instalacji, asamblażu i po części ambalażu. One wszystkie, a także związane z nimi działania twórcze odnajdziemy w pracach Tadeusza Kantora. Uczniowie, po zapoznaniu się z przykładowymi dziełami artysty oraz dokonaniu ich analizy pod względem formy i treści, przystępują do samodzielnego tworzenia. Pomoże to im lepiej zrozumieć działania, które są typowe dla sztuki XX wieku, a jednocześnie zapamiętać prace Tadeusza Kantora, w których te nowatorskie rozwiązania są obecne.
Cele lekcji: • Uczeń rozumie znaczenie słów: „instalacja”, „happening”, „asamblaż”, „ambalaż”; • Rozpoznaje przykładowe obrazy Tadeusza Kantora: Trzymam obraz, na którym jestem namalowany, jak trzymam obraz , 1987 (14), Żołnierz niesie obraz, na którym jest namalowany, jak niesie obraz, 1987 (15), Klęska wrześniowa, 1990 (41), Emballage „Hołdu pruskiego” według Jana Matejki, 1975 (36), Okno, 1983 (3), Epoka chłopca, 1970 (11), rysunek z serii Kobieta i dywan, 1970 (20), Człowiek zawieszony z cyklu Ludzie atrapy (27), Spotkanie z nosorożcem. Monstrum (28); • Zna fotografie dokumentujące przykładowe happeningi Kantora (50, 51, 52).
Przebieg lekcji: Faza wprowadzająca: czynności organizacyjne. 5 minut
45 min
• • • •
• • • •
• • • •
Metody i formy pracy: Praca z materiałem ilustracyjnym; Dyskusja; Aktywizowanie uczniów poprzez działania plastyczne i formy happeningu połączone z dokumentacją działań; Praca w grupach / około 5–6 osób w grupie. Środki dydaktyczne i materiały poglądowe: Słownik terminologiczny sztuk pięknych lub języka polskiego; Reprodukcje dzieł w formie elektronicznej z możliwością prezentacji na ekranie / rzutnik; Arkusze szarego papieru (2 na grupę); Karty z tematami prac (propozycje): 1. Co kryje szafa? 2. Co znajdziesz na oknie? 3. Co ukryłeś w pudełku? 4. Co wisi na wieszaku? 5. Co widać za oknem? 6. Co znajdziesz pod dywanem? Klej, taśma samoprzylepna, szary sznurek, nożyczki, cz. flamastry; Drewniany wieszak (może być kilka); Spinacze do bielizny (drewniane); Krosno malarskie / blejtram – jeżeli jest taka możliwość; Aparat fotograficzny / smartfon z aparatem fotograficznym.
Faza realizacyjna: 1 Nauczyciel umieszcza na tablicy cztery karty ze słowami: „happening”, „instalacja”, „ambalaż”, „asamblaż”, i pyta uczniów, czy spotkali się już z nimi i czy rozumieją ich znaczenie. Pojęcie happeningu nie powinno stanowić problemu, ale nauczyciel prosi wybraną osobę o odczytanie definicji w słowniku, po dobnie jak definicji pozostałych terminów. Następnie na ekranie wyświetla reprodukcje prac Tadeusza Kantora i pyta, które z wyjaśnionych pojęć pasuje do prezentowanego dzieła. Pokazuje kolejne
prace: Trzymam obraz, na którym jestem namalowany, jak trzymam obraz, 1987 (14), Żołnierz niesie obraz, na którym jest namalowany, jak niesie obraz,1987 (15), Klęska wrześniowa, 1990 (41), Emballage „Hołdu pruskiego” według Jana Matejki, 1975 (36), Okno, 1983 (3), Epoka chłopca, 1970 (11), rysunek z serii Kobieta i dywan, 1970 (20), zdjęcie dokumentujące happening Linia podziału (50, 51, 52). Ponieważ wśród pokazywanych dzieł znajdują się też takie, które nie pasują do sugerowanych pojęć, jak np. rysunek, prowadzący zwraca na to uwagę, sugerując jednak, że w dalszym ciągu zajęć odwoła się też do tych przykładów. Zaznacza również, że prezentowane fotografie są formą udokumentowania działania artystycznego, które zaistniało w konkretnym czasie i miejscu. 10 minut
