ΕΠΑΘΛΟ τεύχος 118

118

#

Ταΰγετος

Ίμβρος Αρχάνες, Χουδέτσι, Μυρτιά 2018 - IV

4,00 € ∅ www.epathlo.gr

Δήλος ∅ Κοτύχι, Στροφυλιά, Καλογριά ∅ Σαντορίνη - Γεύσεις και θύμησες παλιές

ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΕΛΑΙΟΤΡΙΒΕΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟΥ Τσαγκαρέλη & ΣΙΑ Ε.Ε. • Σκάλα Μαλανδρενίου Αργολίδας τηλ. 27510 77401 • fax. 27510 77402

Σ

ε κομβικό σημείο ανάμεσα σε Μυκήνες, Άργος και Νεμέα καλλιεργούνται σε υψόμετρο 550μ. οι αμπελώνες της οικογένειας Σπύρου Φράγκου. Σε μια περιοχή γεμάτη πλαγιές, γνωστή για τα στραγγερά εδάφη της, παλιές και νέες ποικιλίες δίνουν στην ελληνική και διεθνή αγορά εκλεκτούς οίνους της οινοποιητικής ζώνης Π.Ο.Π Νεμέα. Μοσχοφίλερο, Αγιωργήτικο, Μαλαγουζιά, Ασύρτικο από τόπους αρχαίους, γνωστούς από τα Ομηρικά Έπη, τους μύθους και τις τραγωδίες των αρχαίων ποιητών. Το οινοποιείο δημιουργήθηκε το 1965 στο

Μαλαντρένι Αργολίδας όπου λειτουργούσε παραδοσιακά για 42 χρόνια. Το 2007 η εμπειρία συνάντησε την τεχνολογία. Το οινοποιείο εκσυγχρονίστηκε και οικοδομήθηκε εκ νέου σε χώρο 6.000 τ.μ. Μέσα στο νέο υπερσύγχρονο κτίριο έκτασης 2.000 τ.μ υπάρχουν οι δεξαμενές, τα πιεστήρια, τα εμφιαλωτήρια, το οινολογικό εργαστήριο και το υπόγειο κελάρι παλαίωσης με τα δρύινα βαρέλια. Η κατασκευή έγινε σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα και διαθέτει όλες τις πιστοποιήσεις για τη διασφάλιση της ποιότητας των προϊόντων.

9 10

Νέα, προτάσεις, οικολογία, πολιτισμός

14

Ταΰγετος

28

Ίμβρος

38

Στου προφήτη Ηλία την κορυφή Της υπομονής και της ελπίδας

Αρχάνες, Χουδέτσι, Μυρτιά

Γωνιά πολιτισμού στην ενδοχώρα

48

Δήλος

60

28

Ατζέντα

14

Αντί επάθλου

Της αρμονίας και του φωτός

Κοτύχι - Στροφυλιά - Καλογριά

Στον τόνο του Ιονίου

64

Γευστικές διαδρομές

74

80

Σαντορίνη - Γεύσεις και θύμησες παλιές Συνταγές: - Ντοματοκεφτέδες της γιαγιάς - Άσπρες μελιτζάνες με σάλτσα ντομάτας με βασιλικό

Μέλι Ταϋγέτου

Αυτό που αγαπάμε

Αναδρομές

Ελεγεία μιας γενιάς

82

Μια στάση εδώ

38 Εξώφυλλο: Ταΰγετος Χρήστος Κανατάς

Ιδιοκτήτρια-εκδότρια: Γεωργία Ντόκου Αρχισυνταξία - photo editing: Θάλεια Νουάρου Δημιουργικό: Γιάννης Σουλτανίδης www.positive.net.gr Εκτύπωση: PressiousArvanitidis www.pressious.com Διαφήμιση: Γεωργία Ντόκου 6 | www.epathlo.gr

Συντακτική ομάδα: Ιωάννα Βενιέρη, Νίκος Γαλάνης, Αναστασία Γέωργα, Όλγα Ιωαννίδη, Χρήστος Κανατάς, Νίνα Κουλετάκη, Μάρω Κουρή, Δαμιανός Νάκος, Θάλεια Νουάρου, Αλεξία Τούλιου

ΕΔΡΑ: Μιδέας 5, 21055 Αγία Τριάδα Αργολίδας Τηλ. 27520 45095, 99700 Fax. 27520 45096 e-mail: info@epathlo.gr

Επιμέλεια κειμένων - διορθώσεις: Συλβί Ρηγοπούλου

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ετήσιες) Ιδιωτών: 20,00 € Επιχειρήσεων - Νομικών προσώπων Εξωτερικού: 50,00 € | Ο.Τ.Α.: 65,00 € Εθνική Τράπεζα: 314 / 36897354 Πειραιώς: 5500018321433

Σ’ αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν οι φωτογράφοι: Κωνσταντίνος Βάντσος, Ιωάννα Βενιέρη, Νίκος Γαλάνης, Χρήστος Κανατάς, Μάρω Κουρή, Θάλεια Νουάρου

Συνδρομές: Φρόσω Αγγελοπούλου

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ // Κωδ. ΕΛΤΑ: 5167 Απαγορεύεται οποιαδήποτε αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή ύλης του περιοδικού χωρίς προηγούμενη έγγραφη άδεια του εκδότη.

ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΚΔΡΟΜΗΣ Δεχόµαστε Συλλόγους, Κέντρα Φιλίας (ΚΑΠΗ), Σχολεία κ.ά.

Σας προσκαλούµε να µας επισκεφθείτε...

• να δείτε απο κοντά τη βιοτεχνία µας, όπου παράγουµε χειροποίητα προϊόντα βασισµένα στις παραδοσιακές συνταγές του τόπου µας αποκλειστικά µε αγνές πρώτες ύλες • να σας φιλέψουµε τσίπουρο, λικέρ και παστελοµπουκιές • να σας µαγειρέψουµε τραχανόπιτα και άλλα σπιτικά εδέσµατα

• να ανταλάξουµε τα γαστρονοµικά µυστικά µας για τα γλυκά του κουταλιού, τα κουλούρια, τον τραχανά, τα λαζάνια «σπιρτάκι» και άλλα πολλά !

• να φάµε, να πιούµε, να συζητήσουµε... να θυµηθούµε.

τηλ. 210 9242752-53 / 27910 27161 / 6945 800565 www.arcadiani.gr / info@arcadiani.gr

Θάλεια Νουάρου Δήμητρα Καραγκούνη

Ε

ίναι φορές που δεν έχεις να πεις τίποτα, που όλα μοιάζουν να έχουν ειπωθεί. Λέγεται πως ο όγκος της πληροφορίας που δέχεται ο ανθρώπινος εγκέφαλος φτάνει κατά μέσο όρο τα 34 GB την ημέρα. Περνούν οι λέξεις, οι εικόνες, τα αστεία στη σειρά, σε κλάσματα του δευτερολέπτου, πλάι τους και τα σοβαρά – σαν να μην υπήρξαν ποτέ... Πόσα να χωρέσει πια αυτή η μνήμη; Τόπος αλλού: Σ’ ένα πρωινό με πρωτοβρόχι στην αυλή και τη μυρωδιά του φρεσκοψημένου ελληνικού – νιότη. Λέξεις που προφέρονται μακρόσυρτα ο τόπος μου, αμυγδαλάκι με τ’ αλάτι και ντομάτα με τ’ αυγό. Αρώματα από το ούζο το δεκατιανό – μεθάμε στον τόπο μου, θα πρέπει να φταίει η θάλασσα γι’ αυτό. Τι είναι τόπος; Εκείνη η αίσθηση όταν αντικρίζεις τα πρώτα φώτα απ’ το καράβι. Χαρά και προσμονή για το οικείο και το λεύτερο μαζί. Κάτι σαν την αγάπη και τη μνήμη. Από το νησί μου μέχρι την Ίμβρο, την Κρήτη ή τη Σαντορίνη, τόπος είναι εκεί όπου ο καθένας αγαπά και επιθυμεί να επιστρέφει. Εκεί, που λες, στον τόπο μου, υπάρχει ένα μέρος στη θάλασσα όπου τα κινητά δεν έχουν σήμα και το wifi παραμένει ανενεργό. Ήταν αρκετοί οι επισκέπτες του καλοκαιριού που μπροστά στην πληροφορία αυτή έφευγαν σαστισμένοι. Κρίμα. Γιατί αν έμεναν έστω και λίγο, θα έμπαιναν, όπως όλοι οι υπόλοιποι, στην αμήχανη θέση να επικοινωνήσουν με τους γύρω τους ή να μοιραστούν σιωπηρά το τοπίο, που όμοιό του καμιά οθόνη δεν μπορεί να σου προσφέρει. Από δω σου γράφω τώρα. Ένα άλλο βράδυ μάς ειδοποίησαν από τη Χώρα πως έρχεται μια μεγάλη καταιγίδα στην ακτή. Η βροχή, ο κεραυνός, η νύχτα κι η θάλασσα – τόσο που μ’ αρέσουν και δεν είχε τύχει ποτέ ως τώρα να δω τον φαντασμαγορικό χορό τους από τόσο κοντά που να ’μαστε ένα, απροστάτευτοι σχεδόν και απόλυτα μαγνητισμένοι. Κάπως έτσι σκέφτομαι θα ένιωσε ο Χρήστος εκεί ψηλά στον Ταΰγετο, στη θέα της σκιάς της πυραμίδας. Ελάχιστος μαζί κι ευτυχισμένος. Έβγαλες φωτογραφίες; με ρωτούν. Πώς να χωρέσεις τη φύση σε μια εικόνα – μέσα σου μόνο, κι αυτό αν είσαι τυχερός και το αντέχεις.

