Immanuëlkerk Hoograven - Analyse

Immanuëlkerk Hoograven - Analyse

Eelko Kroon - 1303031 AR3AR142 Architectural analysis of buildings and urban context AR3AR032 Analysis of building and material structures

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven

Inhoud Inhoud 2 Introductie - Het gebouw in de stad

3

Tijdslijn & Toelichting

4

Het eerste ontwerp (1956) versus het definitieve ontwerp (1957)

5

De directe stedelijke context

6

Massa’s & Functies

7

Sacraliteit & Symboliek

8

Relatie met de omgeving - Herkomst kerkgangers

9

Aanpassingen Routing & Gevels

10

Bouwtechniek - Opbouwvolgorde

11

Installaties & Isolatie

12

Waardestelling 13 Drie mogelijke interventies

14

Literatuurlijst 15 Bijlage 1 - Mailconversatie met Bert Grootveld

16

Bijlage 2 - Mailconversatie met Monumenten@utrecht.nl

17

Bijlage 3 - Tijdslijn Immanuëlkerk

18

Bijlage 4 - Tijdslijn Immanuëlkerk - Met verbanden

19

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Inhoud

2

Introductie - Het gebouw in de stad Ligging De Immanuëlkerk staat in de Utrechtse wijk Hoograven, in het gedeelte van na de Tweede Wereldoorlog, dat bekend staat als Nieuw Hoograven. Het gebouw is herkenbaar vanwege de beeldbepalende betonnen toren, die een Bijbeltekst bevat.

Binnenstad Abstede Gansstraat

Dichterswijk

Ka na an eil len

k

swij

d-N

Tran

oo rd

Rijn

Nieu

w Ho

ogra

grav

en

ven

rtse Hoo

Vaa

Oud

l

ekanaa

Merwed

uid

d-Z

an

eil

len

na

al

na

ka

Rijn

Achtergrondinformatie Locatie: ‘t Goylaan 129, Utrecht Bouwjaar: 1959 Programma: Kerkzaal met nevenruimten Architecten: Dingemans & Wouda, Utrecht Opdrachtgever: Gereformeerde Kerk Hoograven Huidige gebruiker: The Blessing Utrecht (St. JMWZ)

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Inhoud 3 Ka

m-

da

r ste Am

De beeldbepalende betonnen toren in de oostgevel van de Immanuëlkerk

Tolsteeg & Rotsoord

Rivierenwijk

Lunetten

Overzichtskaart Utrecht

Morfologiekaart Utrecht-Zuid (2011)

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Introductie - Het gebouw in de stad

3

Tijdslijn & Toelichting Nog steeds in gebruik door St. JMWZ?

Herstel brandschade

Dichtmetselen hoofdentree

Weerkamp: St. Bernarduskerk (R.K.)

1990:

Sloop St. Bernarduskerk (R.K.)

1962:

3e Chr. Industrie- en Huishoudschool, Linschotensingel 1

1955-1959:

2000:

Bouw kantoorgebouw ‘t Goylaan 125

Uitbreidingsplan Tolsteeg & Hoograven

1962:

1955:

25 april 1915:

Wouda: - Bethaniëkerk - De Bron (Assen) (Arnhem)

Dingemans & Wouda:

Geboorte Sjoerd Wouda (Utrecht)

1949:

Dingemans: Ontwerp Kraggenburg

± begin jaren’30:

Pniëlkerk Oog in Al (Utrecht)

Dingemans & Wouda Architecten

Granpré Molière, bekende kerkontwerper!

1960:

Wouda: Transitorium I, Universiteit Utrecht

WO II

1 mei 2004:

eind 19e eeuw - ± 1965:

1905

1910

1915

1920

Crisisjaren

Verzuiling 1925

Afsluiting ‘Samen op Weg’-proces: Oprichting Protestantse Kerk in Nederland

11 oktober 1980: Oprichting CDA

1945-1965:

Wederopbouw:

Oprichting Johan Maasbach Wereldzending

‘De Wijkgedachte’

> 2020:

Meer kerkverlating?

13 maart 2011:

St. JMWZ neemt Vredeskerk Vlaardingen (1979) in gebruik

1962:

Opleving kerkelijk leven!

1930-1940:

1935

1940

1945

1950

1955

1960

Toelichting

In Bijlage 3 & 4 is een tijdslijn opgenomen, die hierboven ook in het klein zichtbaar is. Deze plaatst de Immanuëlkerk in een context.

De tijdslijn is ingedeeld in vier categoriën: het gebouw, de (directe) omgeving, de architecten en politiek en maatschappij. De belangrijkste verbanden tussen deze categoriën zijn met pijlen aangegeven in de rechter afbeelding en worden hieronder toegelicht.

Maatschappelijke invloeden

Sinds het einde van de 19e eeuw werd het maatschappelijke leven in Nederland gedomineerd door de Verzuiling. Er waren vier groepen te onderscheiden in de maatschappij: Socialistisch, Liberaal, Rooms-Katholiek en Protestants-christelijk.1 Die laatste zuil was weer duidelijk op te delen in Hervormden en Gereformeerden.

Dit onderscheid kwam naar voren in scholen, kerken en zelfs in sportverenigingen.

Tijdens en direct na de Tweede Wereldoorlog nam het verlangen naar religie onder de bevolking toe.2 De kerken zaten vol.

Toen na de Tweede Wereldoorlog de Wederopbouw van start ging, werden in de nieuwe wijken speciale zones aangewezen waarin gebouwen maatschappelijke functies geplaatst werden. Er was volop ruimte voor kerken. In Nieuw Hoograven stonden op een steenworp afstand een Rooms-Katholieke, een Hervormde en een Gereformeerde kerk.3 De laatste is het geanalyseerde gebouw. De verzuiling was dus nog steeds duidelijk aanwezig in de maatschappij.

Vanwege de enorme vraag naar kerken vond er gedurende de Wederopbouwperiode een hausse in kerkbouw plaats. In de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog werden in Nederland maar liefst 1564 kerken en kapellen gebouwd.4+5 De Immanuëlkerk maakt deel uit van die hausse.

Architectonische invloeden

De Immanuëlkerk werd ontworpen door de Architecten P.H. Dingemans en Sj. Wouda.6 De oplevering vond plaats in 1959.

Van Dingemans is bekend dat hij aan de TH in Delft studeerde onder leiding van professor Granpré Molière, een bekende (Rooms-Katholieke) kerkontwerper.7

1962: 2

1955-1959: 55-

KVP

1965

1962: 2:

1955: 5:

Wouda: da - De Bron - Bethaniëkerk ha (Assen) (Arnhem) h

Dingemans & Wouda: ouda:

Geboorte Sjoerd Wouda (Utrecht)

1949:

Dingemans: Ontwerp Kraggenburg

± begin jaren’30:

Pniëlkerk errk Oog in Al (Utrecht) Utrec ecccht)

Dingemans nss & Wouda Architecten itec t te

Granpré M Mol Molière olière l r ,

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

Granpré Molière wordt gezien als een vooraanstaande persoon binnen de Delftse School, een architectuurstroming uit de jaren ‘30 van de 20e eeuw.8 De relatie met deze professor zal ongetwijfeld invloed hebben gehad op de ontwerpcarrière van Dingemans.

Dingemans & Wouda richtten in 1954 hun bureau op in Utrecht. In datzelfde jaar ontwierp Le Corbusier zijn wereldberoemde kapel in Ronchamp, de Notre Dame du Haut. Deze kapel heeft wereldwijd grote invloed gehad op de kerkarchitectuur, ook in Nederland.9-12 In 1955 ontwierpen Dingemans & Wouda de Pniëlkerk in de Utrechtse wijk Oog in Al.13 Deze kerk heeft overeenkomsten met de kapel van Le Corbusier. Via deze opdracht zijn de architecten waarschijnlijk ook aan de opdracht voor de Immanuëlkerk gekomen. In de tussentijd ontwierpen zij ook de wooneenheid aan de Oudegeinlaan, ten zuiden van de gerealiseerde Immanuëlkerk.14 In 1956 tekenden Dingemans & Wouda al een eerder ontwerp voor de kerk in Hoograven, die veel meer Corbusiaanse kenmerken bevatte. Dit is echter niet gerealiseerd, vermoedelijk vanwege te hoge kosten. Het eerste ontwerp had namelijk veel complexere vormen dan het gerealiseerde gebouw.15 Later heeft Wouda op persoonlijke titel nog enkele kerken ontworpen.

