EMPATIA Relacja : podmiot – przedmiot (nieożywiony) W filozofii, estetyce – Gilbert, Kuhn (1939); Proces oddziaływania na osobę polegający na „projekcji ludzkich uczuć, emocji oraz postaw na przedmioty nieożywione” Lipps (1903, 1913); Instrument za pomocą, którego ludzie doświadczają piękna tkwiącego w przedmiocie (Einfühlung), Wynika to z założenia, że ludzie są animistyczni tzn. przypisują przedmiotom i sztuce cechy ludzkie (ja- przedmiot), Ingarden, 1981; „ to, co nadaje dziełu wartość, jest specyficznym czuciem, tchnieniem życia w nie, to w efekcie powoduje, że pojawia się nim coś innego od zewnętrznej formy” Relacja: podmiot - podmiot A/ Społeczno-psychologiczne źródła Cooley; (dzielenie się stanem umysłu, odróżnia sympatię od współczucia), Mead; w terminach podejmowania ról, sympatia rodzi się ze zdolności podejmowania roli drugiej osoby, z którą identyfikujemy się. teoria społecznej interakcji międzyludzkiej B/ Źródła z zakresu psychologii rozwojowej Dwa typy; sympatia instynktowna (bezpośrednia), refleksyjna (po rozwinięciu procesu myślowego, produkt społeczny) Pojęcia egocentryzmu, decentracji Piageta były wykorzystywane w wyjaśnianiu empatii. C/ Źródła z zakresu psychologii klinicznej - nurt identyfikacji (Freud; empatia jako składowa procesu wywiadu terapeutycznego, podobnie Sullivan, Reik, Steward,), - nurt zajmujący się podejmowaniem ról (Rogers; głębokie zrozumienie klientów to warunek terapii, empatia to również forma komunikacji. Rogers; niezbędna w terapii, głębokie zrozumienie oznacza podejmowanie roli. Empatia to nieustanne odkrywanie wnętrza pacjenta. Fazy empatii w procesie terapii (Barret-Lennard, 1981): • Faza wstępna, nastawienie empatyczne na pacjenta. • Empatyczne rezonowanie – proces wewnętrzny, pacjent wchodzi w kontakt z terapeutą, uświadamia sobie swoje doświadczenie w czym pomaga mu terapeuta,nieświadome połączenie emocjonalne.
• • •
Przejmowanie empatii – akt komunikacyjny, wewnętrzne doświadczenie terapeuty jest przejmowane przez pacjenta. Empatia odbierana – uświadomienie sobie wewnętrznego doświadczenia pacjenta, zrozumienie przez terapeutę, Odnowienie stanu psychicznego (nowa forma ekspresji).
Komponenty empatii • e. wrażliwość na uczucie innych ludzi, • e. zdolność do uczestniczenia w cudzych emocjach, • e. czasowa identyfikacja ze statusem innych, • p. uznanie punktu widzenia innych. • p. przyjmowanie ich społecznej roli. Rola empatii Wysoki poziom empatii> wzbogacenie kontaktów międzyludzkich, zwiększenie pewności siebie u dzieci, a także u dorosłych wyższy poziom moralny, Większa empatia >wyższe standardy moralne, Większa empatia nauczyciela> mniej konfliktów, nieporozumień, lepsza organizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego, lepsza motywacja do pracy, zaufanie, ciepła atmosfera w klasie > większe poczucie własnej wartości, szacunek do własnej osoby, większa spontaniczność (Morgan, 1984), Kontrola emocji Regulacja emocji – proces inicjujący, modelujący i podtrzymujący doświadczanie emocji oraz operacji poznawczych i zachowań z tym związanych. Automatyczna regulacja – nieświadoma, polega na nieświadomym obniżaniu pobudzenia np. niemowlę ssie palec, płacze wzywając do zaspokojenia potrzeb, zachowania takie w toku rozwoju różnicują się i bogacą. Samokontrola emocjonalna – stała właściwość osobowości, decydująca o częstości i natężeniu takich przeżyć emocjonalnych, myśli i zachowań z nimi związanych, które są zgodne ze standardami aprobowanymi przez podmiot. Samokontrola może dotyczyć: • recepcji informacji (behawioralne i poznawcze unikanie informacji, generowanie myśli, fantazji, wspomnień, antycypowanie negatywnych konsekwencji), • procesów intrapsychicznych (interpretacja informacji, reinterpretacja np. w warunkach izolacji stosuje mechanizmy obronne),
