Η “Aναρχιτεκτονική” του Gordon Matta-Clark Γαγλία Ελένη
Splitting, 1974
Ο Gordon Matta-Clark ήταν ένας ιδιαίτερος και σημαντικός καλλιτέχνης που έδρασε και άσκησε μεγάλη επιρροή στο χώρο της τέχνης τη δεκαετία του ’70. Παρ’ όλα αυτά, δε συναντάμε συχνά το όνομά του στα βιβλία τέχνης. Προικισμένος με έναν πρωτοποριακό και επαναστατικό τρόπο σκέψης που καθόρισε τη δουλειά του, δε γινόταν συχνά αποδεκτός ούτε από το κοινό, αλλά ούτε και από τον καλλιτεχνικό χώρο. Το κοινό, μάλλον αδυνατώντας να κατανοήσει, παρερμήνευε το έργο του και το αντιμετώπιζε με επιφυλακτικότητα και δυσπιστία, ενώ οι υπόλοιποι καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες, έδειχναν μια εχθρότητα, καθώς υποστήριζε την άρνηση της συμβατικής αρχιτεκτονικής και τέχνης, και τον επαναπροσδιορισμό τους ως έννοιες. Σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Cornell University, αλλά δεν τον κέρδισε αυτή ως τέχνη. Τον απωθούσε η φορμαλιστική προσέγγιση που γινόταν, ενώ εκείνος αναζητούσε κυρίως την ασάφεια της κατασκευής και του χώρου, τις έννοιες πίσω από αυτά και εν τέλει τον επαναπροσδιορισμό τους. Ήταν ένας αρχιτέκτονας που έγινε καλλιτέχνης και έφερε μια ανανέωση στην τέχνη μέσα από το νέο, ιδιοσυγκρασιακό του τρόπο σκέψης. Ένας αρχιτέκτονας που συνδυάζοντας κάποιες αρχές του μοντέρνου, με τις καλλιτεχνικές επιρροές και τις κοινωνικές ανησυχίες που είχε, κατάφερε να είναι πιο μοντέρνος και διορατικός από πολλούς αρχιτέκτονες που θεωρούνται μοντέρνοι. Το κυρίως έργο του, για το οποίο έγινε και γνωστός, ήταν οι κτιριακές τομές (building cuts). Κυρίως τον ενδιέφερε η εξερεύνηση και η ανατροπή τελικά του χώρου. Μεγάλο μέρος της δουλειάς του είχε να κάνει με την μερική καταστροφή ήδη υπαρχόντων, κυρίως εγκαταλελειμμένων, κτιρίων, τα οποία διαχειριζόταν σαν γλυπτά κόβοντας ή αφαιρώντας τους τμήματα και εκθέτοντας τα έπειτα εκ νέου, άλλα φορτισμένα πλέον με μια διαφορετική χροιά και σημασία. Μετέτρεπε ουσιαστικά τα κτίρια σε γλυπτά μέσα από αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις, με ένα δικό του τρόπο, που δεν έχει καταφέρει ξανά κανείς. Αμφισβητώντας τα όσα θεωρούνταν βεβαιότητες για το χώρο, ξεκινά μέσα από τους πειραματισμούς του να μετασχηματίζει και να αλλάζει τη λογική του όπως την έχουμε συνηθίσει. Άνοιγε τρύπες και τον αποσυναρμολογούσε, δημιουργώντας οπτικές φυγές και αλλάζοντας ριζικά την εμπειρία του ατόμου μέσα στο χώρο και τη σχέση του με το αστικό τοπίο. Σαν να αναζητούσε την αρχή της κατασκευής, ή ακόμα παρά πέρα, και της ίδιας της αρχιτεκτονικής για να την ανασυντάξει. Αυτές τις μεταμορφώσεις και τους μετασχηματισμούς που επιχειρούσε τους εντάσσει μέσα στο κίνημα της «Αναρχιτεκτονικής» που υποστήριζε. Ο όρος αυτός ήταν εύρημα του ίδιου για μια ομάδα καλλιτεχνών της οποίας ήταν μέλος και τους απασχολούσαν θέματα όπως τα μεταφορικά κενά, οι χώροι απομεινάρια και ο σχολιασμός των κοινωνικών φαινομένων μέσα από την τέχνη. Η αρχιτεκτονική δεν ήταν για