2 Prowadzący prosi uczniów, by podzielili się na 6 grup (przy około 30-osobowej klasie – po 5 osób). Każda grupa losuje przygotowane wcześniej karty z tematami prac. Uczniowie dostają również szary papier, sznurek, mają do dyspozycji nożyczki i taśmy klejące (ewentualnie blejtram). Nauczyciel tłumaczy, na czym będzie polegać ich praca. Temat, który wylosowała grupa, ma posłużyć do stworzenia kompozycji, w której uczniowie sami będą stanowić jej część, a otrzymane materiały mają być przydatne w uzupełnieniu pracy o potrzebne rekwizyty. Idąc tropem pokazanych dzieł Kantora, gdzie z jednej strony artysta „wychodzi” poza obręb płótna, a z drugiej, stara się coś ukryć, grupy mają stworzyć podobną sytuację. Ich praca ma przyjąć formę happeningu, ponieważ to oni sami będą stanowią jej część i pozowaniem będą jej nadawać sens. Nauczyciel pomaga każdej grupie w dopracowaniu koncepcji, sugeruje, jak można wykorzystać otrzymane materiały, wspólnie z uczniami zastanawia się nad ich pomysłem na zinterpretowanie
otrzymanego tematu. Temat nie musi być potraktowany dosłownie, uczniowie mogą posłużyć się ironią, swobodnym skojarzeniem, tym sposobem podkreślając niejednoznaczność i tajemniczość swojej pracy. Założeniem jest zbudowanie kompozycji wykorzystującej ciało jako jej element, który po części jest powiązany z rekwizytem. Podpowiadając uczniom metody działania, nauczyciel odwołuje się do prezentowanych wcześniej prac Kantora. Na papierze uczniowie mogą rysować flamastrami, obrysowywać swoje sylwetki. Mogą wykonywać z papieru różne formy, wycinając go, składając. Z pozostałych materiałów mogą tworzyć propozycje instalacji, np. tworząc kompozycje ze sznurka lub wieszaków. Każda wykonana przez uczniów kompozycja zostaje sfotografowana. Możliwa jest większa ilość fotografii, ujęć z różnych stron. Można też założyć, że praca ma formę zmieniającą się w czasie inscenizacji – wtedy wykonujemy kilka ujęć. 20 minut
3 W podsumowaniu wszyscy oglądają prace każdej grupy w formie wyświetlanych zdjęć (warto się zastanowić, czy nie pokazać fotografii w wersji czarno-białej) i wspólnie zastanawiają się, dyskutują, czy udało się grupie w sposób ciekawy ująć wylosowany temat. 5 minut
Asamblaż (fr. assemblage) – dosł. zbieranie, gromadzenie. Technika artystyczna polegająca na tworzeniu dzieła z wykorzystaniem przedmiotów gotowych, zgromadzonych przez artystę. Mogą one zostać połączone ze sobą, mogą również stanowić element dzieła malarskiego. Stosowane na płótnie, przeistaczają obraz w relief, tworzą kompozycję półprzestrzenną. Kantor umieszczał na płótnie często zniszczone, „biedne” przedmioty, które dzięki interwencji artysty traciły funkcje użytkowe i podnoszone były do rangi sztuki.
Ambalaż (fr. emballage) – dosł. opakowywanie. Jest to rodzaj działania artystycznego związany z opakowywaniem przedmiotów, dzieł, obiektów. Tadeusz Kantor ze szczególną fascynacją wykorzystywał w swojej sztuce od połowy lat 60. XX wieku opakowania – koperty, torby lub tkaniny – jako elementy pełne tajemnej narracji, włączając w przestrzeń obrazu wymienione elementy. Ambalaże odgrywały znaczącą rolę w jego twórczości malarskiej, zaznaczając obecność rzeczy poprzez coś, co je ukrywa. Kantor ideę ambalaży wykorzystywał także na innych polach swojej twórczości, między innymi w spektaklach Teatru Cricot 2 i w happeningach. Innym artystą znanym z tworzenia ambalaży jest Christo. Artysta ten opakował całe budynki (m.in niemiecki Reichstag), a nawet wyspy.
Instalacja – to dzieło sztuki, które powstaje z kilku oddzielnych elementów ułożonych w relacji względem siebie w określonej przestrzeni. Elementy instalacji mogą być dziełem artysty, może on również wykorzystać gotowe, już istniejące przedmioty. Happening – wydarzenie zaaranżowane przez artystę, będące jednocześnie dziełem sztuki. Niektórzy twórcy zakładają konieczność całkowitego zaplanowania happeningu i sytuują widza w roli biernego odbiorcy inni natomiast dopuszczają interwencje widzów i zmiany w scenariuszu.