Refugees' Memorial Museum

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης στη Δραπετσώνα

Ελισάβετ Καζέρου

επιβλέποντες : Σοφία Τσιράκη, Κώστας Τσιαμπάος σύμβουλοι: Πένυ Κουτρολίκου

Ελισάβετ Καζέρου

επιβλέποντες : Σοφία Τσιράκη, Κώστας Τσιαμπάος σύμβουλοι: Πένυ Κουτρολίκου

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης στη Δραπετσώνα

_περιεχόμενα

01 Εισαγωγή

7

02 Πολεοδομική Ανάλυση

11

03 Κεντρική Ιδέα

29

04 Εξέλιξη Ιδέας

49

05 Μακέτες

55

06 Σχέδια

67

07 Περιήγηση στο Μουσείο

77

08 Μεθοδολογία και Βιβλιογραφία

85

01

Εισαγωγή

τι;

γιατί;

στόχος

πώς;

ποιός;

πού;

8

μουσείο προσφυγικής μνήμης στη Δραπετσώνα Για να αναδείξει ένα πολύ σημαντικό γεγονος της ελληνικής ιστορίας και της συλλογικής μνήμης αλλά συγχρόνως να επαναπροσδιορίσει τη συλλογική αντίληψη και να καλλιεργησει την ενσυναίσθηση απέναντι σε αντίστοιχες σύγχρονες καταστάσεις

Κατανόηση του παρελθόντος, συσχετισμός παρελθόντοςπαρόντος, επαναπροσδιορισμός μέλλοντος.

Το μουσείο λειτουργεί σε τρία επίπεδα: 1. βασική έκθεση: έκθεμα + χώρος 2. έρευνα 3. διάδραση

τεκμήριο

επισκέπτης +ερευνητής

+

έκθεμα + κτίριο

επισκέπτης

+

διάδραση

επισκέπτης +μετανάστης

χωροθέτηση μουσείου στην περιοχή της Δραπετσώνας

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

μουσείο προσφυγικής μνήμης..... ή α λ λ ιώ ς έ ν α ς χ ώ ρ ος π ου φι λοξενεί γεγονότα, ι στορί ες , μνήμες, ει κ όνες κ α ι ε μ πε ι ρ ίε ς σ χ ε τικά μ ε το π ροσφυγι κό ζ ήτημα, ανεξάρτητα από τον τ όπ ο ή τ ο ν χρ ό νο, συ ν δυ άζον τας παρελθόν, παρόν και μέλλον. Έ τσι , με έναυ σμα τ η ν πρ οσ φυ γ ική ισ τορ ία του τόπου, επαναπροσδ ι ορί ζ εται το π αρ όν με α π ώτ ε ρο σ κοπ ό τη κα λ λ ιέ ρ γει α της ενσυναί σθησης . Μ π ο ρε ί όμ ω ς έ ν α μ ου σ ε ίο να λύσει το πρόβλημα; Τ ο μ ο υσε ίο ου σ ια σ τικά έ χ ει προληπτι κό ρόλο αφού έρχεται να ενημερ ώ σει κ α ι ν α ευ αισθη τοπ οίη σε ι ώστε να προλάβει ακραί ες πρακτι κές. Μπ ορ εί α φε τ η ρ ία ν α απ οτε λ ε ί έ ν α ι στορι κό γεγονός του παρελθόντος, στ όχ ος ό μ ω ς ε ίν αι ν α σ υ σ χ ε τιστε ί το γεγονός αυτό με αντί στοι χα φαι νό μενα τ ου πα ρό ν τ ος. Σκοπ ός τη ς α φήγησης, λοι πόν, δ εν εί ναι η δ ημι ουρ γί α μι ας σ τ ε ίρ α ς σ υ λ λ ογ ική ς μ ν ή μ ης ή η ενί σχυση της εθνοτι κής συνεί δησης , σ τ α π λ αίσ ια τη ς δια ιώ ν ισης εχθροτήτων ή σοβι νι στι κών πρ ακ τ ι κ ώ ν. Α ν τ ίθ ε τ α , αυ τό π ου ε π ιθυ μ εί ται να επι τευχθεί εί ναι η μελέτη- κατανόηση τ ης ισ τ ο ρία ς κα ι κυ ρ ίω ς η αν α γωγή του παρελθοντι κού γεγονότος στο π αρ όν πρ ο κ ε ιμ έ ν ου ν α γ ίν ε ι α ν τιλ η πτό πως το προσφυγι κό θέμα εί ναι σύ νθετ ο κ αι ε ξ α ρτ ώ μ ε ν ο απ ό π οικίλ ου ς παράγοντες . Επομένως , η αφήγηση επ ι θυ μώ ν α έ χε ι έ να ν ε υ ρ ύ τε ρ ο διδακτι κό χαρακτήρα που υπερβαί νει τα χρονι κ ά όρ ι α τ ο υ πα ρε λ θόν τος όπ ω ς ακρι βώς οφεί λει να κάνει η ι στορί α και η μελέτ η τ η ς σ υ ν ολ ικά. Κατα ν όη ση του παρελθόντος , συσχετι σμός παρε λθόντ ος πα ρό ν τ ος, ε π α ν α π ρ οσ διορι σμός μέλλοντος . Τ ο μ ο υ σ ε ίο λ ε ιτου ρ γ ε ί σε τρία επίπε δα: 1 . β α σι κή έκθεση : έ κθεμα + χώρος που απευθύνεται στον βασι κ ό ε π ισ κ έ πτ η του μ ου σ ε ίου 2. χώρος έρευνας που απευθύνεται στους ερευνητές αλλά και σε επισκέπτες πο υ π ιθ αν όν ν α θέ λ ου ν αν ενημερωθούν γι α κάτι πι ο συγκεκρι μένο 3 . χ ώ ρος δ ι ά δ ρα ση ς μ ε ταξ ύ επι σκεπτών, ερευνητών και μεταναστ ώ ν πο υ ε πιθυ μ ού ν ν α μ οιρ ασ τούν την εμπει ρί α τους με άλλους επι σκέπ τ ες τ ου μ ο υ σ ε ίο υ, μ ε σ τόχ ο τη ν σύ νδ εση μουσεί ου κοι νωνί ας. Η χωροθέτηση του μουσείου είναι ένα ζήτημα που με απασχόλησε ιδιαίτερα, αφού, περισσότερο από το ίδιο το κτίριο, η πόλη λειτουργεί ως μουσείο συγκεντρώνοντας τα θραύσματα ατομικής και συλλογικής εμπειρίας και μνήμης. Συνεπώς, η επιλογή του τόπου εγκατάστασης του μουσείου δεν μπορεί να είναι τυχαία· επιλέγεται ο τόπος που έχει συνδεθεί έντονα με την προσφυγική μνήμη και διαφυλάσσει ακόμη και σήμερα τα σημάδια της. Ο τόπος που επιλέγω λοιπόν είναι η Δραπετσώνα, επιλογή που θα αναλυθεί εκτενέστερα στη συνέχεια.

01 Εισαγωγή

Μεθοδολογία προσέγγισης θέματος: Η προσέγγιση του θέματος μπορεί να διακριθεί σε 4 μέρη: 1. Την ιστορική μελέτη και την μελέτη μαρτυριών προκειμένου να κατανοηθεί τόσο το ιστορικό πλαίσιο όσο και το βίωμα και να τεκμηριωθεί ο παραλληλισμός. Σε αυτό το στάδιο προσπάθησα να κατανοήσω ουσιαστικά το πολιτικό παρασκήνιο του προσφυγικού ζητήματος και τις αντικειμενικές συνθήκες και δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι πρόσφυγες, ώστε να μπορώ να στηρίξω τόσο την επιλογή του θέματος, όσο και τη γενίκευση και το συσχετισμό που κάνω μεταξύ διαφορετικών χρονικά καταστάσεων. Επιπλέον, ήταν αρκετά σημαντικό να αντιληφθώ εγώ η ίδια πως όχι μόνο το βίωμα της ακούσιας αποχώρησης από την πατρίδα είναι κοινό, αλλά ακόμη πως και οι πολιτικές συνθήκες έχουν ομοιότητες. Ο πρόσφυγας ακούσια αποχωρεί από την πατρίδα του, χωρίς να έχει την ελευθερία βούλησης. Συνήθως είναι το θύμα πολιτικών καταστάσεων που κατά κανόνα αποτελούν αποτέλεσμα μίας τάσης ομογενοποίησης και απώθησης του διαφορετικού, με ποικίλα κριτήρια κάθε φορά, κριτήρια ιδεολογικά, πολιτικά, θρησκευτικά, φυλετικά. Όσων αφορά το βίωμα, ο πρόσφυγας καταρχήν θέτει τη ζωή του σε κίνδυνο. Υπομένει αντίξοες συνθήκες, ενώ δεν πρέπει να παραλειφθεί και το ψυχολογικό τραύμα που αφήνει μία τέτοια επώδυνη διαδικασία. Αναγκάζεται να εγκαταλείψει τον τόπο του , με ότι συνεπάγεται αυτό αν σκεφτεί κανείς τη σχέση μεταξύ ταυτότητας και τόπου. Αυτή η απώλεια δεν επουλώνεται εύκολα. Επιπλέον, ο πρόσφυγας σε κάθε περίπτωση χάνει ένα θεμελιώδες δικαίωμα του ,αυτό της ελευθερίας επιλογής. Δε θα ασχοληθώ εκτενέστερα με το τι ακριβώς εντόπισα σε αυτή τη φάση, χωρίς να αμφισβητώ τη σημασία της. Νομίζω πως αυτή η διαδικασία της μελέτης των μαρτυριών και των ιστορικών στοιχείων ήταν απαραίτητη προκειμένου να μπορέσω να προχωρήσω στη διαδικασία του σχεδιασμού, τροφοδοτώντας τις επόμενες φάσεις και εντάσσοντας όλα τα ιστορικά στοιχεία, τα βιώματα και τις μαρτυρίες.

2. Χωροθέτηση του μουσείου και την ανάλυση περιοχής, δηλαδή την επιλογή της θέσης για την εγκατάσταση του μουσείου και την τεκμηρίωση της πρότασης αυτής.

3. Θεωρητική προσέγγιση Αυτό το στάδιο έρχεται να συμπληρώσει την ιστορική μελέτη και τις μαρτυρίες. Η θεωρητική μελέτη με ώθησε σε προβληματισμούς που αφορούν την προσέγγιση ποικίλων ζητημάτων όπως το ζήτημα της μνήμης, της ιστορίας και της συλλογικής μνήμης. Το μουσείο συνδέεται αναμφισβήτητα με αυτές τις έννοιες, αφού αποτελεί μνημείο και είναι φορέας της συλλογικής μνήμης. Ό ρόλος του αυτός, προσθέτει ένα επιπλέον παράγοντα που πρέπει να ληφθεί υπόψη στο σχεδιασμό. Επιπλέον, με αφορμή τη θεωρητική μελέτη, άρχισα να διερευνώ τους συμβολισμούς που μπορεί να λάβει ο χώρος, ώστε συ συνδυασμό με το έκθεμα ή το τεκμήριο να εισάγει τον αναγνώστη σε μία αφήγηση.

4. Μεταφορά θεωρητικής έρευνας στο χώρο μέσα από μία σειρά διαγραμμάτων, γίνεται προσπάθεια να μεταφραστούν χωρικά όλες αυτές οι σκέψεις που προέκυψαν από τη θεωρητική μελέτη.

