1
PROCESY POZNAWCZE II zjazd Konspekty wykładów
VI Myślenie, Rozwiązywanie problemów, Złożone formy uczenia się: Myślenie to •
mniej lub bardziej uporządkowana sekwencja operacji poznawczych, dokonywana na
przedmiotach, zdarzeniach, procesach bezpośrednio postrzeganych lub na ich reprezentacjach wyobrażeniowo-pojęciowych. Treścią tych operacji jest ujmowanie różnego rodzaju stosunków (związków, zależności) o charakterze strukturalnym i funkcjonalnym (W. Szewczuk, 1990). •
Czynność myślenia jest łańcuchem operacji umysłowych, za pomocą których
przetwarzamy informacje zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. Dzięki myśleniu człowiek lepiej poznaje rzeczywistość, tworzy plany i projekty, dokonuje odkryć, formułuje oceny i wnioski (J. Kozielecki, 1992). •
Myślenie to złożony proces umysłowy, polegający na tworzeniu nowych reprezentacji
za pomocą transformacji dostępnych informacji. Transformacja ta obejmuje interakcję wielu operacji umysłowych: wnioskowanie, abstrahowanie, rozumowanie, wyobrażanie sobie, sądzenie, rozwiązywanie problemów, twórczość (Zimbardo, 1999). Składniki struktury myślenia •
Informacje: materiał przetwarzany (spostrzeżenia, wyobrażenia)
•
Operacje: transformacje umysłowe (np. stopniowanie, odejmowanie)
•
Reguły (metody, taktyki, strategie), np. wzory matematyczne Rodzaje myślenia (ujęcie rozwojowe, J. Piaget)
•
Sensoryczno-motoryczne (dominuje do 3 r.ż.),
•
Konkretno-wyobrażeniowe (od 2 r. ż. rozwija się),
•
Hipotetyczno-dedukcyjne (abstrakcyjne), od. ok. 9 r.ż. Operacje umysłowe:
•
Analiza
•
Synteza
•
Porównywanie 1
2
•
Abstrahowanie
•
Klasyfikowanie
•
Generalizacja (uogólnianie) Reguły myślenia (Berlyne, 1969)
1.
Reguła operacji zerowych (tożsamościowych)
2.
Reguła odwracalności operacji
3.
Reguła składania operacji
4.
Reguła łączenia operacji Reguły myślenia: •
Algorytmiczne
•
Heurystyczne
Myślenie dedukcyjne Wyciąganie wniosków z podanych informacji (przesłanek) przy użyciu formalnych reguł logicznego myślenia. Arystoteles przedstawił formę rozumowania dedukcyjnego zwaną sylogizmem, opierającą się na trzech elementach: - przesłance większej, np.: Wszyscy ludzie to istoty myślące. - przesłance mniejszej, np.: Uczeń_jest człowiekiem. - Konkluzji, np.: Uczeń_ jest osobą myślącą. Myślenie indukcyjne Wyciąganie wniosków na podstawie analizy obserwacji i analizy danego zjawiska. Zakłada: Zbieranie danych, Analizę danych, Stawianie hipotez, Poznanie wielu źródeł, gdzie można zweryfikować hipotezy, Weryfikowanie hipotez Wyniki myślenia: Myślenie produktywne ( nowy wytwór), Myślenie reproduktywne (znany już) Myślenie twórcze vs nietwórcze TEORIE MYŚLENIA: Berlyne Teoria Berlyne’a [1969] (ciąg symbolicznych bodźców i reakcji, zbiór łańcuchów zachowań uporządkowanych pod względem prawdopodobieństwa realizacji celu, myślenie S (reproduktywne), i R (produktywne). TEORIE MYŚLENIA: Baron, 2000
2
3
Składa się z dwu grup operacji: przeszukiwania i wnioskowania. Na trzech klasach obiektów: możliwości, dowody, cele. Dowody – wszelkie informacje pomocne w ustaleniu zakresu realizacji celu, Wnioskowanie – analiza sił i słabości możliwości na podstawie dowodów. Rozwiązywanie problemów Biorąc pod uwagę zasadnicze elementy problemów: cel i dane początkowe, można wyróżnić rodzaje: 1.
Problemy otwarte i zamknięte
2.
