Proces Uwagi Świadomość –nieświadomość a/ Świadomość – wrażenia, doznania, myśli, stany opisywane w kategoriach: wiem, że czuję, widzę, słyszę, myślę, rozumiem, jestem zadowolony i wiem kim jestem i gdzie jestem Herzyk, 2012). b/ Procesy nieuświadomione – autoregulacja funkcji fizjologicznych (np. sen- czuwanie), automatyzowanie odruchu psychomotorycznego np. od nawyków chodzenia do wirtuozerskiej gry na fortepianie, stadium nastawień, stanów emocjonalnych i motywacyjnych. Wielowymiarowa struktura świadomości i nieświadomości Model dwuwymiarowej organizacji świadomości Damasio, lub Edelman: Poziom I – świadomość rdzenna (pierwotna wg Edelmana), wskaźniki: czuwanie, reaktywność, najprostsze stany Poziom II – świadomość rozszerzona (wyższego rzędu wg Edelmana) – samoświadomość, metaświadomość, skomplikowane odczucia, doznania angażujące wiele procesów psychicznych, zdawanie sobie sprawy z własnej tożsamości.
Model trójwymiarowej struktury świadomości Zemana (2001, 2005): 1) Świadomość jako przytomność 2) Świadomość jako doświadczanie i przeżywanie „ja”, analiza przeżyć, introspekcja, 3) Świadomość jako stan umysłu własnego i innych ludzi – samoświadomość: samodkrywanie, kontrola i regulacja swojego postępowania, w teraźniejszości, i przyszłości, samorozpoznanie (wgląd), świadomość bycia świadomym, świadomość noetyczna (samowiedza sterująca życiem człowieka w otoczeniu społecznym i kulturowym). Opis świadomości wg Wciórki (2002): 1) Stan czuwania – przytomność 2) Stan jasności (dokładność, wierność, klarowność, rozpoznawanie i odczuwanie w sposób celowy na określonych obiektach), 3) Stan refleksji (włączanie do doświadczeń tu i teraz poczucia przeszłości i planów. Nieświadomość – model Z. Freuda Model C. G. Junga
1
Domeny umysłu wg Lezaka I. wymiar funkcji poznawczych (w oryg. cognition) – składa się z elementarnych i złożonych procesów poznawczych, takich jak percepcja, pamięć i myślenie oraz „funkcje ekspresyjne” – mówienie, pisanie, czytanie, funkcje konstrukcyjne i praksja. II. wymiar funkcji wykonawczych (w oryg. executive functions) – składa się z takich procesów inicjujących, monitorujących, modyfikujących i zakańczających jakąkolwiek aktywność; są to funkcje, które decydują nie o treści czynności, lecz czy w ogóle i kiedy będzie wykonywana. III. wymiar funkcji globalnych (w oryg. mental activity variables) – składa się z procesów, jakie ujawniają się w zachowaniu człowieka zawsze i wszędzie, charakteryzują się niezwykle dużą zmiennością i ich sprawność zależy m.in. od zmęczenia i nastroju. Do funkcji globalnych zalicza się procesy uwagi, szybkość psychomotoryczną, stan przytomności itd. Uwaga a świadomość Uwaga a świadomość( świadomość pojęciem szerszym, świadomość percepcyjna, introspekcyjna), Funkcje uwagi: Selektywność Czujność (można opisać w języku detekcji sygnałów), Przeszukiwanie (zakres uwagi), Kontrola czynności jednoczesnych (podzielność). Uwaga może pełnić jedną lub więcej z następujących funkcji: syntezy prostych cech percepcyjnych w całości spostrzeżeniowe procesu właściwego wyboru reakcji, kontroli dostępu świadomości do informacji sensorycznych i percepcyjnych z magazynowanych w pamięci. Typy uwagi: 1. Mimowolna 2. Dowolna 3. Wtórna Teorie uwagi selektywnej: 1. model wczesnej selekcji Broadbenta (uwaga jako filtr), Eksperymenty poświęcone przetwarzaniu mimowolnemu przemawiają silnie za tym, ze jedną z funkcji uwagi jest selekcja dalszego przetwarzania pewnej części wejścia sensorycznego. Nowoczesna wersja, D. Broadbent w Perception nad Communication, opublikowanej w 1958 r. 2. Teorie późnej selekcji Treisman (bodźce słabe są odbierane, ale osłabiane, nie zaś że w ogóle ich nie ma). teoria osłabiania uwagi jako modyfikacja teorii filtra; informacje ignorowane są przedmiotem analizy na innym poziomie, jest ona fragmentaryczna, nie ugruntowana i często nie przekracza progu świadomości. Kanał, na który zwracamy uwagę, jest nadal przedmiotem dużo intensywniejszego przetwarzania.
