ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΥ – ΠΟΛΥΜΕΣΑ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΦΠ50 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ
1Η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΦΟΙΤΗΤH: ΠΑΤΡΩΝΗ ΕΛΕΝΗ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ: 112102 ΚΩΔΙΚΟΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ: ΑΘΗ2 ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΥΠΟΒΟΛΗΣ: 10/11/15
Στα πλαίσια κατανόησης της επιρροής της θέσης της φωτεινής πηγής και της κατεύθυνσης του φωτός στο τελικό αποτέλεσμα μίας εικαστικής σύνθεσης, επιλέχτηκαν σαν αντικείμενα μελέτης το ζωγραφικό έργο "Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι" του Johannes Vermeer και η φωτογραφία του Mayumi Terada "Skylight and spiral staircase 060101" Οι αναλύσεις που γίνονται είναι: 1) Χρησιμοποιώντας μόνο ένα εικαστικό εργαλείο αυτό της τονικότητας σε μια προσπάθεια να βρεθούν οι σχέσεις βασικών ενοτήτων φωτός και σκιάς που δημιουργούνται στην σύνθεση. 2) Οπτικό βάρος. Βρίσκοντας τα σημεία ή περιοχές του έργου που έχουν μεγαλύτερο οπτικό βάρος. 3) Μια δική μου σύνθεση με γραμμές.
Ο πίνακας δεν έμοιαζε με κανένα άλλο έργο του. Έδειχνε μόνο εμένα, το κεφάλι και τους ώμους μου, χωρίς τραπέζια και κουρτίνες, χωρίς παράθυρα καθρέφτες ή πινέλα της πούδρας που να αποσπούν και να χαλαρώνουν το βλέμμα. Με είχε ζωγραφίσει με τα μάτια ορθάνοιχτα και το φώς να πέφτει στο πρόσωπό μου, μα το αριστερό μου μέρος ήταν στη σκιά. Το πανί που ήταν τυλιγμένο στο κεφάλι μου μ’ έκανε να μη μοιάζω μ’ εμένα αλλά με μια άλλη Χριτ, από άλλη πόλη, ακόμα κι από τελείως διαφορετική χώρα. Το φόντο ήταν μαύρο, πράγμα που με έκανε να δείχνω ολομόναχη, αν και ήταν φανερό πως κάποιον είχα γυρίσει να κοιτάξω. Έδειχνα σαν να περιμένω κάτι που πίστευα πως δεν επρόκειτο ποτέ να συμβεί.1 Το "Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι", χρονολογείται στο 1665 και απεικονίζει το πορτραίτο μιας νεαρής γυναίκας με κάλυμμα στο κεφάλι και ένα μεγάλο μαργαριταρένιο σκουλαρίκι σε σχήμα δακρίου, σε μαύρο φόντο. Δημιουργήθηκε στα τέλη της "Ολλανδικής Αναγέννησης", της περιόδου ανάπτυξης των τεχνών κατά τον 16ο και 17ο αιώνα.
Το φως έρχεται από αριστερά και ψηλά σε σχέση με το πρόσωπο που απεικονίζεται. Σύμφωνα με αναλύσεις, το φως πέφτει στο μοντέλο με γωνία 155◦ ± 3.8◦2, σε σχέση με τον κατακόρυφο άξονα, λόγω μικρών μετατοπίσεων του μοντέλου στο χώρο ή διαφορετικής κλίσης των ακτινών του ήλιου σε διαφορετικές ώρες ή ημέρες. Ο Vermeer ζωγράφιζε τα θέματά του με φόντο το εργαστήριο του. Παρατηρώντας αυτό τον χώρο σε άλλους πίνακές του, πιθανόν ο ζωγράφος να είχε κλειστά τα πατζούρια στην κάτω σειρά παραθύρων και ανοιχτή την πάνω σειρά, ώστε το φως να κτυπάει το μοντέλο από ψηλά.