Problemy konwergencyjne i dywergencyjne
Dewey (1910) – fazy rozwiązywania poblemów •
odczucie trudności,
•
umiejscowienie i zdefiniowanie trudności,
•
wysunięcie pomysłów możliwych rozwiązań,
•
zaakceptowanie pomysłu rozwiązania. Fazy rozwiązywania problemów:
•
Dostrzeżenie problemu
•
Analiza sytuacji problemowej (określenie problemu, zbadanie ilości dostępnych
informacji wejściowych, celu, zbioru operacji (tego co wiem, co chcę zrobić i jak do tego dojść). Przeszkody: uprzednie doświadczenia, fiksacja funkcjonalna tj. utrwalone skojarzenie funkcji przedmiotu. •
Wytwarzanie pomysłów (olśnienie – Przeszkody:
•
Konserwatyzm, lęk przed oceną)
•
Weryfikacja pomysłów (ocena pomysłu ze względu na: możliwość realizacji, i na cel) Teoria rozwiązywania problemów
Newell & Simon (1971), komputerowa symulacja przetwarzania informacji, problem to układ stanów wiedzy: reprezentacja stanu początkowego, celu, dopuszczalne reguły przekształceń, restrykcje. Przekształcenia dokonują się w tzw. przestrzeni problemu. Heurystyki rozwiązywania problemów 1.
Metoda redukcji różnicy „wspinanie się na wzgórze”,
2.
Metoda poruszania się wstecz, od sytuacji docelowej do punktu początkowego,
3.
Metoda analizy środków i celów, podproblemy i dopasowanie środków do każdego, Strategie ekonomii poznawczej 3
4
Ludzie dążą do minimalizowania wysiłku wkładanego w analizowanie informacji, posługują się skrótami myślowymi, heurystykami. Przeszkody w rozwiązywaniu problemów Sztywność myślenia Nastawienie Fiksacja funkcjonalna Czynniki wspomagające Transfer pozytywny Transfer przez analogię Inkubacja (spontaniczna, lub docelowa przerwa), Wgląd Inne dychotomiczne podziały myślenia: Myślenie autystyczne vs realistyczne – MYŚLENIE DYWERGENCYJNE vs KONWERGENCYJNE (J. P. Guilford) Typy myślenia naukowego: •
Myślenie redukcyjne
•
Myślenie taksonomiczne
•
Myślenie heurystyczne
•
Myślenie konstruktywne
Materiały opracowane w: 1. Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Wwa:
PWN: rozdział X „Myślenie i rozumowanie”, rozdział XI „Rozwiązywanie problemów” 2. Maruszewski, T. (2011). Psychologia poznania. Gdańsk: GWP: rozdział 9 3. Anderson J. (1998). Uczenie się i pamięć. Warszawa: WSiP, rozdział 9 „Nabywanie
umiejętności”, rozdział 10 „Uczenie się indukcyjne”.
4
5
WY VII. Myślenie twórcze Talent twórczy – kompleks cech indywidualnych umożliwiających wytwarzanie wartościowych dzieł. Twórczość jako cecha wytworu lub osoby. Kryteria twórczości (cechy wytworu) (Stein; twórczość to proces prowadzący do nowego i użytecznego wytworu): •
Nowość,
•
Wartościowość (wartości poznawcze, estetyczne, pragmatyczne, etyczne).
Kryteria twórczości
Kryteria jawne (zdefiniowane i podane do publicznej wiadomości):
Kryteria ukryte:
Ocena konsensualna (utwór jest nowy i wartościowy oraz różne osoby zgadzają się co do tego, że tak jest (Amabile, 1982). Kryteria emocjonalne (Bruner: twórcze dzieło wywołuje zdziwienie) Twórczość jako proces i reakcja odbiorcy Cechy procesu: ruchliwość, zmiana nastawienia Reakcje odbiorcy: zdziwienie, akceptacja Nęcka - ujęcie triadowe: 1.
cechy wytworu (trafność, oryginalność, niezwykłość, konieczność, wartość
estetyczna), 2.
reakcja odbiorcy (zdziwienie, początkowa nieufność, powtórna ocena, „nigdy na to nie
wpadłbym”, „tak bym właśnie zrobił”), 3.
cechy procesu myślenia (ruchliwość, synteza, aktywny stosunek do tworzenia,
przełamanie bloku mentalnego, działanie w sytuacji niedoboru). Klasyczne teorie twórczości: 1.
Asocjacyjna (płaska hierarchia skojarzeń, piramidowa hierarchia skojarzeń).
2.
Psychologia postaci (gestalt); myślenie produktywne (przełamywanie struktur
schematów), wgląd (Köhler). Współczesne teorie twórczości: 1.
Koncepcja interakcji twórczej E. Nęcka (1987); Kwestionuje strukturę procesu
twórczego według Hadamarda (1964): 5
6
2.