Invloeden op de gebruiker

In de jaren ‘60 van de 20e eeuw begon het kerkelijk leven langzamerhand af te zwakken. Kerkgang nam af en verschillende gemeentes zochten toenadering met buurgemeentes. Ook landelijk was daar sprake van. In 1961 werden de eerste stappen gezet voor het ‘Samenop-Weg’-proces, waarin de Nederlands Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch Lutherse Kerk toenadering zochten. Pas in 2004 kwam het daadwerkelijk tot een fusie, maar in de tussentijd is er veel gebeurd.16 In 1962 richtte de evangelist Johan Maasbach na diverse reizen over de wereld een stichting op: Johan Maasbach Wereldzending. Deze stichting behoorde tot de zogenaamde Pinksterbewegingen, alhoewel het kerkgenootschap daarbinnen een erg op zichzelf staande positie heeft. Tegenwoordig is ‘Maasbach’ bekend van de tv-uitzendingen op SBS6, waarin de zoon van Johan Maasbach, David, voorgaat.17

monument

M

Dichtmetselen hoofdentree

- Betonvloer storten in centrale hal - Nieuwe CV-ketel + straalkachels

1995:

Bouw appartementen Linschotensingel (na sloop schoolgebouw)

1990:

Sloop St. Bernarduskerk aard rd (R.K.)

2000:

Bouw kantoorgebouw ‘t Goylaan 125

21 d december 1987:

14 juli li 1 1970:

Sjoerd Sjo j Wouda overlijdt

Pieter e Hendrik er em m Dingemans overlijdt

1960:

Wouda: Transitorium I, Universiteit Utrecht

1965:

1954: 19

Dingemans: Co C Conservatorium t) (Maastricht)

Le Corbusier: Notre Dame du Haut N (Ronchamp)

1 mei 2004:

1961:

Start ‘Samen op Weg Weg’-proces: - Nederlands Hervormde erv Kerk d Kerken in Nederland de - Gereformeerde h LLutherse Kerk - Evangelisch

1914-1918: WO I

1940-1945: WO II

1905

1910

1915

1920

Crisisjaren

Verzuiling 1925

1930

1935

1940

Afsluiting ‘Samen op Weg’-proces: Oprichting Protestantse Kerk in Nederland

11 oktober 1980: Oprichting CDA

1945-1965:

Wederopbouw:

1945

Oprichting Johan Maasbach Wereldzending

‘De Wijkgedachte’

1950

1955

Toen in 1982 de Gereformeerde kerk van Hoograven fuseerde met de naastgelegen Hervormde Marcuskerk, kocht de stichting van Maasbach de Immanuëlkerk aan.18 Nu gebruiken zij het gebouw nog steeds.

Dit kerkgenootschap heeft geen banden met de in 2004 opgerichte Protestantse Kerk in Nederland (PKN).

De kerk van Maasbach wordt bezocht door mensen uit de wijde omgeving van Utrecht en heeft dan ook geen relatie met de wijk Hoograven.19 Die relatie was er bij de vorige gebruiker, de gereformeerden, wel heel duidelijk, en is er bij de huidige Marcuskerk nog steeds.

Het wegvallen van de relatie tussen de Immanuëlkerk en de wijk Hoograven werd ook fysiek duidelijk: bij het herstel van brandschade in 1984 werd de hoofdentree dichtgemetseld. In 2002 werd de gevel van de huidige kantine dichtgemetseld.20 Er is vanuit het gebouw geen contact meer met de directe buitenwereld.

Investeringen in de toekomst

Op 20 maart 2007 werd de Immanuëlkerk een monument. Het gebouw is van belang als karakteristiek voorbeeld van moderne naoorlogse kerkbouw en als onderdeel van het oeuvre van de architecten Dingemans en Wouda. Tevens is de kerk stedenbouwkundig van belang, met name door de betonnen klokkentoren als beeldbepalend element langs belangrijke infrastructuur.21 Vanwege de monumentale waarde heeft het gebouw toekomstperspectief.

De huidige gebruiker van het gebouw, Stichting Johan Maasbach Wereldzending (St. JMWZ), bezit in totaal acht kerkgebouwen in grote steden in Nederland, met name in de randstad.22 In maart 2011 opende het genootschap een gebouw in Vlaardingen.23 Het kerkgenootschap bereikt dus veel mensen. Het gebouw in Utrecht wordt goed bezocht. Er zijn in de wekelijkse diensten zo’n 150 tot 200 mensen aanwezig, afkomstig uit heel de omgeving van Utrecht.24 Het kerkgenootschap doet ook nog steeds investeringen in het gebouw. Er worden in de loop van 2011 bijvoorbeeld nieuwe stoelen geplaatst.25 In dat licht gezien is het dus goed denkbaar dat de Immanuëlkerk, ondanks de secularisatie van onze tijd, ook in de komende decennia nog als kerk gebruikt zal worden.

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Tijdslijn & Toelichting

1960

KVP

1965

1970

1975

1980

> 2020:

Meer kerkverlating?

13 maart 2011:

St. JMWZ neemt Vredeskerk Vlaardingen (1979) in gebruik

1962:

Opleving kerkelijk leven! e n

1930-1940: 1930 1940: 0

2011:

Vervangen stoelen

1954: 54:

Oprichting prichting cchtting g

Dingemans: Studie TH Delft or o.l.v. professor

eind 19e eeuw - ± 1965:

1930

Weerkamp: W mp S Bernarduskerk er St. K (R.K.)

3e Chr. Industrie- en Huishoudschool, ol Linschotensingel 1

Grote invloed op kerkbouw!

Start ‘Samen op Weg’-proces: - Nederlands Hervormde Kerk - Gereformeerde Kerken in Nederland - Evangelisch Lutherse Kerk

1940-1945:

1956: 1956 5

Dingemans manss & Wouda: a:

bekende eken kende k n kerkontwerper! kontw kon n

1961:

WO I

1962: 62

Wooneenheid W Wo id Oudegeinlaan Oudege de e

25 april 1915:

Dingemans: Conservatorium (Maastricht)

Le Corbusier: Notre Dame du Haut (Ronchamp)

1914-1918:

Geboorte Pieter Hendrik Dingemans (Nieuwkoop)

1965:

1954:

Grote invloed op kerkbouw! politiek & maatschappij

25 juni 1910:

Sjoerd Wouda overlijdt

1954:

Oprichting

Dingemans: Studie TH Delft o.l.v. professor

Bouw viaduct

Waterlinieweg er

Uitbreidingsplan idingsp i an To Tolsteeg & Hoograven

21 december 1987:

14 juli 1970:

Pieter Hendrik Dingemans overlijdt

Herstel brandschade

1965:

Van Asbeck: sbec e Marcuskerk M uske e (hervormd) vorm

Arc Architectonische rchitect hitectonisch hitecton h ittect itectoni it ectonisc cto i h he e iinv invloed invloede nvlo oed e e en n de architecten

de architecten

Geboorte Pieter Hendrik Dingemans (Nieuwkoop)

1984-1985:

1958:

aa ts ch ap pe lij ke

Bouw appartementen Linschotensingel (na sloop schoolgebouw)

M

1956:

Dingemans & Wouda:

brand

Dingemans in & Wouda: da:: 1e o ontwerp Imm Immanuëlkerk

Immanuëlkerk wordt gemeentelijk

Vervangen banken door stoelen (afkomstig uit Prins Willem Alexanderzaal, World Forum, Den Haag)

Deel Immanuëlkerk verwoest door

november ov 1956:

1962:

Nog steeds in gebruik door St. JMWZ?