5. Αναλυτικός σχεδιασμός 9

02

Πολεοδομική Ανάλυση

κριτήρια επιλογής περιοχής χωροθέτησης μουσείου Η πόλη, ως κατασκευή ή καλύτερα ως αρχιτεκτονική κατασκευή θα διαμορφώνει πάντα τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την εμφάνιση της συλλογικής μνήμης. Ως πολιτική οντότητα, ως πόλις δηλαδή, είναι η ίδια η συλλογική μνήμη η οποία προστατεύει από το πέρασμα του χρόνου τα επιτεύγματα του πολιτισμού μας. Η πόλη τέλος, είναι αυτή που επιτρέπει να διαμορφώνονται όλες οι θεωρητικές προσεγγίσεις για τη μνήμη και ενδεχομένως όλες οι κοινωνικές τεχνικές για τον τρόπο με τον οποίο αυτή εξασκείται. (…) οι πόλεις περιέχουν σημασιολογικά φορτία: μέσα στις πόλεις, στα κτίσματα και στις κατασκευές, σε κάθε στοιχείο που συνθέτει το αστικό τοπίο, έχουν καταγραφεί και αποτυπωθεί τα όνειρα, οι φιλοδοξίες και οι εφιάλτες των κατοίκων τους.1

Πράγματι η Δραπετσώνα και ο Πειραιάς συγκεντρώνουν όλα αυτά τα θραύσματα της προσφυγικής μνήμης. Ο Πειραιάς ως λιμάνι είναι ένα σημαντικό σημείο αναφοράς ενώ συγχρόνως σηματοδοτεί την έλευση στην πόλη, την είσοδο στη νέα πατρίδα. Αλλά και η θάλασσα είναι το ενωτικό στοιχείο με τον παλιό τόπο και ταυτόχρονα η πύλη διαφυγής. Η Δραπετσώνα επιλέγεται γιατί όχι μόνο γειτνιάζει με το λιμάνι αλλά είναι μία περιοχή που έχει συνδεθεί με την προσφυγική μνήμη, αφού αποτέλεσε βασικό σημείο εγκατάστασης των προσφύγων του ‘22. Οι εργατικές κατοικίες του ‘67 που αντικατέστησαν τις φαβέλες αλλά και οι προγενέστερες προσφυγικές πολυκατοικίες σε συνδυασμό με τις βιομηχανικές χρήσεις που υπάρχουν στην περιοχή (ή τα απομεινάρια αυτών), είναι τα βασικά στοιχεία τα οποία κατά τη γνώμη μου κάνουν τη Δραπετσώνα να διατηρεί ακόμη την εικόνα της προσφυγικής συνοικίας, ως ένα βαθμό βέβαια.

1. Μνήμη-μουσείο-πόλη : η αρχιτεκτονική των μουσείων του Δημήτρη Φατούρου, επιμέλεια Βασιλική Πετρίδου, Παναγιώτης Πάγκαλος, εκδ. Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα, σελ. 127-128

1. ‘λιμάνι’_ έλευση στην πόλη/ διαφυγή ‘θάλασσα’_ ένωση

02 Πολεοδομική Ανάλυση

2. προσφυγικοί οικισμοί

3. η περιοχή της Δραπετσώνας

13

ιστορική μελέτη της περιοχής Η ιστορική ανάλυση της Δραπετσώνας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί δικαιολογεί τη μετέπειτα εξέλιξη της και την εικόνα που έχει σήμερα. Η ιστορία της Δραπετσώνας ξεκινά από την αρχαιότητα. Το 411π.χ. λόγω του φόβου για πιθανή εισβολή από το λιμάνι, κατασκευάζεται στην περιοχή τείχος το οποίο εκτείνεται σε όλο το μήκος της βορειοδυτικής παραλίας του αρχαίου λιμένα φθάνει μέχρι τον οχυρό πύργο της Ηετιωνείας όπου και συναντά το παλαιό τείχος του Θεμιστοκλή. Η πρώτη κατοίκηση στη Δραπετσώνα παρατηρείται το 1830, όταν ιδρύεται ο οικισμός των Βούρλων από νησιώτες. Παράλληλα με τα πρώτα δείγματα εποικισμού, δημιουργείται νεκροταφείο ενώ σταδιακά εγκαθίστανται οι διάφορες βιομηχανικές και λιμενικές χρήσεις. Η θέση της, πλησίον του λιμανιού είναι το βασικό στοιχείο που καθορίζει και τον χαρακτήρα που λαμβάνει η περιοχή. Η Δραπετσώνα λοιπόν γίνεται ο χώρος εγκατάστασης χρήσεων συμπληρωματικών του εμπορικού λιμανιού αλλά μη επιθυμητών σε αυτό. Εγκαταστάσεις βιομηχανικές και λιμενικές, αλλά και τεκέδες και οίκοι ανοχής, απομακρύνονται από το λιμάνι και τοποθετούνται στο ευρύτερο περιβάλλον του Πειραιά. Η Δραπετσώνα επομένως είναι μία περιοχή πολύ υποβαθμισμένη, πολύ πριν την έλευση των προσφύγων. Η δεύτερη φάση της κατοίκησης έρχεται με τη μικρασιατική καταστροφή και την εγκατάσταση των προσφύγων. Οι πρόσφυγες εγκαθίστανται στην περιφέρεια της Ελλάδας ή στα περίχωρα της Αθήνας, σε περιοχές υποβαθμισμένες και φτωχές. Η χωροθέτηση αυτή δεν ήταν τυχαία˙ η ΕΑΠ (Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων) θέτει ως πρόσχημα την πυκνή δόμηση του κέντρου της πόλης αλλά και την πρόθεση προστασίας των γηγενών από τις μεταδοτικές επιθυμίες που μάστιζαν τους πρόσφυγες. Παρόλα αυτά η χωροθέτηση αποσκόπευε ουσιαστικά στην απομόνωση των προσφύγων με στόχο την αποφυγή πιθανών κοινωνικοπολιτικών αναταραχών. Ένα δεύτερο και πολύ σημαντικό κριτήριο επιλογής ήταν η θέση των βιομηχανικών μονάδων, όσο μικρές και περιορισμένες αν ήταν. Οι προσφυγικοί οικισμοί, είτε αυτοί που δημιουργήθηκαν οργανωμένα από την ΕΑΠ είτε αυτοί που δημιουργήθηκαν με ιδιωτική πρωτοβουλία από τους πρόσφυγες με το φαινόμενο της αυτοστέγασης, συγκεντρώνονται σε βιομηχανικές περιοχές. Η Δραπετσώνα επομένως, πληροί όλες αυτές τις προϋποθέσεις, αφού όχι μόνο είναι μία φτωχή συνοικία αλλά επιπλέον αποτελεί τόπο εγκατάστασης πολλών βιομηχανιών. Η κατοίκηση των προσφύγων στη συνοικία αυτή γίνεται αρχικά με την τοποθέτηση σκηνών και στη συνέχεια με το φαινόμενο της αυτοστέγασης. Οι πρόσφυγες δηλαδή προσπαθούν με τα δικά τους μέσα να κατασκευάσουν οικοδομήματα με ευτελή υλικά προκειμένου να λύσουν το πρόβλημα στέγασης εφόσον η πολιτεία αδυνατεί να τους βοηθήσει. Στη συνέχεια αναλαμβάνει το ταμείο πρόνοιας το οποίο κατασκευάζει τα έτη 1935-1938 τις προσφυγικές πολυκατοικίες της Δραπετσώνας που όμως δεν μπορούν να καλύψουν τον μεγάλο αριθμό των προσφύγων, με αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να συνεχίζουν να μένουν σε ευτελή οικήματα.

14

Τα παραπήγματα απομακρύνονται το 1967 για να κατασκευαστούν εργατικές κατοικίες που δίνονται εν τέλει στους πρόσφυγες. Αυτή η απόφαση βρίσκει τους κατοίκους αντίθετους για πολλούς λόγους. Αφενός γιατί το κράτος αδιαφορούσε γι αυτούς για δεκαετίες, και επομένως μία τέτοια πρόθεση αντιμετωπίζεται με καχυποψία, αφετέρου λόγω του πολιτικού παρασκηνίου. Η απόφαση αυτή εκλαμβάνεται κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας και αφορά ανθρώπους που κατά βάση έχουν ενταχθεί στην αριστερά. Οι κάτοικοι ζητούν η βοήθεια αυτή να δοθεί με τη μορφή επιδότησης και να αξιοποιηθεί με ιδιωτική πρωτοβουλία, φοβούμενοι ότι οι συνθήκες των νέων κατοικιών δε θα είναι οι καλύτερες και θεωρώντας πως απώτερος σκοπός ήταν η αύξηση της έκτασης του ΟΛΠ (Οργανισμός Λιμένα Πειραιά), κάτι που τελικά επιβεβαιώθηκε.

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

02 Πολεοδομική Ανάλυση

15

16

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

02 Πολεοδομική Ανάλυση

17

προτάσεις ανάπλασης Τις τελευταίες δεκαετίες η περιοχή αλλάζει χαρακτήρα˙ πολλές βιομηχανίες κλείνουν και άλλες μεταφέρονται, με αποκορύφωμα τα λιπάσματα που σταματούν τη λειτουργία τους το 1999. Η ανάπλαση της περιοχής και η επανάχρηση των κενών κελυφών έρχεται στο προσκήνιο με αρκετές μελέτες που έχουν γίνει. Οι μελέτες αυτές κινούνται σε δύο επίπεδα˙ αφορούν την περιοχή των λιπασμάτων και την ανάπλαση του ΟΛΠ.

Νικήτρια πρόταση για την μετατροπή του SILO σε μουσείο εναέλιων αρχαιοτήτων

Πρόταση Ανάπλασης του ΟΛΠ

Νικήτρια πρόταση για το νέο αρχαιολογικό μουσείο

18

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

Προτάσεις ανάπλασης για την ΒΙ.ΠΕ.

Ιδιοκτησιακό καθεστώς

Αυτή η μελέτη εκπονήθηκε για το δήμο Δραπετσώνας - Κερατσινίου. Ορίζονται περιοχές αμιγούς κατοικίας στις οποίες επιτρέπονται εμπορικές χρήσεις, περιοχές γενικής κατοικίας, κεντρικών λειτουργιών, όπου επιτρέπονται χρήσεις γραφείων, τραπεζών, κοινωφελών οργανισμών διοίκησης, εμπορικών καταστημάτων και ξενοδοχείων, κέντρων διασκέδασης και αναψυχής και χώροι συνάθροισης κοινού. Επίσης, ορίζονται ως κοινόχρηστες και κοινωφελείς οι χρήσεις πλατείας, χώρων πρασίνου, παιδικών χαρών, νηπιαγωγείου, δημοτικού σχολείου, γυμνασίου - λυκείου, βρεφονηπιού σταθμού, αθλητισμού, πεζοδρόμων και χώρου στάθμευσης. Πρόταση Κλουτσινιώτη Μεσερέ

02 Πολεοδομική Ανάλυση

19

Πρόταση Παπαγιάννης και Α.Ε.

Αυτή η μελέτη εκπονήθηκε για την Εθνική Τράπεζα Ελλάδας. Στόχος σε τοπικό επίπεδο είναι η ενίσχυση του οικονομικού δυναμισμού του Πειραιά ως διεθνούς ναυτιλιακού κέντρου, η παροχή διεξόδου προς τη θάλασσα και η αύξηση της ποιοτικής απασχόλησης. Προβλέπεται επιχειτηματικό κέντρο προσανατολισμένο στη ναυτιλία, ορίζονται περιοχές αμιγούς κατοικίας, λιανικού εμπορίου, εστίασης και αναψυχής, τουρισμού, κοινωφελών δραστηριοτήτων, πολιτισμού, εκπαίδευσης, αθλητισμού. Προτείνονται δύο μουσεία για τη σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα και για τη συμβολή των Μικρασιατών στην ανάπτυξη του Πειραιά, ένα κέντρο υποβρύχιας φύσης και πολιτισμού και ένα κολέγη για ναυτιλιακές σπουδές.