Model genploracji (Finke, Ward i Smith, 1992);
•
generowanie struktur przedtwórczych,
•
eksploracja (próby wykorzystania struktur, ich sprawdzenie),
Współczesne systemowe koncepcje twórczości: 1.
Koncepcja „inwestycyjna” Sternberg i Lubart (1991), „kupują tanio, sprzedają drogo”,
np. publikowanie na tematy mało popularne, stosują specyficzne strategie inwestycyjne: 2.
Simonton (1999) – twórczość to rodzaj przywództwa, wywierania wpływu na innych
ludzi, teoria „przypadek i konfiguracja”. Poznawcze składniki procesu twórczego (współczesne badania):
UWAGA: Mendelsonhn: „Uwaga poszerzona”, mechanizm korzystania z
incydentalnych wskazówek. Kolańczyk: uwaga ekstensywna (szerokie pole) i intensywna,
PERCEPCJA - dobra organizacja percepcji, subiektywna interpretacja zwykłych
bodźców, preferencje spostrzegania bodźców wieloznacznych. Percepcja i wyobraźnia: wizualizacja problemu,
MYŚLENIE: kategorie pojęciowe osób twórczych są rozmyte, poszerzenie pola
semantycznego, nietypowa kategoryzacja, dywergencyjność, umiejętność redefinicji problemu, zmiana kontekstu, dostrzeżenie podobieństwa wyższego rzędu między strukturami „rewolucja pojęciowa”, np. zmiana paradygmatu w nauce. Davidson & Sternberg (1995); selektywność w zakresie kodowania, przetwarzania, kombinowania, użycie analogii, przezwyciężenie sztywnych nawyków i nastawień,
PAMIĘĆ - Nietypowe kodowanie, odpamiętywanie, globalne przeszukiwanie
pamięci. SZTYWNOŚĆ vs PLASTYCZNOŚĆ POZNAWCZA - teorie 1.
Kounin / koncepcja sztywności
2.
Frenkel – Brunswik / nietolerancja na wieloznaczność
3.
Rokeach / teoria dogmatyzmu /, syndrom poznawczy
4.
Budner / wymiar nietolerancji-tolerancji na wieloznaczność/
Rola sztywności 1.
Kounin – im większa sztywność tym mniejsza komunikacja pomiędzy strukturami
poznawczymi. 6
7
2.
Frenkel – Brunswik – nietolerancja na wieloznaczność wywołuje uprzedzenia,
nadmierne generalizowanie. 3.
Rokeach – dogmatyzm wywołuje zależność od autorytetu, niezmienność przekonań,
trudności w zadaniach nowych. 4.
Budner – nietolerancja wywołuje konformizm.
Materiały opracowane w: 1. Strelau J. (red.) (2000). Psychologia. Gdańsk: GWP, tom II, : rozdział 41
„Twórczość”, 2. Gawda, B. (2013). Emocje w procesie twórczym. W: M. Kuśpit (red.), Barwy
twórczości (s.55-69). Lublin: UMCS.
WY VIII Pojęcia i język Pojęcia Reprezentacja umysłowa odnosząca się do jakiegoś zbioru obiektów, w skład której wchodzą istotne właściwości tych obiektów. Pojęcie definiowane jest jako klasa obiektów w świecie reprezentowanym posiadających wspólne atrybuty. Znaczenie pojęcia to kategoria, jej element to desygnat pojęcia lub desygnat kategorii, zaś reprezentacje posiadające atrybut należenia do pojęcia to egzemplarze pojęcia. Typy pojęć 1.
Pojęcie matrycowe (arystotelesowskie) to "poznawcza reprezentacja skończonej liczby
wspólnych cech, które w jednakowym stopniu przysługują wszystkim desygnatom (egzemplarzom) danej klasy". Zespół cech istotnych pozwala w sposób jednoznaczny wyodrębnić desygnaty. Pojęcia matrycowe dominują w matematyce, fizyce czy biologii (np. sześcian, ssak). 2.
Pojęcie naturalne to "reprezentacja poznawcza, odzwierciedlająca zespół
7
8
wspólnych cech, które w różnym stopniu przysługują desygnatom (egzemplarzom) danej klasy". Pojęcia naturalne mają charakter prototypowy, tzn. desygnaty grupują się wokół najbardziej reprezentatywnego egzemplarza. Pojęcia naturalne występują w filozofii czy psychologii (np. byt, depresja). Uporządkowanie pojęć Wiele pojęć jest uporządkowanych hierarchicznie, od najbardziej ogólnego do najbardziej szczegółowego, np.: owoc; jabłko; złota reneta. Badania wykazują, że kategoryzacja przebiega najlepiej na poziomie podstawowym; rozpoznając przedmiot, nazwiemy go jabłkiem, nie zaś owocem czy złotą renetą. Rodzaje pojęć Ogólne vs Jednostkowe Konkretne vs abstrakcyjne Funkcje pojęć: Zapewniają ekonomię poznawczą, Rozumienie i wyjaśnianie, Wnioskowanie, Komunikowanie Teorie pojęć: 1.