20 maart 2007:

juni 1996:

10 juni 1984:

Dingemans Dingem m & Wouda: Defini D Definitief ontwerp Imm m Immanuëlkerk 1961: 196 6 Plaatsing Pla g orgel

Vervangen stoelen

1995:

Bouw viaduct

Waterlinieweg

Wooneenheid Oudegeinlaan

25 juni 1910:

2011:

> 2020:

Dichtmetselen gevel kantine

Immanuëlkerk m verkocht aan Stichting Johan Jo o Maasbach Wereldzending

(orgel (orge g verhuist naar Marcuskerk, podium gebouwd op plaats van preekstoel)

de omgeving

Van Asbeck: Marcuskerk (hervormd)

M

- Betonvloer storten in centrale hal - Nieuwe CV-ketel + straalkachels

1965:

1958:

monument

2002:

Fusie gereformeerde Immanuëlkerk en hervormde Marcuskerk:

mei ei 1957 1957: 19

Inv loe de no pd eg eb ru ike r

brand 1984-1985:

Immanuëlkerk wordt gemeentelijk

Vervangen banken door stoelen (afkomstig uit Prins Willem Alexanderzaal, World Forum, Den Haag)

Deel Immanuëlkerk verwoest door

Dingemans & Wouda: 1e ontwerp Immanuëlkerk

de omgeving

juni 1996:

10 juni 1984:

Dingemans & Wouda: Definitief ontwerp Immanuëlkerk 1961: Plaatsing orgel

november 1956:

20 maart 2007:

(gereformeerd) eforme f

in vl oe de n

mei 1957:

Oplevering O Op p ver

Immanuëlkerk nuë u lke

politiek & maatschappij

het gebouw

(orgel verhuist naar Marcuskerk, podium gebouwd op plaats van preekstoel)

1982:

1959:

> 2020:

Dichtmetselen gevel kantine

Immanuëlkerk verkocht aan Stichting Johan Maasbach Wereldzending

IIn nvestte terriing en iin n de tto ekom st st

2002:

Fusie gereformeerde Immanuëlkerk en hervormde Marcuskerk:

(gereformeerd)

het gebouw

1982:

1959:

Oplevering

Immanuëlkerk

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

Noten: 1. Blom, J.C.H. & J. Talsma (red.), De verzuiling voorbij - Godsdienst, stand en natie in de lange negentiende eeuw, (Amsterdam, 2000).

2. Blankesteijn, H.R. & W.G. Overbosch, Een hut om in te schuilen Kerken van nu en morgen, (Baarn, 1964), p. 25.

3. Aalbers, B.J., ‘Oecumenische kerkbouw’, in: Honderdvijftig jaar gereformeerde kerkbouw, (Kampen, 1986), p. 179.

4. Overbosch, W.G., Lijst van Nederlandse kerken 1945 - 1963, (Amsterdam, 1963).

5. Overbosch, W.G., ‘Voortzetting en correcties op de “Lijst van Nederlandse kerken”, 1960-1967’, in: Uit en in de steigers - Kerkbouw in Nederland, 1960-1967, Mededelingen der Prof. Dr. G. van der LeeuwStichting, nr. 36, 1964, pp. 1791-1882.

6. Dit blijkt uit de originele bouwtekeningen, die opgevraagd werden bij Het Utrechts Archief.

7. http://www.polderdorpen.nl/index.php?id=53 (geraadpleegd op 19 maart 2011).

8. Nevzgodin, Ivan, ‘Transformations of Dutch Church Building after the Second World War’, in: The Challenge of Change - Dealing with the Legacy of the Modern Movement, (Amsterdam, 2008), p. 538.

9. Curtis, William J.R., Modern architecture since 1900, (Londen / New York, 2007), p 420.

10. Steensma, R., ‘Kerkbouw in de jaren zestig,’ in: Honderdvijftig jaar gereformeerde kerkbouw, (Kampen, 1986), p. 100.

11. Nevzgodin, Ivan, idem, p. 540.

12. Granpré Moliere, M.J., ‘Ook Le Corbusier onder de profeten’, in: Bouw, jg. 12, nr. 44, 1957, pp. 1094-1096.

13. http://pnielkerk-triumfatorkerk.nl/ > Gemeente > Gebouwen > Pniëlkerk (geraadpleegd op 28 maart 2011).

14. Onbekende auteur, ‘Hoograven’, in: Utrechts Nieuwsblad, jg. 64, nr. 286, 5 april 1957, p. 15.

15. Zie noot 6 en pagina 5.

16. http://www.nd.nl/dossiers/kerk-en-religie/pkn/jaartallen (geraadpleegd op 28 maart 2011).

17. http://www.maasbach.com/ (geraadpleegd op 28 maart 2011) 18. http://www.orgelsinutrecht.nl/ > Utrecht - Immanuelkerk (geraadpleegd op 28 maart 2011).

19. Dit bleek tijdens een bezoek aan een dienst op zondagmorgen 20 februari 2011. Hierbij werd gesproken met diverse bezoekers en leidinggevenden.

20. Mailconversatie met Bert Grootveld, de huidige pastor van de Immanuëlkerk, antwoord ontvangen op 14 maart 2011.

21. Mailconversatie met Monumenten@utrecht.nl, antwoord ontvangen op 14 maart 2011.

22. http://maasbach.com/Kerken/Kaart.htm (geraadpleegd op 19 maart 2011).

23. Maasbach, David & Regina, ‘Voorwoord’, in: Nieuw Leven - Het geloofsopbouwende maandblad (uitgave van de St. JMWZ), jg. 48, januari 2011, p. 3.

24. Zie noot 19.

25. Zie noot 19.

4

Het eerste ontwerp (1956) versus het definitieve ontwerp (1957) 1956

(aanpassingen vermoedelijk om financiële redenen)

1957

Plattegrond

Plattegrond

Inclusief kosterswoning.

Geen kosterswoning.

Kerkzaal met 800 zitplaatsen.

Kerkzaal met 400 zitplaatsen.

Duidelijk onderscheid tussen kerkzaal en nevenruimten: toch een EENHEID.

Duidelijk onderscheid tussen kerkzaal en nevenruimten: CONTRAST.

Noordgevel

Oostgevel

Noordgevel

Westgevel Eenvoudige metselwerk gevels, rechthoekige volumes.

Totaal verschillende gevels.

Zuidgevel

Westgevel

Oostgevel

Zuidgevel

Gelijkenissen met Notre Dame du Haut Ronchamp.

Betonnen toren als oriëntatiepunt.

Langsdoorsnede

Complex betonnen dakspant.

Dwarsdoorsnede

Langsdoorsnede

Dwarsdoorsnede

Eenvoudige constructie.

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Het eerste ontwerp versus het definitieve ontwerp

5

De directe stedelijke context 1956: Woningen Oudegeinlaan

1962: Schoolgebouw

In 1956 werd een wooneenheid aan de Oudegeinlaan gebouwd, bestaand uit een hof met meerdere bebouwingstypologiën. Dit bouwblok is ontworpen door Dingemans & Wouda en maakt deel uit van het uitbreidingsplan Hoograven III.

In 1962 werd de 3e Christelijke Industrie- en Huishoudschool aan de Linschotensingel opgeleverd. Later heette deze school ‘Christelijke Scholengemeenschap De Sprong’.

1958: Herv. Marcuskerk

1965: Viaduct Waterlinieweg

In 1958 werd de Hervormde Marcuskerk aan de Wijnesteinlaan gebouwd, naar ontwerp van de architect Ir. J.B. baron van Asbeck.

Dit was de eerste kerk in Nieuw Hoograven.

In 1965 werd een infrastructurele ingreep gedaan: de Waterlinieweg kwam op een viaduct te liggen, als onderdeel van de rondweg. Hierdoor kwam de Immanuëlkerk minder duidelijk naar voren in het straatbeeld, omdat het hoge viaduct afbreuk doet aan de zichtbaarheid van de betonnen toren.

1959: Geref. Immanuëlkerk

1995/2000: Sloop school, bouw appartementen & kantoren

Het geanalyseerde kerkgebouw werd opgeleverd in 1959, naar ontwerp van Dingemans & Wouda, die ook al de flatgebouwen aan de Oudegeinlaan ontwierpen.

In 1995 werd de school afgebroken. Aan de Linschotensingel kwam een appartementengebouw. In 2000 werd er aan de ‘t Goylaan een kantoorgebouw neergezet voor Wijkbureau Zuid van de Gemeente Utrecht.

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // De directe stedelijke context

6

Massa’s & Functies

balkon

Kerkzaal

catechese/ kinderactiviteiten

Kerkzaal Wijkzaal

Centrale hal

Wijkzaal (nu kantine)

Centrale hal

Keukens Toiletten Garderobe

CV-ruimte kamer voorganger

Kerkenraadskamer

Kerkenraadskamer (nu vergaderzaal)

Volume-opbouw De Immanuëlkerk bestaat uit drie rechthoekige volumes, die verbonden worden door een centrale hal.

