Inzending ontwerpopdracht ‘Verblijf in zeeLAND’ CBK Zeeland Studiegebied: gemeente Veere
De groene knoop 24 augustus 2009 Anne te Brake Corinne Lecluyse Imke Mulders Ernst-Jan Pals
De groene knoop
4
Voorwoord ‘De groene knoop’ als uitdagende basis voor de toekomst van Walcheren. Een nieuwe landschappelijke structuur die de verbinding legt tussen mensen, landschap, cultuur en historie. De groene knoop nodigt uit tot het ontwikkelen en laten landen van nieuwe ideeën, die de dynamiek en identiteit van Zeeland vergroten en versterken. In het kader van het architectuur jaarprogramma 2009 van Stichting het Zeeuwse Gezicht, BNA Kring Zeeland en CBK Zeeland is een ontwerpopdracht uitgeschreven, met als thema ‘VERBLIJF in zeeLAND’. Deze ontwerpopdracht heeft als doel de kansen voor verblijven in Zeeland voor de komende 20 jaar in beeld te brengen. Acht teams hebben ieder een eigen Zeeuwse gemeente als studiegebied toegewezen gekregen. Als interdisciplinair team, bestaande uit een architect, stedenbouwkundige, planoloog en een landschapsontwerper, zijn wij vol frisse ideeën met de gemeente Veere aan de slag gegaan. Daarbij hebben wij ons niet door de gemeentegrenzen laten beperken. Onze ideeën hebben geresulteerd in een nieuwe structuur die volop kansen en uitdagingen biedt voor de toekomst van Walcheren: ‘De groene knoop’.
5
6
Walcheren in de middeleeuwen
Het verhaal van Walcheren Middeleeuws Walcheren Tot en met de vroege middeleeuwen hebben de natuurlijke processen de landschapsontwikkeling op Walcheren gedomineerd. Vanaf deze periode kreeg de mens meer grip op het inpolderen van gronden en zijn de contouren van het eiland Walcheren ontstaan. In de middeleeuwen is Walcheren nog regelmatig geteisterd door overstromingen. Vanaf circa 1000 begon de bevolking in de Zeeuwse Delta te groeien en ontstonden de eerste bevolkingsconcentraties. Hoe het landschap er precies heeft uitgezien is niet te zeggen. Wel is duidelijk dat in deze periode het krekenlandschap dominant aanwezig was en dat het landschap zeer kleinschalig van aard was. De voornaamste inkomstenbron was de landbouw. De voormalige kreken zijn verzand en liggen hoger dan de veengebieden, die in de loop van de tijd zijn afgegraven voor zoutwinning en zijn ingeklonken. Vanwege de hogere ligging zijn veel/nagenoeg alle dorpen gesticht op de kreekruggen. Ook zijn nog redelijk wat verbindingswegen tussen de verschillende kernen te vinden op de hoger gelegen kreekruggen. In de periode tussen 1100 en 1300 zijn de meeste dorpen gesticht. Nagenoeg alle dorpen op Walcheren zijn ontstaan als ringdorp, waarbij woningen in een ring rondom de kerk zijn gebouwd. Veel van de dorpen zijn genoemd naar de stichter van de kerk.
7
8
Walcheren in de 17e en 18e eeuw
Het verhaal van Walcheren De ‘Tuyn van Zeeland’ In de Gouden Eeuw (17e eeuw) floreerde Middelburg als internationale handelsstad en werd na Amsterdam de belangrijkste VOC-stad. Veere, Middelburg, Arnemuiden en Vlissingen werden omwald. Welgestelde stedelingen, zoals kooplieden, regenten, ambtenaren en andere beroepsgroepen die rijkdom verwierven als gevolg van de koloniale economie investeerden vanaf het einde van de zestiende eeuw hun spaargeld in landhuizen en landbezit. Dit deed men om in de zomer de stank, de pest en de drukte in de stad te vermijden. Deze zogenaamde buitenplaatsen of landgoederen zijn niet alleen gebouwd als uiting van rijkdom, maar ook vanuit het oogpunt van cultuur en wetenschap. De planvorming van veel landgoederen is beïnvloed door de toenmalige Franse overheersing. Veel buitenplaatsen zijn opgericht in Barokke stijl met een overzichtelijke symmetrische vormgeving. Het landschapsbeeld in de 17e en 18e eeuw is in belangrijke mate bepaald door de aanleg van de landgoederen met hun bijbehorende bossen en tuinen. Het gebruik van de gronden voor de agrarische functie neemt in deze periode af. Opvallend is de zoom met landgoederen aan de noordzijde van Walcheren, strategisch gelegen in de nabijheid de kust. Vanwege het grote aantal landgoederen die in deze periode zijn gebouwd, wordt deze periode ook wel aangeduid als de ‘Tuyn van Zeeland’.