Χρειάζεται χρόνος, πολύς χρόνος για να επαναπροσδιορίσεις τη ματιά σου πάνω στον κόσμο, έλεγε ο δάσκαλός μου στη φωτογραφία Νίκος Δημολίτσας. - Κι η έμπνευση από πού έρχεται, δάσκαλε; - Απ’ τον Σεπτέμβρη, απαντά στον διάλογο που έστησα με τον νου μου. Είναι το φως που σιγά σιγά μαλακώνει δημιουργώντας αυτά τα ωραία παστέλ. Αυτό που απολαμβάνεις ό,τι τελειώνει κι ό,τι μαζί του ξεκινά. Σημείο αναφοράς και μια ευγένεια ψυχής, γλυκιά σαν χαρμολύπη, ο αγαπημένος μου μήνας, ο Σεπτέμβρης. Το βράδυ ο Ά. θα ψήσει την ψαριά του στα κάρβουνα. Πάντα κάτι θα λείπει –τίποτα, ποτέ δεν θα είναι τέλειο– μα άσχημα δεν το λες, συλλογιέμαι καθώς ο ήλιος δύει φχαριστημένος. Πορεύομαι μ’ αυτό που απόψε έχω και μου είναι αρκετό. Γίνομαι ολόκληρος Σεπτέμβρης και ξεκινώ να βρω τον δρόμο μου. Μ’ ένα σακίδιο στην πλάτη κι ένα παιχνίδι που παίζαμε μικροί: «ένα μεγάλο κύμα για τον Νικόλα…». Ο Νικόλας ήταν κάποιος τρελός της γειτονιάς, κι εμείς βουτούσαμε στα τεράστια κύματα μέχρι να ματώσουν τα γόνατά μας, και γελούσαμε. Αυτό είναι! Η έμπνευση, δάσκαλε, έρχεται όταν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να Είναι. Βοηθούν μέρη αγαπημένα σαν κι αυτά, η απόσταση, η θάλασσα, ο χώρος, η βροχή ή το ταξίδι. Και σαν τα ταξίδια του Σεπτέμβρη δεν έχει. Το φθινόπωρο είναι τελικά το δικό μου καλοκαίρι. Απαλό και αργόσυρτο. Χρειάζεται, βλέπεις, χρόνος, πολύς χρόνος για να καθαρίσει η ματιά˙ να επαναπροσδιορίσεις το βλέμμα σου επάνω στον κόσμο. ΑΝΤΙ ΕΠΑΘΛΟΥ | 9

Joan Leigh Fermor

Φωτογράφος και αγαπημένη Συνεχίζεται μέχρι τις 21 Οκτώβρη 2018 η περιοδική έκθεση φωτογραφίας της Joan Leigh Fermor (1914-2003) –συζύγου του δημοφιλούς ταξιδιωτικού συγγραφέα και φιλέλληνα Patrick (Paddy) Leigh Fermor– παρουσιάζοντας για πρώτη φορά στο κοινό της Αθήνας σπάνιες φωτογραφίες της από τα ταξίδια της στην Ελλάδα. Η έκθεση, η οποία παρουσιάζεται στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη (Κουμπάρη 1), περιλαμβάνει 146 επιλεγμένες φωτογραφίες της, τις οποίες τράβηξε κατά τα πολυάριθμα ταξίδια της με τον Πάτρικ ανά την Ελλάδα από το 1945 έως το 1960. Ο σερ Πάτρικ ή Πάντι Λη Φέρμορ (1915-2011) ήταν Βρετανός συγγραφέας, λόγιος, ήρωας πολέμου και φιλέλληνας, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αντίσταση στην Κρήτη κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Όσο ζούσε, θεωρούνταν ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή Βρετανούς περιηγητές και ταξιδιωτικούς συγγραφείς. Μετά από πολλά χρόνια συμβίωσης, ο Φέρμορ παντρεύτηκε το 1968 την αγαπημένη του Τζόαν Ελίζαμπεθ Ράινερ. Στη διάρκεια της ελεύθερης σχέσης που τους ένωνε, η Τζόαν και o Πάτρικ ταξίδεψαν σε όλη την Ελλάδα, προτού τελικά εγκατασταθούν στην Πελοπόννησο – στο όμορφο σπίτι που έχτισαν στην Καρδαμύλη και κληροδότησαν στο Μουσείο Μπενάκη. Στις δεκαετίες του 1940, του 1950 και του 1960, η Τζόαν έβγαλε αμέτρητες φωτογραφίες ανθρώπων και τόπων από την Ελλάδα. Μερικές από αυτές δημοσιεύονται σε δημοφιλείς ταξιδιωτικούς οδηγούς του Πάτρικ για τη Μάνη και τη Ρούμελη, οι περισσότερες όμως παρέμειναν άγνωστες μέχρι τον θάνατό της το 2003. Το αρχείο της βρίσκεται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Σκωτίας, στο Εδιμβούργο. Στην έκθεση και τη νέα έκδοση που τη συνοδεύει, ο Ian Collins και η επιμελήτρια της έκθεσης Olivia Stewart αποτίουν φόρο τιμής σε αυτή την άγνωστη στο ευρύ κοινό φωτογράφο, το έργο της οποίας θεωρείται αποκαλυπτικό.

10 | www.epathlo.gr

Οι Νάρκες

της Κατερίνας Παπανδριανού Κυκλοφόρησε το νέο ιστορικό μυθιστόρημα της εκπαιδευτικού Κατερίνας Παπανδριανού Οι Νάρκες. Πρόκειται για ένα ταξίδι στον χρόνο, από το 1940 μέχρι το 1949, μια καταγραφή αφηγήσεων από ανθρώπους που έζησαν τα μαύρα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου. Η συγγραφέας «κληρονόμησε» κείμενα αγαπημένων της, πρωταγωνιστών της εποχής, επώνυμων και κοντινών της συγγενών του Δρεπάνου, οι οποίοι αποτύπωσαν στα μικρά και ολιγόφυλλα «Τετράδια» της εποχής γεγονότα και σκηνές από τη μικρή κοινωνία του Δρεπάνου αλλά και τη μεγάλη Ιστορία της ανθρωπότητας. Εμπλουτίζοντας τα ιστορικά αυτά κείμενα με τη δική της μυθοπλασία, παρουσίασε ένα πόνημα όπου παρουσιάζονται ανάγλυφα ο θάνατος, ο έρωτας, τα ήθη, οι ελπίδες και οι φόβοι μιας κοινωνίας μέσα στη λαίλαπα του Παγκόσμιου Πολέμου και του Εμφυλίου που ακολούθησε. Η Κατερίνα Παπανδριανού γεννήθηκε στο Δρέπανο Ναυπλίου. Τελείωσε το Πάντειο Πανεπιστήμιο και το Παιδαγωγικό τμήμα της ΣΕΛΕΤΕ. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Στο Παρίσι, συνέβαλε στην ίδρυση του πρώτου «Παιδικού Χωριού S.O.S. Ελλάδας». Από το 1995 δημοσιεύει στις τοπικές εφημερίδες άρθρα ιστορικού και κοινωνικοοικονομικού περιεχομένου και σχετικά με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και του περιβάλλοντος. Το 2006 έλαβε τιμητική διάκριση για το διήγημα «1715» στον διαγωνισμό της Ένωσης Λογοτεχνών Βορείου Ελλάδας, καθώς και βραβείο για το ιστορικό μυθιστόρημα 1715, Το τελευταίο φιλί στ' Ανάπλι, το οποίο κυκλοφόρησε το 2010. Οι Νάρκες είναι το τρίτο της μυθιστόρημα.