Deze hal bevat meerdere ondersteunende functies, zoals toiletten, keukens, een installatieruimte en enkele kleine zaaltjes. Kort na de oplevering in 1959 bezocht de Utrechtse vereniging Arti en Religione het gebouw, onder leiding van de Amsterdamse predikant W.G. Overbosch. Deze haalde de relatie tussen de centrale hal en de overige ruimtes aan: “Bij de Immanuëlkerk valt de openheid op, d.w.z. de nauwe samenhang tussen kerkruimte en voor andere doeleinden bestemde lokalen.”26 Ook in een boek van Ds. Overbosch wordt de Immanuëlkerk aangehaald. De relatie tussen de ontvangsthal met glazen deuren naar de kerkruimte wordt vermeld.27 Vrijwel alle functies binnen het gebouw zijn altijd hetzelfde gebleven, op het gebruik als kantine van de voormalige wijkzaal na.

Het plafondhoogteverschil tussen de centrale ontvangsthal en de kerkzaal is groot (3, respectievelijk 9 meter). Dit leidt ertoe dat de bezoeker zich bij het betreden van de zaal nietig voelt worden; een religieuze ervaring. De bezoeker is klaar voor de ontmoeting met God. 26. Onbekende auteur, ‘Arti en Religione bezocht 3 kerken in Hoograven’, in: Utrechts Nieuwsblad, jg. 67, nr. 133, 5 oktober 1959, p. 2.

27. Blankesteijn, H.R. & W.G. Overbosch, Brandend braambos - 1: De nevenruimten, (Amsterdam, 1959), p. 8.

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Massa’s & Functies

7

Sacraliteit & Symboliek Toelichting Sinds de ‘kathedrale situatie’28 verleden tijd is, wordt nog steeds getracht om verheven sferen in kerkgebouwen te creëren. Het spel met (indirect) daglicht is hierbij van groot belang.

In de Immanuëlkerk vallen enkele raampartijen in het bijzonder op. Allereerst is er glas-in-lood toegepast in een deel van de noordelijke raampartij. Dit verbeeldt een kruis, het symbool van het christendom, en een duif, het symbool voor vrede. In de zuidgevel zijn kleine glas-in-loodramen geplaatst, die verschillende patronen vertonen. Via verticale strookramen achter de oorspronkelijke kansel trad indirect licht binnen.

Het belangrijkste sacrale element van het gebouw is de betonnen toren. Deze wordt door G.P. Karstkarel, een kunsthistoricus, een “merkwaardig decoratief geval” genoemd, omdat de toren geen functie als klokdrager heeft.29 Toch is de toren symbolisch van groot belang, omdat hij een inscriptie bevat, die naar de vorm teruggaat op die van Romeinse tempels.30 De getoonde tekst is afkomstig uit het ‘Evangelie naar de beschrijving van Johannes’ en wordt gezien als de belangrijkste Bijbeltekst binnen het christendom, omdat hij de kernboodschap van het Evangelie samenvat.31

Betonnen toren met Bijbeltekst Horizontaal strookraam Verticale strookramen achter kansel

Kleine glas-inloodramen

Groot glas-inloodraam

28. Blankesteijn, H.R. & W.G. Overbosch, Een hut om in te schuilen Kerken van nu en morgen, (Baarn, 1964), p. 27.

29. Karstkarel, G.P., ‘Kerkbouw voor en na de Tweede Wereldoor-

log’, in: Honderdvijftig jaar gereformeerde kerkbouw, (Kampen, 1986), p. 99.

30. Karstkarel, G.P., idem.

31. Zie de Bijbel, Het Evangelie naar de beschrijving van Johannes, hoofdstuk 3, vers 16.

Interieur & meubilair

De ontworpen ‘amfitheater’opstelling is nooit uitgevoerd.

1959: Kansel, banken

1961: Nieuw orgel

1982: Podium i.p.v. kansel

1996: Theaterstoelen

2011: Nieuwe stoelen

De houten kansel hangt op aan Op het balkon is een Van Vulpen- De nieuwe gebruiker verwijderde Deze stoelen zijn afkomstig uit het In de loop van 2011 worden deze de betonnen toren. Rechts is het orgel geplaatst, ter vervanging het orgel en de kansel en plaats- World Forum in Den Haag en ver- stoelen geplaatst, die met name eerste orgel te zien. van het eerste orgel. te een podium voor een band. vangen de originele banken. voor ouderen beter zitten.

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Sacraliteit & Symboliek

8

Relatie met de omgeving - Herkomst kerkgangers Bereik voor 1982: wijkniveau

Bereik na 1982: provincieniveau

Tolsteeg & Rotsoord Rivierenwijk

grav

en

8 Maasbachkerken in Nederland

Nieu

w Ho

ogra

ven

Hoo Oud

Toelichting Toen de Gereformeerde kerk van Hoograven werd gebouwd, was hij bedoeld voor alle gereformeerden die in de wijk woonden. Vrijwel alle wijken van Utrecht beschikten over een eigen Gereformeerde kerk. De Immanuëlkerk had oorspronkelijk dus een duidelijke relatie met bewoners uit de directe omgeving.

In 1982 fuseerden de naastgelegen Hervormde Marcuskerk met de Gereformeerde Immanuëlkerk. Zij besloten om het gebouw van de Marcuskerk te gaan gebruiken. De Gereformeerden namen hun orgel, een wandkleed en een Mobachplantenbak mee.32 Er waren oorspronkelijk plannen om de Immanuëlkerk om te bouwen tot sporthal. Die functieverandering werd echter voorkomen, doordat de Stichting Johan Maasbach Wereldzending het gebouw aankocht.33 Dit kerkgenootschap ontvangt, zoals al eerder vermeld, bezoekers uit de wijde omgeving, op provinciaal niveau. Met de wijk Hoograven wordt geen directe relatie gelegd, omdat daar nauwelijks bezoekers vandaan komen. Dit is een verslechtering ten opzichte van de oorspronkelijke situatie. De kerk vervult geen functie als wijkcentrum meer. Daardoor staat het gebouw vaak leeg. Alleen op zondagmorgen, woensdagavond en zaterdagavond is er iets te doen.35 Dat deze relatie met de wijk is afgenomen, komt ook fysiek naar voren: diverse gevels van het gebouw zijn in de loop der jaren dichtgemetseld (zie pagina 10).

32. http://www.marcuskerk.nl/ > Actueel > 50 jaar Marcuskerk (geraadpleegd op 31 maart 2011).

33. Gesprek met Bert Grootveld, pastor van de Immanuëlkerk namens de Johan Maasbach Wereldzending, op 20 februari 2011.

34. Zie noot 19.

35. Onbekende auteur, ‘Hartelijk welkom in The Blessing Utrecht - Johan Maasbach Wereldzending - Evangeliecentrum Immanuelkerk’, (Informatieblad, ontvangen bij het bezoek aan de Immanuëlkerk op 20 februarie 2011).

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Relatie met de omgeving - Herkomst kerkgangers

9

(brand in 1984: entreehal grotendeels verwoest)

Aanpassingen Routing & Gevels Routing voor 1984

Routing & Noordgevel centraal volume Oorspronkelijk verliep de routing via de hoofdentree in de noordgevel van de centrale hal.

In 1984 vond een grote brand plaats, die met name die hal verwoestte.36 De gevel werd daarna dichtgemetseld, op de strookramen onder het dak na. De voormalige secundaire entree in de westgevel werd toen de hoofdentree.

Routing na 1984

Westgevel centraal volume De westgevel was origineel relatief transparant uitgevoerd. Naast de deuren waren ramen aanwezig. De CV-ruimte en de predikantskamer hadden ook grote ramen. Alle ramen zijn na de brand dichtgezet, met metselwerk of met panelen.37 Alleen de strookramen direct onder het dak laten nog daglicht door.

Strookraam betonnen toren Aan weerszijden van de betonnen toren bevinden zich verticale strookramen, die tot indirecte lichttoetreding leidden. Deze zijn later dichtgezet, om hinderlijk licht op een projectiescherm te weren.38 Dit doet afbreuk aan de sacraliteit.

Zuidgevel centraal volume De zuidgevel van de kleine zaaltjes in het centrale volume bevatte eerst glazen deuren, die later zijn vervangen door stalen exemplaren.39 Zuidgevel wijkzaal/kantine Het volume dat nu in gebruik is als kantine had altijd een glazen gevel aan de zuidzijde, waardoor naar buiten gekeken kon worden. In verband met de zeer slechte kwaliteit van de kozijnen in de zuidgevel heeft de gebruiker in 2002 besloten om de gevel tot aan de oorspronkelijke strookramen op te metselen.40 Er is een lichtgele steen gebruikt. Centraal is een kruis in rode baksteen opgenomen.