20

Η πρόταση της DielpisFormula1 για την υλοποίηση της πίστας Formula1 στην περιοχή των λιπασμάτων

Η πίστα θα χρησιμοποιεί κατά 70% το υπάρχον οδικό δίκτυο και κατά 30% καινούριο οδικό δίκτυο κατασκευασμένο για αυτή την περίπτωση.

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

Εναλλακτικές προτάσεις για τη Δραπετσώνα κινητοποιήσεις κατοίκων 1. ‘πρωτοβουλία πολιτών για την ανάπλαση στη Δραπετσώνα’ προβληματισμός σε σχέση με το μέλλον της περιοχής αίτημα: ανάπλαση που να στηρίζεται στον αθλητισμό, πολιτισμό, αναψυχή και κατοικία, μη οχλούσες επιχειρηματικές χρήσεις, δημόσιο πράσινο, προστασία φυσικού τοπίου 2. ‘πρωτοβουλία αγώνα για ενιαίο άλσος’ πλήρης αντιπαράθεση με την ανάπλαση, προβληματισμοί σε σχέση με την πιθανότητα gentrification αίτημα: άλσος, ελεύθερη πρόσβαση στη θάλασσα, καμία επιχειρηματική δραστηριότητα

ερευνητικό πρόγραμμα Ε.Μ.Π. - ‘ανώνυμη εταιρεία χημικών προιόντων και λιπασμάτων παρελθόν και μέλλον ενός βιομηχανικού συγκροτήματος επανάχρηση 67 μονάδων συνολικής έκτασης 102.000 τ.μ. διατήρηση των βιομηχανικών κτιρίων του συγκροτήματος αξιοποίηση του 70% του σωζόμενου δυναμικού σε κτίρια και εξοπλισμό δημιουργία μεσογειακού κέντρου τεχνών και επιστημών

02 Πολεοδομική Ανάλυση

21

Χάρτες Ανάλυσης Περιοχής

Μελετώντας την περιοχή, διαπιστώνεται ότι υπάρχουν τρεις πιθανές θέσεις για την χωροθέτηση του μουσείου. Η θέση α, δηλαδή η περιοχή που ονομάζεται Καστράκι και βρίσκεται πλησίον των ανενεργών γραμμών του ΟΣΕ, και πολύ κοντά στο μελλοντικό αρχαιολογικό μουσείο και στο μουσείου ρεμπέτικου τραγουδιού. Η θέση β, δηλαδή η αδόμητη έκταση πλησίον της πυροσβεστικής Η θέση γ, δηλαδή η θέση που προτείνεται από το σχέδιο ανάπλασης του ΟΛΠ (επανάχρηση κτιρίου και επαναλειτουργία ως μουσείο μεταναστών). Προκειμένου να επιλεχθεί η κατάλληλη θέση, παρατίθενται οι παρακάτω χάρτες στους οποίους απεικονίζονται βασικά στοιχεία της περιοχής, όπως η μορφολογία εδάφους και η σχέση με τη θάλασσα, οι οδικοί άξονες και τα μμμ, οι αδόμητοι χώροι και οι χώροι πρασίνου, οι χρήσεις, τα τοπόσημα και οι προσφυγικές η εργατικές συνοικίες.

22

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

02 Πολεοδομική Ανάλυση

23

Πιθανές θέσεις χωροθέτησης του μουσείου

Έπειτα από τη μελέτη αυτή, η καταλληλότερη θέση είναι η περιοχή του καστρακίου (θέση α), καθώς συγκεντρώνει τα περισσότερα πλεονεκτήματα. Γειτνιάζει με τον οικισμό ενώ συγχρόνως είναι κοντά και στο λιμάνι. Είναι εύκολα προσβάσιμη τόσο οδικώς όσο και με τα ΜΜΜ. Αντίθετα, η θέση β δεν είναι τόσο εύκολα προσβάσιμη για έναν χώρο που θα λάβει υπερτοπική χρήση, όπως το μουσείο. Σε αυτή τη θέση θα ήταν ιδανικότερη μία χρήση τοπικής σημασίας. Η θέση γ, δηλαδή αυτή που προτείνεται στο σχέδιο ανάπλασης, θεωρείται δυσμενέστερη γιατί είναι πλήρως αποκομμένη από την πόλη, τον προσφυγικό οικισμό και δύσκολα προσβάσιμη. Αυτό οφείλεται στη θέση της και στην μορφολογία του εδάφους˙ λόγω της υψομετρικής διαφοράς, ο οικισμός είναι πολύ πιο ψηλά από το λιμάνι και τη θέση γ με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η άμεση σύνδεσή τους.

24

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

02 Πολεοδομική Ανάλυση

25

26

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

03

Κεντρική Ιδέα

θεωρητική προσέγγιση Όπως ήδη αναφέρθηκε στόχος του μουσείου είναι να καλύπτει τρεις βασικές λειτουργίες: την έρευνα, τη βασική έκθεση και τη διάδραση. Αυτά τα τρία μέρη αντιστοιχούν σε τρεις βασικές έννοιες με τις οποίες επιλέγω να συνδέσω το μουσείο μου, και αυτές είναι η ιστορία, η μνήμη και η ενσυνείδηση. Η ιστορία είναι η εκλογικευμένη ανασυγκρότηση του παρελθόντος. Μια αναλυτική και κατά το δυνατότερο αντικειμενική καταγραφή γεγονότων, πράξεων, σκέψεων, αιτιών και αφορμών, αλλά και του συνολικού πλαισίου που οδήγησε στα γεγονότα αυτά. Η ιστορία κατά κάποιο τρόπο είναι ένα ημερολόγιο. Παράλληλα όμως με αυτή τη χρονική ακρίβεια και την πλήρη καταγραφή, η ιστορία οφείλει να φανερώνει την αχρονικότητα του κάθε γεγονότος αφού αυτό δεν είναι περιορισμένο σε αυστηρά χρονικά πλαίσια και πάντα συνδέεται ή επηρεάζει και επηρεάζεται από άλλα προγενέστερα ή μεταγενέστερα. Το μουσείο κατά τη γνώμη μου οφείλει να καλύπτει αυτή την πλήρη καταγραφή, καθώς δεν απευθύνεται μόνο στον επισκέπτη αλλά και στον ερευνητή. Σε αντίθεση με την ιστορία, η μνήμη είναι μία πολύ πιο προσωπική διαδικασία, η οποία χαρακτηρίζεται από υποκειμενικότητα, και σε ορισμένες περιπτώσεις, συναισθηματισμό. Συνδέεται με έννοιες όπως η τυχαιότητα και η χρονική αταξία. Πιο συγκεκριμένα, η μνήμη είναι μία λειτουργία του ανθρώπινου νου, αφετηρία της οποίας αποτελεί από τη μία η εγγραφή των βιωμάτων, των ιχνών, των αποτυπωμάτων και από την άλλη το ερέθισμα που θα φέρει στην επιφάνεια αυτό το ίχνος που έχει καταγραφεί στο ασυνείδητο. Ο Πλάτων παρομοιάζει την ανθρώπινη ψυχή με ένα κέρινο εκμαγείο, πάνω στο οποίο αποτυπώνεται κάθε εμπειρία που την συγκινεί. ‘’Ας πούμε πως είναι δώρο της μητέρας Μουσών, της Μνημοσύνης και πως πάνω σε τούτο αποτυπώνεται ότι θελήσουμε ν’ απομνημονεύσουμε απ ‘όσα τυχόν δούμε ή ακούσουμε ή καταλάβουμε οι ίδιοι, προσφέροντας ότι αντιλαμβανόμαστε ή εννοούμε, σαν ν’ αφήναμε πάνω του το αποτύπωμα δαχτυλιδιών. Όποιο λοιπόν αποτυπωθεί, το απομνημονεύουμε και το γνωρίζουμε όσο διατηρείται η εικόνα του· όποιο τυχόν σβήσει ή δεν σταθεί δυνατό ν’ αποτυπωθεί, το λησμονούμε και δεν το γνωρίζουμε.’’1 Ενδιαφέρον έχει και η προσέγγιση της ψυχαναλυτικής θεώρησης σχετικά με αυτή τη διαδικασία της μνήμης ως λήψη του ερεθίσματος και καταγραφής του αποτυπώματος. Για τον Freud, το ψυχικό μας σύστημα είναι ένα όργανο, ένα μηχανισμός που αποτελείται από διαφορετικά μέρη (υποστάσεις ή συστήματα): από τη μία βρίσκεται το αισθητήριο σύστημα, το σύστημα δηλαδή που δέχεται όλες αυτές τις αντιλήψεις, και από την άλλη το κινητήριο σύστημα, που περιλαμβάνει όλες τις διαδικασίες κινητικότητας που έπονται της καταγραφής. Το αισθητήριο σύστημα υποδιαιρείται σε δύο συστήματα· ένα επιφανειακό που συλλέγει τα ερεθίσματα και ένα άλλο που αποθηκεύει τα ίχνη που αφήνουν τα βιώματα. Αυτά τα ίχνη του αυθεντικού βιώματος είναι ουσιαστικά οι αναμνήσεις.

1. Πλάτων, 1992 , Θεαίτητος ή περί επιστήμης, σελ. 227 03 Κεντρική Ιδέα

…οι αναμνήσεις μας, συμπεριλαμβανομένων κι εκείνων που είναι βαθύτερα χαραγμένες μέσα μας, είναι από τη φύση τους ασυνείδητες. Μπορούν να γίνουν συνειδητές αλλά δεν θα μπορούσαμε να αμφιβάλουμε πως όλη τους τη δραστηριότητα την αναπτύσσουν στην ασυνείδητη κατάσταση. 2 Οι αναμνήσεις επομένως αποθηκεύονται στο ασυνείδητο και από εκεί ανακαλούνται ηθελημένα ή αθέλητα. Η ανά – μνηση λοιπόν δεν είναι τίποτε άλλο από την ανά-κληση του ίχνους, την ανα-δόμηση του παρελθόντος. Αυτή τη διαδικασία μπορεί να την ξεκινήσει συνειδητά ο ανθρώπινος νους, στην περίπτωση που προσπαθεί να θυμηθεί κανείς κάτι ή να αρχίσει τελείως ασυνείδητα. Πρόκειται για την περίπτωση της αθέλητης μνήμης, κατά την οποία ένα άξαφνο ερέθισμα που γίνεται αντιληπτό από τις αισθήσεις, επαναφέρει αναπάντεχα μία ανάμνηση από το ασυνείδητο ακόμη και αν δεν υπάρχει καμία λογική συνέχεια σε αυτή την ανάκληση. Ωστόσο, η ανάμνηση δεν είναι σε καμία περίπτωση η αναβίωση του αυθεντικού βιώματος ή του παρελθοντικού γεγονότος. Έχει τη δική της αυτοτέλεια, μία δική της τάξη και οργάνωση, άλλες εικόνες και άλλα συναισθήματα σε σχέση με το πρωταρχικό βίωμα. Η ανάμνηση δεν είναι μία παρελθοντική εμπειρία. Είναι μία ταυτόχρονη παροντική εμπειρία· ταυτόχρονη ως προς τη φωτογραφική αντίληψη του παρόντος. Δεν υπάρχει κάποια τάξη, παρά μόνο ασυνείδητοι συσχετισμοί ιχνών· μια τυχαιότητα. Ασύνδετες αναμνήσεις συσχετίζονται και έρχονται στο φως. Πρόκειται ουσιαστικά για μία παιγνιώδη διαδικασία· μια τυχαία περιπλάνηση στο λαβύρινθο της μνήμης. Αυτές οι διαδρομές δεν είναι γραμμικές και διαδοχικές αλλά αναλογικές και συνδυαστικές. Με αυτό τον τρόπο εισερχόμαστε σε αυτή τη δεύτερη παράλληλη πραγματικότητα. Εν κατακλείδι, θα μπορούσαμε να περιγράψουμε τη μνήμη ως τη διαδικασία της συλλογής των βιωμάτων, της εγγραφής τους και της μετέπειτα ανάκλησής τους. Το προϊόν αυτής της διαδικασίας είναι η ανάμνηση. Εφόσον όμως, η μνήμη είναι μία προσωπική διαδικασία, εμποτισμένη από υποκειμενικότητα, συναισθηματισμό, τυχαιότητα, φαντασία και παιγνιώδεις διατάξεις, τι συμβαίνει με την περίπτωση της συλλογικής μνήμης; Η κατασκευασμένη κοινωνικά μνήμη διαφέρει πολύ από την ατομική μνήμη. Συνήθως δεν χαρακτηρίζεται από τα παραπάνω στοιχεία (φαντασία, τυχαιότητα, συναισθηματισμός) αλλά αντίθετα γίνεται επιφανειακή και μονοδιάστατη.Η συλλογική μνήμη τείνει να χάσει το ουσιαστικό περιεχόμενο της λειτουργίας της μνήμης και να μετατραπεί εν τέλει σε επαναλήψιμο στερεότυπο. Πράγματι, επαναλήψιμες διαδικασίες και στείροι εορτασμοί χρησιμοποιούνται προκειμένου να ενισχυθεί η συλλογική μνήμη χωρίς νόημα. Η συλλογική μνήμη ως κοινωνικά κατασκευασμένο στερεότυπο αναπαράγεται αφαιρώντας την ευκαιρία της περιπλάνησης και της αναζήτησης.

