Proef (de) delta
inzending voor de Zuid-Hollandprijs 2009
Roeland van Kerkhoff Imke Mulders Ernst-Jan Pals
Wytse Dassen Frank Druijff Reinder Siebinga
RDH Architecten stedenbouwkundigen Reduitlaan 31 Postbus 2128 4800 CC Breda tel. +31 (0)76 53 17 444 fax: +31 (0)76 53 17 455
Tauw bv Rhijnspoor 209 Postbus 6 2900 AA Capelle a/d IJssel tel +31 (0)10 288 61 00 fax +31 (0)10 288 61 66
Rothuizen van Doorn ‘t Hooft
Architecten Stedenbouwkundigen
kustroute
culinaire route snelweg route
ligging in de delta
De provincie Zuid-Holland schrijft dit jaar voor het eerst de Zuid-Hollandprijs uit om door professionals, studenten en bewoners ge誰nspireerd te worden met plannen die een bijdrage leveren aan de kwaliteitsverbetering van de woon- en leefomgeving van het landelijk gebied. In dit kader heeft RDH samen met Tauw een strategie bedacht en het toekomstbeeld 2040 geschetst voor Ooltgensplaat en het polderlandschap daaromheen. Goeree-Overflakkee wordt steeds meer gezien als de voortuin van de Randstad. Oostflakkee afficheert zich daarbinnen als de poort van de delta. De schakelfunctie tussen Randstad en delta is in essentie het meest tastbaar rondom Ooltgensplaat. Daar begint zowel over de weg als over water de beleving van de delta. Tijd om daar de delta te gaan proeven!
3
bevolkingskrimp
inpolderingsgeschiedenis
grondgebruik
huidige situatie
water huidig - winterbeeld zout
water huidig - zomerbeeld zoet
uitdagingen watersysteem
Om de delta te kunnen proeven kunnen we veel geijkte Randstadmechanismen echter niet inzetten: - Verstedelijkingsdruk bestaat niet. De krimp is in Ooltgensplaat al ingetreden, getuige de bevolkingsontwikkeling en het grote aandeel te koop staande of zelfs dichtgespijkerde huizen. Er is hier geen sprake van afgebakende stukjes markt die keurig te verdelen zijn, maar van een noodzaak tot ondernemerschap om een boterham te verdienen en een sociale netwerkfunctie te vervullen. - De klimaatverandering zal zich met name hier doen gevoelen, waar het Volkerak (zout in de toekomst) en het Haringvliet (zoet) elkaar ontmoeten. Dit heeft grote gevolgen voor het watersysteem op het land. - De sociaal-culturele identiteit is gebaseerd op een sterke hang naar traditionele normen en waarden. Daar komt bij dat de boerenstand nog een belangrijke rol vervult en de boer de beheerder van het landschap is. 4
zoet systeem
zout systeem
water toekomst - zoet en zout systeem
- Net als in de Randstad is een groot deel van de woningvoorraad in Ooltgensplaat naoorlogs, met een hoog energieverbruik voor verwarming als gevolg. In tegenstelling tot de Randstad is er hier geen druk om de woningvoorraad sterk te veranderen, omdat er geen vraag is. Onze strategie voor Ooltgensplaat en omgeving is er dan ook op gericht een proefdelta te ontwikkelen, waar – uiteraard binnen wettelijke kaders – ruimte is voor afwijkingen van beleid, zoals dat in andere delen van Zuid-Holland geldig is. Dergelijke afwijkingen worden pas ingezet als er draagvlak is vanuit de lokale bevolking. De gemeente Oostflakkee heeft reeds een project gestart “Ontwikkelingsplan Ooltgensplaat” waarvoor middelen zijn gevoteerd om ondersteuning vanuit gemeentezijde te bieden. Daar sluiten we bij aan, maar we gaan een stap verder door ondernemende Ooltgensplaters nog directer bij de planvorming te betrekken. Het initiatief moet immers niet vanuit gemeente of provincie komen, maar vanuit Ooltgensplaat zelf! 5
robuuste zoetwater landbouw
attractief fort aanleg recreatieve routes gevarieerd gebruik woningvoorraad vergroten haven
zilte teelten en aquacultures
concept
Om plannen te realiseren zijn echter wel economische dragers nodig. In onze optiek blijft de agrarische sector een economische drager, maar die zal wel innovatief in moeten spelen op klimaatveranderingen. Het toekomstperspectief voor de landbouw is uitgewerkt langs twee verschillende sporen uit de nationale beleidsstrategie water: meebewegen met verzilting waar mogelijk, weerstand bieden waar dit niet anders kan. Dit leidt tot een duurzaam perspectief op zowel een zilte landbouw als op een zoetwater landbouw. Daarnaast wordt Ooltgensplaat ingezet als proeftuin van de delta, die aantrekkelijk is voor een gevarieerde groep aan mensen, die gedurende kortere of langere tijd daarvan willen genieten. Ooltgensplaat aan de culinaire route als pleisterplaats, waar streekeigen producten worden geserveerd. Ooltgensplaat als aanlegplaats langs de drukbevaren route naar Zeeland. Ooltgensplaat als vakantieoord, met water, natuur en het boerenbedrijf in de directe omgeving. Ooltgensplaat als tweede 6