Δήμητρα Ιωαννίδη

Μέσα απ' τα μάτια τους

Βγαλμένο μέσα από τα μάτια που οδηγούν στην ψυχή τους και τον αγώνα της καθημερινότητας, σε αντιξοότητες αλλά και χαρές που η ζωή απλόχερα έδωσε, το βιβλίο της Δήμητρας Ιωαννίδη Μέσα απ' τα μάτια τους αναδεικνύει λαογραφικές και εθνογραφικές πτυχές του χωριού Δίδυμα Αργολίδας. Ήθη και έθιμα που χαρακτηρίζουν τη ζωή των κατοίκων, μυρωδιές που αναδίνουν οι παραδοσιακές συνταγές, και στιγμές γέλιου μέσα από τις ευτράπελες διηγήσεις και τα ανέκδοτα. Ένα συνονθύλευμα στιγμών που δεν πρέπει να σβήσει, ένα παρελθόν που αποτελεί βάση παρόντος και μέλλοντος. Η Δήμητρα Ιωαννίδη γεννήθηκε στην Αθήνα και έζησε τα παιδικά της χρόνια στα Δενδρά Αργολίδας. Ολοκλήρωσε τις σπουδές της στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και έκτοτε εργάζεται σε φροντιστηριακούς οργανισμούς. Παράλληλα εκπονεί μελέτες που σχετίζονται με τη λαογραφία και ασχολείται με τη συγγραφή βοηθημάτων. Τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στη διδακτική και τις νέες τεχνολογίες. Το βιβλίο διατίθεται στο βιβλιοπωλείο Άρτιον, Ασκληπιού 12, Ναύπλιο.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου Έως τα τέλη Μαΐου 2019 θα διαρκέσει η έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας με τίτλο «Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου», που στόχο έχει την αισθητική απεικόνιση της ομορφιάς σε διάφορες εκφάνσεις της ανθρώπινης δημιουργίας κατά την αρχαιότητα. Η έκθεση χωρίζεται σε τέσσερα διαφορετικά τμήματα, τα οποία περιλαμβάνουν τις θεματικές «Αιώνια αισθητική», «Το ωραίο και το επιθυμητό», «Προβάλλοντας το σώμα» και «Η ατέρμονη αναζήτηση». Καθεμία από τις θεματικές της έκθεσης, στο πλαίσιο της οποίας εκτίθενται περίπου 350 αρχαιότητες από τις πλούσιες συλλογές του μουσείου σε συνδυασμό με σύγχρονα ψηφιακά μέσα, φιλοδοξεί να ρίξει φως στην ατέρμονη αναζήτηση του ανθρώπου για το ωραίο και την ανάγκη του να περιβάλλεται από όμορφα πράγματα, είτε πρόκειται για καθημερινά μαγειρικά σκεύη είτε για κοσμήματα, αρώματα και άλλα καλλωπιστικά αντικείμενα. Επιπρόσθετα, η έκθεση προσκαλεί τους επισκέπτες να κατανοήσουν καλύτερα όχι μόνο τη σημασία του ωραίου και την αξία του για τον άνθρωπο αλλά και τις αισθητικές τάσεις, όπως αυτές διαμορφώθηκαν από τη Νεολιθική Εποχή έως την ύστερη αρχαιότητα, και οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις είναι εξίσου επίκαιρες. Ανάμεσα στα πανάρχαια μυστικά της Αφροδίτης, που παρουσιάζονται στην έκθεση, ξεχωριστή θέση κατέχει ο κόσμος του αρώματος. Σε συνεργασία με την Εταιρεία Κορρές, δημιουργήθηκαν αρώματα εμπνευσμένα από πληροφορίες που μεταφέρουν οι αρχαίες πηγές. Αντλώντας έμπνευση από τα πλούσια φυσικά αρώματα της αρχαίας Ελλάδας, όπως το ρόδο, το κόλιανδρο και το φασκόμηλο, η εταιρεία δημιούργησε ένα σαγηνευτικό αιθέριο έλαιο προσφέροντας στους επισκέπτες μια μοναδική βιωματική εμπειρία, με την Αφροδίτη, τη θεά του Έρωτα και της Ομορφιάς, στο επίκεντρό της. Την έκθεση θα πλαισιώσουν καθ’ όλη τη διάρκειά της πολλά πειραματικά εργαστήρια, καθώς επιστήμονες, καλλιτέχνες και τεχνίτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό θα προσφέρουν την ειδική τους γνώση για να εξηγήσουν στους επισκέπτες τις πειραματικές τους προσεγγίσεις στην υφαντική της νεολιθικής περιόδου, το ένδυμα στο Αιγαίο κατά τη δεύτερη χιλιετία π.Χ., τη μυκηναϊκή ενδυμασία, την πολυχρωμία των αρχαίων γλυπτών και την απόδοση του Ωραίου στην αρχαία ελληνική μουσική.

ΑΤΖΕΝΤΑ Νέα, προτάσεις, οικολογία, πολιτισμός | 11

Ναύπλιο: Χαριλάου Τρικούπη & Τενέδου

τηλ. 27520

96160

Επιπλοκίνηση Αργολίδας

2ο χλμ. Άργους - Τρίπολης, Άργος τηλ-fax. 2751025189 www.epiplokinisi@yahoo.gr www.epiplokinisiargolidas.gr

14 | ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Ταΰγετος

Ταΰγετος

Στου προφήτη Ηλία την κορφή

Αγναντεύοντας το τοπίο στην ανατολή...

Ψηλά, στο επίπεδο των νεφών, παρέα με τους αγγέλους, μαζεύονται κάθε χρόνο για να γιορτάσουν και να τιμήσουν τον προφήτη Ηλία οι κάτοικοι των γύρω περιοχών, αλλά και άνθρωποι από όλη την Ελλάδα. Η ανάβαση είναι δύσκολη και επίπονη. Το ίδιο και η διανυκτέρευση με θερμοκρασίες χειμωνιάτικες στα 2.407 μ. υψόμετρο της κορυφής του ομορφότερου βουνού της Πελοποννήσου. Η εμπειρία όμως σε αποζημιώνει και με το παραπάνω. Χρήστος Κανατάς

16 | www.epathlo.gr

Η σκιά της κορυφής-πυραμίδας κατά τη ανατολή...

Π

ολυπόθητο όνειρο η ανάβαση στον αγαπημένο Ταΰγετο, στην ψηλότερη κορφή του. Η κατάκτησή της ήταν πάντα ένας θρύλος που για χρόνια κατοικούσε στο μυαλό μου. Η πραγματοποίησή του, όμως, συντροφιά με όλους αυτούς τους ανθρώπους που ανεβαίνουν για τον εορτασμό του προφήτη δίνει άλλη διάσταση στην εμπειρία. Αγαλλιάζει την ψυχή το να μοιραστείς το βουνό, που συνήθως είναι μοναχική υπόθεση, με τόσο πολλούς άλλους, και μάλιστα για σκοπό ιερό. Παραμονή της μεγάλης γιορτής Στις 19 του Ιούλη, παραμονή της γιορτής του προφήτη Ηλία, ανεβαίνει ο περισσότερος κόσμος στην κορφή. Υπάρχουν δύο τρόποι πρόσβασης: Ο ένας δρόμος είναι από τη Μεσσηνία, με αφετηρία το δάσος της Βασιλικής. Μακρύτερη αλλά ομορφότερη, η διαδρομή αυτή περιλαμβάνει διάσχιση της κορυφογραμμής με υπέροχη θέα τόσο προς τη Λακωνία όσο και προς τη Μεσσηνία. Ο δεύτερος δρόμος εκκινεί από τη λακωνική πλευρά του βουνού με αφετηρία το καταφύγιο του ΕΟΣ Σπάρτης. Αυτή είναι και η διαδρομή που επέλεξα, καθώς είναι συντομότερη, πιο ασφαλής και την επιλέγει η πλειονότητα των επισκεπτών.

Το μισοφέγγαρο ανατέλλει δείχνοντας τον δρόμο στην ανάβαση.

Ταΰγετος | 17

Όλοι απολαμβάνουν τη μαγική βραδιά στο βουνό και αναμένουν την πρωινή

Ανάβοντας τις λαμπάδες για τον προφήτη

λειτουργία μαζί και την ανατολή, με το μοναδικό φαινόμενο της σκιάς της πυραμίδας στον μεσσηνιακό κόλπο. Για να φτάσεις στο καταφύγιο, ξεκινάς από το χωριό Παλαιοπαναγιά, που βρίσκεται κοντά στη Σπάρτη, και ακολουθείς τη σήμανση. Το κομμάτι ως την πηγή του Μαγγανιάρη είναι ασφαλτοστρωμένο κι έχει μήκος 9 χλμ. Η πηγή είναι ένας πανέμορφος χώρος αναψυχής, που αξίζει μια στάση. Με ψηλά πλατάνια και νερά, με βρύσες όπου απολαμβάνεις το δροσερότερο και το νοστιμότερο νερό που μπορείς να φανταστείς. Η θέα προς το επιβλητικό βουνό είναι μαγευτική. Από εδώ ξεκινά ο δύσκολος δασικός χωματόδρομος, 5 χλμ. μέχρι το καταφύγιο, ο οποίος δεν συνίσταται παρά μόνο για αυτοκίνητα και μηχανές με δυνατότητες εκτός δρόμου. Βέβαια η πεζοπορία για την κορυφή μπορεί να ξεκινήσει και από αυτό το σημείο. Φτάνοντας στο καταφύγιο κατά τις 7 το απόγευμα, θα δω αμέτρητα αυτοκίνητα παρκαρισμένα. Η διαδρομή διαρκεί δυόμισι ώρες, αλλά εγώ είμαι φορτωμένος με εξοπλισμό, οπότε ξέρω ότι θα μου πάρει πολύ περισσότερο χρόνο. Θα νυχτωθώ, σκέφτομαι. Καθώς δεν έχω ανεβεί ποτέ ξανά, νιώθω ένα σχετικό δέος... Οι πληροφορίες μου από τον ΕΟΣ Σπάρτης λένε πως ο περισσότερος κόσμος ξεκινά τη ανάβαση νωρίς το απόγευμα, προκειμένου να αποφύγει τον έντονο ήλιο, που είναι αδυσώπητος στη γυμνή από δέντρα διαδρομή. Σκέφτομαι πως οι περισσότεροι ήδη θα έχουν ανέβει. Πιάνω την κουβέντα με κάποιους ανθρώπους στο καταφύγιο: «Η πρώτη σου φορά;» «Ναι», απαντώ. «Άργησες», μου λένε. «Φακό έχεις; Θα χάσεις ένα από τα καλύτερα: τη σκιά της Πυραμίδας στο ηλιοβασίλεμα, στην πλευρά του λακωνικού κάμπου. Θα διανυκτερεύσεις; Μπουφάν έχεις; Βρες απάγκιο μέρος να κοιμηθείς, ο άνεμος δεν αστειεύεται εκεί πάνω. Η θερμοκρασία στην κορφή μπορεί να είναι και κάτω από το μηδέν». Χαμογελώ και τους ευχαριστώ. Παρότι μόνο με έναν απλό υπνόσακο και μια ζεστή ζακέτα, η θέληση μου δεν κάμπτεται, ούτε τρομοκρατούμαι. Και ξεκινώ. Κάπου λίγο μετά το καταφύγιο, η ψηλή βλάστηση εξαφανίζεται. Δυο τεράστια ρόμπολα σαν πύλη στέκουν αγέρωχα, τελευταίοι φρουροί του δάσους. Αλλά ο ήλιος έχει πια κρυφτεί πίσω από τον υπέρτατο ορεινό όγκο και η διαδρομή, παρότι εξαντλητικά ανηφορική, είναι δροσερή και απολαυστική. Ούτε θέλω να φανταστώ πώς θα ήταν η ανάβαση με ήλιο! Σε όλη την πορεία συναντάς συνέχεια κόσμο που είτε αναβαίνει είτε κατεβαίνει. «Χρόνια πολλά, βοήθεια σου, και του χρόνου, καλή ανάβαση, καλή συνέχεια…» η ανταλλαγή ευχών κάνει την πεζοπορία ξεχωριστή. Το κλίμα χαράς και ευγένειας είναι πιο έντονο από κάθε άλλη φορά και μια χαμογελαστή έκφραση ευτυχίας ανθίζει στα πρόσωπα όλων. Στη μικροκοινωνία της μίας ημέρας, που την ενώνει η διάθεση για ανάβαση στην ψηλότερη κορφή του βουνού για να τιμήσει τον προφήτη Ηλία, πιο ευχάριστη διάθεση σπάνια θα συναντήσεις. Ηλίας - Ήλιος Αργότερα, μέσα στο εκκλησάκι της κορφής, ένας κύριος θα μου πει ότι εδώ τελούνταν στην αρχαιότητα θυσιαστήρια προς τιμή του θεού Ήλιου. Δεν είναι παρά η συνέχιση της παράδοσης, καθώς τα ίδια στοιχεία περνούν από τη μία θρησκεία στην άλλη. Εξάλλου, δεν είναι τυχαίο ότι στις 20 Ιουλίου η δύναμη της ακτινοβολίας του Ήλιου βρίσκεται στο απόγειό της, ενώ η κορυφή του βουνού είναι και το πλησιέστερο σημείο απ’ όπου μπορείς να βρεθείς κοντά στο γιγάντιο, ζωογόνο υπέρλαμπρο αστέρι στο οποίο η ανθρωπότητα χρωστά τα πάντα, και να το λατρέψεις. Σ’ αυτές εδώ τις κορφές, στο αγαπημένο του βουνό, επέλε18 | www.epathlo.gr