2.

Φρόυντ,

1968,

Άπαντα:

η

ερμηνευτική

των

ονείρων,

τόμος

10,

σελ.410

31

Στόχος του μουσείου, επομένως, είναι να δώσει τα κατάλληλα κίνητρα για μία ουσιαστική και εποικοδομητική διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης στη βάση της παιγνιώδης φύσης της. Έτσι, το μουσείο αφ’ ενός συμπυκνώνει όλα αυτά τα ιστορικά θραύσματα και τα αναπαράγει με πληρότητα και αντικειμενικότητα και αφετέρου παρέχει τα ερεθίσματα προκειμένου να αφυπνίσει όλες αυτές τις διαδικασίες της μνήμης ούτως ώστε να αποκτηθεί μία προσωπική εκδοχή του συλλογικού· μία ‘προσωπική συλλογική μνήμη’ Το κομμάτι της ιστορίας μεταφράζεται στο μουσείο με το ‘αρχείο’, όπου συλλέγονται μαρτυρίες, κείμενα, εικόνες, ψηφιακό υλικό, αλλά και ένα αρχείο καταγραφής των προσφύγων (του παρελθόντος και του παρόντος) και των βιωμάτων τους. Το αρχείο είναι ανοιχτό σε οποιονδήποτε επιθυμεί να έχει πρόσβαση. Μέσα από το ψηφιακό υλικό δίνεται αφενός η δυνατότητα διάχυσης της πληροφορίας και αφετέρου η σύνδεση με άλλους χώρους που φιλοξενούν αντίστοιχο υλικό, όπως το κέντρο μικρασιατικών σπουδών, το ίδρυμα μείζονος ελληνισμού, διάφορες μκο κλπ… Η μνήμη εκφράζεται χωρικά με την ‘αφήγηση’, μία πορεία κατά την οποία ο επισκέπτης λαμβάνει τα ‘ίχνη’ τα οποία θα τα συσχετίσει με τον δικό του τρόπο, δημιουργώντας την δική του αναπαράσταση του παρελθόντος, την δική του συλλογική μνήμη.

32

Τα ίχνη αυτά δημιουργούνται μέσα από την πρόκληση ορισμένων ερεθισμάτων, τα οποία επιτυγχάνονται με ποικίλα εκφραστικά μέσα: κατά βάση το έκθεμα, και στη συνέχεια οι αρχιτεκτονικές ποιότητες, αρχιτεκτονικά στοιχεία κλπ. Τα ίχνη είναι ουσιαστικά ένας συνδυασμός μεταξύ εκθέματος είτε απτού και αναπαραστατικού είτε έμμεσου και μεταφορικού καθώς και των συμβολισμών του ίδιου του χώρου. Η αφήγηση επομένως σε αντίθεση με το αρχείο έμπεριέχει ως ένα βαθμό την υποκειμενικότητα. Στην προσπάθεια μου να οργανώσω τα μέρη της αφήγησης συγκέντρωσα διάφορες μαρτυρίες τις οποίες προσπάθησα να ομαδοποιήσω ή να κατηγοριοποιήσω. Το διάγραμμα που ακολουθεί αποτελεί απόρροια μίας προσωπικής ερμηνείας και μετάφοράς αυτών που διάβασα. Έτσι, εντόπισα τα παρακάτω στάδια, τα οποία διακρίνονται σε δύο επίπεδα: από τη μία εκείνα που αφορούν το φυσικό κίνδυνο και το ζήτημα επιβίωσης που έχει να αντιμετωπίσει, και από την άλλη εκείνα που αφορούν την ψυχική διαταραχή που βιώνει και συνδέονται με την βίαιη απώλεια της πατρίδας, τη ρήξη με το παρελθόν και τη συνέχεια, τη μνήμη αλλά και την απώλεια όλων αυτών των στοιχείων που αποτελούν για τον άνθρωπο τα μέσα αυτοπροσδιορισμού και συγκρότησης της ταυτότητάς του.

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

Τα βασικά μέρη της αφήγησης είναι τα εξής: 1. μύηση σε αυτή την ταυτόχρονη παροντική εμπειρία της μνήμης 2. ηρεμία 3. απειλή αυξανόμενος κίνδυνος φόβος: η άλλοτε οικεία πατρίδα γίνεται ανοίκεια· απειλή – κατατρεγμός προσπάθεια διαφυγής 4. Θάνατος Ή 5. Εξορία: ανακούφιση αλλά όχι λύτρωση Ο πρόσφυγας αισθάνεται σίγουρα ανακούφιση… έχει ξεφύγει από τον κίνδυνο. Ωστόσο και στο νέο τόπο αντιμετωπίζει ποικίλα προβλήματα τόσο σε φυσικό επίπεδο (ανέχεια, έλλειψη στέγης κλπ) όσο και σε ψυχολογικό, απομόνωση, μοναξιά ρατσισμός. Έτσι κατά τη γνώμη μου απαιτείται μία ολόκληρη διαδικασία προσαρμογής και πένθους για την απωλεια.

6. Πένθος Ας αναφέρω λίγο περισσότερα πράγματα από τη θεωρητική μου προσέγγιση για να εξηγήσω το στάδιο αυτό. Για τον Freud, το πένθος ορίζεται ως μία φυσική αντίδραση στην απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου, ή στην απώλεια μίας αφηρημένης έννοιας, της πατρίδας της ελευθερίας, ενός ιδανικού.1

Ως libido ορίζεται η ενέργεια των ενστίκτων που μπορούν να συνδεθούν με τον όρο αγάπη (love). Κατά τη διαδικασία του πένθους, η libido καλείται να αποκοπεί από το αντικείμενο του πόθου της. Χρειάζεται ιδιαίτερη προσπάθεια και χρόνο ώστε να αποκοπεί η libido από κάθε ανάμνηση που συνδέεται με το αντικείμενο του πόθου, ειδικά εφόσον κατά τη διάρκεια του πένθους οι αναμνήσεις υπερ-ενεργοποιούνται. Η διαδικασία του πένθους δε θεωρείται παθολογική κατάσταση·είναι αντίθετα φυσιολογική και απαραίτητη προκειμένου το άτομο να αποστασιοποιηθεί από την αρνητική εμπειρία, να μπορέσει να την εναποθέσει στο παρελθόν και να προχωρήσει προς το μέλλον. Το πένθος στην περίπτωση του πρόσφυγα, συνδέεται με την οριστική απώλεια της πατρίδας, τη ρήξη με τη συνέχεια και το παρελθόν. Έτσι ακόμη και όταν σταματά να απειλείται, ακόμη και όταν λύσει τα προβλήματα επιβίωσης που έχει να αντιμετωπίσει, συνεχίζει να βιώνει συναισθήματα παραίτησης, μοναξιάς, ματαίωσης, μέχρις ότου ολοκληρωθεί το πένθος. Με αυτή τη διαδικασία καλείται να απεγκλωβιστεί από το παρελθόν και να τοποθετήσει τα γεγονότα στη σωστή χρονική διάσταση.

7.Κήπος της θεραπείας Στο τέλος της αφήγησης ο επισκέπτης βιώνει εν τέλει τη λύτρωση. Επανέρχεται και πάλι στο παρόν…

1. Freud, 1917, MourningandMelancholia, σελ. 242

03 Κεντρική Ιδέα

33

Όπως και στην περίπτωση της μνήμης, έτσι και το πένθος μπορεί να βιώνεται σε ατομικό επίπεδο αλλά και συλλογικά. Γεγονότα που συνδέονται με τη βία και το θάνατο, όπως μία γενοκτονία, ένας διωγμός, ένας πόλεμος μπορούν να προκαλέσουν τραύμα στη συλλογική μνήμη. Συλλογικό τραύμα. Κατ’ αντιστοιχία, το πένθος σε αυτή την περίπτωση είναι η διαχείριση του συλλογικού τραύματος και η αποδέσμευση από το τραυματικό γεγονός, προκειμένου να επιτευχθεί η επανέναρξη της κοινωνικής δραστηριότητας. Το πένθος, ουσιαστικά, είναι μία συμβολική τελετουργία ταφής για την κοινωνία, με στόχο αφενός να αποδοθεί η ανάλογη τιμή στα θύματα και αφετέρου να ξεπεραστεί το συλλογικό τραύμα. Επομένως, το μουσείο ως μνημείο, εκτός από το να προωθεί τη διαφύλαξη της ιστορικής αξίας και συνέχειας και της συλλογικής μνήμης, αποτελεί και τον χώρο που εκφράζει αυτή τη διαδικασία του πένθους. Ένα μουσείο προσφυγικής μνήμης, επομένως, οφείλει να συμπυκνώνει την ιστορική αλήθεια σχετικά με το προσφυγικό ζήτημα αλλά και να προστατεύσει τη συλλογική μνήμη ενάντια στην απειλή της λήθης. Μόνο παρουσιάζοντας με αντικειμενικότητα την ιστορία και διαφυλάσσοντας τη μνήμη μπορεί να επιτευχθεί η ‘διδαχή’ δηλαδή η κατανόηση του παρελθόντος και ο επαναπροσδιορισμός του τρόπου που αντίστοιχες καταστάσεις αντιμετωπίζονται στο παρόν και στο μέλλον (σύγχρονο προσφυγικό ζήτημα).