Verslechtering relatie binnen/buiten Al deze wijzigingen doen afbreuk aan de relatie tussen binnen en buiten, doordat er nog heel weinig uitzicht vanuit en inzicht in het gebouw is.

36. Mailconversatie met Bert Grootveld, de huidige pastor van de Immanuëlkerk, antwoord ontvangen op 14 maart 2011.

37. Dit blijkt uit een vergelijking van oude foto’s met de huidige situatie. Zie ook noot 36.

38. Dit werd waargenomen tijdens een bezoek aan een dienst op zondagmorgen 20 februari 2011.

39. Zie noot 37.

40. Zie noot 36.

Noordgevel centraal volume Westgevel centraal volume Strookraam betonnen toren Zuidgevel centraal volume < 1984

< 1984

Zuidgevel wijkzaal/kantine

< 1984

< 1984

< 2002

> 1984

> 1984

> 2002

Overal glas

> 1984

> 1984 Vanbinnen dichtgezet met hout

Vanbuiten dichtgezet met beton

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Aanpassingen Routing & Gevels

10

Bouwtechniek - Opbouwvolgorde Stramien: 4 x 4 meter

Het stramien van 4 bij 4 meter is zeer duidelijk herkenbaar in de plattegrond van de Immanuëlkerk.

Alle wanden en kolommen zijn hierop gebaseerd.

De betonnen toren wijkt wel af. Deze heeft een breedte van 7 meter en is bovendien asymmetrisch in de kerkzaal geplaatst.

Het kruis op de toren wijkt ook af; het staat asymmetrisch ten opzichte van de betonnen toren.

Betonnen toren & latei

Betonnen heipalen, betonnen funderingsbalken & betonnen vloeren

De heipalen staan voornamelijk onder gevels en kolommen.

Onder de vloeren zijn niet overal palen aanwezig.

Een deel van de vloeren is direct meegestort. Het gaat om de vloer van de toiletten en de CV-kelder.

Gevels & binnenwanden

De laatste betonwerkzaamheden waren het storten van de toren, met inscriptie, en het storten van de latei in de wand tussen de kerkzaal en de centrale hal, die een doorgang met grote glazen deuren mogelijk maakt.

Binnenspouwbladen kerkzaal: Bredero-betonblokken

Houten kozijnen

De kozijnen zijn op veel plaatsen van slechte kwaliteit en zouden geschilderd of totaal vervangen moeten worden. Op sommige plaatsen, bij de bijgebouwen, hebben de kozijnen van de strookramen een dragende functie.

Houten dakgordingen

De gordingen zijn van hout en rusten op de houten liggers en aan de zijkanten op de dragende wanden of kozijnen.

De windverbanden zijn vermoedelijk gemaakt van stalen strips.

Buitenspouwbladen kerkzaal, binnen- en buitenspouwbladen overige ruimtes: baksteen

Palenplan

dragende wand stabiliteitswand

Betonvloer op zand, tegelvloer op zand, Perforavloer & houten vloerbalken

Ho bal uten kla ag

Pe

Tegels op zand

rfo

ra

H Stampbetonvloer b outen alk laa op zand g

Houten kolommen & liggers: beeldbepalende details

De kolommen en liggers zijn van hout.

Dat is gebruikelijk voor dakconstructies van Wederopbouwkerken.41 De kolommen vallen op door hun kenmerkende vormgeving, met plaatselijke verdikkingen om knik te voorkomen.

He

me

lwa

Houten boeiboorden & bitumineuze dakbedekking op houten dakbeschot ter

afv

oe

r

Perforavloer Ho ba uten lkla ag

In 1984, na brandschade, vervangen door in het werk gestorte betonvloer

Er zijn veel verschillende vloerconstructies toegepast, vermoedelijk omdat dat goedkoop was.

Het Perfora-vloersysteem is een veel gebruikte techniek uit de Wederopbouwperiode en bestaat uit holle bakstenen.

houten gordingen stalen windverbanden

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Bouwtechniek - Opbouwvolgorde

De gevels worden beëindigt met blauwgeschilderde houten boeiboorden. Op het dak ligt bitumineuze dakbedekking.

De hemelwaterafvoer geschiedt grotendeels via pijpen aan de buitengevels. Bij de centrale hal lopen de pijpen door het gebouw.

41. Blankesteijn, H.R. & W.G. Overbosch, Een hut om in te schuilen - Kerken van nu en morgen, (Baarn, 1964), pp. 49-160.

11

Installaties & Isolatie Verwarming - Vóór en na 1984 Origineel werd het gebouw als volgt verwarmd: - Kerkzaal: oliegestookte CV-radiatoren + hetelucht kanonnen.

- Nevenruimten: oliegestookte CV-radiatoren.

Bij de verbouwing na de brand in 1984 werd een nieuwe gasgestookte CV-installatie geplaatst.42 Het verwarmingssysteem veranderde: - Kerkzaal: infrarood-straalkachels.

- Nevenruimten: gasgestookte CV-radiatoren.

Voor de straalkachels is gekozen in verband met het gebruik van de kerkzaal: deze wordt maar enkele uren per week gebruikt. De infraroodstraalkachels kunnen in een kort tijdsbestek veel hitte genereren. Met radiatoren zal de verwarming heel vroeg aangezet moeten worden om bij aanvang van een kerkdienst een behaaglijke temperatuur te hebben.

De locaties van de radiatoren in de nevenruimten zijn niet allemaal exact bekend.

Isolatie Alle gevels en vloeren zijn ongeïsoleerd, maar de gevels zijn wel voorzien van luchtspouwen. Het toegepaste glas is enkel glas.

Aangezien meerdere kozijnen in zeer slechte staat zijn, is vervanging van zowel kozijnen als glas aan te bevelen. Daarbij zou naar energiezuinigere alternatieven gekeken kunnen worden.

42. Mailconversatie met Bert Grootveld, de huidige pastor van de Immanuëlkerk, antwoord ontvangen op 14 maart 2011.

infrarood-straalkachel radiator (vermoedelijk)

Kerkzaal

Nevenruimten

Verwarming vóór 1984: olie-CV-radiatoren

Verwarming vóór 1984: olie-CV-radiatoren

(+ hetelucht kanonnen) – lange opwarmtijd + comfortabel klimaat – schadelijke uitstoot + veilig

Verwarming na 1984: infrarood-straalkachels

+ comfortabel klimaat – schadelijke uitstoot + veilig

Verwarming na 1984: gas-CV-radiatoren

+ hoog rendement in korte tijd – hoofdpijn en koude voeten – energieverspilling – relatief brandgevaarlijk

Isolatiekwaliteiten: glas en gevels Enkel glas

+ stabiel systeem, te regelen met thermostaat + comfortabel klimaat + relatief milieuvriendelijk + veilig

Isolatiekwaliteiten: glas en gevels

+ veel daglicht – veel warmteverlies – onzichtbare na-isolatie onmogelijk

Ongeïsoleerde spouwmuur

> buitenblad: baksteen metselwerk > luchtspouw > binnenblad: Bredero-betonblokken

spouwmuur beton + baksteen spouwmuur 2 x baksteen houten vloer met kruipruimte betonvloer (plaatselijk op zand)

+ veel massa; dik binnenblad – veel warmteverlies + na-isolatie spouw mogelijk – onzichtbare na-isolatie binnen onmogelijk wegens zichtbeton

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Installaties & Isolatie

Enkel glas

+ veel daglicht – veel warmteverlies – onzichtbare na-isolatie onmogelijk

Ongeïsoleerde spouwmuur

> buitenblad: baksteen metselwerk > luchtspouw > binnenblad : baksteen metselwerk

– veel warmteverlies + na-isolatie spouw mogelijk + onzichtbare na-isolatie binnen mogelijk (geen zichtwerk)

12

Waardestelling Toelichting Hieronder zijn de monumentenwaarden van de Immanuëlkerk in de plattegrond aangegeven.

Daarbij is gebruik gemaakt van de officiële richtlijnen voor waardestellingsrepresentatietekeningen.43

Historisch waardevolle onderdelen: Betonnen toren

Glas-in-lood-ramen

Onderdelen die afbreuk doen aan de monumentale waarde: Relatie met provincie i.p.v. met Hoograven

Gesloten westgevel

Nevenstaande afbeeldingen tonen de historisch waardevolle én de storende onderdelen van de Immanuëlkerk. De grootte van de afbeeldingen correspondeert met de importantie.