Ooltgensplaat in 2040
uitvalsbasis voor werk in de Benelux. Ooltgensplaat als veilige woonomgeving voor senioren om te “deltanieren�. Daartoe zal het beleidsmatige onderscheid tussen de functies wonen en recreatie deels moeten worden verlaten. Waarom zouden we de leegstaande woningvoorraad in het dorp Ooltgensplaat niet aanwenden voor recreatief, zakelijk of ander gebruik? Dit heeft sterk de voorkeur boven de bouw van (weer) een vakantiepark. Veel huizen in Ooltgensplaat zijn voor permanente bewoning niet groot genoeg en energetisch verouderd, maar als tweede woning of als recreatiewoning zeer geschikt. De prijzen van woningen liggen op een veel lager niveau dan in de rest van Zuid-Holland. Op het moment dat er meer leven in de brouwerij komt, is er voor de jeugd ook meer aanleiding om te blijven; de problematiek van starterswoningen bestaat niet in Ooltgensplaat. 7
Onze ruimtelijke visie voor Ooltgensplaat bestaat uit drie samenhangende onderdelen: - De polder Oudeland met zoete landbouw; - De Mariapolder met zilte landbouw; - De historische kern en de haven van Ooltgensplaat als attractiepunt.
8
1. Polder Oudeland In de polder Oudeland wordt de strategie gevolgd van het bieden van weerstand aan verzilting. Centraal in deze strategie staat het vergroten van de efficiĂŤntie van de verziltingsbestrijding. De huidige verziltingsbestrijding is zeer inefficiĂŤnt: er is veel zoet water nodig dat schaars is, om het chloridegehalte van het water een beetje te verlagen. Dit schaarse zoete water wordt van extern aangevoerd, wat bij een toenemende verzilting vraagt om steeds omvangrijkere en duurdere inlaat- en aanvoersystemen. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel met een weinig duurzaam landbouw(water)system.
kern Ooltgensplaat in 2040
De strategie voor de polder Oudeland bestaat uit: - een gescheiden zoetwater- en zoutwatersysteem: Het zoetwatersysteem heeft een vasthoud- en bufferfunctie voor zoet water en kent een relatief hoog peil. Het zoutwatersysteem heeft een bergings- en afvoerfunctie, en kent een relatief laag peil. - een zoetwaterkreek: er wordt een grote zoetwaterbuffer van enkele hectaren gerealiseerd door verbreding van de aanwezige kreek. - aanvoer regenwater Ooltgensplaat: het zoetwatersysteem wordt deels gevoed door het afstromend regenwater van het verhard oppervlak van Ooltgensplaat. - externe aanvoer: mocht er onvoldoende zoet water beschikbaar zijn dan kan in noodgevallen gebruik gemaakt worden van de (aanwezige) zoetwaterinlaat vanuit het Haringvliet. - robuuste zoetwater landbouw: de huidige vorm van (zoetwater)landbouw kan worden voortgezet. Daarbij geldt wel dat, gezien de grenzen aan de beschikbaarheid van zoet water, de ontwikkelingsmog elijkheden voor de teelt van minder zout tolerante gewassen (vollegrondsgroenten) beperkt zijn.
9
2. Mariapolder In de Mariapolder wordt de strategie gevolgd van het meebewegen met de verzilting. Deze verzilting is vooral het gevolg van klimaatverandering. Tevens is, ter verbetering van de waterkwaliteit, sprake van een voorgenomen verzilting van het aangrenzende Volkerak. Deze situatie maakt het meebewegen met verzilting voor de Mariapolder een voor de hand liggende en duurzame oplossingsstrategie. Centraal in deze strategie staat het accepteren van de toenemende verzilting. Zoetwaterlandbouw is dan niet meer mogelijk. Daarvoor in de plaats doen zich kansen voor om over te schakelen op zilte landbouw, al dan niet in combinatie met aquacultuur. Bij zilte landbouw gaat het bijvoorbeeld om de teelt van zeekraal en lamsoor. Bij aquacultuur gaat het bijvoorbeeld om de teelt van vis of schelpdieren.