34

Επιπλέον οφείλει να καλλιεργεί την ενσαυναίσθηση ώστε να έχει αντίκτυπο όλη αυτή η εμπειρία στην κοινωνία. Αν το αρχείο αποτελεί για το μουσείο τη χωρική έκφραση της ιστορίας και η αφήγηση ταυτίζεται με τη μνήμη, τότε η ενσυναίσθηση ενυπάρχει και στις δύο ενότητες αλλά εκφράζεται και ξεχωριστά με τη δημιουργία ενός χώρου που δίνει την ευκαιρία για επαφή μεταξύ επισκεπτών και μεταναστών. Είναι ο χώρος του μουσείου που μπορεί να φιλοξενεί εργαστήρια και σεμινάρια παραγωγής τοπικών προιόντων από τις χώρες καταγωγής των προσφύγων ή ακόμη να φιλοξενεί συζητήσεις στο πλαίσιο συνεργασίας με το Human Library. Η Ζωντανή Βιβλιοθήκη αντιστρέφει την ιδέα μιας παραδοσιακής βιβλιοθήκης, προσφέροντας για δανεισμό ανθρώπους και όχι βιβλία. Η καινοτόμος αυτή ιδέα δίνει την ευκαιρία σε ανθρώπους από διαφορετικές προελεύσεις να μοιραστούν τις εμπειρίες τους με «αναγνώστες» που ενδιαφέρονται να επικοινωνήσουν με την ποικιλομορφία. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία οργανώνεται το κτιριολογικό πρόγραμμα το οποίο παρουσιάζεται αναλυτικά εδώ…..

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

συνθετικές αρχές Μία από τις βασικές συνθετικές αρχές είναι η προσπάθεια όλα αυτοί οι χώροι να συνδυαστούν και να οργανωθούν με τέτοιο τρόπο ώστε όχι μόνο να λειτουργεί το μουσείο σωστά αλλά ταυτόχρονα να μη χαθεί η ροικότητα της αφήγησης. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη διάρθρωση του αρχιτεκτονικού χώρου ώστε η περιήγηση να γίνεται ομαλά και αβίαστα όπως ακριβώς συμβαίνει με την αφήγηση ή τη ροή που ο λόγος έχει. Έτσι, η σύνθεση δανείζεται αρκετά στοιχεία από την αφήγηση, από τη δομή (πρόλογος, κυρίως δομή και επίλογος) και τα εκφραστικά της μέσα, όπως για παράδειγμα τις έννοιες της προοικονομίας και της αναδρομής. Ο τρόπος που αυτά τα στοιχεία εφαρμόζονται στη σύνθεση θα αναλυθούν στη συνέχεια. Η δεύτερη βασική συνθετική αρχή είναι η ίδια η δομή του μουσείου που δεν μπορεί να είναι τυχαία αλλά να συμβάλλει και αυτή με τη σειρά της στην ένταση που επιδιώκεται να δοθεί από το χώρο. Στην προσπάθεια της σύνθεσης όλων αυτών των διαφορετικών χώρων με τα διαφορετικά χαρακτηριστικά και τους διαφορετικούς συμβολισμούς, ένα από τα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπισθεί ήταν ο κίνδυνος για τη δημιουργία επιμέρους χώρων στη λογική των μονταρισμένων σκηνών, χώρων δηλαδή χωρίς καμία συνέχεια και συνάφεια μεταξύ τους. Αν φανταστώ τη μνήμη χωρικά, οδηγούμαι σε ένα χώρο δαιδαλώδη, με πολλαπλές πιθανές διαδρομές, αταξία, μη γραμμικότητα· έναν λαβύρινθο. Πράγματι, ο λαβύρινθος παραπέμπει στις δαιδαλώδεις διατάξεις της μνήμης, στην τυχαιότητα που την χαρακτηρίζει και στην παιγνιώδη φύση της. Αλλά και αντίστροφα, ο λαβύρινθος υπονομεύει και προκαλεί τη μνήμη. Την καλεί να είναι διαρκώς σε εγρήγορση. Την υπερ-ενεργοποιεί. Ο λαβύρινθος όμως ταυτίζεται και με άλλες έννοιες: τον αποπροσανατολισμό, το αδιέξοδο, το αίνιγμα, τον εγκλωβισμό, στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις φάσεις που περνά ο πρόσφυγας καθώς περιπλανάται. Κατά τη γνώμη μου, ο λαβύρινθος είναι ο κατεξοχήν ανοίκειος χώρος δανειζομενη τη φρουδική προσέγγιση. Ανοίκειος νοείται ο χώρος ο μη οικείος που ενδεχομένως να μπορεί να προκαλέσε στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό δυσάρεστα συναισθήματα, άγχος κλπ.. Ο Freud αναλύει πολλές πηγές του ανοίκειου, μία από τις οποίες είναι ο ανοίκειος φόβος που προκαλεί η επάνοδος του ομοίου. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που δίνει: Κάποτε, ένα ζεστό απόγευμα του καλοκαιριού, περπατώντας σε μια ιταλική πολίχνη, σε άδειους δρόμους που δε γνώριζα, κατέληξα σε μια γειτονιά όπου τα φτιασιδωμένα πρόσωπα των γυναικών στα παράθυρα δεν άφηναν πολλές αμφιβολίες για τον χαρακτήρα της. Έσπευσα να απομακρυνθώ, στρίβοντας στην πρώτη διασταύρωση. Όμως, μετά από μια σύντομη, προφανώς τυχαία, περιπλάνηση, βρέθηκα πάλι ξαφνικά στο ίδιο στενό δρομάκι, όπου βεβαίως άρχισαν να με κοιτούν περίεργα, κι ύστερα πάλι, η εσπευσμένη αποχώρηση μου με έφερε ξανά, μετά από νέες περιπλανήσεις, για Τρίτη φορά, στο ίδιο μέρος. Τότε πια με κατέλαβε ένα συναίσθημα που μόνο ως ανοίκειο μπορώ να περιγράψω, κι αισθάνθηκα μεγάλη ανακούφιση όταν αποφάσισα να παραιτηθώ από νέους διερευνητικούς κύκλους και ξαναβρέθηκα στην πλατεία απ’ όπου είχα ξεκινήσει τον περίπατό μου.1

Ο λαβύρινθος εκφράζει ακριβώς αυτό· έναν χώρο στον οποίο αποπροσανατολίζεσαι, αδυνατείς να ξεφύγεις και χάνεσαι στην επαναληψιμότητά και στον κατακερματισμό του. Μελετήθηκαν ποικίλες πιθανές διατάξεις του λαβυρίνθου και τελικά επιλέγεται αυτή αφενός λόγω της κεντρικότητας στην οποία τοποθετείται ο πιο δραματικός χώρος και αφετέρου λόγω της πολύ πιο ενδιαφέρουσας και πιο αποπροσανατολιστικής κίνησης. Επιπλέον έχει ενδιαφέρον ο λαβύρινθος να έχει ένα σημείο κορύφωσης το οποίο συναντάται στο μέσον της διαδρομής. Ο λαβύρινθος πέρα από τους συμβολισμούς και την ένταση που προσδίδει, αποτέλεσε το ενοποιητικό εργαλείο της σύνθεσης και των επιμέρους χώρων. Άλλο ένα σημαντικό στοιχείο είναι ο συνδυασμός του λαβυρίνθου με δύο βασικούς άξονες που ταυτίζονται με χαράξεις οι οποίες λαμβάνονται από την ευρύτερη περιοχή, όπως αυτές του δρόμου και των σιδηροδρομικών γραμμών. Έτσι, η είσοδος του μουσείου αποτελεί συνέχεια της κίνησης από το δρόμο η οποία καταλήγει σταδιακά σε αυτή την πύκνωση των τοιχίων και αντίστροφα η έξοδος δίνει μία κατεύθυνση και πάλι προς την πόλη μέσα από το φίλτρο του κήπου. Επιπλέον αυτή η σταδιακή πύκνωση και στη συνέχεια η αραίωση και πάλι, δίνει μία ροή και μία ήπια μετάβαση ή καλύτερα μύηση. Θα έλεγα ότι αυτή η διαβάθμιση στην πυκνότητα συμπυκνώνει τη δομή της αφήγησης που νωρίτερα ανέφερα. Μύηση – εισαγωγή, κυρίως δομή, επάνοδος – επίλογος. Πιο συγκεκριμένα, κατά την κάθοδο, την εισαγωγή δηλαδή, αποκαλύπτεται ο πρώτος χώρος του μουσείου που κατατοπίζει τον επισκέπτη, στο κυρίως μέρος βρίσκεται η έκθεση ενώ στον επίλογο υπάρχει και μία αναδρομή σε ότι είδε αλλά και η καλλιέργεια της ενσυνείδησης με την τοποθέτηση των χώρων που φιλοξενούν αυτή την αλληλεπίδραση μεταξύ μεταναστών και επισκεπτών του μουσείου. Επιπλέον η ίδια η διαδικασία της καθόδου, πέρα από το συμβολισμό της μύησης στην ταυτόχρονη παρελθοντική εμπειρία, περιέχει και κάτι το ανοίκειο. Αυτή η είσοδος στα έγκατα της γης μπορεί να ταυτιστεί με συναισθήματα απόγνωσης, άγχους, φόβου. Αντίστοιχα, η άνοδος περιέχει κάτι το λυτρωτικό ως έξοδος από τον ανοίκειο χώρο.

1. Freud, 2009, το ανοίκειο, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, σελ. 41-42 36

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

Βασική αρχή του σχεδιασμού ήταν η ομαλή συνέχεια μεταξύ του μουσείου και της πόλης. Έτσι, ήταν σκόπιμο η διαδικασία της κατάβασης - μύησης να αποτελεί συνέχεια του κεντρικού οδικού άξονα, από τον οποίο γίνεται και η πρόσβαση στο κτίριο. Αυτή η χάραξη δημιουργεί στη συνέχεια τη σπείρα, με την πύκνωση των τοιχείων. Η σπείρα καταλήγει σε έναν ακόμη άξονα, παράλληλα με τις γραμμές του τρένου που στρέφει τον επισκέπτη και πάλι στην πόλη και στο μουσείο ρεμπέτικου τραγουδιού που ακολουθεί. Αυτός ο άξονας ταυτίζεται με την άνοδο και την επαναφορά του επισκέπτη στο αστικό τοπίο και στην πραγματικότητα. Στη συνέχεια μελετήθηκαν ποικίλες μορφές της πύκνωσης και του λαβυρίνθου παράλληλα με το σχεδιασμό των επιμέρους χώρων που θα αναλυθεί στη συνέχεια.

Λαβύρινθος: αδιέξοδο-αποπροσαντολισμός-τυχαιότητα-επανάληψη-ανοίκειο Λαβύρινθος: παιγνιώδης εμπειρία, χωρική έκφραση - μνήμη Λαβύρινθος : ενοποιητικό στοιχείο σύνθεσης, συνοχή επιμέρους χώρων

03 Κεντρική Ιδέα

Βασικό στοιχείο της σύνθεσης είναι η προσπάθεια να συνδυαστεί η ιδιαίτερη μορφή του λαβυρίνθου με τους υπόλοιπους λειτουργικούς και συμπληρωματικούς χώρους της έκθεσης, δηλαδή το αρχείο και τα εργαστήρια. Το αρχείο, ως το πιο κατατοπιστικό και πληροφοριακό τμήμα του μουσείου, επιλέγεται να τοποθετηθεί στην αρχή, ούτως ώστε να ενημερώσει τον επισκέπτη πριν μπει στην έκεθεση, και παράλληλα να δώσει ένα μεγαλύτερο ενδιαφέρον στην κατάβαση, προκειμένου να μη γίνεται μονότονη. Αντίστοιχα τα εργαστηρια, δηλαδή ο διευρυμένος χώρος του καφέ που θα φιλοξενούνται όλες οι δράσεις σχετικά με την αλληλεπίδραση Ελλήνων και μεταναστών ή προσφύγων, συναντάται στο τέλος της πορείας, μετά την έκθεση που έχει ευαισθητοποιήση τιν επισκέπτη. Αντίστοιχα όπως και στην κάθοδο, κατά την άνοδο και έξοδο από το “λαβύρινθο” ο επισκέπτης περνά από τα εργαστήρια, όπου και βρίσκεται το τέλος της πορείας.