Στο εσωτερικό του Προφήτη Ηλία.

Η θέα του φεγγαριού και του Μεσσηνιακού κόλπου από το εκκλησάκι της κορυφής.

Φωτιές μπροστά από τον Μεσσηνιακό κόλπο στον νυχτερινό ουρανό.

Ταΰγετος | 19

ξε να αφήσει τη ζωή και ο Δημήτρης Λιαντίνης πριν από 20 χρόνια. Το πρόσωπό του νιώθω πως το αντικρίζω σχεδόν σε όλες τις φυσιογνωμίες των ντόπιων συνοδοιπόρων μου και συντοπιτών του... Τα καλαμπούρια στη διαδρομή δίνουν και παίρνουν. Η έντονη ανηφοριά, που κάνει εξαιρετικά επίπονη την προσπάθεια, γεννά σε όλους μας την ίδια ερώτηση: «Πόσο έχει ακόμα;» ενώ βρισκόμαστε μόλις στην αρχή… Πολλοί από τους αναβάτες έχουν ραδιοφωνάκια κι έτσι συνοδεύουν την πορεία τους με μουσική υπόκρουση, ενώ δεν λείπουν και τα απαραίτητα καλαμπούρια, που μας κάνουν να ξεσπάμε στα γέλια. Συναντάς όλες τις ηλικίες: από μικρά παιδιά ως και ηλικιωμένους, που το λέει όμως η καρδούλα τους. «Όσο μεγαλώνουμε εμείς, μεγαλώνουν και τα βουνά», θα ακούσω αργότερα. Για κάποιους η ανάβαση αποτελεί τάμα ενώ παλιότερα, ακριβώς επειδή το είχαν ταγμένο, υπήρχαν άνθρωποι που ανέβαζαν και φαγητό για τον κόσμο πάνω στην κορφή. Σύντομα ο ήλιος πέφτει και μαζί του φεύγει και το φως. Φωτεινά σημάδια πια οι φακοί των αναβατών και η λάμψη του φεγγαριού. Το μονοπάτι όμως είναι εμφανές και δύσκολα το χάνεις, ακόμα και τη νύχτα. Βοηθά βέβαια και η τόσο αυξημένη ανθρώπινη κυκλοφορία. Περνώντας τα Λακκώματα, τις Γούβες και τις πλάκες με τους ιδιαίτερους ασβεστολιθικούς σχηματισμούς, φτάνω στο μεγάλο διάσελο της κορυφογραμμής, τις Πόρτες. Εκεί, στο τελευταίο λυκόφως, αντικρίζω για πρώτη φορά τον μεσσηνιακό κάμπο. Στη δύση το βαθύ μπλε δίνει γρήγορα τη θέση του στο μαύρο τη νύχτας, διακοσμημένο με τα αμέτρητα φωτεινά λαμπυρίσματα των αστεριών, που στις κορφές των βουνών είναι πιο πολλά από κάθε άλλη φορά. Τα φώτα των χωριών και της Καλαμάτας από κάτω καταμαρτυρούν και τον δικό μας φωτεινό πολιτισμό, που εδώ ψηλά μοιάζει πολύ μακρινός και μικρός. Από εδώ αρχίζει και η τελική ευθεία για την κορυφή. Η πυραμίδα διακρίνεται πεντακάθαρα από αυτό το σημείο. Οι άνθρωποι που έχουν έρθει από νωρίς ανάβουν το λιβάνι και μαζί φωτιές. Βλέπεις από μακριά ζωντανή την ανθρώπινη παρουσία την κορφή, ενώ αυτοί που ανεβοκατεβαίνουν σηματοδοτούν με τους φακούς τους το μονοπάτι προς αυτήν. Ξαφνικά, πυροτεχνήματα πάνω από την Πυραμίδα αστράφτουν στον έναστρο ουρανό! Στιγμές χαράς, στιγμές γιορτής. Πανηγύρι για την κατάκτηση της κορφής, πανηγύρι για τον εορτασμό του Αϊ-Λια.

«Η θερμοκρασία στην κορφή μπορεί να είναι και κάτω από το μηδέν κι ο άνεμος δεν αστειεύεται εκεί πάνω…» Ονειρεύομαι τον έναστρο παράδεισο 20 | www.epathlo.gr έξω από το εκκλησάκι της κορφής.

Η Πυραμίδα Λέγεται πως είναι η μεγαλύτερη που υπάρχει και η αρχαιότερη. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι έχει κατασκευαστεί, ότι δεν είναι φυσική. Τόσο τέλειο είναι το τετράεδρο σχήμα της. Ταΰγετος. Λέγεται ότι η ονομασία προέρχεται από την Ατλαντίδα Ταϋγέτη και πως σημαίνει μεγάλη πύλη. Δεν είναι λίγοι αυτοί που ισχυρίζονται ότι η κορφή του Ταϋγέτου είναι ενεργειακή κοσμική πύλη για ταξίδια σε άλλες διαστάσεις. Υπάρχει μια διάχυτη μαγεία και ένα μυστηριακό πέπλο γύρω από το τόσο ιδιαίτερο αυτό σημείο. Άλλοι υποστηρίζουν ότι τα ξημερώματα, γύρω στις τέσσερις, κάνουν ορατή την παρουσία τους οπτικά φαινόμενα παρόμοια με τους Δροσουλίτες στο Φραγκοκάστελο της Κρήτης. Το βέβαιο είναι πως η κορφή και η πυραμίδα της αφήνουν τον νου και την ψυχή να ταξιδεύουν. Εδώ παντρεύεται το ιερό με το μεταφυσικό, έρχεσαι πιο κοντά στον Θεό και μια τελική ευθεία με χωρίζει από τον ναό της κορυφής… Το τελευταίο κομμάτι θέλει επιπλέον προσοχή. Οι πέτρες γλιστρούν και το σκοτάδι δεν βοηθά. Βήμα και στάση, πολύ αργά, συναντώ τις πρώτες σκηνές και σύντομα συναντώ πολύ περισσότερες. Ακόμη δεν το 'χω καταλάβει, αλλά ναι, βρίσκομαι στην κορυφή! Είναι η πρώτη φορά που κατακτώ κορυφή μέσα στη νύχτα, και μάλιστα χωρίς να το καταλάβω! Να και το περίφημο εκκλησάκι του προφήτη. Κατασκευασμένο όλο ξερολιθιά, με τη μία πέτρα πάνω στην άλλη, δεν έχει στέγη, μόνο τοίχους. Η σκεπή, για απόψε μόνο, είναι ένα πανί. Την επομένη, θα το αφαιρέσουν αμέσως μετά την ανατολή. Οι εικόνες είναι όλες μαρμάρινες ή μεταλλικές, καθώς είναι οι μόνες που επιβιώνουν στο ψύχος του χειμώνα. Για τον λόγο αυτό δεν έχει χρησιμοποιηθεί συνδετικό υλικό για τις πέτρες, θα μου πουν. Δεν θα άντεχε στις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Μεγάλες λαμπάδες, αλλά και οι άνθρωποι που έχουν μαζευτεί στον μοναδικό κλειστό χώρο, δημιουργούν μια θερμή ατμόσφαιρα. Αυτό είναι και το ζητούμενο. Να μπεις μέσα για να ζεσταθείς. Έξω, παρότι έχει πέσει ο αέρας, η θερμοκρασία είναι χαμηλή. Αργότερα θα ακούσω από ανθρώπους που συνηθίζουν να έρχονται κάθε χρόνο, ότι αυτή είναι η καλύτερη

Κατασκήνωση με θέα τον λακωνικό κάμπο.