De keuze voor deze onderdelen is gebaseerd op de voorgaande hoofdstukken.

Bij de hierna volgende voorstellen van interventies wordt met de positieve en negatieve waarden rekening gehouden.

Dichtgemetselde zuidgevel

Dichtgezette strookramen Dichtgemetselde hoofdentree in noordgevel

43. Hendriks, Leo & Jan van der Hoeve, Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek - Lezen en analyseren van cultuurhistorisch erfgoed, (Den Haag, 2009), p. 21.

Monumentenwaarden

Houten kolommen

hoge monumentenwaarden positieve monumentenwaarden indifferente monumentenwaarden monumentenwaarden van plafond (3 categoriën) interieuraspecten (3 categoriën)

Podium en meubilair

Infrarood straalkachels

Strookramen

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Waardestelling

13

Drie mogelijke interventies 1: Zelfde gebruiker Zelfde functie

Verbetering relatie binnen/buiten

2: Nieuwe gebruiker Nieuwe (publieke) functie

Bibliotheek

Terugbrengen oorspronkelijke entree, routing en glazen gevels

Plaats extra vloeren in de kerkzaal en vervang de centrale hal

3: Nieuwe gebruiker Nieuwe functie

15 woningen

Verdeel de kerkzaal in 4 m brede verdiepingswoningen; Grondgebonden woningen i.p.v. nevenruimten; Penthouses óp het centrale volume

Variant met eenvoudig rechthoekig entreevolume

Aandachtspunten:

Aandachtspunten:

Aandachtspunten:

> Herstel oorspronkelijke daglichttoetreding.

> Publieke functie geeft het gebouw (terug) aan de burger.

> Een woonfunctie kan afbreuk doen aan de maatschappelijke en ruimtelijke kwaliteiten van een gebouw.

> Onderzoek mogelijkheden om het gebouw duurzaam te maken.

(dubbel glas, gevelisolatie, vloerisolatie, vloerverwarming, enz.)

> Vervang slechte kozijnen . > Vernieuw interieur.

(meer ‘sacrale’ materialen, geen vloerbedekking, geen stoffen stoelen)44

> Indien nodig: totaal nieuw centraal volume.

44. H.R. Blankesteijn adviseert om te voorkomen dat een kerkzaal verwordt tot huiskamer. Het gebruik van stoelen en vloerbedekking wijst hij af. Natuurlijke en steenachtige materialen, waar ook beton toe gerekend mag worden, leiden tot een sacralere sfeer en zo dus tot een beter resultaat. - Blankesteijn, H.R. & W.G. Overbosch, Een hut om in te schuilen - Kerken van nu en morgen, (Baarn, 1964), pp. 5-8.

> Onderzoek mogelijkheden om het gebouw duurzaam te maken. (dubbel glas, gevelisolatie, vloerisolatie, vloerverwarming, enz.)

> Het centrale volume was in oppervlakte dominant; door een kleiner volume te bouwen wordt meer recht gedaan aan de grote kerkzaal. > Genereer intern extra vloeroppervlakte: tweede constructie met losse vloeren.

(er komt geen publiek meer, grote ruimtes worden onderverdeeld)

> Onderzoek mogelijkheden om het gebouw duurzaam te maken. (dubbel glas, gevelisolatie, vloerisolatie, vloerverwarming, enz.)

> Genereer extra ruimte om commerciële doelen te behalen.

(vergroot de oorspronkelijke volumes van de nevenruimten, bouw penthouses op het dak van de laagbouw, etc.)45

Referentie: Selexyz Dominicaner, Maastricht

45. Deze aanpassingen laten de gevels van de kerkzaal intact. Die hebben namelijk een hoge monumentenwaarde. Het centrale volume wordt als indifferent beschouwd, en mag dus volledig aangepast worden. De oorspronkelijke volumes met nevenruimten zijn niet hoog, maar positief beoordeeld. Deze zouden dus afgebroken en vervangen mogen worden, alhoewel de reden (commerciële motieven) niet toe te juichen is.

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Drie mogelijke interventies

14

Literatuurlijst Boeken: Blankesteijn, H.R. & W.G. Overbosch, Brandend braambos - 1: De nevenruimten. Uitgeverij G. van Saane, Amsterdam 1959.

Blankesteijn, H.R. & W.G. Overbosch, Een hut om in te schuilen - Kerken van nu en morgen. Bosch & Keuning N.V., Baarn 1964.

Blom, J.C.H. & J. Talsma (red.), De verzuiling voorbij - Godsdienst, stand en natie in de lange negentiende eeuw. Uitgeverij Aksant, Amsterdam 2000.

Curtis, William J.R., Modern architecture since 1900. Phaidon Press Limited / Inc., Londen / New York 2007.

Hendriks, Leo & Jan van der Hoeve, Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek - Lezen en analyseren van cultuurhistorisch erfgoed. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / Stichting Bouwhistorie Nederland / Vereniging Nederlandse Gemeenten / Atelier Rijksbouwmeester / Rijksgebouwendienst, Den Haag 2009.

Heuvel, Dirk van den (et al.), The Challenge of Change: Dealing with the Legacy of the Modern Movement. IOS Press B.V., Amsterdam 2008.

Overbosch, W.G., Lijst van Nederlandse kerken 1945 - 1963. Prof. Dr. G. van der Leeuwstichting, Amsterdam 1963.

Steensma, R. & C.A. van Swigchem (red.), Honderdvijftig jaar gereformeerde kerkbouw. Uitgeversmaatschappij J.H. Kok, Kampen 1986.

Artikelen: Granpré Moliere, M.J., ‘Ook Le Corbusier onder de profeten’, Bouw. 44/1957.

Maasbach, David & Regina, ‘Voorwoord’, Nieuw Leven - Het geloofsopbouwende maandblad. Januari 2011.

Onbekende auteur, ‘Arti en Religione bezocht 3 kerken in Hoograven’, Utrechts Nieuwsblad. 133/1959.

Onbekende auteur, ‘Hoograven’, Utrechts Nieuwsblad. 286/1957.

Overbosch, W.G., ‘Voortzetting en correcties op de “Lijst van Nederlandse kerken”, 1960-1967’, Uit en in de steigers - Kerkbouw in Nederland, 1960-1967, Mededelingen der Prof. Dr. G. van der Leeuw-Stichting. 36/1964.

Websites: Marcuskerk - Utrecht-Zuid: http://www.marcuskerk.nl/ Nederlands Dagblad: http://www.nd.nl/ De Noordoostpolder-dorpen: http://www.polderdorpen.nl/ Orgels in de provincie Utrecht: http://www.orgelsinutrecht.nl/ Pnielkerk - Triumfatorkerk (Utrecht): http://pnielkerk-triumfatorkerk.nl/ Stichting Johan Maasbach Wereldzending: http://www.maasbach.com/ Overige bronnen: Gesprek met Bert Grootveld, pastor van de Immanuëlkerk namens de Johan Maasbach Wereldzending, op 20 februari 2011.

Mailconversatie met Bert Grootveld, de huidige pastor van de Immanuëlkerk, antwoord ontvangen op 14 maart 2011 (zie Bijlage 1).

Mailconversatie met Monumenten@utrecht.nl, antwoord ontvangen op 14 maart 2011 (zie Bijlage 2).

Onbekende auteur, ‘Hartelijk welkom in The Blessing Utrecht - Johan Maasbach Wereldzending - Evangeliecentrum Immanuelkerk’, (Informatieblad, ontvangen bij het bezoek aan de Immanuëlkerk op 20 februarie 2011).

Originele bouwtekeningen van de Immanuëlkerk Hoograven, ter beschikking gesteld door Het Utrechts Archief.

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Literatuurlijst

15

Bijlage 1 - Mailconversatie met Bert Grootveld, de huidige pastor van de Immanuëlkerk Eelko Kroon <eelkokroon@gmail.com>

Vragen m.b.t. onderzoek naar gebouw Immanuëlkerk Pastor Bert Grootveld - TBU <pastor@theblessingutrecht.nl> Aan: Eelko Kroon <L.K.Kroon@student.tudelft.nl> Cc: pastor@theblessingutrecht.nl

14 maart 2011 13:13

Beste Eelko, Dank voor je berichtje. Dhr. Immanuel Elliott is op het moment op vakantie in het buitenland, vandaar dat hij zijn email vermoedelijk niet ophaalt.