προέκταση έκθεσης - αδιέξοδα

• Το

αρχείο

και

τα

εργαστήρια

τοποθετούνται κατά τη κάθοδο και την άνοδο αντίστοιχα • προσδίδουν ενδιαφέρον στην πορεία • μη μονότονη άνοδος και κάθοδος

προέκταση έκθεσης - αδιέξοδα

37

αναφορές: έργα που τροφοδότησαν το σχεδιασμό

The Danteum of Giuseppe Terragni, 1938

Jewish Museum Berlin, Libeskind, 2001

Walter Benjamin Memorial – Portbou, Spain, Dani Karavanhe

38

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

Paintings of Giorgio de Chirico

The Brion Cemetery, in Italy, Carlo Scarpa, 2001

Water Temple, Tadao Ando, 1991

03 Κεντρική Ιδέα

39

εκφραστικά μέσα : χαρακτηριστικά χώρου + έκθεμα εργαλείο 1. πίνακας Η μελέτη όλων αυτών των στοιχείων σχετικά με τη μνήμη αλλά και το ανοίκειο αποτελεί την αφετηρία για τη σκέψη και το σχεδιασμό του μουσείου και των επιμέρους χώρων της αφήγησης. Εκτός από την ιδέα του λαβύρινθου που αποτελεί το βασικό αρχέτυπο στο οποίο θα στηριχτεί ο σχεδιασμός, τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιούνται είναι ποικίλα.

40

Δίπολα όπως: κατάβαση- ανάβαση, σκοτάδι- φως, ένταση ήχου-σιωπή, τρεχούμενο νερό- ήρεμο νερό, διακυμάνσεις στο ύψος και στο πλάτος του χώρου, δυσκολία στην προσπέλαση- εμπόδια, κίνηση- στάση, επαναληψιμότητα των στοιχείων του χώρου ή ακόμη και των αισθήσεων…. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα παραπάνω χαρακτηριστικά συνδυασμένα με την πορεία της αφήγησης. Με αυτή τη μέθοδο εξετάζονται οι συσχετισμοί μεταξύ των χώρων και η διαβάθμιση της έντασης. Ο επισκέπτης του μουσείου ξεκινώντας από την ηρεμία θα φτάσει σταδιακά στην κορύγωση της αφήγησης και με ήπιο τρόπο θα επιστρέψει και πάλι στην ηρεμία - πραγματικότητα.

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

Παρόλα αυτά, οι συμβολισμοί του χώρου δεν αναιρούν και δεν αντικαθιστούν το έκθεμα, το οποίο έχει ιδιαίτερη σημασία. Ο βασικός ρόλος του εκθέματος είναι καταρχήν να κατατοπίσει και για το λόγο αυτό απαιτείται σε πρώτη φάση ένα έκθεμα άμεσο και απτό, όπως μία φωτογραφία, ένα τεκμήριο ή μία μαρτυρία. Σε δεύτερη φάση το έκθεμα έχει το ρόλο να εξυψώσει πνευματικά τον επισκέπτη˙ το έκθεμα σε αυτή την περίπτωση μπορεί να είναι έμμεσο, αφηρημένο και συμβολικό. Σε αυτό το δεύτερο επίπεδο έρχεται και ο χώρος να προσθέσει και τους δικούς του συμβολισμούς. Αυτά είναι ορισμένα παραδείγματα από εκθέματα που θα μπορούσαν να συνοδεύουν την αφήγηση. Μαρτυρίες, βίντεο, εικόνες, πίνακες, installations, γλυπτά θα εναλλάσονται κατά τη διάρκεια της περιήγησης.

03 Κεντρική Ιδέα

41

Χαρακτηριστικά χώρων αφήγησης εργαλείο 2. λόγος/ αφήγηση

Ο παραπάνω πίνακας καταγράφει τα χαρακτηριστικά των επιμέρους χώρων σε συνδυασμό με τα εκφραστικά μέσα που επιλέχθηκαν και τον μεταξύ τους συσχετισμό. Από αυτό το στάδιο μέχρι το σχεδιασμό των χώρων μεσολαβεί ένα ακόμη βήμα ιδιαίτερα σημαντικό. Ο πίνακας αν και είναι πολύτιμο εργαλείο προκειμένου να επιλεχθούν τα στοιχεία του χώρου διατηρώντας ένα μέτρο, αδυνατεί να προσδώσει στο χώρο τη ροή που οφείλει να έχει με τις ήπιες μεταβάσεις και εντάσεις αντίστοιχα. Έτσι το δεύτερο εργαλείο είναι το κείμενο. Ο λόγος με τη φυσική ροή που έχει μπορεί να ΄δωσει στη σύνθεση την αρετή της συνοχής και την ήπια συνέχεια των χώρων. Τα κείμενα που γράφτηκαν ήταν αρκετά. Κάθε κείμενο εξέλισσε και βελτίωνε το προηγούμενο. Καταγράφω ορισμένα αποσπάσματα από τα στάδια της διαδικασίας ακόμη και αν δεν έχουν απόλυτη συνοχή.

Αρχικά κατεβαίνεις... εισέρχεσαι στο βασικό χώρο της έκθεσης. ΗΡΕΜΙΑ... περιγραφή περισσότερο ιστορική. Προς το τέλος αρχίζεις να αντιλαμβάνεσαι τον κίνδυνο, να ακούς το ΝΕΡΟ ΤΡΕΧΟΥΜΕΝΟ. Η αναστροφή σε οδηγεί σε ένα χώρο αρκετά στενό, πιθανότατα κεκλιμένο επίπεδο. νερό/ένταση πέφτει πάνω σε μέταλλο. ΚΙΔΥΝΟΣ ΑΠΕΙΛΗ... Τα τοιχέια σε ξανά στρέφουν... εισέρχεσαι πλέον στον πυρήνα της σύνθεσης ΘΑΝΑΤΟΣ κενό+ουρανός+νερό οριζόντιο Αυτά είναι τα τρία στοιχεία που συναντάς... δεν υπάρχει κανένα έκθεμα. παραμόνο η σιωπή και ο ουρανός... αρκετά μεγάλο βάθος... Ξαναεισέρχεσαι στο σκοτεινό χώρο... ακολουθεί και πάλι αυτη η επαναλήψιμη σκοτεινή πορεία.... ξαναακούς τον ηχο του νερού.... ΚΙΝΔΥΝΟΣ ακολουθείς τον ήχο... ακολουθεί ανοδική πορεία και στο βάθος το φως. ψευδαίσθηση ότι θα βγεις. Βρίσκεις το γυαλί... γυρνάς πίσω. ίσως να μπορέις να βγαίνεις και έξω... Ακολουθεί η αίθουσα του πένθους. ρυθμικός ήχος σταγόνα που πέφτει. και πάλι σκοτάδι.

Στην αρχή κατεβαίνεις... ΜΥΗΣΗ ΣΠΕΙΡΑ..... εισέρχεσαι σε μία άλλη κατάσταση, στην ταυτόχρονη με το παρόν εμπειρία της ανάμνησης. Διασχίζεις έναν φωτεινό χώρο, χώρο που φωτίζεται από πάνω. ΗΡΕΜΙΑ. (...) ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ. Πλευρικές έξοδοι, παγίδα, αδιέξοδα. (...) αρχίζεις να ακούς το νερό που τρέχει ΚΑΤΑΚΟΡΥΦΟ ΝΕΡΟ=ΚΙΝΔΥΝΟΣ (...) συνεχίζεις την πορεία... οδηγείσαι σε ένα σταυρδρόμι... ΘΑΝΑΤΟΣ Η΄ ΕΞΟΡΙΑ (...) ΘΑΝΑΤΟΣ κεντρικός χώρος... πυρήνας σύνθεσης... οριζόντιο νερό... ΚΕΝΟ + ΟΥΡΑΝΟΣ ο θάνατος ως σιωπή και προσωρινή παύση... ένα απόλυτο κενό... το μόνο που βλέπεις είναι τον ουρανό... (...) ΕΞΟΡΙΑ... πορεία σκοτεινή και στο βάθος φως... τρεχούμενο νερό - σύμβολο κινδύνου... βγαίνεις από τη σκοτεινή πορεία και πάλι στο φως... προσωρινή λύτρωση... ΑΔΙΕΞΟΔΟ αναγκάζεσαι και πάλι να εισέλθεις... Η πορεία προς το φως και τη θάλασσα ανακόπτεται.... (...) ΠΈΝΘΟΣ αποκοπή απο το παρελθόν παπαρούνες (...) Έξοδος στον ΚΗΠΟ... λύτρωση ηρεμία

42

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

καταγεγραμμένες σκέψεις/ιδέες

εργαλείο 3. οπτικοποίηση του λόγου και σχεδιασμός

ΗΡΕΜΙΑ Είναι η αρχή˙ εισέρχεσαι σε έναν άγνωστο χώρο. Με ποιο τρόπο να αρχίζει η αφήγηση; Ίσως θα μπορούσαν να είναι δύο παράλληλες ιστορίες (…) Φωτογραφικό υλικό+βίντεο+μαρτυρίες Ίσως θα μπορούσες κατά τη διάρκεια της κατάβασης να βλέπεις χώρους που θα ακολουθήσου μετά (προοικονομία) ΑΠΕΙΛΗ Απλά μία κατάβαση˙ ο χώρος σκοτεινιάζει σταδιακά. Στο βάθος απόλυτο σκοτάδι. Στο τέλος της κατάβασης τι να υπάρχει; ΚΙΝΔΥΝΟΣ Πρόκειται για έναν απόλυτα σκοτεινό χώρο, αρκετά βαθύ. Δε βλέπεις που πηγαίνεις. Ακούς μόνο τον έντονο ήχο του νερού που πέφτει από ψηλά πάνω στο μέταλλο. Αιωρείσαι πάνω από το νερό. Διακοπή στην πλάκα. Ανασφάλεια…. Η κλιμάκωση μέσα από τη σταδιακή μείωση του φωτός και τον ολοένα αυξανόμενο ήχο του νερού δημιουργεί ακόμη μεγαλύτερη ένταση. Ο χώρος στενεύει όλο και περισσότερο. Η επιφάνεια γίνεται πιο αδρή. Στο τέλος πιθανότατα χρειάζεται να αγγίξεις την επιφάνεια. Πριν καταλήξεις στον κεντρικό χώρο, στον πιο δραματικό. Μέσα από αυτό το μικρό άνοιγμα περνάς και βρίσκεσαι πλέον μπροστά σε ένα ‘σταυροδρόμι’, το οποίο οδηγεί είτε στο ‘ΘΑΝΑΤΟ’ είτε στην ‘ΕΞΟΡΙΑ’. Θανατος… χώρος αρκετά διευρυμένος, βαθύς από τον οποίο μπορείς να αντικρίσεις τον ουρανό. Σε αντιδιαστολή με το κατακόρυφο νερό, εδώ υπάρχει το οριζόντιο νερό. ΚΕΝΟ ΣΙΩΠΗ ΟΥΡΑΝΟΣ. Συμβολισμοί…. ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΞΟΡΙΑ και πάλι ένας σκοτεινός χώρος. Ξαναγυρνάς στην επανάληψη. Ένας στενός χώρος. Ξανακούς το νερό και το βλέπεις και πάλι, κίνδυνος. Στο βάθος όμως αυτή τη φορά βλέπεις φως, διέξοδος. Η έξοδος είναι προσωρινή˙ μία προσωρινή λύτρωση. Τελικά επιστρέφεις και πάλι στο σκοτεινό χώρο μετά από αυτό το αδιέξοδο. ΠΕΝΘΟΣ Σταγόνες νερού, ημιφωτισμένος χώρος, έκθεμα. Βίντεο… Και τέλος άνοδος… ξαναβλέπεις εκθέματα και χώρους που προηγήθηκαν. Μία αναδρομή… Βγαίνεις από τη σκοτεινή πορεία και καταλήγεις σταδιακά στον κήπο. ΛΥΤΡΩΣΗ

Αφού κατέληξα σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που επιθυμώ να έχει ο χώρος, άρχισα να οπτικοποιώ το κείμενο και παράλληλα να προσπαθώ να συ συνθέτω το κτίριο. Να εκφράσω στο χώρο όλες τις παραπάνω ποιότητες.