Περιμένοντας την ανατολή και ακούγοντας τη λειτουργία.

Πρωινό ξύπνημα στην κορφή του Ταϋγέτου.

Ταΰγετος | 21

Ο ήλιος έχει σηκωθεί και εισβάλλει στο εσωτερικό του Προφήτη Ηλία.

Η μικροκοινωνία της κορφής από ψηλά.

Πρωινή ανάβαση στην κορφή.

Δεν είναι λίγοι αυτοί που ισχυρίζονται ότι η κορφή του Ταϋγέτου είναι ενεργειακή κοσμική πύλη Ο άνθρωπος σε θεϊκά ύψη.

για ταξίδια σε άλλες διαστάσεις.

22 | www.epathlo.gr

Αγναντεύοντας τη σκιά του βουνού κατά την ανατολή.

βραδιά της τελευταίας δεκαπενταετίας! Άλλες φορές φυσά μανιασμένα, ακόμα και βρέχει. Ούτε θέλω να φανταστώ μια τέτοια κατάσταση. Έχω φορέσει τη ζεστή μου ζακέτα, αλλά και όλα μου τα ρούχα μέχρι και τον υπνόσακο, και πάλι κρυώνω. Όπως και πολλοί άλλοι, βγάζω το μεγαλύτερο μέρος της μακριάς ξάγρυπνης νυχτιάς μέσα στο εκκλησάκι. Από τις 3 μέχρι τις 4 τα ξημερώματα, που είναι και η αρχή της λειτουργίας, οι λιγοστές θέσεις καταλαμβάνονται από κόσμο και δεν βρίσκεις να κάτσεις. Έξω, παντού σκηνές και υπνόσακοι. Οι άνθρωποι σκεπάζονται με νάιλον και ό,τι άλλο βρουν, ό,τι μπορεί να δημιουργήσει μια στοιχειώδη μόνωση και κατά συνέπεια ζέστη. Κτιστοί με πέτρα, ιδιότυποι ορθογώνιοι χώροι έχουν κατασκευαστεί με τα χρόνια ως υποδοχές ύπνου για να προστατεύσουν από το κρύο και τον άνεμο τους

διανυκτερεύοντες. Κόσμος παντού. Όλοι απολαμβάνουν τη μαγική βραδιά στο βουνό και αναμένουν την πρωινή λειτουργία μαζί και την ανατολή με το μοναδικό φαινόμενο της σκιάς της πυραμίδας στον Μεσσηνιακό κόλπο. Η θέα συγκλονιστική. Το φεγγάρι αντανακλά το φως του στη μεσσηνιακή θάλασσα και ήδη από το βράδυ αντιλαμβάνεσαι ότι από εδώ θα έχεις άποψη και προς τα τρία πόδια του Μοριά. Μια φωτιά ανάβει προς τη μεριά της Μεσσηνίας και μας δίνει λίγη θέρμη με τη φλόγα της. Έτσι κυλά αργά η νύχτα. Την πιο πολλή ώρα μέσα. Μια να σε παίρνει ο ύπνος στο καθιστό, μια να αρχίζεις την κουβέντα με τους συνδαιτυμόνες. Πολλοί Λάκωνες και Μεσσήνιοι, αλλά και από Αθήνα, μέχρι και από Θεσσαλονίκη. Παρέα με κρασιά, τσίπουρα, μεζέδες, ακόμα και ουίσκι! Οτιδήποτε για να ζεσταθείς. Τα πανύψηλα κεριά να λιώνουν και να ανάβουμε άλλα. Γλυκά προχωρά η βραδιά και οι κουβέντες πολλές φορές μετατρέπονται σε παραμιλητό από την κούραση, και στις αφηγήσεις μπερδεύεται η πραγματικότητα με το όνειρο. Κατά τις τρεις και μισή, έχω πια βγει έξω και απολαμβάνω κρυώνοντας τη διαύγεια της βραδιάς. Το φεγγάρι έχει κρυφτεί και ένας πεντακάθαρος ξάστερος ουρανός μού ψιθυρίζει το μεγαλείο του σύμπαντος. Στα πόδια σου ο γνωστός κόσμος και από πάνω το άπειρο του αγνώστου. Κι εσύ εκεί ανάμεσα, ένας μικρός θεός που είχε την τύχη να αξιωθεί να ζήσει αυτή τη στιγμή. Σύντομα καταφθάνει ο παπάς για να με βγάλει από τις ονειροπολήσεις μου. Σε κατανυκτική ατμόσφαιρα ξεκινά η λειτουργία, ενώ έξω αρχίζει να χαράζει. Υπό τη συνοδεία ψαλμωδιών, το φως ολοένα και κάνει πιο αισθητή την παρουσία του. Βλέπουμε κάτω στην κορυφογραμμή φακούς με πορεία προς τα εδώ. Ακόμη ανεβαίνει κόσμος. Καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας δεν σταμάτησαν να καταφθάνουν πεζοπόροι. Ακόμα και μετά την ανατολή και το πέρας της λειτουργίας, κόσμος συνεχίζει να έρχεται. Οι άνθρωποι που διανυκτέρευσαν στις σκηνές ολοένα και ξυπνούν. Όσο αυξάνεται το φως, παρουσιάζεται μπροστά μου η μεγαλοπρέπεια του τοπίου για πρώτη φορά. Δεν υπάρχουν λόγια για να περιγράψεις την ομορφιά. Στο τέλος σκάει και ο ήλιος από τον Πάρνωνα και ζωντανεύει η καινούργια μέρα. Ανήμερα 20 Ιούλη και γιορτάζεις στην κορυφή μαζί με τον προφήτη. Μαχητικά αεροπλάνα περνούν δίπλα μας και με αεροπλανικές φιγούρες μάς χαιρετούν. Η ευτυχία όλων μας μεγάλη. Γρήγορα, καθώς ορθώνει ο παντοτινός ζωοδότης θεός το ανάστημά του, όλοι συγκεντρωνόμαστε προς τη μεσσηνιακή πλευρά και αναμένουμε το πολυπόΤαΰγετος | 23

Αφήνοντας την κορυφή πίσω.

Ο πιο πολύς κόσμος ξεκινά την ανάβαση νωρίς το απόγευμα, προκειμένου να αποφύγει τον έντονο ήλιο, που είναι αδυσώπητος στη γυμνή από δέντρα διαδρομή.

θητο φαινόμενο της σκιάς της πυραμίδας. Πράγματι, εμφανίζεται η σκιά μέσα στη θάλασσα. Είναι απίστευτα τέλειο το τριγωνικό σχήμα της. Έχω δει παρόμοιο φαινόμενο στην κορυφή του Άθω και στην Ανάφη, στο μοναστήρι. Αλλά αυτό εδώ δεν συγκρίνεται. Το θέαμα απλά είναι τέλειο. Επιστρέφω μέσα στην εκκλησία όπου ο κόσμος έχει πια αραιώσει. Οι ακτίνες του ήλιου εισχωρούν από τις τρύπες και δημιουργούν μια αλλόκοσμη ατμόσφαιρα μέσα στον μικρό ναό. Ο πάτερ, μια υπέροχη φυσιογνωμία, κοντεύει να φέρει τη λειτουργία εις πέρας. Έρχεται από το μοναστήρι της Παναγιάς της Γιάτρισσας, θα μου πει, και λειτουργεί τα τελευταία επτά χρόνια στην κορφή. Το μοναστήρι αυτό βρίσκεται στα 1.000 μ. υψόμετρο πάνω στην κορυφογραμμή του βουνού, ακριβώς στο σύνορο των δυο νομών, που χωρίζεται από τον Ταΰγετο, γι’ αυτό ανήκει και στους δύο. Το εκκλησάκι της κορυφής, όμως, ανήκει στα Τσέρια της Μάνης, χωριό πάνω από την Καρδαμύλη. Σύντομα αφαιρούν το πανί-στέγη και μένει και πάλι ξεσκέπαστο μέχρι την επόμενη χρονιά. Ήρθε η ώρα της επιστροφής. Η ομορφιά του βουνού στο πρωινό φως ξανοίγεται μπροστά στα αχόρταγα για φυσικό τοπίο μάτια μου. Επιβλητικές κορφές παντού, θέα στις θάλασσες, στα τρία πελοποννησιακά ακρωτήρια, στους κάμπους, στα χωριά. Το πινέλο του δημιουργού έχει δώσει εδώ ρέστα. Κατεβαίνοντας, το αλπικό τοπίο αποπνέει μια σπάνια καθαρότητα. Ανασαίνεις κι η ψυχή σου γεμίζει υγεία, όπως και τα πνευμόνια σου. Το πράσινο της χαμηλής βλάστησης ανακουφίζει το μάτι. Η χλωρίδα είναι πλούσια. Τσάι του βουνού, ρίγανη, βαλσαμόχορτο, μέντα και κάθε λογής βότανα μπορείς να βρεις εδώ. Πολλοί από τους προσκυνητές-πεζοπόρους σταματούν για να τα συλλέξουν. Η κατάβαση, όμως, είναι δύσκολη και χρειάζεται προσοχή. Έτσι όπως ήμουν φορτωμένος, μου πήρε τουλάχιστον 3 ώρες. Δεν πρέπει να αργήσεις να ξεκινήσεις, γιατί ο ήλιος είναι στα δυνατότερά του και δέντρο δεν υπάρχει στο μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής για να ξαποστάσεις κάτω από σκιά, παρά μόνο προς το τέλος της. Τότε είναι που αντικρίζεις και πάλι το βουνό ολάκερο, λουσμένο στο φως. Παρατηρείς έτσι τον υπέροχο γίγαντα, που τον ανέβηκες και τον κατέβηκες σπιθαμή προς σπιθαμή, για να περάσεις μια ολάκερη νύχτα στη κορυφή της πυραμιδίσιας κεφαλής του. Στρώση στρώση, τον απαρτίζουν πέτρινα οριζόντια επίπεδα. Είναι φτιαγμένος με απίστευτη τελειότητα, σαν να σχεδιάστηκε με παράλληλες γραμμές. Δέος σε πιάνει κι ευγνωμοσύνη, που σε φιλοξένησε. Αποχαιρετάς, ξανασυναντάς τα δυο ρόμπολα, πύλη για τη δασωμένη υποαλπική ζώνη, και σύντομα μπροστά σου βρίσκεις το καταφύγιο και τον οδικό δρόμο της επιστροφής. Το μόνο που νιώθεις με σιγουριά είναι ότι θες να είσαι καλά ώστε να μπορέσεις να ξανάρθεις. Χρόνια μας πολλά, λοιπόν, και του χρόνου να ανταμώσουμε παρέα!