1
T. Chevalier, Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι, Αθήνα: Ωκεανίδα, 2001, σ. 268 M. Johnson , D. Stork, S. Biswas, Y. Furuichi, "Inferring illumination direction estimated from disparate sources in paintings: An investigation into Jan Vermeer’s Girl with a pearl earring" 2
Στη σύνθεση δημιουργούνται έντονες σκιές στην αριστερή πλευρά του προσώπου και την πίσω του κορμού. Αντίθετα η δεξιά πλευρά του προσώπου και η μπροστινή του κορμού είναι έντονα φωτεινές. Η όλη σύνθεση είναι διάστικτη με φωτεινές περιοχές, στα μάτια, τα χείλη, το κολάρο του φορέματος και το μαργαριτάρι, που δημιουργούν μια διασπορά της προσοχής και κάνουν τον παρατηρητή να εστιάσει σε συγκριμένα σημεία του θέματος. Αντίστοιχη χρήση των φωτεινών σημείων εμφανίζεται και σε άλλα θέματα της Ολλανδικής Αναγέννησης όπως το "Τοπίο με τον Άγιο Ιερώνυμο", του Joachin Patinir. 3
Ο παρατηρητής καλείται να εστιάσει σε συγκεκριμένα σημεία της σύνθεσης με ιδιαίτερη βαρύτητα. " -εκείνο το σημείο της έντονης λάμψης που χρησιμοποιούσε για να αιχμαλωτίζει το βλέμμα στα άλλα του έργα- "4 Αυτά τα σημεία που αιχμαλωτίζουν το μάτι είναι τα σημεία με μεγάλο οπτικό βάρος. Το σημείο που περιγράφεται στο παραπάνω απόσπασμα, να έχει μεγάλο οπτικό βάρος είναι το μαργαριτάρι, που τοποθετείται κεντροβαρικά στη σύνθεση και έχει έντονη φωτεινότητα και γυαλάδα σε σχέση με την σκιά στο λαιμό του μοντέλου. Το πρόσωπο τοποθετείται στο ευρύτερο κέντρο του πίνακα και έχει έντονη φωτεινότητα σε σχέση με τις γύρω σκιασμένες περιοχές και το ύφασμα, διαθέτει ιδιαίτερη λεπτομέρεια στις πτυχές του, σε αντίθεση με το φόρεμα, έντονο χρώμα και φωτεινότητα.
3
Ι. Ποταμιάνος, Τέχνη και φως, Ραφήνα: Αντιύλη, 2013, σ.26 T. Chevalier, ο.π., σ. 268
4
Το έργο δίνει μια εικόνα ηρεμίας, με ένα βαρύ, σταθερό φόντο και την μορφή να προβάλει μπροστά του σαν κατακόρυφο στοιχείο. Έτσι επιλέγω να χρησιμοποιήσω στο χώρο του φόντου οριζόντιες επαναλαμβανόμενες γραμμές που δίνουν την αίσθηση της ηρεμίας και μέσα στην μορφή σχεδόν κατακόρυφες ευθείες ή καμπύλες για να αποδώσω την αίσθηση. Η ήρεμη σκιερή επιφάνεια στην πίσω πλευρά του κεφαλιού και του κορμού αποδίδεται πάλι με παράλληλες γραμμές ενώ τα σημεία με μεγάλο οπτικό βάρος και έντονη φωτεινότητα, αποδίδονται με πιο ελεύθερες γραμμές και σχήματα.
Το έργο του Mayumi Terada, "Skylight and spiral staircase 060101", δημιουργήθηκε το 2006. Ο Mayumi Terada κατασκευάζει από ξύλο μπαλσα, πηλό, ύφασμα και χαρτόνι τους χώρους που φωτογραφίζει και έτσι "σκηνοθετεί" τις φωτογραφίες του, αφαιρώντας από το έργο του το στοιχείο της "αποφασιστικής στιγμής"5. Οι φωτογραφίες του απεικονίζουν οικείες σκηνές εσωτερικών χώρων, που υπονοούν την ανθρώπινη παρουσία.