κανέναν από αυτούς ο κύριος προβληματισμός και πεδίο δράσης. Αλλά με αυτήν συμβόλιζαν όλη τη σκληρή και αυστηρά καθορισμένη πολιτιστική πραγματικότητα στην οποία ήθελαν να εναντιωθούν. Οι αρχιτεκτονικές χειρονομίες του Matta αποτελούν ουσιαστικά δηλώσεις εναντίον των κοινωνικών συνθηκών. Ενώ, οι περισσότεροι αρχιτέκτονες ένιωθαν ότι η προσφορά τους στην κοινωνία πραγματώνεται μέσα από τη δημιουργία κατασκευών, ο Matta πίστευε ότι ο ίδιος μπορούσε να σχολιάσει και να προσφέρει κάτι μέσα από την αποσυναρμολόγηση της αρχιτεκτονικής. Το έργο του ήταν μια διαμαρτυρία για τον κατακερματισμό του χώρου και την απομόνωση των ατόμων στο αστικό περιβάλλον. Μια κατακραυγή για την ιδιωτική περιουσία, τα όρια και τις ταξικές διαφορές. Γκρεμίζει τοίχους, αλλά συμβολικά γκρεμίζει όρια και περιορισμούς μέσα στην κοινωνία. Επιχειρεί να δημιουργήσει ένα ρήγμα στο καπιταλιστικό σύστημα τη δεκαετία του 70, προσκαλώντας τους ανθρώπους να σκεφτούν πάνω σε θέματα όπως η ιδιωτική ιδιοκτησία,
1
Office Baroque, 1977 2
η ιδιωτικότητα, η εκμετάλλευση, η φτώχεια, η εγκατάλειψη ή η απομόνωση. Θέτει κάποιους προβληματισμούς προς το κοινό, αλλά με την μορφή ερώτησης. Ερώτηση προς τους ίδιους, για την ποιότητα ζωής που έχουν και αυτήν που αξίζουν. Η θεωρία του λοιπόν και το έργο του ήταν ξεκάθαρα εμποτισμένα με πολιτικές ανησυχίες. Οι πράξεις του επαναστατικές και ανατρεπτικές, χωρίς όμως να γίνονται ισοπεδωτικές, όπως καμιά φορά συμβαίνει με τους αναρχικούς. Ο Matta-Clark μέσα από τον ιδιόρρυθμο τρόπο σκέψης και δουλειάς του δεν καταστρέφει, αλλά δημιουργεί. Χρησιμοποιεί τα απορρίμματα του αστικού χώρου, που είναι τα εγκαταλελειμμένα κτίρια, και με μια αντίστροφη διαδικασία αφαιρώντας κομμάτια, χωρίς όμως να διαλύει τη δομή τους, τα μεταλλάσσει. Τον ενδιέφερε να δουλεύει μέσα στο αστικό περιβάλλον, γιατί δεν ήθελε να απομονωθεί από τις κοινωνικές συνθήκες. Αυτές σχολιάζει εξάλλου. Το έργο του είναι λοιπόν αναρχικό. Δεν υπακούει στην ήδη υπάρχουσα τάξη των πραγμάτων. Πολλές φορές άλλωστε προέκυπταν προβλήματα με τις αρχές, καθώς θεωρούνταν παράνομες κάποιες παρεμβάσεις που έκανε. Ή άλλοτε πάλι δε γινόταν αποδεκτή από τις αρχές και τα πολιτικά κόμματα η δουλειά του και κατ’ επέκταση ο σχολιασμός του μέσα από αυτήν. Γιατί τα σχόλια του πάνω στη συμβατική αρχιτεκτονική, το παιχνίδι αυτό με τα όρια της ιδιοκτησίας και της οικειοποίησης της, του επιτρεπτού και του παράνομου, ξεπερνά όπως είπαμε τα όρια της αρχιτεκτονικής και της τέχνης. Είναι σχόλια πάνω στην κοινωνική κατάσταση γενικότερα. Η κίνηση του να διαλέγει να επέμβει πάνω σε συγκεκριμένα είδη του αστικού τοπίου που αντιπροσωπεύουν και συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, όπως γκέτο από τη μια και αστικά σπίτια από την άλλη, δείχνει την επιθυμία του να επαναπροσδιοριστεί ο αστικός χώρος, να απελευθερωθούν κοινωνικές ομάδες που ήταν καταπιεσμένες και υποβιβασμένες και να υπάρξει τελικά μια εξίσωση του κοινωνικού συνόλου. Τον