9
10
Walcheren in de 19e eeuw
Het verhaal van Walcheren Economisch verval en ruimte voor de agrariĂŤr Eind 18e, begin 19e eeuw was er sprake van groot economisch verval in Nederland en dus ook op Walcheren. Veel families die hun fortuin in de Gouden Eeuw hadden opgebouwd, beschikten niet meer over de middelen om hun landgoederen te onderhouden. De grond waarop de landgoederen waren gesitueerd, was zeer vruchtbaar en leverde in deze periode meer op door er gewassen te verbouwen. Daarnaast was er vraag naar bouwmaterialen. In deze periode zijn veel buitenplaatsen afgebroken, waarvan de restanten hebben gediend voor de bouw van boerderijen. Enkele landgoederen zijn blijven staan, maar in het landschap is duidelijk terug te zien dat de landbouw dominanter aanwezig werd. Een andere ingrijpende verandering in deze periode het landschap is de aanleg van het Kanaal door Walcheren tussen het Veerse Meer en Westerschelde.
11
12
Walcheren in het begin van de 20e eeuw
Het verhaal van Walcheren De ontwikkeling van de badplaatscultuur Begin 20e eeuw ontstaat een geheel nieuwe cultuur in verschillende kustplaatsen in Nederland, waaronder aan de kust rondom Domburg. Al vanaf de tweede helft van de 19e eeuw vertoefden badgasten in Domburg. De bekendheid van Domburg nam toe door de vestiging van de Duitse fysiotherapeut dr J.G. Mezger. Hij was van mening dat behandeling in de gezonde zeelucht het beste resultaat voor zijn patiÍnten zou bieden. Hiermee is de Duitse kuurtraditie naar de Noordzeekust gebracht. Vele welgestelde personen uit binnen en buitenland vonden hun weg naar Domburg. Als gevolg hiervan verrezen grote villa’s, een hotel en een paviljoen, die middels paden en trappen waren verbonden met de Noordzeekust. Ook verschenen de eerste tenten op het strand, die de voorloper vormden van de nu bekende badhuisjes. De ontwikkeling van dergelijke gebouwen voor verblijfsrecreatie zette zich verder door aan de noordelijke kustlijn van Walcheren. Dit had met name te maken met de aanwezigheid van brede stranden.
13
14
Walcheren tijdens de Tweede Wereldoorlog
Het verhaal van Walcheren De inundatie van Walcheren In de Tweede Wereldoorlog hadden de Duitsers een verdedigingslinie langs de kust van Nederland gerealiseerd, de zogenaamde Atlantikwal. Op Walcheren bestond deze uit grote bunkerstellingen met verdragend geschut. Van deze verdedigingslinie zijn nog verschillende elementen, zoals bunkers, in het landschap zichtbaar. Om de positie van de bezetter te verzwakken, hebben de geallieerden een strategische inundatie van Walcheren uitgevoerd. Deze inundatie betekende dat dijken in Walcheren werden gebombardeerd, waarna tweemaal per dag de vloed Walcheren binnenstroomde. Als gevolg van de vloed stonden lager gelegen delen in het landschap permanent onder water. Hoger gelegen delen vielen alleen droog bij eb. De meeste dorpskernen waren van oudsher hoger gesitueerd, waardoor deze veelal droog bleven. Op de plekken waar het water binnenkwam ontstonden grote, diepe geulen. In de nabijheid van de zeewering zijn nog enkele van deze geulen terug te vinden in het landschap, in de vorm van kreken of welen. Alle vegetatie, waaronder kenmerkende houtopstanden, die in het zoute water stond ging dood en de bodem raakte met zout doortrokken, waardoor land- en tuinbouw langere tijd bemoeilijkt werden. In 1944 werd direct begonnen met het dichten van de dijken op Walcheren en het droogpompen van de gronden.