Hieronder echter zal ik proberen je de gevraagde info te verstrekken: 1. Wanneer vond de brand in het gebouw plaats? (1e Pinksterdag, 1984) 2. Wanneer werd de brandschade hersteld? (1984 - 1985) 3. Wanneer is het podium geplaatst? (1982, direct na de aankoop van het gebouw door de Stg. Johan Maasbach Wereldzending) 4. Wanneer zijn de 'bioscoopstoelen' geplaatst? (juni 1996, deze zullen echter in de loop van dit jaar worden vervangen door nieuwe stoelen) 5. Uit welk gebouw in Den Haag kwamen de stoelen ook al weer? (Prins Willem Alexander theaterzaal in het World Forum Center in Den Haag) 6. Wanneer is de gevel van de kantine dichtgemetseld? (juli/augustus 2002) 7. Sinds wanneer is het gebouw een monument? (Ik las ergens op internet dat dat sinds 2007 is.

Klopt dat?) (Ja, dat klopt) 8. Zijn er verder nog (ingrijpende) verbouwingen geweest? (De brandschade die werd hersteld: Met name de centrale hal heeft hiervoor een metamorfose ondergaan. Betonstorting vloer (daarvoor was het tuinbestrating op zand), muren aan de buitenzijde aan de kant van de 't Goylaan en aan de kant van de Houdringelaan (daarvoor waren het kozijnen met glas tot op de grond). Nieuwe CVketel (gasverwarming) voor alle bijgebouwen (daarvoor was het oliestook) en Infrarood Verwarmingsunits in de grote kerkzaal aangebracht in plaats van CV-radiatoren en hetelucht kanonnen) Vertrouwend je hiermede van dienst te zijn geweest, Met vriendelijke groet, Bert Grootveld Pastor The Blessing Utrecht - Immanuelkerk ----- Original Message ----From: Eelko Kroon To: pastor@theblessingutrecht.nl Sent: Thursday, March 10, 2011 10:03 AM Subject: Fwd: Vragen m.b.t. onderzoek naar gebouw Immanuëlkerk Beste pastor Grootveld, Nogmaals bedankt voor uw uitnodiging om de Immanuelkerk te bezoeken, nu ruim 2 weken geleden.

Onderstaande e-mail heb ik naar broeder Immanuel Elliot gestuurd, in de hoop dat hij de vragen kan beantwoorden. Tot nu toe heb ik echter nog geen reactie ontvangen. Weet u of ik het goede adres heb gebruikt? Of zou u onderstaande vragen ook kunnen beantwoorden?

Met vriendelijke groet, Eelko Kroon

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Bijlage 1 - Mailconversatie met Bert Grootveld

16

Bijlage 2 - Mailconversatie met Monumenten@utrecht.nl Eelko Kroon <eelkokroon@gmail.com>

FW: Vraag m.b.t. gegevens Monument Immanuëlkerk, 't Goylaan 129 Gut, Alice <a.gut@utrecht.nl> Aan: eelkokroon@gmail.com

14 maart 2011 16:59

Geachte heer Kroon, In vervolg op uw vragen over deze kerk.

Voor zover wij weten zijn er geen toekomstplannen voor dit gebouw, maar als u dat zeker wilt weten zou u beter even contact op kunnen nemen met het kerkbestuur, zij kunnen u beter informeren hierover dan ik. Ik heb echter geen contactgegevens, misschien kunt u die via google achterhalen.

Verder is het zo dat bij de status van gemeentelijke monument meestal het gehele gebouw is beschermd vanwege monumentale waarden van in- en exterieur, zoals bij deze kerk. Als een gemeentelijk monument slechts gedeeltelijk is beschermd (bijvoorbeeld alleen de voorgevel) dan wordt dat in de redengevende omschrijving explicitiet vermeld. Maar bij deze kerk is dat dus niet aan de orde.

Ik hoop u zo voldoende te hebben geinformeerd.

Vriendelijke groeten, Drs. Alice Gut Restauratiedeskundige Gemeente Utrecht StadsOntwikkeling Stedenbouw en Monumenten Postadres Postbus 8406, 3503 RK Utrecht Bezoekadres Ravellaan 1, kamer 0.06 Telefoon 030 - 286 02 88 Fax 030 - 286 01 45 E-mail a.gut@utrecht.nl www.utrecht.nl

Omschrijvng: Het kerkgebouw heeft een eenvoudige rechthoekige plattegrond met als meest opvallende kenmerk de betonnen klokketoren, geïntegreerd in de oostgevel. Alle gevels zijn opgetrokken in baksteen, waarbij er een verschil in metselverband is aangebracht tussen de onderste en bovenste helft. De noordgevel bestaat voor een groot deel uit een glazen vensterpartij, de zuidgevel darentegen is grotendeels gesloten met een kleine reeks vensters onder- en bovenin de gevel. De westgevel is via een glazen tussenlid verbonden met het wijkcentrum. Het interieur van de kerk is een grotendeels open zaal, met de draagconstructie in het zicht gelaten.

Stedenbouwkundige situering: De kerk is destijds in het uitbreidingsplan Nieuw-Hoograven gepland in een groene zone op de kruising van wat werd gezien als 'de rondweg' (rijksweg 22). De zichtlocatie aan de rondweg is destijds in het ontwerp aanleiding geweest voor de klokkentoren met gegraveerde bijbeltekst. De rijksweg is in de jaren zeventig van de 20e eeuw - met de bouw van Lunetten - verhoogd, zodat het verkeer nu op verhoogd niveau langs de klokkentoren rijdt.

Waardering: De Immanuelkerk is van belang als karakteristiek voorbeeld van moderne naoorlogse kerkbouw en als onderdeel van het ouevre van de architecten Dingemans en Wouda. Tevens is de kerk stedenbouwkundig van belang, met name door de betonnen klokkentoren als beeldbepalend element langs belangrijke infrastructuur Zijn er toekomstplannen met dit monument? ???

Met vriendelijke groet, Jantine Stoel, Secretaresse / Projectassistent Gemeente Utrecht StadsOntwikkeling Monumenten Postadres Postbus 8406, 3503 RK Utrecht Bezoekadres Ravellaan 1, kamer 0.06 Telefoon 030-286 02 89 E-mail j.stoel@utrecht.nl www.utrecht.nl

Van: Stoel, Jantine Namens SO-STEDMON Monumenten, Verzonden: maandag 14 maart 2011 8:35 Aan: Gut, Alice Onderwerp: FW: Vraag m.b.t. gegevens Monument Immanuëlkerk, 't Goylaan 129

Van: eelkokroon@gmail.com [mailto:eelkokroon@gmail.com] Namens Eelko Kroon Verzonden: donderdag 10 maart 2011 13:56 Aan: SO-STEDMON Monumenten, Onderwerp: Vraag m.b.t. gegevens Monument Immanuëlkerk, 't Goylaan 129

Ha Alice,

Geachte heer/mevrouw,

Kan jij onderstaande vraag volledig beantwoorden? Ik heb voor zover ik kon vinden al informatie toegevoegd, kan jij het verder aanvullen en versturen?

Groet Jantine

Voor een onderzoek binnen mijn architectuuropleiding aan de TU Delft ben ik op zoek naar enkele gegevens over de Immanuëlkerk in Hoograven, 't Goylaan 129.

Van dit pand zou ik graag het registerblad op willen vragen. Verder ben ik op zoek naar de volgende gegevens:

Sinds wanneer is dit gebouw een monument?

20 maart 2007 Waarom is het gebouw een monument?

Is het hele gebouw een monument?

In opdracht van de Gererformeerde Kerk Utrecht in 1959 gebouwde kerk met wijkzaal naar ontwerp van de architecten Dingemans en Wouda. De kerk was bedoeld als vervanging van de noodkerk aan de Vaartserijnstraat en werd gesitueerd aan de rand van de nieuwbouwwijk Hoograven en de toenmalige rijksweg 22.

1. Sinds wanneer is dit gebouw een monument?

2. Waarom is het gebouw een monument?

3. Is het hele gebouw een monument?

4. Zijn er toekomstplannen met dit monument?

Ik kijk uit naar een reactie.