03 Κεντρική Ιδέα

43

εργαλείο 3. οπτικοποίηση του λόγου και σχεδιασμός ηπια εισαγωγή από την πόλη σταδικά κατεβαίνεις, αυξάνεται το βάθος μύηση σου αποκαλύπτεται ο χώρος αρχείο - βασική πληροφορία κατώφλι.. ήπια μετάβαση από το υπαίθριο στο ημιπαίθριο διάχυση του αρχείου μέσω του διαδραστικού χάρτη

Ηρεμία - Απειλή σταδιακή μείωση του φωτός μείωση πλάτους του χώρου αρχή κατάβασης αύξηση βάθους λόγω της κατάβασης μείωση φωτισμού ‘σπείρα που σε ρουφάει’

Κίνδυνος

Καθώς προχωράς ακούς όλο και πιο έντονα τον ήχο του νερού παράλληλα με τις μεταλλαγές που συμβαίνουν στα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του χώρου κατακόρυφο νερό έντονος ήχος προσπάθεια να το αποφύγεις να μη βραχείς κενό στην πλάκα νερό από κάτω ανασφάλεια

44

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

θάνατος

ΚΕΝΟ - ΕΝΤΑΣΗ νερό οριζόντιο + ουρανός παύση ηρεμία

εξορία

και πάλι κίνδυνος ξανα’α ακούς τον ήχο του νερού, σύμβολο κινδύνου σκοτεινός χαμηλός χώρος στο βάθος φως και το αίθριο προσωρινή έξοδος παύση δέντρο ΑΔΙΕΞΟΔΟ αναγκάζεσαι να ξαναμπείς

03 Κεντρική Ιδέα

45

Πένθος

συνέχεια της πορείας χαμηλός χώρος σκοτάδι μόνο σημειακό φως νερό- σταγόνα- ήχος σχισμή στα έδαφος πένθος επύλωση τραύματος/ αντιμετώπιση απώλειας

Βίντεο 2 παράλληλες αφηγήσεις στο τέλος ένα flashback σε αυτά που είδες

Κήπος λύτρωση ηρεμία φύτευση νερό οριζόντιο

46

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

04

Εξέλιξη Ιδέας

Εξέλιξη Ιδέας Αυτές είναι οι πρώτες απόπειρες να συγκροτηθεί το κτίριο με βάση τη θεωρητική προσέγγιση. Σε όλες τις λύσεις διατηρούνται οι βασικοί άξονες καθόδου - ανόδου και διερευνάται η δομή του λαβυρίνθου. Στις πρώτες εκδοχές, ο λαβύρινθος έχει μία πιο ελικοειδή πορεία η οποία όμως απορρίπτεται γιατί αφενός δεν αποπροσανατολίζει τόσο και αφετέρου εξομοιώνει αρκετά τους χώρους χωρίς να υπάρχει κατά την κίνηση κάποια κορύφωση. Αντίθετα, η μορφή που τελικά επιλέγεται είναι σπειροειδής και καταλήγει σε ένα κεντρικό χώρο, τον πυρήνα όλης της σύνθεσης, και το κέντρο της πορείς. Η κορύφωση της αφήγησης.

50

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

1. πρώτη ιδέα. Κάθοδος, Άνοδος, Πύκνωση - Λαβύρινθος

2. πρώτη δομή λαβυρίνθου

1

Κλίμακα 1.1000

3

4

2

Κλίμακα 1.1000

5

6 3-7 διερεύνηση πιθανών δομών λαβυρίνθου

04 Εξέλιξη Ιδέας

7 Κλίμακα 1.500

51

8. προσπάθεια η δομή του λαβυρίνθου να συνσυαστεί με το αρχέιο και τα εργαστηρια κάθοδος - αρχείο άνοδος - εργαστήρια

8. πρώτη απόπειρα επεξεργασίας σε 1.200

10. δοκιμές ‘στέψης’

εργαστήρια

αρχείο αρχείο

Κλίμακα 1.500

52

8

εργαστήρια

Κλίμακα 1.200

9

Κλίμακα 1.200

10

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

11. τελική χωροθέτηση αρχείου και εργαστηρίων δοκιμή στέψης

12. ‘στέψη’ - ανάδειξη λαβυρίνθου αρχείο - εργαστήρια: υπόσκαφα

13. επέκταση έκθεσης - αδιέξοδα

έκθεση - αδιέξοδα

εργαστήρια

εργαστήρια

αρχείο

αρχείο

λαβύρινθος έκθεση

11

04 Εξέλιξη Ιδέας

εργαστήρια

αρχείο

12

λαβύρινθος έκθεση

13

έκθεση - αδιέξοδο

53

05

Μακέτες

Ένταξη κτιρίου σε σχέση με την ευρύτερη περιοχή

εργατικές κατοικίες

αρχαιολογικός χώρος Ηετιώνεια πύλη

παλιό κτίριο ΟΣΕ - επανάχρηση ως μουσείο ρεμπέτικου τραγουδιού μουσείο

αρχαιολογικό μουσείο

Κλίμακα 1.1000

56

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

Μακέτα ένταξης στην περιοχή, Κλίμακα 1.1000

05 Μακέτες

57

τελική μορφή κτιρίου - μακέτα 1.200

58

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

μακέτα 1.200

μακέτα 1.200

60

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

μακέτα 1.100 - αποσυναρμολογούμενη Η μακέτα αποσυναρμολογείται προκειμένου να διερευνηθούν οι ποιότητες και τα χαρακτηριστικά των εσωτερικών χώρων.

62

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

1 κάθοδος. πέρασμα από το αρχείο

κάτω από την κατάβαση υπάρχει χώρος για προβολή βίντεο από το οποίο περνάς κατά τη διάρκεια της έκθεσης

2 το αρχείο _ ο χώρος ππυ φυλάσσονται τα διάφορα ιστορικά

2

τεκμήρια και τα έργα των καλλιτεχνών που δεν εκθέτονται. Το αρχείο είναι ανοιχτό στο ευρύ κοινό.

πάνω επίπεδο _ κάθοδος, κίνηση προς το κέντρο

κάτω επίπεδο_ άνοδος, έξοδος από το κτίριο

3 πάνω: το πέρασμα από τον ανοιχτό χώρο της καθόδου στο χώρο του μουσείου _ διαδραστικός χάρτης κάτω: χώρος του πένθους

05 Μακέτες

4 πάνω: υποδοχή + εισιτήρια. τοποθετούνται σε αυτό το

σημείο ώστε να βρίσκονται αφενός κοντά στην έκθεση και αφετέρου στα εργαστήρια και στο αμφιθέατρο κάτω: χώρος εξορίας

63

5 αριστερά πάνω: έκθεση

αριστερά κάτω: έκθεση_ είσοδος στα αδιέξοδα

καφετέρια που φιλοξενούνται τα εργαστήρια/ δυνατότητα

5 δεξιά

διάδρασης μεταξύ

πάνω: διοίκηση μεσαία στάθμη: καφετέρια + εργαστήρια κάτω: φουαγιέ και αμφιθέατρο είσοδος σε αυτούς τους χώρους από την υποδοχή

Ελλήνων και μεταναστών

6 πάνω: πορεία προς το κέντρο

κάτω: επιστροφή από το κέντρο

7 κίνδυνος_

νερό τρεχούμενο, στενό πέρασμα πριν τον χώρο του θανάτου

8 θάνατος _ κέντρο λαβυρίνθου

9 επιστροφή από το κέντρο_ πορεία προς την έξοδο

64

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

10

πάνω: έξοδος προς τον κήπο κάτω: έκθεση αριστερά, αμφιθέατρο δεξιά είσοδος στα αδιέξοδα_ βασικό τμήμα έκθεσης

αναδρομή_ ξαναβλέπει κανείς αυτά που παρακολούθησε πριν βγει

αμφιθέατρο

έξοδος προς κήπο

11

αριστερά: έκθεση, διπλό ύψος χώρου για να μπορεί να υπάρχει ορατότητα από τον χώρο εξόδου του μουσείου δεξιάπάνω: έλεγχος (κοντά στην έξοδο), κάτω βοηθητικοί χώροι wc, έξοδος κινδύνου, δυνατότητα αποχώρησης από το μουσείο, στο μέσον της έκθεσης

11

πάνω: υποδοχή και εισιτήρια κάτω: μικρή περιοδική έκθεση

05 Μακέτες

65

06

Σχέδια

72

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

06 Σχέδια

73

74

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

07

Περιήγηση στο Μουσείο

Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται η πορεία του επισκέπτη στο μουσείο και η αφήγηση .

78

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

1. Κάθοδος

Αφήνωντας την πόλη ο επισκέπτης, με μία ήπια μετάβαση εισέρχεται σταδιακά και αβίαστα στον κόσμο του μουσείου, στην ετεροτοπία αυτού του χώρου μνήμης, αυτής της ταυτόχρονης παροντικής εμπειρίας. Η κατάβαση αυτή πρέπει να έχει διάρκεια αφού αποτελεί μία ολόκληρη τελετουργία. Συμβολίζει την αποστασιοποίηση από την πραγματικότητα και την μύηση σε αυτό που θα ακολουθήσει. Κατά τη διάρκεια της καθόδου, ο επισκέπτης εισάγεται στην πληροφορία που το μουσείο του προσφέρει. Ο πρώτος χώρος που συναντά δεν είναι ένας κλασσικός χώρος εισόδου σε μουσείου. Είναι το αρχείο, το κέντρο δηλαδή όλης της πληροφορίας, που φιλοξενεί τα διάφορα τεκμήρια και έργα καλλιτεχνών. Το αρχείο, βρίσκεται στην αρχή προκειμένου να κατατοπίσει και να ενημερώσει τον επισκέπτη, πριν αυτός μεταβεί στο χώρο της έκθεσης. Στο βάθος αυτής της πορείας η φυγή προς τη θάλασσα, που υπογραμμίζει την λειτουργία της καθόδου και την είσοδο στον υπόγειο χώρο. Τονίζει ακόμη περισσότερο την έννοια της μύησης και την είσοδο στην ετεροτοπία, η οποία ολοκληρώνεται με το κατώφλι.

07 Περιήγηση στο Μουσείο

79

2. Ηρεμία Μετά την υπαίθρια κάθοδο και το αρχείο, ο επισκέπτης εισέρχεται πλέον στη σπείρα. Αρχικά ο χώρος είναι στεγασμένος, ώστε να αντιληφθεί ότι ξεκινά η είσοδος στην έκθεση, όπου συναντά τον διαδραστικό χάρτη σαν μία συνέχεια της πληροφορίας του αρχείου. Σε αυτό το στάδιο, ο επισκέπτης του μουσείου αρχίζει να βλέπει την έκθεση. Ο χώρος είναι ακόμη φωτεινός και έχει αρκετά μεγάλο πλάτος. Σταδιακά το φως μειώνεται, αρχίζει η έντονη κατάβαση και ο χώρος γίνεται πιο στενός. Ο επισκέπτης αρχίζει να ακούει τον ήχο του κατακόρυφου νερού που πέφτει με ένταση και αυτό τον οδηγεί στους επόμενους χώρους. Από τις σχισμές που υπάρχουν σε κάθε τμήμα της σπείρας μπορεί να δει κανείς χώρους τους οποίους θα επισκεφθεί αργότερα (προοικονομία).