15
16
Walcheren in de jaren ‘50 en ‘60
Het verhaal van Walcheren Reconstructieplan Walcheren Onder leiding van ir. M. de Vink is het cultuurlandschap ingrijpend gewijzigd. Zijn visie voor de reconstructie van Walcheren is gebaseerd op drie belangrijke functies in het gebied: de landbouw, industrie en recreatie. Nieuwe landschapselementen sluiten aan op het natuurlijke bodemreliĂŤf, de landschappelijke structuur van stroomruggen en poelgronden en andere landschappelijke relicten. Het landschapsherstel van Walcheren werd aangegrepen om een herverkaveling door te voeren. Men zag in dat het vanuit economisch perspectief noodzakelijk was om landbouwkavels te vergroten. In deze periode is het aantal kavels met circa 65% afgenomen. Hiermee is de typerende kleinschaligheid van het voormalige kreeklandschap verdwenen. Ook zijn als gevolg van de herverkaveling de typerende meidoornhagen als perceelsafscheiding en een groot deel van de opgaande beplanting verdwenen. Ter compensatie zijn bij de kreken bij Veere en Westkapelle bossen aangeplant. Langs wegen werd opgaande beplanting aangelegd, waarbij een onderscheid werd gemaakt tussen hoofdwegen, wegen in lager gelegen gebieden en wegen op kreekruggen. Met het opstellen van het landschapsplan werd reeds rekening gehouden met de inpassing van verschillende vormen van verblijfsrecreatie. Zo werd bij Zoutelande ingezet op kleine hotels en pensions, Domburg ontwikkelde zich als familiebadplaats en het in opkomst zijnde Vrouwenpolder richtte zich op zomerhuisjes en pensions.
17
18
Walcheren van de jaren ‘70 tot nu
Het verhaal van Walcheren De opkomst van de verblijfsrecreatie In de jaren ’50 en ’60 is de verblijfsrecreatie langs de Noordzeekust ontwikkeld. Deze trend heeft zich verder doorgezet in de daarop volgende decennia. Deze toename is te danken aan de aantrekkingskracht van het strand en de zee. Door de aantrekkingskracht van de zee is de recreatiedruk aan de Noordzeekust toegenomen. In dit gebied bevinden zich bungalowparken en campings met seizoensplaatsen. Op en rond het Veerse Meer neemt het aanbod voor watersport toe. Het Kanaal door Walcheren wordt steeds meer gebruikt door de watersport. De gemeente Veere staat bekend om de reputatie van Domburg als voorname badplaats en de monumentale stadskern van de stad Veere. Verspreid over het gebied liggen verschillende kernen. Een groot deel van Walcheren maakt deel uit van het Nationaal Landschap Zuidwest Zeeland vanwege de specifieke landschappelijke kwaliteiten. De dynamiek in de gemeente Veere ligt met name in de directe omgeving van de kustlijn, met als gevolg dat de recreatieve druk op het gebied hoog is. De doelgroep waar de recreatieve sector zich op richt is relatief beperkt; deze is met name gericht op aanbidders van zon, zee en strand en watersporters. Het middengebied is relatief rustig en heeft als belangrijkste functie landbouw. Veel agrariërs exploiteren daarnaast een minicamping om hun inkomsten te vergroten. De dorpen in het middengebied zijn meer gericht op het wonen en bieden kleinschalige werklandschappen aan. Ruimtelijk gezien biedt het middengebied mogelijkheden om nieuwe recreatieve doelgroepen aan te trekken en vermaken.