ekspresji emocji i działań z nimi związanych (reguły okazywania emocji, z czasem maskowanie uczuć może ulegać automatyzacji). Dla samokontroli konieczne jest nie tylko to, żeby człowiek zdał sobie sprawę ze swoich emocji, lecz także to, aby się do tego ustosunkował. Konieczne jest uzyskanie pewnego dystansu wobec siebie, zdolność ujmowania samego siebie jako przedmiotu poznania i oceny, przesłanką tej zdolności jest ukształtowanie pojęcia „Ja”. •
Kompetencja emocjonalna (Saarni, 2005) • świadomość stanów emocjonalnych, zarówno bardzo prostych, jak i złożonych (bazą dla tej umiejetności są wrodzone wzorce ekspresji emocjonalnej), • umiejętność różnicowania emocji przeżywanych przez innych na podstawie wskaźników sytuacyjnch, ekspresji mimicznej (z badań wynika, iż dzieci w wieku 2 lat potrafią różnicować podstawowe emocje), • zdolność używania określeń werbalnych do opisu emocji, w tym ekspresji mimicznej, pantomimicznej, • umiejętność empatycznego wnikania w przeżycia emocjonalne innych (do złożonych zachowań empatycznych dzieci są zdolne w wieku 12-13 lat), • umiejętność różnicowania stanów emocjonalnych korespondujących ze spójną ekspresją mimiczną od stanów pozbawionych ekspresji, • znajomość kulturowych reguł i norm emocjonalnych, • umiejętność wykorzystania wiedzy o partnerze interakcji w celu wnioskowania o przeżyciach, w sytuacji, gdy komunikaty są niezgodne z oczekiwaniami wynikającymi z sytuacji, • zdolność do akceptacji perspektywy interakcyjnej w relacjach interpersonalnych (poczucie możliwości odegrania roli i możliwość wpłyniecia na czyjś stan emocjonalny, poczucie możliwości wpłynięcia na czyjąś ekspresję), • zdolność do adaptacyjnego radzenia sobie z emocjami negatywnymi (ważną rolę w nim odgrywa poczucie kontroli nad zdarzeniami, stabilnośc doświadczenia, temperament i inne czynniki), • wiedza na temat natury relacji interpersonalnych i przekonanie, iz relacje te wyznaczone sa przez bezpośrednią relację emocjonalną oraz symetryczność (wzajemność) miedzy uczestnikami tej relacji (przewidywanie komunikacji w diadzie), • zdolność do emocjonalnej samowystarczalności (akceptacja swojego emocjonalnego doświadczenia, równowaga emocjonalna, umiejętność własnej skuteczności emocjonalnej, złożoność doświadczeń emocjonalnych przy jednoczesnym przekonaniu o kontroli nad emocjami).
Inteligencja emocjonalna (Salovey i Mayer, 1990; Gardner, 2002) 1. Spostrzeganie, ocenianie i wyrażanie emocji: • Zdolność do rozpoznawania emocji we własnych stanach fizycznych i psychicznych, • Zdolność do rozpoznawania emocji u innych ludzi i przekazów emocjonalnych zawartych w różnych obiektach, • Zdolność adekwatnego wyrażania emocji i potrzeb związanych z uczuciami, • Zdolność do rozróżniania adekwatnych i nieadekwatnych, prawdziwych lub zafałszowanych niewerbalnych przekazów emocjonalnych. 2. Ułatwianie procesu myślenia za pomocą emocji: • Przekierunkowywanie myślenia, ustalanie priorytetów na podstawie uczuć związanych z obiektami, wydarzeniami i innymi ludźmi, • Wzbudzanie i naśladowanie żywych emocji, aby ułatwić sobie formułowanie sądów i przywoływanie wspomnień dotyczących uczuć, • Czerpanie korzyści z wahań nastroju, by uwzględnić różnorodne punkty widzenia, zdolność integrowania tych wytworzonych przez nastrój perspektyw, • Zdolność posługiwania się stanami emocjonalnymi, aby ułatwić sobie rozwiązywanie problemów i pobudzić własną kreatywność, 3. Posługiwanie się wiedzą o emocjach: • Zdolność rozumienia powiązań między różnymi emocjami, • Zdolność postrzegania przyczyn i następstw uczuć, • Zdolność interpretowania złożonych emocji, kombinacji emocji, sprzecznych stanów uczuciowych, • Zdolność do rozumienia i przewidywania prawdopodobnych sekwencji emocji, 4. Regulacja emocji: • Zdolność do otwierania się na uczucia, zarówno przyjemne, jak i nieprzyjemne, • Zdolność kontrolowania emocji i zastanawiania się nad nimi, • Zdolność świadomego wywoływania stanu emocjonalnego, jego przedłużania lub ignorowania zależnie od oceny jego wartości informacyjnej lub użyteczności dla jednostki, • Zdolność kierowania własnymi emocjami i emocjami innych.