24 | www.epathlo.gr

Ατενίζοντας τον λακωνικό κάμπο.

Η επιβλητική θέα της κορφής του βουνού από χαμηλά.

Ταΰγετος | 25

«ΔΑΝΑΟΣ» Αγροεφόδια από την «ΚΑΣΟΑ ΔΑΝΑΟΣ» Α.Ε.Σ. - Α.Ε. όλα για τα αγροεφόδια & πάντα δίπλα στον αγρότη

Αγροεφόδια υψηλής ποιότητας και απόδοσης, προηγμένης τεχνολογίας, για αύξηση παραγωγής μέσα από την επιστημονική γνώση και την πολυετή παρουσία, στις πιο συμφέρουσες τιμές Πυργέλα Άργους / τηλ. 27510 29152 fax. 27510 29378 / e-mail: kasoa1@otenet.gr

Ίμβρος

Της υπομονής και της ελπίδας

Μια τεράστια ζεστή αγκαλιά, τρυφερή σαν το χάδι της μάνας, άνοιξε όταν βρέθηκα στην Ίμβρο. Στο ξεχασμένο απ’ τις εκάστοτε κυβερνήσεις νησί, το πολύπαθο, το νησί με τις 340 εκκλησίες και τους 540 κατοίκους, τους ευσεβείς και τους φιλόξενους, που παλεύουν όπως μπορούν για να κρατήσουν την ελπίδα του γυρισμού ζωντανή.

Αναστασία Γέωργα Κωνσταντίνος Βάντσος

Σ

την Ίμβρο της Ελλάδας, στην Ίμβρο της φιλίας, της ειρήνης και της αγάπης, εκεί όπου δυο λαοί, δυο θρησκείες, δυο πολιτισμοί προχωρούν χέρι χέρι, εκεί που το τζαμί είναι απέναντι απ’ την εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας και την ώρα που χτυπούν οι καμπάνες της, ακούγεται και η φωνή του ιμάμη… Περίεργο νησί, όμορφο και ατίθασο, επίμονο και υπομονετικό, όπως οι άνθρωποί του. «Η εικοσαετία 1964-1985 ήταν τραγική, μας διέλυσε», είπε ο πρόεδρος της Ιμβριακής Ένωσης Θεσσαλονίκης Παύλος Σταματίδης, «όμως εμείς οι Ίμβριοι είμαστε παράξενοι άνθρωποι, εύκολα ή δύσκολα θα υπάρχουμε και η διατήρηση της φλόγας για επιστροφή παραμένει άσβεστη». Μοιράστηκαν μαζί μου τα όνειρα και τις ελπίδες τους, τις λύπες και τις χαρές τους, τις πίκρες και τα βάσανά τους και πάνω απ’ όλα την επιθυμία τους για δικαίωση, καθώς αισθάνονται τα «πεταμένα» παιδιά της Ελλάδας, τα ξεχασμένα και τα αφημένα στη μοίρα τους. «Μεγαλώσαμε με δυο “κακές μητριές”. Φύγαμε διωγμένοι απ’ την Τουρκία γιατί είμαστε Έλληνες, και στην Ελλάδα μάς υποδέχτηκαν σαν… Τουρκόσπορους». Ίμβρος - Της υπομονής και της ελπίδας | 29

Ο κατάφυτος οικισμός των Αγίων Θεοδώρων

Σε πείσμα όμως όλων αυτών, οι Ίμβριοι ξεκινούν δειλά δειλά την επιστροφή στη γη των προγόνων τους. Αρχίζουν να χτίζονται σχολεία και να επαναλειτουργούν αυτά που υπήρχαν και των οποίων είχε απαγορευτεί μέχρι πρότινος η λειτουργία. Νέοι άνθρωποι, γεμάτοι όνειρα και ελπίδες, κάνουν ένα καινούργιο ξεκίνημα, κι ανοίγουν τον δρόμο του γυρισμού. Μέσα στον περιορισμένο χρόνο που είχα στη διάθεσή μου, και με την αμέριστη βοήθειά τους, είχα την τιμή να δεχθούν να μοιραστούν τις ιστορίες τους. Η πρώτη που άνοιξε την ψυχή της ήταν η κ. Κάλι Κανάκη. Τη συνάντησα στα Αγρίδια (οι κάτοικοι το λένε Αετοφωλιά), ένα αμιγώς ελληνικό χωριό, χτισμένο πάνω στα απόκρημνα βράχια, το οποίο στεγάζει το οκτατάξιο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Είναι δεύτερης γενιάς Ίμβρια, αλλά γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Γερμανία. Εκπαιδευτικός στο επάγγελμα, ζούσε τα τελευταία χρόνια στη Θεσσαλονίκη, και πήρε την απόφαση να εγκαταλείψει την πολύβουη ζωή της πόλης για να «ασπαστεί» έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο ζωής. «Τα παιδιά μου είναι ευτυχισμένα εδώ», λέει η Κάλι, «ζουν όπως πρέπει να ζουν τα παιδιά της ηλικίας τους». Η ίδια βοηθά στα λογιστικά και στο συσσίτιο της εκκλησίας στο σχολείο, που μετρά 29 μαθητές. Αριθμός που ακολουθεί αύξουσα πορεία τα τελευταία χρόνια. Όσον αφορά τις σχέσεις τους με τους Τούρκους, τις χαρακτηρίζει άψογες, περιγράφοντάς τους ως «πρόθυμους να βοηθήσουν, καλούς ανθρώπους και φίλους». Καταλήγει λέγοντας: «Αν ζούσαν οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, θα ήταν πολύ χαρούμενοι που τα δισέγγονά τους ήρθαν εδώ σχολείο, γιατί κανείς τότε δεν το φανταζόταν, έμοιαζε άπιαστο όνειρο…» Κάτω απ’ τα αιωνόβια πλατάνια είναι η πλατεία. Πολύβουη αυτή την εποχή, κατάφωτη, γεμάτη παραδοσιακά καφενεδάκια και ταβέρνες. Μια εικόνα που αλλάζει άρδην καθώς τελειώνει η σεζόν, οπότε ο τόπος μεταμορφώνεται σε ένα ερημικό χωριό που παίρνει ζωή και ανάσα από τις φωνές των λιγοστών παιδιών. Εκεί συνάντησα τον κ. Γιάννη Μαρίνο. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ίμβρο, και το 1963, όταν η τουρκική κυβέρνηση έκλεισε τα ελληνικά σχολεία, πήγε στην Κωνσταντινούπολη προκειμένου να συνεχίσει τη βασική εκπαίδευση. Μετανάστευσε έπειτα στην Αμερική, όπου και παρέμεινε 27 χρόνια. Πριν από οκτώ χρόνια, συνταξιούχος πια, επέστρεψε στο νησί του, για να εγκατασταθεί μόνιμα. Έχει δυο παιδιά και με φανερή τη συγκίνηση στο πρόσωπό του, μας λέει πως μετά από 27 χρόνια, το πρώτο παιδί που γεννήθηκε στα Αγρίδια ήταν η κόρη του! Το νηπιαγωγείο αυτή τη στιγμή έχει επτά παιδιά, εκ των οποίων τα έξι γεννήθηκαν εκεί. Καταλήγει τονίζοντας: «Δεν υπάρχει Ίμβριος, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, που να μην ονειρεύεται να γυρίσει στον τόπο του». Στο κέντρο του νησιού και στην πρωτεύουσά του, την Παναγιά, που έχει και την ομώνυμη μητρόπολη, συνάντησα τον Δημήτρη και τη Μαρία. Τα δυο τους μαγαζιά, απέναντι το ένα στο άλλο, τραβούν αμέσως την προσοχή του Έλληνα τουρίστα. Βρίσκονται σ’ ένα γραφικό καλντερίμι που θυμίζει αιγαιοπελαγίτικο νησί, με καρέκλες και τραπέζια βαμμένα σε μπλε και άσπρο, τα χρώματα της Ελλάδας και της θάλασσας. Οι επιχειρήσεις τους, ένα καφέ όπου μπορείς να απολαύσεις εσπρέσο, καπουτσίνο φρέντο κ.λπ., και το μοναδικό εστιατόριο, όπου μπορείς να δοκιμάσεις γεύσεις τόσο της Ανατολής αλλά κυρίως της ευρωπαϊκής κουζίνας – πίτσα, κλαμπ σάντουιτς, μπίρα, που τόσο δύσκολα βρίσκεις στο νησί, και φυσικά μεζέδες απ’ την πατρίδα, μπουρεκάκια, καλαμαράκια και τόσα άλλα, που η νοστιμιά τους σε απογειώνει. Η μουσική πάντα ελληνική, και τα βράδια χορεύουν συρτάκι στο πλακόστρωτο, ξυπόλυτοι, άνθρωποι διαφόρων εθνικοτήτων, αγκαλιασμένοι, υπό τους ήχους του Ζορμπά και με τη χαρακτηριστική 30 | www.epathlo.gr