Η φωτιστική πηγή αυτή βρίσκεται ψηλότερα από το θέμα και το φως μπαίνει στο χώρο από την στρογγυλή τρύπα στην οροφή. Η συγκεκριμένη τεχνική φωτισμού επιλέγεται σε κτήρια και αρχιτεκτονικά έργα, γιατί τονίζει το ανάγλυφο των επιφανειών και μαλακώνει τις σκιές. Στη σύνθεση δημιουργούνται ξεκάθαρες φωτεινές και σκοτεινές επιφάνειες, με τις σκιές να εμφανίζονται σταδιακά, κατεβαίνοντας στα χαμηλότερα σημεία της σκάλας. Οι σκιές έχουν γεωμετρικά σχήματα, ακολουθώντας το σχήμα της σκάλας με την οριζόντια επιφάνεια των σκαλοπατιών να είναι φωτισμένη και την κάθετη να σκιάζεται.
5
Γ. Βλασσάς , Ιστορία της Τέχνης και Ιστορία της επιστήμης και του Φωτός, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2013, σ.105
Μεγάλο οπτικό βάρος έχει το φανάρι της σκάλας, ένα μεγάλο, κατακόρυφο στοιχείο που καταλαμβάνει όλο το ύψος της φωτογραφίας και τοποθετείται κεντρικά στη σύνθεση. Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο είναι η τρύπα, ένα καθαρό, κυκλικό σχήμα, από το οποίο το φώς μπαίνει στον χώρο. Είναι το μόνο σημείο που επιτρέπει την επαφή με τον έξω κόσμο και αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού φέρνει τον θεατή σε επαφή με το μόνο "ακατάστατο" σημείο της εικόνας, που δεν ακολουθεί αυστηρές γεωμετρικές γραμμές, τα σύννεφα. Το σκούρο φόντο, που καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της σύνθεσης τονίζει ακόμα περισσότερο και προσδίδει μεγαλύτερη ένταση και σημασία στις λεύκες περιοχές στο τελευταίο σκαλί και το όριο της τρύπας, καθιστώντας τες μοναδικά στοιχεία στη σύνθεση.
Επηρεασμένη από την Ιαπωνική κουλτούρα, η φωτογραφία αποδίδει την αίσθηση του ουάμπι6, την γαλήνια λεπτότητα και μοναχικότητα. Υπάρχει η τάση κίνησης προς τα πάνω, προς το φως και η απελευθέρωση μέσω της ανόδου προς τον εξωτερικό κόσμο. Το φόντο είναι ουδέτερο, ήρεμο και ενισχύει την κίνηση της μορφής.
6
J. Tanizaki , Το εγκώμιο της σκιάς, Αθήνα: Άγρα, 2011, σ.14
Βιβλιογραφία 1. Βλασσάς Γρηγόρης, Ιστορία της Τέχνης και Ιστορία της επιστήμης και του Φωτός, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2013 2. Ποταμιάνος Ιάκωβος, Αντίληψη, μορφή και φως, Αντιύλη, Ραφήνα 2015. 3. ----, Τέχνη και φως, Αντιύλη, Ραφήνα 2013. 4. Chevalier Tracy, Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι, μτφρ. Θεοφανώ Καλογίαννη, Ωκεανίδα, Αθήνα 2001. 5. Johnson Micah , David Stork, Soma Biswas, Yasuo Furuichi, "Inferring illumination direction estimated from disparate sources in paintings: An investigation into Jan Vermeer’s Girl with a pearl earring", <http://www.mit.edu/~kimo/publications/vermeer/vermeer.pdf> [7 Νοεμβρίου 2015]. 6. Tanizaki Junichiro, Το εγκώμιο της σκιάς, μτφρ. Παναγιώτης Ευαγγελίδης, Άγρα, Αθήνα 2011.