3. Κίνδυνος

διαδραστικός

Ο χώρος γίνεται σκοτεινός και στενός. Η κατάβαση γίνεται πιο έντονη και ο επισκέπτης ακούει, καθώς πλησιάζει στον ‘κίνδυνο’, τον εκκωφαντικό ήχο του νερού. Τελικά διέρχεται από έναν στενό χώρο μπροστά από το νερό. Η δύναμη με την οποία πέφτε το νερό, το ύψος του περάσματος αυτού, τα κενά στην πλάκα το σκοτάδι, οι ασφυκτικές αναλογίες του χώρου τού δημιουργούν ανασφάλεια. Αναγκάζεται να προσπεράσει γρήγορα και βιαστικά τον χώρο γιατί νιώθει φόβο και ανασφάλεια. Καταλήγει σε έναν χώρο με ελάχιστο πλάτος, από το οποίο φτάνει τελικά σε ένα ‘σταυροδρόμι’ που οδηγεί είτε στον πυρήνα του λαβυρίνθου (‘θάνατος’), είτε στον επόμενο χώρο, την ‘εξορία’.

4. Θάνατος Πρόκειται για το κέντρο της σύνθεσης. Η κατάβαση στη σπείρα οδηγεί στον πύρήνα του λαβυρίνθου. Είναι το πιο δραματικό σημείο της αφήγησης. Αυτή τη φορά όμως δεν υπάρχει ένταση, ήχος και γρήγορη κίνηση, αλλά αντίθετα σιωπή, κενό και παύση. Μία παύση στην πορεία, στην αφήγηση και στον ήχο. Ένας ιδιαίτερα διευρυμένος χώρος αλλά κενός με μόνα στοιχεία το οριζόντιο νερό στη βάση, σε αντιστοιχία με το κατακόρυφο νερό του προηγούμενου χώρου, και ο ουρανός. Ο χώρος είναι ένα αδιέξοδο και ο επισκέπτης βγαίνει από το σημείο εισόδου. Δεν είναι πέρασμα όπως οι προηγούμενοι χώροι. Στη συνέχεια ακολουθεί ο βασικός χώρος εκθεμάτων, σαν συνέχεια της παύσης της αφήγησης και της έντασης. έκθεση

80

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

3. Κίνδυνος - Απειλή

07 Περιήγηση στο Μουσείο

4. Θάνατος

81

5. Εξορία

Μετά το χώρο του θανάτου και τον χώρο της έκθεσης, που αποτελούν μία παύση στην πορεία, ο επισκέπτης συνεχίζει την περιήγηση του. Αυτή τη φορά όμως, η κάθοδος γίνεται άνοδος μέχρι την τελική έξοδο από το κτίριο. Κατά τη διάρκεια της ανόδου, συναντά κανείς και πάλι το κατακόρυφο νερό, σύμβολο του κινδύνου. Ο χώρος αυτός είναι η ‘εξορία’. Το πέρασμα είναι και πάλι στενό και σκοτεινό, δημιουργεί ανασφάλεια. Στο βάθος όμως φαίνεται η έξοδος και το φως. Η έξοδος ωστόσο δε διαρκεί πολύ. Η εξορία γίνεται αντιληπτή ως μία λύτρωση από τον κίνδυνο αλλά όχι το τέλος των δυσκολιών, φυσικών και ψυχικών, που έχει να αντιμετωπίσει ο πρόσφυγας. Για το λόγο αυτό, πολύ σύντομα ο περιηγητής αντιλαμβάνεται ότι η έξοδος δε είναι τόποτε άλλο παρά ένα αδιέξοδο, και έτσι αναγκάζεται να εισέλθει στο κτίριο, περνώντας στον επόμενο χώρο, το ‘πένθος’.

82

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

6. πένθος

Το πένθος, ως φυσική αντίδραση στην απώλεια αλλά και απαραίτητη διαδικασία συνειδητοποίησης και αποστασιοποίησης από την αρνητική εμπειρία, δε θα μπορούσε να απουσιάζει από την αφήγηση. Το πένθος ουσιαστικά είναι η διαδικασία επούλωσης του τραύματος που έχει αφήσει η δυσάρεστη εμπειρία της ακούσια αποχώρησης από την πατρίδα. Ο επισκέπτης ακούει και πάλι το νερό αλλά αυτή τη φορά είναι ρυθμικές σταγόνες που πέφτουν ασταμάτητα. Αυτός ο ‘ψυχεδελικός’ ήχος σε συνδυασμό με τη ρωγμή στο έδαφος, που συμβολίζει την απώλεια, προσπαθεί να μεταφέρει τον επισκέπτη σε αυτή την κατάσταση του πένθους.

07 Περιήγηση στο Μουσείο

83

7. Λύτρωση Μετά το πένθος, ακολουθεί η τελική ανάβαση και η έξοδος. Ο επισκέπτης ξανασυναντά βασικά σημεία της αφήγησης {αναδρομή). Βλέπει τα βίντεο, ενώ κατά την άνοδο μπορεί να δει και πάλι το χώρο της έκθεσης, αλλά αυτή τη φορά από ψηλότερο σημείο. Στο τελευταίο τμήμα της ανόδου, η οροφή αποχωρεί και μπορεί καιπάλι να ξαναδεί τον ουρανό. Ο χώρος γίνεται και πάλι φωτεινός. Στο βάθος ο κήπος. Στα δεξιά η καφετέρια, που φιλοξενεί τα διάφορα εργαστήρια και το Human Library, όπου γίνεται αυτή η διάδραση μεταξύ Ελλήνων και ξένων.

84

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

07 Περιήγηση στο Μουσείο

85

08

Μεθοδολογία και Βιβλιογραφία

Η διπλωματική εργασία αποτελείται από 4 φάσεις: • 1α ιστορική μελέτη προκειμένου να κατανοηθεί το ιστορικό πλάισιο και να τεκμηριωθεί ο παραλληλισμός.

Renee Hirschon, 2004, Κληρονόμοι της Μικρασιατικής καταστροφής [Μονογραφία]: η κοινωνική ζωή των Μικρασιατών προσφύγων στον Πειραιά,Μορφωτικό ΄Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Βασίλης Ι. Τζανακάρης, 2007, Δακρυσμένη Μικρασία [Μονογραφία]: 1919-1922: Τα χρόνια που συντάραξαν την Ελλάδα, Μεταίχμιο, Αθήνα

%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%86%CF%85%CE%B3%CF%89%CE%BD%20 %CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%B5%CE%BB%CE/ http://www.kms.org.gr/To%CE%8A%CE%B4%CF%81%CF%85%CE%BC%CE%B1/%CE% A4%CE%B1%CF%85%CF%84%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1.aspx http://www.kms.org.gr/To%CE%8A%CE%B4%CF%81%CF%85%CE%BC%CE%B1/%CE% A4%CE%B1%CF%85%CF%84%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1.aspx

• 1β μαρτυρίες: προσπάθεια να εντοπιστούν τα βιώματα των προσφύγων

Ρήγος, Αλκης, 1996, Η συμβολή των προσφύγων του 1922 στην ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας, εισήγηση Αχιλλέας Κυρ. Κοντοστάθης, Αθήνα: Πνευματικό Κέντρο Δήμου Ν. Ερυθραίας

Η Έξοδος. Τόμος Α’. Μαρτυρίες από τις επαρχίες των δυτικών παραλίων της Μικρασίας, Πρόλογος: Γ. Τενεκίδης, Εισαγωγή - επιλογή κειμένων - επιμέλεια : Φ. Δ. Αποστολόπουλος, Χορηγία Κοινωφελούς Ιδρύματος “Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης”, Αθήνα 1980

Πολύζος, Γιάννης Ν, 1984, Η εγκατάσταση των προσφύγων του 1922, μια οριακά περίπτωση αστικοποίησης : συμβολή στην έρευνα για τον αστικό χώρο στην Ελλάδα, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα

Η Έξοδος. Τόμος Β’. Μαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασίας, Εισαγωγή – εποπτεία: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Επιμέλεια: Γιάννης Μουρέλος, Αθήνα 1982

Το πρόβλημα των προσφύγων := Le probleme des refugies sous le mandat du haut Commissaire des Nations unis en Grece = The problem of refugees under the mandate of the United Nations high Commissioner in Greece / : αρμοδιότητος Ηνωμένων Εθνών εν Ελλάδι, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, 1959, Αθήναι

Η Έξοδος. Τόμ. Δ’. Mαρτυρίες από τον Ανατολικό Παράλιο Πόντο, Με την ευγενική υποστήριξη: The A. G. LEVENTIS FOUNDATIOΝ, Πρόλογος – Επιστημονική εποπτεία: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ιστορική εισαγωγή: Οδυσσέας Λαμψίδης, Αθήνα 2015

Πολύζος, Γιάννης Ν, 1979, Πολεοδομικές επιπτώσεις από την εγκατάσταση των προσφύγων,Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ., 2000, Αθήνα 1830 - 2000 : εξέλιξη - πολεοδομία - μεταφορές, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα

Σωτηρίου, Διδώ, 2008, Ματωμένα χώματα,

Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα

http://www.hprt-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?tid=0000027877&tsz=0&autostart=0 BINTEO http://www.hprt-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?tid=0000020098&tsz=0&autostart=0 BINTEO

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSDIM-F113/323/2178,7999/ https://polianapoda.wordpress.com/2008/10/06/%CE%B7-%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%81%CE%BF%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B9 %CE%BA%CE%AE-%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%83%CE%B1%CF%81%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7-%CE%B3%CE%B9%CF%8E/ http://www.tovoion.com/products/%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%B5%CF%81% CF%89%CE%BC%CE%B1%3A%CE%B7%20%CE%B5%CE%B3%CE%BA%CE%B1%CF%84 %CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7%20%CF%84%CF%89%CE%BD%20

88

• 2 Επιλογή Τόπου και ανάλυση περιοχής Λίλα Λεοντίδου, 2001,Πόλεις της σιωπής: εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό ΄Ιδρυμα ΕΤΒΑ, Aθήνα

• 3. Θεωρητική προσέγγιση Μνήμη-μουσείο-πόλη : η αρχιτεκτονική των μουσείων του Δημήτρη Φατούρου, επιμέλεια

Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης

Βασιλική Πετρίδου, Παναγιώτης Πάγκαλος, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2013 Μνήμη και εμπειρία του χώρου, επιμέλεια Σταύρος Σταυρίδης, Αλεξάνδρεια, 2006, Αθήνα Σταύρος Σταυρίδης, H συμβολική σχέση με το χώρο, Σιδέρης, Νίκος, 2006, Αρχιτεκτονική και ψυχανάλυση: φαντασίωση και κατασκευή/ Νίκος Σιδέρης, Futura, Αθήνα Sigmund Freud, 2009, Το ανοίκειο, μετάφραση: Έμη Βαϊκούση, Πλέθρον, Αθήνα Sigmund Freud, 2009, Πένθος και Μελαγχολία, Μετάφραση: Νίκος Χρηστίδης, Principia, Αθήνα Zumthor, Peter, 2006, Atmospheres : architectural environments - surrounding objects, Basel: Birkhauser - Publishers for Architecture Pallasmaa, Juhani, 1996, The Eyes of the skin: architecture and the senses/ / Juhani Pallasmaa, London : Academy Editions Vidler, Anthony, 1996, The Architectural uncanny : essays in the modern unhomely / Anthony Vidler, MA.: The MIT Press, Cambridge Canter, David V., 1988, Περιβαλλοντική ψυχολογία, University Studio Press, Θεσσαλονίκη

• 4. Μεταφορά θεωρητικής έρευνας στο χώρο • 5. Αναλυτικός σχεδιασμός

08 Μεθοδολογία και Βιβλιογραφία

89