φωνή της Μελίνας Μερκούρη να μας τραγουδά τα «Παιδιά του Πειραιά». Η Μαρία με τον Δημήτρη, ο Χρήστος και η γλυκιά Αθηνά, νέα, μοντέρνα παιδιά, πήραν κι αυτοί την απόφαση να επιστρέψουν στα χώματα των προγόνων τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι παραδίδουν δωρεάν μαθήματα

Το ερειπωμένο Σχοινούδι

«Αν ζούσαν οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, θα ήταν πολύ χαρούμενοι που τα δισέγγονά τους ήρθαν εδώ σχολείο. Τότε έμοιαζε άπιαστο όνειρο…»

Άγιος Γκώνενας ελληνικών σε Τούρκους, μικρούς και μεγάλους, και το πιο εντυπωσιακό είναι ότι η προσέλευση είναι αθρόα, ξεπερνώντας κάθε προσδοκία! Τελευταίος τόπος που επισκέφτηκα ήταν το Σχοινούδι, το άλλοτε μικρό Παρίσι και μεγαλύτερο χωριό των Βαλκανίων με 3.000 κατοίκους, όλους Έλληνες. Τα συναισθήματά μου ήταν τόσο μπερδεμένα όταν το πρωτοείδα, που ακόμα και τώρα, δεν έχω καταφέρει να τα ξεκαθαρίσω στο μυαλό μου και στην καρδιά μου. Αν μπορούσα να του δώσω όνομα, θα το έλεγα «Εσταυρωμένο». Παρότι με είχαν προειδοποιήσει για το θέαμα που θα αντίκριζα, αυτό ξεπερνούσε

κάθε φαντασία, έμοιαζε με ένα κακό όνειρο! Γκρίζα, σταχτιά γκρεμισμένα σπίτια, πολλά και μεγάλα, που μαρτυρούσαν ότι εδώ κάποτε ζούσε κόσμος, πολύς κόσμος. Ξαφνικά ένα κοριτσάκι πετιέται απ’ τα χαλάσματα κρατώντας ένα μικρό σκυλάκι. Είναι η Ελπίδα, σκέφτηκα, η ελπίδα ότι μια Ίμβρος - Της υπομονής και της ελπίδας | 31

Παραδίδουν δωρεάν μαθήματα ελληνικών σε Τούρκους, και η προσέλευση είναι αθρόα, ξεπερνώντας κάθε προσδοκία!

32 | www.epathlo.gr

μέρα αυτό το μέρος θα ζωντανέψει πάλι. Στο Σχοινούδι πήγα να συναντήσω τον Πρόεδρο της Ιμβριακής Ένωσης Θεσσαλονίκης, τον κ. Παύλο Σταματίδη, που παλεύει να ξαναχτίσει το πατρικό του σπίτι. Στο φιλόξενο σπίτι του, ήρθαν και γειτόνισσες και κάθισαν μαζί μας να καταθέσουν κι αυτές τις μαρτυρίες τους. Ο κ. Παύλος, ένας πληθωρικός και καταρτισμένος ιστορικά, πολιτικά και πολιτιστικά άνθρωπος, προσπαθεί να διηγηθεί απλά και σύντομα την ιστορία του πολύπαθου τούτου χωριού. Στέκεται σε τρεις τέσσερις χρονολογίες-κλειδιά, που σηματοδότησαν την απαρχή της διάλυσης του ελληνισμού: «Μετά το 1923, η Ίμβρος και η Τένεδος παραχωρούνται στην Τουρκία, το 1964 ξεκινούν οι εθνικές εκκαθαρίσεις, βγαίνει διάταγμα για κλείσιμο των ελληνικών σχολείων, υψηλή φορολογία, δημεύσεις περιουσιών, βεβηλώσεις εκκλησιών, και η ταφόπλακα είναι η δημιουργία ανοιχτών φυλακών στο Σχοινούδι. Αυτό έχει ως συνέπεια οι κρατούμενοι να κυκλοφορούν ελεύθεροι, βιάζοντας, κλέβοντας και σκοτώνοντας τους ντόπιους. Οι Ίμβριοι αναγκάζονται να φύγουν απ’ τον τόπο τους. Οι πιο πολλοί από εμάς πήγαμε στην Πόλη ελπίζοντας ότι θα φτιάξουν τα πράγματα και για να συνεχίσουμε το σχολείο. Εμείς εδώ, σε τούτο τον τόπο, χωρίς ψωμί ζούμε, αλλά χωρίς γράμματα όχι! Με φωτεινό παράδειγμα τον πατριάρχη, τον «παππού», όπως τον φωνάζουμε, σπουδάσαμε όλοι και με τη σειρά μας σπουδάσαμε τα παιδιά μας. Το 1974 τα πράγματα δυστυχώς χειροτέρεψαν και φύγαμε απ’ την Τουρκία για την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη κυρίως, και στην πορεία διασκορπιστήκαμε σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, ελπίζοντας σε μια καλύτερη τύχη. Δυστυχώς, στην Ελλάδα δεν αντιμετωπιστήκαμε όπως περιμέναμε, Τουρκόσπορους μας ανέβαζαν, Τουρκόσπορους μας κατέβαζαν. Το 2000, γίνεται το θαύμα. Το σκηνικό στις ελληνοτουρκικές σχέσεις αλλάζει προς το καλύτερο. Μας δίνουν και την τούρκικη ιθαγένεια ώστε να μπορέσουμε να διεκδικήσουμε τις περιουσίες μας ή ό,τι είχε απομείνει από αυτές. Τα σχολεία αρχίζουν να ξαναλειτουργούν, οι Ίμβριοι δειλά δειλά επιστρέφουν στον τόπο τους. Αυτή τη στιγμή έχουμε 540 μόνιμους κατοίκους και 44 μαθητές, αριθμός που όλο και αυξάνεται». Κλείνει λέγοντας: «Ναι στη φιλία με τους Τούρκους, αλλά δεν ξεχνάμε… Να παραδεχτούν τα λάθη τους και να πούμε ότι από δω και πέρα όλοι μαζί προχωράμε χέρι χέρι, πράγμα που άλλωστε ασπάζονται οι περισσότεροι Τούρκοι. Εύχομαι να υπάρχει ειρήνη και αγάπη μεταξύ των δύο λαών, τέρμα πια στα μίση, ας κάνουμε μια νέα αρχή». Έφυγα από την Ίμβρο, σκεπτόμενη ότι δεν έχει να ζηλέψει τίποτα απ’ τις παραδόσεις και τα έθιμα της Ελλάδας, εντυπωσιασμένη από τη φιλοξενία και την αγάπη τους για τους ανθρώπους. Με τα πανηγύρια τους, τους παραδοσιακούς χορούς, τα παραδοσιακά φαγητά και τόσο πολλά άλλα, που δυστυχώς δεν χωρούν σε μερικές σελίδες. Ατυχώς, δεν μπόρεσα να επισκεφτώ όλα τα χωριά. Πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτείτε τους καταπράσινους Αγίους Θεοδώρους, το παραθαλάσσιο Γλυκύ και οικισμό του Κάστρου με το φρούριο στην κορφή ― δύο χωριά με την ομορφότερη θέα! Από το Σχοινούδι θα ανηφορίσετε μέχρι το Παλαιόκαστρο, ενώ το Δεκαπενταύγουστο στα Αγρίδια, θα παρακολουθήσετε το πανιμβριακού χαρακτήρα πανηγύρι στο οποίο εντάσσονται τα κουρμπάνια, τα πανάρχαια τελετουργικά έθιμα της ομαδικής θυσίας των βοδιών (απ’ την τουρκική λέξη kurban, που σημαίνει σφαγείο), η διανομή της «κουρκούτας» (είδος χυλού, από ζωμό κρέατος, που βράζει

Τα Κασκαβάλια, προστατευόμενο μνημείο της φύσης

Αγρίδια

Το Παλαιόκαστρο στο Σχοινούδι

Εντυπωσιακοί αμμόλοφοι στη Συναπίδα Ίμβρος - Της υπομονής και της ελπίδας | 33

Πετούνα, καταρράκτης στην Ίμβρο

Το Σχοινούδι από ψηλά

Συναπίδα

34 | www.epathlo.gr

μαζί με σιτάρι) και τα αλληλοκεράσματα πάνω απ’ τους οικογενειακούς τάφους, απόρροια των Καβείριων μυστηρίων. Στον Νότο του νησιού θα συναντήσετε τη Συναπίδα, μια από τις ομορφότερες ακτές της Ίμβρου με καταπράσινα νερά και μια φαρδιά αμμουδιά, πίσω από την οποία ορθώνεται ένας τεράστιος αμμόλοφος που παραπέμπει σε τοπία της νότιας Κρήτης. Με φόντο τη Σαμοθράκη, θα δείτε και τα εντυπωσιακά Κασκαβάλια, ένα προστατευόμενο μνημείο της φύσης που συνδέεται με λαϊκές ιστορίες της Ίμβρου. Με την υπόσχεση ότι θα ξαναπάω, κι αφού έμαθα να τους αποκαλώ όλους με τα μικρά τους ονόματα σαν να τους ήξερα από χρόνια, πήρα τον δρόμο του γυρισμού κρατώντας ζωντανή τη βροντερή φωνή της κ. Άννας Καημένου: «Μπορεί η σημαία να είναι δική τους, αλλά τα χώματα και η ψυχή του νησιού είναι δικά μας και κανείς δεν μπορεί να μας τα πάρει».