Teorie podobieństwa:
Pogląd klasyczny (pojęcie jest taką reprezentacją klasy, która obejmuje wszystkie
istotne właściwości tej klasy, cecha wspólna dla obiektów, pojęcia mają ostre granice),
Pogląd probabilistyczny (pojęcie jest sumarycznym opisem pewnej klasy, nie można
pojęcia sprowadzić do zbioru cech, które byłyby zarazem konieczne i wystarczające, Pojęcie stanowi miara tendencji centralnej poszczególnych wymiarów pojęcia).
Pogląd egzemplarzowy (pojęcia nie stanowią sumarycznej reprezentacji pewnej klasy,
ale reprezentację jednego lub kilku egzemplarzy danej klasy). 2.
Pojęcia jako teorie naiwne Funkcje języka:
o
Funkcja komunikacyjna języka
o
Funkcja poznawcza 8
9
o
Funkcja ekspresyjna
o
Funkcja referencjalna (do opisu siebie, innych) Poziomy języka
Fonologiczny
Semantyczny
Syntaktyczny (składniowy)
Pragmatyczny (społeczna funkcja języka, komunikacyjność) Struktura języka
•
Powierzchniowa (zdanie)
•
Głęboka (abstrakcyjna postać np. zdania)
Teoria gramatyki generatywnej Chomsky, uniwersalia językowe czyli niezmienniki gramatyczne w różnych językach. Język a poznanie •
Sapir-Whorf, determinizm językowy, język wpływa na to jak formułujemy sądy, itd.
•
Przyswajanie języka: złożone uczenie się, kompetencje językowe (Chomsky)
Materiały opracowane w: Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Wwa: PWN: rozdział 13 „Język i mowa”. Strelau J. (red.) (2000). Psychologia. Gdańsk: GWP, tom II, : rozdział 22 „Pojęcia”, rozdział 23 „Język i komunikacja”.
9
10
WY IX Reprezentacje poznawcze i wiedza Reprezentacja wiedzy jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do reprezentacji poznawczej. •
Wiedza deklaratywna (jawna, dane i procedury są niezależne, dane mogą być
przekształcane przez wszystkie procedury), •
Wiedza proceduralna (ukryta, dane są podporządkowane procedurom i dane mogą być
przekształcane przez wybrane procedury). ORGANIZACJA WIEDZY 1.
Reprezentacja wiedzy za pomocą cech (Clark, 1979), cecha semantyczna, cechy
rdzenne, cechy charakterystyczne. 2.
Organizacja wiedzy semantycznej: Tulving, „umysłowy słownik” – pamięć
semantyczna, struktura hierarchiczna, kodowaniu podlega treść języka, czyli struktura głęboka, połączenia, relacje przynależności do klasy, związki skojarzeniowe, rozpoznawanie: rozprzestrzeniająca się aktywacja. 3.
Organizacja wiedzy proceduralnej: system reguł, procedur, reguły w różnych
warunkach, zasada specyficzności reguł. 4.
Organizacja wiedzy w modelach ACT, ACT*, ACT-R (Anderson), wiedza „że’,
wiedza „jak”, modele sieciowe czyli struktura węzłów i relacje między nimi, wiedza może mieć też postać schematów złożonych z centralnego węzła i dodatkowych węzłów, połączenia między węzłami. Wiedza proceduralna w postaci reguł Schematy poznawcze Schematy poznawcze to moduł systemu poznawczego służący do budowania percepcyjnych i pamięciowych reprezentacji danej klasy obiektów. Pojęcie schematu zostało wprowadzone przez Bartletta (1932); jest to jednostka sytemu poznawczego wytwarzająca reprezentacje poznawcze egzemplarzy danej kategorii, zawiera zestaw danych najbardziej prawdopodobnych składników określonej kategorii. Powstały trzy najważniejsze teorie schematów poznawczych: 1.
ram Minsky’ego (1975),
2.
skryptów-planów-tematów Schanka i Abelsona (1977),
3.
teoria schematów grupy LNR (od nazwisk Lindsay, Norman, Rumelhart) (Rumelhart
1980). Reber (2000) za najważniejsze rodzaje reprezentacji uznaje: obrazy umysłowe, słowa i idee.