2
3. Teoria selekcji Deutschów (filtr uwagi działa na możliwie najpóźniejszym etapie, wszystkie informacje są przepuszczane), rola świadomości. 4. Teorie integrujące A. Johstona (1978), selekcja dokonuje się zarówno na wczesnym etapie jak i na późnym, oraz na różnych poziomach głębokości przetwarzania informacji),– koncepcja jednego filtra, ale zmieniającego swój charakter w zależności od poziomu przetwarzania informacji. B. Teoria przeszukiwania pola percepcyjnego tj. model integracji cech (Treisman & Gelade teoria szeregowej integracji cech, obejmuje dwa etapy: przeduwagowy (automatyczny i mimowolny) i uwagowy (kontrolowany). Dwa etapy: mapy lokacyjne, mapy cech, 5.Teorie przedłużonej koncentracji, Mackworth; pojęcie czujności, zmieniająca się aktywacja zmienia uwagę. 6. Teorie uwagi podzielnej: A. Modułów Allport, Antonius & Reynold – niezależne kanały sensoryczne, z których każdy zaopatrzony jest w filtr, niezależne moduły przetwarzania informacji. dwa zadania jednocześnie, Allport, potwierdzono koncepcję modułową czyli jednoczesne czerpanie z dwu zasobów, zjawisko alokacji zasobów, badania w paradygmacie dychotomicznej prezentacji danych, równoległa selekcja informacji na dwu poziomach. B. Zasobów (Kahneman). Technika podwójnego zadania, uwaga działa jak system dystrybucji energii mentalnej czyli dysponuje zasobami uwagi, dlatego może przetwarzać dwa bodźce jednocześnie, niespecyficzne zasoby. Jedna informacja analizowana, druga czeka, i na odwrót, Rogers & Monsell, dwa rodzaje procesów: wzbudzanie wewnętrzne i zewnętrzne, zestaw zadaniowy: dobrze dopasowany i rozpoznany układ operacji poznawczych niezbędnych do wykonania zadania.
EFEKT Stroopa Funkcje uwagi o Ułatwianie przetwarzania informacji poprzez hamowanie przetwarzania, reagowania lub dostępu świadomości do materiału nie będącego przedmiotem uwagi albo przez ułatwianie przetwarzania, reagowania lub dostępu świadomości do materiału nie będącego przedmiotem uwagi, albo przez ułatwienie przetwarzania, reagowania lub dostępu świadomości do bodźców stanowiących przedmiot uwagi. o Kontrola wolicjonalna nad uwagą umożliwia kierowanie jej na dowolne zjawisko percepcyjne, lecz pewne fizyczne właściwości obiektu. 3
o Uwaga jest także pomocna przy rozdziale ograniczonych zasobów przetwarzania. Wysoki stopień wyćwiczenia w wykonywaniu tego zadania zapewnia automatyzm i poprawia dostęp do ograniczonych zasobów. W wypadku automatyzmów przetwarzanie przebiega bez wysiłku, z niewielkim udziałem uwagi lub w ogóle bez niej i nie zakłóca wypełniania równoczesnych zadań.
Kontrola poznawcza: Kontrola poznawcza (ang. cognitive control) jest pojęciem pochodzącym z klasycznie rozumianej psychologii poznawczej i z badań prowadzonych na osobach zdrowych. Odnosi się do zdolności kontrolowania i nadzorowania przebiegu procesów poznawczych, organizowania aktywności umysłowej. Zagadnienia: A. Automatyzacja, B. Hamowanie, C. Funkcje wykonawcze A/ Automatyzacja – zagadnienie to dzieli czynności – czy to procesy poznawcze, czy reakcje i zachowania – na realizowane w sposób kontrolowany i realizowane w sposób zautomatyzowany, pozbawiony kontroli. Procesy zautomatyzowane nie wymagają dużych zasobów uwagowych ani koncentracji uwagi, są więc bezwysiłkowe dla systemu poznawczego, wykonywane są jednakże w sposób całościowy – raczej nie można ich zmodyfikować, ani zatrzymać w dowolnym momencie. Kryteria automatyczności: Powtarzanie, trening. Cechy: balistyczność, tzn. rozpoczęta musi zostać zakończona, nieświadome, słabo i silenie zautomatyzowane, uruchamiane nieintencjonalnie, mogą podlegać kontroli gdyż można je wykonywać intencjonalnie, duże ograniczenie w zakresie pamiętanie tego co było przetwarzane, brak introspekcyjnej świadomości przebiegu takich procesów i bezwysiłkowość. Model Shiffrina & Schneidera kontinuum procesy automatyczne i kontrolowane. Logana teoria rywalizacji egzemplarzy: uwzględnia możliwość kontroli procesów automatycznych, w procesie automatycznym pierwszy egzemplarz zostaje przywołany, następnie inne kolejne rywalizujące, wykonanie polega na eliminacji konkurencyjnych egzemplarzy i oparciu się na dominującym właściwym. Fazy automatyzacji (Anderson& Ackerman): 1) poznawcza, 2) asocjacyjna, 3) autonomiczna 4
Konsekwencje procesów automatycznych: a) szybkość przetwarzania, b) większa liczba błędów, c) transfer negatywny (deproceduralizacja), czyli dobrze wyuczona czynność utrudnia wyuczenie innej podobnej czynności, B/ Hamowanie (ang. inhibition) zdolność systemu poznawczego do konkretnej ingerencji w przebieg aktualnie wykonywanej czynności poprzez powstrzymanie się od reagowania w sposób niewłaściwy, czy też zignorowanie informacji nieistotnych. Można wyróżnić: - hamowanie dominującej reakcji – sytuacja, w jakiej organizm musi się powstrzymać od wykonania automatycznej i niejako „w naturalny sposób” nasuwającej się reakcji w danej sytuacji, np. klasyczny efekt Stroopa. - odporność na dystrakcję (czynniki przeszkadzające), - hamowanie powrotu, - odporność na interferencję proaktywną – umiejętność przeciwdziałania skutkom odpamiętania jakiejś informacji polegającym na utrudnieniu dostępu do pamięci innej informacji c/ Funkcje wykonawcze są to konkretne procesy kontroli poznawczej, mające odpowiadać za najbardziej złożone, świadome i inteligentne reakcje organizmu. Podejmowanie aktywności celowej, przyjmowanie postawy logicznej i adekwatnej do sytuacji, planowanie i organizowanie aktywności, Związane z różnymi procesami poznawczymi, jak uwaga, pamięć, myślenie, percepcja.
5