19
20
Walcheren in 2048
Het verhaal van Walcheren 2048: de ontwikkeling van ‘De groene knoop’ Als reactie op de druk in de nabijheid van de Noordzeekust, de specifiek wordende vraag naar nieuwe concepten voor (verblijfs)recreatie en de wens om nieuwe doelgroepen aan te trekken, is de gedachte om een nieuwe landschappelijke structuur in het binnengebied te realiseren ontstaan. In deze nieuwe landschappelijke structuur; ‘De groene knoop’, krijgen nieuwe vormen van recreatie een plaats. ‘De groene knoop’ verbindt verschillende bestaande elementen, met ieder een eigen ontstaansgeschiedenis, in de gemeente. De knoop biedt ruimte aan verschillende dag- en verblijfsrecreatieve functies, die een nieuwe impuls geven aan de bestaande voorzieningen op Walcheren. Aan de hand van thema’s worden evenementen georganiseerd en worden (semi)permanente kunstobjecten aan de structuur toegevoegd. Een deel van deze objecten is geschikt om in te verblijven. De nieuwe dag- en verblijfsrecreatieve functies hebben een tijdelijk karakter. ‘De groene knoop’ is vormgegeven als een stevige groene landschappelijke structuur met opgaande beplanting. Hierdoor ontstaat een routestructuur waarbij afwisselend het open en gesloten landschap wordt ervaren. In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan systematiek en opzet van ‘De groene knoop’.
21
22
De groene knoop: concept
De groene knoop Concept ‘De Zeeuwse knoop’ Het fundament voor de visie op het recreatief aanbod in Walcheren in 2048 is gebaseerd op de Zeeuwse knoop. De Zeeuwse knoop vormde eeuwenlang een belangrijk onderdeel van de traditionele Zeeuwse klederdracht. De Zeeuwse knoop symboliseert de rijke cultuurhistorie van Zeeland. ‘De groene knoop’ voorziet in een toevoeging aan het cultuurhistorische landschap van Walcheren. Zij verbindt verschillende (landschappelijke) elementen op Walcheren aan elkaar door middel van een nieuwe landschappelijke structuur. Dit zijn het Veerse Meer, de Veersche Kreek en de wal en historische kern van Veere, de stadswal en de oude binnenstad van Middelburg, de bosrijke duinrand aan de noordwestzijde (De Manteling) en de Westkapelsche Kreek aan de zuidwest kust. Deze gebieden worden door middel van een groene zone met elkaar verbonden. Een zone die dynamiek brengt in het laagdynamische middengebied van Walcheren en die een extra dimensie toevoegt aan het huidige open karakter van het landschap.
23
24
De groene knoop: route (met bestaande beplanting)
De groene knoop Routenetwerk Als houvast voor de ontwikkeling van het concept ‘De groene knoop’ Walcheren wordt aangesloten bij het bestaande wegennetwerk. Ingezet wordt op een routenetwerk gericht op dagrecreanten die zich verplaatsen per fiets of te voet. De smalle landwegen, die zijn ingericht op langzaam en bestemmingsverkeer, vormen te samen de verbinding door het middengebied van Walcheren. Een enkele uitzondering komt voor, hier wordt voorgesteld een bestaande watergang of ander landschapselement te volgen en aan te sluiten op het routenetwerk. De huidige beplanting, bestaande uit meidoornhagen, maakt het omliggende landschap sporadisch ervaarbaar en vraagt om een nieuwe invulling. Het netwerk verbindt verschillende (landschappelijke) elementen op Walcheren aan elkaar. Dit zijn het Veerse Meer, de Veersche Kreek en de wal en historische kern van Veere , de stadswal en de oude binnenstad van Middelburg, de bosrijke duinrand aan de noordwestzijde (De Manteling) en de Westkapelsche Kreek aan de zuidwest kust.
