‘Mijn man gaat vreemd met de zee’

Alleenstaande zeemansvrouwen in de Republiek tijdens de zeventiende en achttiende eeuw

bart van oostrom - Een man die werkt, wat kinderen die buiten spelen zijn en een vrouw die huishoudelijke taken verricht en wacht tot manlief thuis komt. Hoewel het een verouderd beeld is, komt het idee toch ergens vandaan. Een lange tijd was dit ook de gebruikelijke gezinsverhouding. Een ander beeld bestond over zeelui in de zeventiende eeuw: zij waren bijna nooit thuis en hadden geen tijd voor een gezin. Tegenwoordig is echter bekend dat deze mannen vaak wel een gezin hadden en dat hun vrouwen meer deden dan wachten op hun man.

In de zeventiende eeuw werd een groot deel van het werk in de Republiek verricht op zee en de mannen die op een boot meegingen waren lang weg. In veel gevallen bleef dan een vrouw met kinderen achter. Een deel van wat een man verdiende werd tijdens zijn reis al uitgekeerd aan het achtergebleven gezin, maar dat was niet genoeg om van rond te komen. De Republiek vond hiervoor een unieke oplossing. Voordat de man zijn vrouw en kinderen een laatste kus gaf en de loopplank opging, kon hij zijn echtgenote volmacht geven om zijn werk aan het land voort te zetten. Ze mocht dan enkel hetzelfde werk verrichten als haar man. Als de vrouw in kwestie getrouwd was met een handelaar dan mocht zij handelen, maar het kon gebeuren dat je achtergelaten werd met een rotbaan.

In de periode dat deze zeemansvrouwen volmacht hadden om te handelen op de markt, waren ze daar ook druk mee bezig. Dat zij fanatiek handelden was terug te zien in hun successen ten opzichte van de mannelijke handelaren. Zij mochten niet op ieder moment handelen en dat zou een reden kunnen zijn voor hun toewijding op de momenten dat het wel kon. Daarnaast is terug te lezen in logboeken van buitenlandse handelaren dat ze het leuk vonden om voor de verandering eens met een vrouw te handelen. Niet alle mannen waren helemaal blij met de Nederlandse vrouw op de markten, zo heeft een Engelsman ooit geschreven dat hij de vrouwen in Nederland vervelend vond. Naar zijn zeggen hadden deze vrouwen een eigen mening en lieten niet zo snel over zich heen lopen en dat zat hem niet zo lekker.

Niet iedere vrouw kon echter op de markt gaan staan, niet alle zeemannen waren immers handelaars. Een andere bezigheid om geld te verdienen was het breien van visnetten. Als ze een net af hadden moest deze gekeurd

worden door een gilde om de kwaliteit te waarborgen en daarna mochten deze netten verkocht worden aan vissers. Het gevolg hiervan was wel dat een deel van de mogelijke winst verloren ging aan een keurder en zodoende viel de prijs hoger uit voor de visser. Dit proces was economisch niet voordelig voor twee van de drie betrokken partijen. Voor hen zou het beter uitkomen als de keurder buitenspel werd gehouden. Zo ontstonden op verschillende plekken ondergrondse breigenootschappen die de netten direct verkochten aan de vissers. De vissers hadden daar niets op tegen. De keurder was het er niet mee eens dat hij buitengesloten werd. Er is een bekende casus uit Schiedam waarin een groep vrouwen opgepakt is voor het verhandelen en breien van ongekeurde visnetten. Andere overgeleverde rapporten van rechtszaken zoals deze vertellen ons dat dit vaker plaatsvond en dat dit niet de enige casus is geweest.

Ondanks het feit dat deze groep vrouwen allemaal rechten kregen die andere vrouwen niet hadden, was het leven voor hen eenzaam. Soms was een echtgenoot maanden of zelfs jaren van huis. Door de vondst van de brieven van Aagje Luijtsen, een vrouw die eind achttiende eeuw op Texel woonde, is het mogelijk een kijkje te nemen in het leven van een vrouw met een zeevarende geliefde. De brieven die zij schreef waren gericht aan Hermanus Kikker, of hoe ze hem vaker in haar brieven noemde, kikkertje lief. Het was niet altijd duidelijk in die tijd of de brieven wel aankwamen en ze werden dan ook met onzekerheid verstuurd. De brieven die Aagje schreef aan haar kikkertje begonnen veelal met wat kleine roddels, hoe het met de kinderen ging en dat ze hem erg miste. Niet alle brieven waren zo luchtig van toon; in een van de latere brieven vertelde Aagje over de dood van hun jongste kind en gaf ze aan hoe zwaar het verlies voor haar was. Hermanus was op zee en zij heeft dit verlies alleen moeten verwerken.

Het alleenzijn als vrouw van een zeeman had dus zowel voordelen als nadelen. Dat deze vrouwen konden werken voorkwam echter niet alle financiële problemen voor deze gezinnen. De criminaliteit onder deze groep vrouwen lag dan ook vrij hoog, ondanks het feit dat het overtreden van de wet grote risico’s met zich meebracht. Niet iedereen wilde dat gevaar lopen en velen deden daarom erg hun best om niet die kant op te gaan. Deze vrouwen zijn op te delen in verschillende groepen, de vrouwen met een goede relatie met hun man en anderen die niet zo hecht waren met hun echtgenoot. Van de tweede groep zijn er gevallen bekend waar de vrouw des huizes niet helemaal akkoord was gegaan met de zeetocht. Het kwam dan wel eens voor dat wanneer het kikkertje lief terug kwam van zee, zijn huis verkocht bleek te zijn en zijn vrouw en kinderen waren verhuisd. Als tip voor iedereen die wil reizen, overleg het goed met je partner voor je vertrekt, want voor je het weet woont er een ander gezin in je (voormalige) huis. d

Naar zijn zeggen hadden deze vrouwen een eigen mening en lieten niet zo snel over zich heen lopen en dat zat hem niet zo lekker.