ενδιέφερε επίσης και ο διάλογος μεταξύ της ανάπτυξης του αστικού τοπίου και του δημόσιου χαρακτήρα της τέχνης. Μια τέχνη που στηρίζεται και αποκτά νόημα μέσα από την εμπειρία του κοινού. Παίρνει στοιχεία από το ίδιο το περιβάλλον της και την ιστορία του, εμπεριέχοντας ταυτόχρονα τη βίωση της από το κοινό. Είναι μέρος της προσπάθειας του καλλιτέχνη να τονώσει την κοινή ταυτότητα που θεωρεί ότι δεν έχουν πλέον οι σύγχρονες κοινωνίες. Η δέσμευση που είχε απέναντι στον εαυτό του και το επιχειρούσε μέσα από το έργο του ήταν η ανάκτηση και η δημιουργία ενός ενιαίου, απελευθερωμένου δημόσιου χώρου. Η δουλειά του ήταν μια πράξη επικοινωνίας. Εναντιωνόταν στο φαινόμενο του εγκλεισμού που θεωρούσε ότι προέκυπτε όχι μόνο από τη φυσική ανάγκη, αλλά προωθούνταν και από τη βιομηχανία: κλειστά κουτιά για να στεγάσουν παθητικούς και απομονωμένους καταναλωτές. Πολίτες- καταναλωτές που μπορούν να γίνουν έτσι εύκολα ελεγχόμενοι και υπάκουοι. Όμως το γεγονός ότι τα έργα του ήταν σε δημόσιους χώρους και είχαν δημόσια χροιά, στοχεύοντας στη θέαση από το πλήθος, δυστυχώς δε σημαίνει απαραίτητα ότι ήταν και κατανοητά στο ευρύ κοινό. Οι περισσότεροι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν ότι έβλεπαν ένα έργο τέχνης, και ταυτόχρονα ένα σχολιασμό, μια δήλωση. Εκείνοι απλώς έβλεπαν τρύπες και κατεστραμμένα κτίρια, τα οποία τους φόβιζαν και τους απωθούσαν να τα επισκεφθούν, καθώς δεν προσέφεραν πλέον την ασφάλεια που ευαγγελιζόταν και υποσχόταν η Αρχιτεκτονική. Ήταν μια εικόνα ξένη προς την ενιαία και καλά τακτοποιημένη δομή που είχαν συνηθίσει και θεωρούνταν η πρέπουσα. Όπως επίσης η δουλειά του πάνω σε κατοικίες, έγινε αφορμή για συζήτηση και αντιδράσεις,
3
Conical Intersect, 1975
4
Splitting, 1974
5
καθώς παρενέβαινε στην ιδιωτική περιουσία κάποιων και πόσο μάλλον στην κατοικία που από πάντα στην κοινωνία θεωρούνταν κάτι ιερό και προσωπικό, που δεν μπορούσε και δεν είχε κανείς δικαίωμα να κοιτάξει μέσα ή να μετατρέψει σε κάτι άλλο. Ο Matta- Clark όμως με τις κατοικίες έκανε έργα τέχνης και σχολιασμό πάνω στην κοινωνία, τους θεσμούς και τη δομή της. Ακόμα μια διαμαρτυρία μέσα από τη δουλειά του, ήταν για την περιφρόνηση των αρχιτεκτόνων για τα παλιά κτίρια, οι οποίοι τα αντιμετώπιζαν ως κατασκευές που πρέπει να αφαιρεθούν, ώστε άλλες νέες να πάρουν τη θέση τους, σε μια λογική ανανέωσης, και οι οποίες με τη σειρά τους, αργά ή γρήγορα, θα είχαν την ίδια κατάληξη. Ένιωθε ότι η σύγχρονη αρχιτεκτονική δεν ακολουθούσε τις ανθρώπινες ανάγκες, αλλά χάραζε μια δική της πορεία καθοδηγούμενη περισσότερο από άλλα συμφέροντα και χαρακτηριζόταν από μια «αυτοαναφορικότητα». Πάνω σε αυτή τη λογική το έργο του μπορεί να θεωρηθεί και προφητικό, όσον αφορά τη διαχείριση και τη δημιουργική επαναχρησιμοποίηση των υλικών που προκύπτουν από χώρους ή κτιρίων «απορριμμάτων» του αστικού χώρου. Αλλά προφητικό και επίκαιρο είναι εν τέλει σε όλες του τις προεκτάσεις το έργο του Gordon Matta-Clark. Η