25
26
De groene knoop: beleving groenzone
De groene knoop Beleving groenzone De nieuwe groenzone wordt voorzien van een aaneengesloten landschapselement, dat zich kenmerkt door opgaande beplanting. Dit nieuwe element wordt gevormd door een circa 500 tot 1.000 m brede strook, die is beplant met bomen. De aard van de beplanting van deze strook is afhankelijk van de ondergrond die ter plaatse aanwezig is. Door de aanleg van de groenzone wordt het toeristische seizoen verlengd. Bomen geven beschutting en zorgen ervaar dat het gebied bij verschillende weersomstandigheden te bezoeken en te gebruiken is. Daarnaast wordt in het landschap de wisseling van de seizoenen en het verstrijken van de jaren ervaren. Door een onderscheid in type beplanting ontstaat een wisselend beeld in de landschappelijke structuur. Daarnaast zorgt de situering van de route in en aan de rand van de groenzone voor een afwisseling van de landschappelijke beleving. Op deze wijze wordt de groenzone en het aangrenzende open (agrarische) landschap ervaren. Dit bijzondere contrast tussen het open gebied en de opgaande beplanting in de groenzone wordt ook door verkeersgebruikers vanaf de hoofdontsluiting ervaren.
27
28
De groene knoop: inrichting groenzone
De groene knoop Inrichting groenzone Het landschap van Walcheren is door de tijd heen erg veranderd, de onderlegger echter niet. Deze onderlegger, de bodem, onderscheid zich in de lagere, open poelgronden (veengronden) in het hart van Walcheren en de hogere, besloten kreekruggronden (zavelgronden) aan de binnenduinrand. Deze kreekruggen zijn versterkt door de aanplant van bossen. De voorgestelde groenzone is gesitueerd op de afwisselende zavel- en veengronden met hun eigen kenmerkende beplanting. Hierdoor ontstaat een afwisselend landschapsbeeld. Ter hoogte van de zavelgronden, de vroegere kreekruggen, wordt de beplanting gevormd door hoge bomen (eiken en beuken). Op de veengronden heeft de opgaande beplanting een ander karakter, deze bestaat uit bomen (elzen, essen en berken) met onderbeplanting.
29
30
De groene knoop: informatiepunten en museum
De groene knoop Informatiepunten en museum De uiterste punten van het routenetwerk worden gekenmerkt door objecten die aangeven dat er een startpunt voor ‘De groene knoop’ aanwezig is. Dit object wordt gecombineerd met het uitgeven van routes en informatie over de bestaande landschappelijke context, kunstobjecten, evenementen en andere voorzieningen in het gebied. Daarnaast is het mogelijk bij deze punten een fiets te huren/ lenen om de route af te kunnen leggen. De route ‘De groene knoop’ verbindt de verschillende kustgebieden op Walcheren met elkaar. Hierbij wordt de dynamische band rondom de Noordzeekust gekoppeld met het binnengebied. In dit gebied wordt aanvullend recreatief aanbod gerealiseerd. Zo worden de zuidwestelijke kust met de kreek en de omliggende recreatieconcentraties, de noordwestelijke kust met haar bosrijke omgeving verbonden met het Veerse Meer en de historische binnenstad van Middelburg. Centraal in de landschappelijke structuur wordt een museum gerealiseerd. In dit museum wordt enerzijds aandacht geschonken aan de geschiedenis van Walcheren en de gemeente Veere, maar anderzijds worden (tijdelijke) exposities georganiseerd, over onderwerpen die aansluiten op het thema dat gekozen is voor de evenementen en kunstobjecten. Vanuit dit punt is het ook mogelijk om informatie over ‘De groene knoop’ in te winnen en een fiets te huren/lenen.
31
32
De groene knoop: kunst en verblijven
De groene knoop Kunst en verblijven In of grenzend aan de beplantingsstrook van de landschappelijke structuur worden (tijdelijke) kunstobjecten gerealiseerd die een extra dimensie geven aan het routenetwerk. De kunstobjecten kunnen zo worden vormgegeven dat deze tevens kunnen dienen als recreatief nachtverblijf. Op deze wijze wordt een nieuwe vorm van verblijfsrecreatie aan het recreatief aanbod van de gemeente Veere toegevoegd en wordt een nieuwe recreatieve doelgroep bediend. De kunstobjecten zijn bij voorkeur tijdelijk en duurzaam van karakter. Hierbij kan worden gedacht aan de mogelijkheid om objecten te recyclen of om objecten te maken van restafval. Aan de hand van verschillende Zeeuwse thema’s, zoals ‘Zeeuwse Babbelaars’, worden objecten ontwikkeld. Om het gebied aantrekkelijk te maken en te behouden kunnen de objecten na een bepaalde periode worden vervangen en kan een nieuw thema invulling geven aan ‘De groene knoop’. In aanvulling hierop is het mogelijk om verblijfsrecreatieve overnachtingen te laten plaatsvinden in bestaande objecten, zoals schuren en landgoederen, die aan de route zijn gesitueerd. Deze objecten hebben een meer permanent karakter. .