Met vriendelijke groet, Eelko Kroon

TU Delft ®MIT Msc 3 Utrecht 2011 // Analyse // Immanuëlkerk Hoograven // Bijlage 2 - Mailconversatie met Monumenten@utrecht.nl

17

Bijlage 3 - Tijdslijn Immanuëlkerk

1982:

1959:

2002:

Fusie gereformeerde Immanuëlkerk en hervormde Marcuskerk:

Oplevering

Dichtmetselen gevel kantine

Immanuëlkerk verkocht aan Stichting Johan Maasbach Wereldzending

Immanuëlkerk (gereformeerd)

> 2020:

Nog steeds in gebruik door St. JMWZ?

het gebouw

(orgel verhuist naar Marcuskerk, podium gebouwd op plaats van preekstoel)

20 maart 2007:

mei 1957:

Immanuëlkerk

Vervangen banken door stoelen (afkomstig uit Prins Willem Alexanderzaal, World Forum, Den Haag)

Deel Immanuëlkerk verwoest door

1961:

brand

Plaatsing orgel

Immanuëlkerk wordt gemeentelijk

juni 1996:

10 juni 1984:

Dingemans & Wouda:

monument

M

november 1956:

Dingemans & Wouda: 1e ontwerp Immanuëlkerk

1984-1985: Herstel brandschade

1965:

1958:

Van Asbeck: Marcuskerk (hervormd)

de omgeving

Dichtmetselen hoofdentree

- Betonvloer storten in centrale hal - Nieuwe CV-ketel + straalkachels

2011:

Vervangen stoelen

Bouw viaduct

1995:

Bouw appartementen Linschotensingel (na sloop schoolgebouw)

Waterlinieweg 1962:

Weerkamp: St. Bernarduskerk (R.K.)

1956:

Dingemans & Wouda:

1990:

Wooneenheid Oudegeinlaan

Sloop St. Bernarduskerk (R.K.)

1962:

3e Chr. Industrie- en Huishoudschool, Linschotensingel 1

1955-1959:

2000:

Bouw kantoorgebouw ‘t Goylaan 125

Uitbreidingsplan Tolsteeg & Hoograven

25 juni 1910:

de architecten

Geboorte Pieter Hendrik Dingemans (Nieuwkoop)

1962:

1955:

25 april 1915:

Wouda: - Bethaniëkerk - De Bron (Assen) (Arnhem)

Dingemans & Wouda:

Geboorte Sjoerd Wouda (Utrecht)

1949:

Dingemans: Ontwerp Kraggenburg

± begin jaren’30:

Pniëlkerk Oog in Al (Utrecht)

Dingemans & Wouda Architecten

Granpré Molière, bekende kerkontwerper!

Sjoerd Wouda overlijdt

Pieter Hendrik Dingemans overlijdt

1954:

Oprichting

Dingemans: Studie TH Delft o.l.v. professor

21 december 1987:

14 juli 1970:

1960:

Wouda: Transitorium I, Universiteit Utrecht

1965:

1954:

Dingemans: Conservatorium (Maastricht)

Le Corbusier: Notre Dame du Haut (Ronchamp)

politiek & maatschappij

Grote invloed op kerkbouw!

1 mei 2004:

1961:

Start ‘Samen op Weg’-proces: - Nederlands Hervormde Kerk - Gereformeerde Kerken in Nederland - Evangelisch Lutherse Kerk

1914-1918: WO I

Afsluiting ‘Samen op Weg’-proces: Oprichting Protestantse Kerk in Nederland

11 oktober 1980: Oprichting CDA

1940-1945: WO II

Opleving kerkelijk leven!

1930-1940: Crisisjaren

eind 19e eeuw - ± 1965:

1905

1910

1915

1920

1945-1965:

Wederopbouw:

‘De Wijkgedachte’

Meer kerkverlating?

13 maart 2011:

St. JMWZ neemt Vredeskerk Vlaardingen (1979) in gebruik

1962:

Oprichting Johan Maasbach Wereldzending

> 2020:

KVP

Verzuiling 1925

1930

1935

1940

1945

1950

1955

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

Bijlage 4 - Tijdslijn Immanuëlkerk - Met verbanden

1982:

1959:

2002:

Fusie gereformeerde Immanuëlkerk en hervormde Marcuskerk:

Oplevering O Op p ver

Dichtmetselen gevel kantine

Immanuëlkerk m verkocht aan Stichting Johan Jo o Maasbach Wereldzending

Immanuëlkerk nuë u lke (gereformeerd) eforme f

> 2020:

Nog steeds in gebruik door St. JMWZ?

het gebouw

(orgel (orge g verhuist naar Marcuskerk, podium gebouwd op plaats van preekstoel)

20 maart 2007:

mei ei 19 1957: 1957

Immanuëlkerk wordt gemeentelijk

juni 1996:

10 juni 1984:

Dingem Dingemans m & Wouda: D Immanuëlkerk Imm m 1961: 196 6 Plaatsing Pla g orgel

Vervangen banken door stoelen (afkomstig uit Prins Willem Alexanderzaal, World Forum, Den Haag)

Deel Immanuëlkerk verwoest door

brand

monument

M

november ov 1956:

Herstel brandschade

aa ts ch ap pe lij ke

Van Asbeck: sbec e M uske e Marcuskerk vorm (hervormd)

Bouw viaduct

Waterlinieweg er 1962: 62

W Weerkamp: mp SSt. Bernarduskerk er (R.K.) K

1956: 1956 5

Dingemans manss & Wouda: a:

Wooneenheid W Wo id O Oudegeinlaan udege de e

1962: 2

3e Chr. Industrie- en Huishoudschool, ol Linschotensingel 1

1955-1959: 55-

Uitbreidingsplan idingsp i an To Tolsteeg & Hoograven

Arc Architectonische rchitect hitectonisch hitecton h ittect itectoni it ectonisc cto i h he e iinv invloede invloed nvlo oed e e en n 25 juni 1910:

de architecten

Geboorte Pieter Hendrik Dingemans (Nieuwkoop)

25 april 1915:

1962: 2:

1955: 5:

Wouda: da - De Bron - Bethaniëkerk ha (Assen) (Arnhem) h

Dingemans & Wouda: ouda:

Geboorte Sjoerd Wouda (Utrecht)

1949:

Dingemans: Ontwerp Kraggenburg

± begin jaren’30:

Pniëlkerk errk Oog in Al (Utrecht) Utrec ecccht)

Dingemans nss & Wouda Architecten itec t te

Granpré Molière Mol M olière l r , bekende eken kende k n kerkontwerper! kontw kon n

1995:

Bouw appartementen Linschotensingel (na sloop schoolgebouw)

1990:

Sloop aard rd St. Bernarduskerk (R.K.)

2000:

Bouw kantoorgebouw ‘t Goylaan 125

21 december d 1987:

14 juli li 1 1970:

Sjoerd Sjo j Wouda overlijdt

Pieter e Hendrik er Dingemans em m overlijdt

1954: 54:

Oprichting prichting cchtting g

Dingemans: Studie TH Delft or o.l.v. professor

Dichtmetselen hoofdentree

- Betonvloer storten in centrale hal - Nieuwe CV-ketel + straalkachels

Inves tering e n in de toe koms t

1965:

1958:

M

de omgeving

1984-1985:

Inv loe de no pd eg eb ru ike r

in vl oe de n

Dingemans in & Wouda: da:: 1e o ontwerp Immanuëlkerk Imm

2011:

Vervangen stoelen

1960:

Wouda: Transitorium I, Universiteit Utrecht

1965:

1954: 19

Dingemans: C Co Conservatorium (Maastricht) t)

Le Corbusier: N Notre Dame du Haut (Ronchamp)

politiek & maatschappij

Grote invloed op kerkbouw!

1 mei 2004:

1961:

Start ‘Samen op Weg’-proces: Weg - Nederlands Hervormde erv Kerk - Gereformeerde d Kerken in Nederland de - Evangelisch h LLutherse Kerk

1914-1918: WO I

Afsluiting ‘Samen op Weg’-proces: Oprichting Protestantse Kerk in Nederland

11 oktober 1980: Oprichting CDA

1940-1945: WO II

Opleving kerkelijk leven! e n

1930-1940: 1930 1940: 0 Crisisjaren

eind 19e eeuw - ± 1965:

1905

1910

1915

1920

1945-1965:

Wederopbouw:

‘De Wijkgedachte’

Meer kerkverlating?

13 maart 2011:

St. JMWZ neemt Vredeskerk Vlaardingen (1979) in gebruik

1962:

Oprichting Johan Maasbach Wereldzending

> 2020:

KVP

Verzuiling 1925

1930

1935

1940

1945

1950

1955

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020