αναρχία που υποστηρίζει μέσα από αυτό, η απαλλαγή δηλαδή από κάθε μορφή εξουσίας που καταπιέζει και περιορίζει την ελευθερία των κοινωνικών ομάδων, η άρση των ορίων και των περιορισμών και η επιθυμία για μια ανασύσταση της κοινωνίας η οποία θα λειτουργεί απαλλαγμένη από όλους τους μηχανισμούς χειραγώγησης, είναι μια λογική που ίσως θα πρέπει να απασχολήσει την κοινωνία του σήμερα. Όταν προβλήματα, κοινωνικά και πολιτικά, παραμένουν άλυτα και δυσοίωνες καταστάσεις διαιωνίζονται. Όταν η ποιότητα ζωής συνεχώς υποβαθμίζεται. Όταν χάνονται δικαιώματα που με κόπους και αγώνες χρόνων είχαν αποκτηθεί. Όταν τα δικαιώματα και η ελευθερία καταπατώνται, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια εξευτελίζεται, η φτώχεια μεγεθύνεται, το πρόταγμα του Matta- Clark έρχεται να προσκαλέσει σε μια ενδοσκόπηση και προτρέπει σε μια εξέταση, ανάλυση και κατανόηση του φαινομένου που έχει οδηγήσει σε αυτό το αδιέξοδο. Οραματίζεται μια έξοδο μέσα από την πρόταση του για μια διαφορετική τάξη και σύσταση, όπου οι ίδιες οι κοινωνίες θα φτιάχνουν τους κανόνες τους και θα λειτουργούν με βάση αυτούς, αλλά χωρίς έλεγχο από κάποια ανώτερη αρχή. Κοινωνίες στηριζόμενες στην αλληλεγγύη και την αυτοδιαχείριση, απελευθερωμένες από όρια και διαχωρισμούς, χωρίς εξουσιαστικές πολιτικές δομές. Αυτή είναι η θεωρία του Matta- Clark και η λύση που προτείνει σε μια κοινωνία που θεωρεί ότι κατά μεγάλο μέρος εθελοτυφλεί και οδεύει προς την παρακμή. Η αναζήτηση αυτή απαιτεί τη συμμετοχή όλων. Πόσο μάλλον όμως του καλλιτέχνη, ο οποίος πάντα στοχεύει στην υπονόμευση και αποσταθεροποίηση των αρχών σε μια προσπάθεια ανασύνταξης τους. Αυτός θα πρέπει να είναι ο πρώτος που θα ενεργοποιηθεί και θα δράσει. Σε ένα περιβάλλον που συνεχώς μεταβάλλεται και σε μια περίοδο αβεβαιότητας και ρευστότητας, δεν έχει έρθει η ώρα για τον νέο αρχιτέκτονα και καλλιτέχνη να προβληματιστεί για το πώς μπορεί να σχολιάσει, να επέμβει, να επηρεάσει; Δεν πρέπει να αποκτήσει ένα λόγο πάνω στο πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό γίγνεσθαι; Να χρησιμοποιήσει την τέχνη του για να διαμαρτυρηθεί, να διαφωνήσει, να προτείνει; Αυτός άλλωστε δεν ήταν ανέκαθεν και ο χαρακτήρας της τέχνης; Να προηγείται της εποχής της, να αμφισβητείται και να αμφισβητεί, και να προσφέρει μια καινούργια θέαση και ερμηνεία σε αυτόν που θέλει και μπορεί να τις δει και να τις κατανοήσει. Αλλά και ο καθένας από μας, αν όχι σήμερα, πότε θα αντιμετωπίσει τα προβλήματα της κοινωνίας
6
που γιγαντώνονται μέσα στα αστικά περιβάλλοντα; Όταν ο Gordon Matta-Clark προέτρεψε πριν 40 χρόνια στους ανθρώπους να αξιολογήσουν οι ίδιοι την ποιότητα ζωής τους και τους πρότεινε μια διαφορετική αντιμετώπιση, τον θεώρησαν τρελό και ονειροπόλο. Αλλά πάντα απαιτείται ένα όραμα για να γίνει μια μεγάλη αλλαγή. Την ουτοπία που οραματίστηκε προσπάθησε να την πραγματοποιήσει με όποιο τρόπο, τη δεδομένη χρονική στιγμή, θεώρησε κατάλληλο, με όποιο μέσο είχε στα χέρια του. Και