33
34
De groene knoop: activiteiten en festivals
De groene knoop Activiteiten en festivals Naast kunstobjecten biedt de nieuwe groene drager op Walcheren ook de mogelijkheid om het cultuuraanbod in de gemeente te vergroten. ‘De groene knoop’ biedt de mogelijkheid om festivals te organiseren, waarbij verschillende activiteiten op verschillende plekken in de landschappelijke structuur plaatsvinden. Hierbij kan worden gedacht aan kleinschalige theatervoorstellingen, muziekuitvoeringen etc. In de groene structuur kunnen (semi)permanente voorzieningen worden gerealiseerd die dienen als podium of tribune. Het is mogelijk om de nietpermanente voorzieningen hiervoor te gebruiken. Uitgangspunten bij het ontwikkelingen van activiteiten zijn: - de activiteiten zijn kleinschalig van aard; - de inhoud van de voorstellingen sluit aan op een gekozen (Zeeuws) thema; - de voorstellingen worden afgestemd op de omgeving waarin deze plaatsvinden; - de activiteiten worden daar waar mogelijk duurzaam vormgegeven. Afhankelijk van de organisatie, beschikbare gelden en de vraag vanuit de markt is het mogelijk om een jaarlijks festival te organiseren. Ook kan gekozen worden voor een festival dat wordt georganiseerd bij wijze van opening van het nieuwe thema, dat ook voor de kunstobjecten wordt toegepast. Dit thema kan vervolgens worden doorgezet in de voorstellingen. Op deze wijze fungeert het festival als kloppend hart van de hieromheen hangende activiteiten en recreatieve voorzieningen.
35
36
Plankaart Walcheren 2048
De beleving van Walcheren In 2048 wordt nieuwe dynamiek toegevoegd en vinden verschillende activiteiten plaats in het binnengebied van Walcheren. Aan de hand van een periodiek te bepalen thema wordt invulling gegeven aan kleinschalige festivals gericht op kunst en cultuur. Inspiratiebronnen voor het thema worden gevonden in het Zeeuwse erfgoed of actualiteiten uit het Zeeuwse. De landschappelijke omgeving vormt een casco waarbinnen theater en muziek wordt gemaakt en waardoor kunstenaars zich laten inspireren. Langs de route zijn verschillende kunstobjecten te ervaren. Een deel van deze objecten is zodanig vormgegeven dat bezoekers hierin kunnen verblijven. Bezoekers van het festival laten zich verrassen door kleinschalige theater- of muziekvoorstellingen op nietalledaagse plekken. Daarnaast kunnen bezoekers het hele jaar lopen of fietsen door ‘De groene knoop’ en kunnen zij genieten van (verborgen) kunstobjecten in de groenstructuur. De recreant, die op zoek is naar nieuwe vormen van verblijven, kan één of meerdere overnachting(en) boeken in één van de kunstobjecten, die hiervoor geschikt is gemaakt; een geheel nieuwe beleving van verblijven. Tevens kunnen zij het museum bezoeken, dat ingaat op de geschiedenis van Walcheren en waar zij kunnen genieten van tijdelijke exposities die samenhangen met het gekozen thema voor het festival en de kunstobjecten.
infrastructuur kernen historische kernen kustzone bosgebied waterstructuur buitenplaatsen luxe badcultuur verdedigingswerken bungalowparken campings kamperen bij de boer groene knoop met route informatiecentrum museum tijdelijk verblijven kunst ruimte voor festivals
37
38
Sfeerimpressie kunst in het bos
De beleving van Walcheren
39
Sfeerimpressie verblijven in het bos
40
Sfeerimpressie verblijven in het broekbos
De beleving van Walcheren
41
Sfeerimpressie festival in het broekbos
42
Sfeerimpressie informatiepunt
De beleving van Walcheren
43