10
11
Z uwagi na kryterium trwałości reprezentacji poznawczych wymienia się pojęcia, schematy, skrypty i ramy Rodzaje reprezentacji •
Schematy stanowią dobrze zintegrowane fragmenty sieci semantycznej, w których zakodowany jest sens danej sytuacji oraz znaczenie typowego zachowania, które z tą sytuacją może się wiązać.
•
Skrypty to reprezentacje zdarzeń.
•
Rama (Minsky, 1975) to reprezentacja proceduralistyczna, zespół układu operacji generowany w określonych warunkach umożliwiający realizację celu.
Schematy są formą poznawczego odzwierciedlenia scenariusza, w którym zawarte są zgeneralizowane informacje na temat danego zjawiska. Schematy poznawcze składają się ze schematów epizodów. Wykazano hierarchiczną budowę schematów. Każdy schemat jest autonomiczną jednostką poznawczą, dlatego na przykład człowiek nie aktywizuje całej wiedzy dotyczącej zagadnienia myśląc o małym jej elemencie. Schemat nie jest kopią rzeczywistości, ale stanowi jej specyficzną idealizację; reprezentuje jej najbardziej typowe i zasadnicze elementy i właściwości. W obrębie elementów schematu istnieją relacje wiążące. Schemat nadaje procesom poznawczym charakter konstrukcyjny, tzn. nie odpowiada za bierną rejestrację informacji, ale za ich organizowanie, reinterpretację, przekształcanie czy uzupełnianie. Struktura schematu Wewnętrzna struktura schematu (Aronson i Wieczorkowska, 2001) składa się z: •
typowych cech reprezentujących cechy ogólne określonej rzeczywistości,
•
relacji pomiędzy tymi cechami
Prototyp zawiera reprezentację egzemplarza idealnego oraz zakres dopuszczalnych transformacji. Prototypowość jest uniwersalną zasadą organizacji schematów; odnosi się do schematów kategorialnych (np. matka), jednostkowych (np. moja matka), bądź schematów cech (np. osoba opiekuńcza). Modyfikacja schematów Schematy mogą być modyfikowane ze względu na to, iż jest to procedura poznawcza stanowiąca zespół operacji: rozpoznawanie, porównywanie, wnioskowanie, ocenianie. Nowe bodźce, informacje włączane w te procedury kognitywne mogą doprowadzać do zmian w strukturze schematów (Gawda, 2011).
11
12
MODYFIKUJĄCY WPŁYW SCHEMATÓW NA PERCEPCJĘ OSÓB Schematy osób - stereotypy Stereotyp piękna - Sądzimy, że ludzie ładni mają dobre stosunki z innymi ludźmi i są bardziej inteligentni. Funkcje schematów poznawczych: •
Reprezentacyjna
•
Orientacyjna
•
Procedury postępowania.
Materiały opracowane w: Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Wwa: PWN: rozdział 2 „Istota i forma reprezentacji umysłowych”, rozdział 3 „Pojęcia i schematy” , rozdział 4 „Wiedza”. Gawda, B. (2011). Analiza treści skryptów miłości i nienawiści u osób antyspołecznych. Studia Psychologica, 103-124. Gawda, B. (2011). Skrypty miłości, nienawiści i lęku u osób antyspołecznych. Warszawa: Difin. Roman Z. (red.(1991). Uwaga i pamięć. Warszawa: UW. Rozdziały: 3.6,7.
12
13
PROCESY POZNAWCZE II zjazd Treść ćwiczeń (w załączeniu Materiały do przeczytania)
1.
Wpływ myślenia twórczego na inne aspekty funkcjonowania człowieka
Dyskusja w oparciu o teksty wskazane do analizy. Radoń, S. (2010). Twórczość a przeżycia mistyczne młodzieży po uzdolnieniach artystycznych. Studia Psychologica. 203-224. 2.
Znaczenie i funkcje schematów poznawczych
Synteza na podstawie informacji z wykładu oraz przeczytanych materiałów: Falkowski A. (2001). Schemat poznawczy w kategoryzacji percepcyjnej. Roczniki Psychologiczne, 95-118. Gawda, B. (2011). Analiza treści skryptów miłości i nienawiści u osób antyspołecznych. Studia Psychologica, 103-124. Gawda, B. (2011). Skrypty miłości, nienawiści i lęku u osób antyspołecznych. Warszawa: Difin.
13