αυτό ήταν η αναρχιτεκτονική του, η αρνητική θεώρηση της τέχνης και της αρχιτεκτονικής και κατ’ επέκταση μια επαναστατική αναθεώρηση των αρχών της κοινωνίας και των θεσμών της. Η κοινωνία έχει φτάσει σε ένα τέλμα, οι θεσμοί και η ίδια η δομή της κλονίζονται από απανωτές κρίσεις. Η θεωρία του Matta-Clark φαντάζει λοιπόν τώρα πιο ταιριαστή από ποτέ. Φαίνεται πλέον απαραίτητο να ξεκινήσει μια διαδικασία αντίστροφη, αποσυναρμολόγησης και ανάλυσης των όσων μέχρι σήμερα θεωρούνται δεδομένα και ακλόνητα, και μέσα από αυτή τη διαδικασία ίσως δοθούν απαντήσεις και λύσεις στα προβλήματα που μαστίζουν το κοινωνικό σύνολο. Χρειάζεται να αφαιρεθεί το κέλυφος, όπως ο Matta απογύμνωνε τα κτίρια του και έψαχνε για τη σύσταση και την αρχή της δομής, γιατί μόνο έτσι φτάνει κανείς τον πυρήνα. Και εκεί ίσως, μέσα στην ελευθερία του χάους και την κατάργηση κάθε αρχής, να καταφέρουμε να ανασυντάξουμε τη δομή, τη δομή που είμαστε ουσιαστικά εμείς οι ίδιοι, και να ξεκινήσουμε από την αρχή. Για μια κοινωνία που θα ορίσουμε εμείς, με βάση τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας. Μια κοινωνία που δε θα κάνει διαχωρισμούς στα συστατικά της, που δε θα υπηρετεί μόνο κάποιους εκλεκτούς, που δε εξουσιάζεται από καμιά άρχουσα κοινωνική ομάδα. Δε θα είναι χωρίς προβλήματα και δυσκολίες, αλλά θα είναι μια κοινωνία της επιλογής μας, δημιούργημα αυτών που αποτελούν τη βάση της. Πρόκειται για έναν πειραματισμό, σαν και εκείνους που επιχειρούσε ο Matta-Clark. Πειραματισμός με όραμα και πίστη σε κάτι καλύτερο που μπορεί να πετύχει αυτή η κοινωνία, που μπορεί να γίνει αυτή η κοινωνία¬.
7
Βιβλιογραφία Atlee, James, “Towards Anarchitecture: Gordon Matta Clark and Le Corbusier”, 2012: http://www.tate.org.uk/download/file/fid/7297 Axioti, Eleni, “The interruptive spaces of Gordon Matta Clark”: http://floatermagazine.com/ issue02/pdfs/The_Interruptive_Spaces_of_Gordon_Matta-Clark.pdf Baker, R.C, “Deep Cuts”, Village Voice, 2013: http://16fdn9ufhox41fwkc1azw8b1bio. wpengine.netdna-cdn.com/wp-content/uploads/2013/04/130421-GMC-Village-Voice-Baker1.pdf Corbeira, Darío, “To construct… or to deconstruir?, Ediciones Universidad de Salamanca, 2000: http://www.mattaclarking.co.uk/ dpr-barcelona, “Deconstructing Reality- Gordon Matta-Clark, 2012: http://dprbcn.wordpress. com/2012/01/26/gordon-matta-clark/ Lee, Pamela, “Object to be destroyed”, The MIT Press, 2000: http://books.google.es/ books?id=Arh7W3v0uVAC&lpg=PP1&dq=matta-clark&pg=PP1#v=onepage&q&f=false Murg, Stephanie, “Gordon Matta Clark: Cutting through history”, Metropolis, 2013: http://16fdn9ufhox41fwkc1azw8b1bio.wpengine.netdna-cdn.com/wp-content/uploads/2013/04/130410-GMC-Metropolis-Murg.pdf Δημοσίευση εργαστηρίου στα πλαίσια του μαθήματος Ειδικά θέματα Θεωρίας Αρχιτεκτονικής 8, “Κατασκευάζοντας το Α- κτιστο: Τοπικές ουτοπίες και αστικές αντιστροφές”, 2008: http://issuu.com/petros.phokaides/docs/unbuilt-book-ntua/10
8
Bronx Floors, 1973