10
De (gefaseerde) strategie voor de Mariapolder bestaat uit: - een zoutwaterkreek: een nieuwe kreek tussen de haven bij Ooltgensplaat en het gemaal bij Galathee voor de aan- en afvoer van (zout) water. - gebruik als vaarverbinding: de kreek wordt vanuit Ooltgensplaat bevaarbaar gemaakt door de kreek te verbinden met de (vergrote) haven van Ooltgensplaat. - duurzaam waterbeheer: de huidige polder krijgt een eigen en zo natuurlijk mogelijk functionerend watersysteem. De polder wordt hiervoor losgekoppeld van de rest van het huidige bemalingsgebied en wordt bemalen door middel van een wind-watermolen. Daarnaast worden ten behoeve van deze loskoppeling nog enkele andere beperkte aanpassingen voorzien in het watersysteem, de dijkenstructuur en het pompgemaal. - zilte teelten en aquacultures: de landbouw schakelt geleidelijk over naar een systeem met zilte teelten en/of aquacultures. 11
3. Ooltgensplaat De omgeving van Ooltgensplaat heeft zijn uiteindelijke vorm gekregen door opeenvolgende inpolderingen. De oudste inpolderingen, waaronder de polder Oudeland met daarop Ooltgensplaat, vormden oorspronkelijk afzonderlijke eilanden. De tussengelegen ruimten met kreken en platen zijn echter door opslibbing verland en vervolgens ingepolderd. Vooral de aanwezige dijken en kreekrestanten vertellen nog steeds dit boeiende verhaal van de ontstaansgeschiedenis. Met de jaren is door de inpolderingen Ooltgensplaat echter steeds verder van het water af komen te liggen. Zowel om de eigen (culturele) identiteit te herontdekken als om gebruik te maken van de recreatieve potentie richt Ooltgensplaat zich weer op het water.
12
De strategie voor Ooltgensplaat bestaat uit: - een vergrote haven: De havenkom wordt vergroot, waardoor meer aanlegplaatsen ontstaan voor vaarrecreatie.
- monumentale Voorstraat en Kerksingel (ring). De vergrote haven wordt rechtstreeks gekoppeld aan het historische karakter van de Voorstraat en Ring, waarin monumenten en openbare ruimte goed onderhouden zijn. - gevarieerde woningvoorraad: De nu leegstaande woningen worden benut voor uiteenlopende vormen van recreatie en wonen. Daarnaast worden de na-oorlogse woonbuurten geherstructureerd met ook grotere kavels. Dit maakt tevens het mogelijk om de oude stadswal elan te geven. - Fort Prins Hendrik als attractiepunt: Het cultuurhistorisch waardevolle Fort Prins Frederik is in potentie een belangrijk attractiepunt. Daartoe wordt het fort aan de noordzijde – daar waar de aanloop- en aanvaarroutes het fort naderen – ontdaan van de in de loop der tijd aangebrachte recreatiebouwwerken; compensatie wordt geboden ten zuiden van het fort en aan de vergrote haven. - toegankelijk natuurgebied Hellegatsplaten: een recreatieve route naar het bestaande natuurgebied met struinmogelijkheden; 13
- het boerenbedrijf als “experience�: zowel zilte als zoete landbouw in de directe omgeving en benaderbaar met een bootje! - culinaire pleisterplaats: eten van verse, eerlijke producten uit de omgeving. Eten in Ooltgensplaat is een belevenis. - routemarketing: ook andere plaatsen langs de route hebben op culinair gebied veel te bieden. Een gezamenlijke aanpak werkt versterkend voor iedereen. Een samenhangend ruimtelijk beeld en een proces waarin Ooltgensplaat zelf aan de touwtjes trekt. Met als resultaat een plek in Zuid-Holland waarin de beleving van de delta centraal staat. Proef de delta door een proef te nemen in de delta!
14
De jury heeft 64 inzendingen ontvangen, verdeeld over de categorieĂŤn professionals, studenten en bewoners. Samen met twee andere teams van professionals zijn we genomineerd voor de eerste Zuid-Hollandprijs. Hoewel de jury enthousiast was over ons concept, hebben we de prijs helaas niet gewonnen.
15
Jurybeoordeling: ‘Het voorstel is interessant en gaat uit van een sterk concept. Het plan wordt genomineerd voor de aanpak rond het plaatsje Ooltgensplaat en de directe omgeving. Met name is de oplossing voor de gescheiden aanpak van het zoet- en zoutwaterprobleem een vondst. Het plan is sterk op zichzelf en heeft de culinaire route niet nodig.’