Πρόσβαση Η Ίμβρος (τουρκική ονομασία Gokceada [Γκιοκτσέαντα]) ανήκει στον Νομό Τσανάκαλε της Τουρκίας. Δυστυχώς επί του παρόντος δεν υπάρχει απευθείας συγκοινωνία με τα γύρω ελληνικά νησιά της Σαμοθράκης και της Λήμνου, ούτε και με την Αλεξανδρούπολη. Από τη Λήμνο υπάρχει σύνδεση με το λιμάνι του Κέπεζ (Kepez) στην ασιατική ακτή των Δαρδανελλίων, από όπου μπορείτε να περάσετε στην Ίμβρο. Στο νησί μπορείτε να περάσετε από δύο τουρκικά λιμάνια: του Τσανάκαλε [Canakkale] ή του Καμπάτεπε [Κabatepe], που βρίσκεται στη Χερσόνησο της Καλλίπολης. Το λιμάνι του Αγίου Κηρύκου [Kuzulimanι] της Ίμβρου απέχει 32 ναυτικά μίλια από το Τσανάκαλε και 14 από το Καμπάτεπε. Το δρομολόγιο από το Καμπάτεπε διαρκεί 1 ώρα και 10 λεπτά, ενώ από το Τσανάκαλε 2 ώρες περίπου. Το συντομότερο και πιο άνετο δρομολόγιο είναι μέσω της Αλεξανδρούπολης και έπειτα του Έβρου, με τα ειδικά ταξί τα οποία μπορούν να διασχίζουν τα σύνορα. Διαδρομή 190 χλμ. μάς χωρίζει από το Καμπάτεπε, από όπου παίρνουμε το πρωινό πλοίο για την Ίμβρο. Πρέπει οπωσδήποτε να έχετε κλείσει το ταξί εκ των προτέρων τηλεφωνικά από την Αθήνα. Εναλλακτική πρόσβαση έχουμε μέσω Χίου ή Μυτιλήνης, περνώντας απέναντι στον Τσεσμέ ή το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας, αντίστοιχα. Δρομολόγια εκτελούν καθημερινά πλοία ελληνικών και τουρκικών εταιρειών, η διαδρομή διαρκεί 90 λεπτά και τα πλοία παίρνουν 15-18 αυτοκίνητα. Από το Αϊβαλί, παίρνουμε τον παραλιακό δρόμο προς Βορρά και περνάμε από το Αδραμύττιο (Edremit). Ο δρόμος ανεβαίνει το όρος Ίδη και μετά από μια πολύ ωραία διαδρομή (συνολικού μήκους 180 χλμ.) φτάνουμε στο Τσανάκαλε. Από εδώ καταμαράν για την Ίμβρο έχει μόνο κάθε Παρασκευή (χωρίς δυνατότητα μεταφοράς ΙΧ). Εναλλακτική επιλογή η μετάβαση από το Τσανάκαλε στην Μάδυτο με φέρι (κάθε μισή ώρα) και από εκεί μέχρι το Καμπάτεπε. Η διαδρομή διαρκεί μισή ώρα και μετά η οδική απόσταση Μαδύτου-Καμπάτεπε είναι περίπου 8 χιλιόμετρα. Διαμονή Στην Ίμβρο δεν υπάρχει αξιόλογη τουριστική υποδομή. Εκτός από διάφορες πανσιόν στα νεόκτιστα χωριά των εποίκων και στο παλιό Κάστρο, υπάρχουν κάποια ξενοδοχεία στη χώρα (Παναγία), στο Κάστρο στο Γλυκύ και στους Αγίους Θεοδώρους. Για περισσότερες πληροφορίες, επισκεφθείτε την ιστοσελίδα http://www.gokceadarehberi.com Σε περίπτωση που δεν βρείτε θέση πουθενά, η καλύτερη λύση μπορεί να αποδειχθεί το τροχόσπιτο. Δεν σας συμβουλεύουμε να κάνετε ελεύθερο κάμπινγκ με σκηνή. Στη χώρα (Παναγία-Merkez) υπάρχουν όλα τα είδη πρώτης ανάγκης.

Πανηγύρι στην Πλια

Ευχαριστούμε πολύ την Ιμβριακή Ένωση Μακεδονίας-Θράκης και τον Σύλλογο Ιμβρίων Αθηνών για την πολύτιμη βοήθειά τους στην πραγματοποίηση του ρεπορτάζ. Ίμβρος - Της υπομονής και της ελπίδας | 35

Αρχάνες, Χουδέτσι, Μυρτιά

Γωνιά πολιτισμού στην ενδοχώρα της Κρήτης

Νίκος Γαλάνης

«Η Κρήτη είναι η σύνθεση που πάντα μου επιδιώκω· η σύνθεση Ελλάδας και Ανατολής. Ούτε Φραγκιά νιώθω μέσα μου ούτε καθαρή “αποσταγμένη” κλασικήν Ελλάδα· ούτε, καθόλου, το αναρχούμενο χάος και την άβουλη εγκαρτέρηση της Ανατολής. Κάτι άλλο, μια σύνθεση». Νίκος Καζαντζάκης

Όρος Γιούχτας Στα χέρια μου κρατώ ένα βιβλίο: Αναφορά στον Γκρέκο. Στο σκληρό του εξώφυλλο η μορφή του Καζαντζάκη να με παρατηρεί. Τα διαπεραστικά φλογοβόλα μάτια του με κοιτούν με εμφανή περιέργεια. Την ίδια περιέργεια έχω κι εγώ. Έχω επισκεφθεί πολλές φορές την τουριστική βόρεια ακτή του Ηρακλείου, όπως και την άγρια ξερή ερημική ομορφιά στον Νότο, αυτήν που βρέχεται από το Λιβυκό πέλαγος και μυρίζει Αφρική. Η ενδοχώρα ήταν πάντα ένα πέρασμα που έκρυβε επιμελώς μια άγνωστη ιστορία. Μια ιστορία πολιτισμού. Έναν αγώνα ανάμεσα στους ανθρώπους και τη γη. Έναν διάλογο μεταξύ μουσικής και επιβίωσης. Έναν διάλογο σαν αυτόν που έχω αρχίσει κι εγώ τόσην ώρα με τον Καζαντζάκη. «Όμορφη που ’ναι η Κρήτη. Όμορφη! Ε και να ’μουνα αετός να την καμάρωνα απ’ την κορφή του αέρα!» Σ’ αυτή την κορφή οδηγούμαι. Όρος Γιούχτας. Ανηφορίζω ασθμαίνοντας, μα οι μυρωδιές από το δίκταμο, τα πρινάρια, τον έβενο και τα βότανα με ξυπνούν. Γύπες κράζουν από πάνω μου, ενοχλημένοι από την παρουσία μου. Επιβλητικοί. Όπως και η θέα, όταν φτάνω στην κορυφή. Στον Βορρά, μεγαλοπρεπής η πόλη του Ηρακλείου, ο Χάνδακας ή Κάντια, ανάλογα τους κατακτητές της. Δυτικά στέκει ο Ψηλορείτης και στους πρόποδές του ελαιώνες και αμπελώνες, όπως και στα ανατολικά. Τις τελευταίες δεκαετίες τα ξακουστά αμπέλια της ενδοχώρας μειώνονται και αντικαθιστώνται από τις πιο εύχρηστες ελιές.

38 | www.epathlo.gr

Τα απέραντα αμπέλια σαν ψηφιδωτό.

Τα πολύχρωμα αρχοντικά σπίτια των Αρχανών.

Στον άγριο τούτο τόπο διάλεξαν οι Μινωίτες να κατασκευάσουν ένα από τα ξακουστά τους ιερά κορυφής και σήμερα εκεί σεβαστικά ο επισκέπτης να αντικρίζει τον ναό Γωνιές σαν από πίνακα ζωγραφικής…

40 | www.epathlo.gr

του Αφέντη Χριστού.

«Ένα παλιοκούτσουρο πετάει βλαστούς, κρέμουνται κάτι ξερά μπιχλιμπίδια, κι ο καιρός περνάει, ο ήλιος τα ψήνει, γίνουνται γλυκά σαν το μέλι και τα λέμε σταφύλια· τα πατούμε, βγάζουμε το ζουμί τους, το βάζουμε στα βαρέλια, βράζει μοναχό του, το ανοίγουμε του Αϊ-Γιώργη του Μεθυστή τον Οχτώβρη, και βγαίνει κρασί. Τι θάμα είναι πάλι αυτό; Το πίνεις το κόκκινο αυτό ζουμί κι η ψυχή μεγαλώνει». Είναι απίστευτο πόσο απότομα κόβεται το βουνό και από τα 811 μέτρα υψόμετρο βλέπεις κατευθείαν κάτω τους πρόποδες. Ιστορίες αυτοκτονιών και δολοφονιών κρύβουν αυτοί οι βράχοι. Μαζί κρύβεται και μια ενέργεια μεταφυσική, που δεν μπορείς να αγνοήσεις. Είναι ο λόγος που στον άγριο τούτο τόπο διάλεξαν οι Μινωίτες να κατασκευάσουν ένα από τα ξακουστά τους ιερά κορυφής, και σήμερα εκεί σεβαστικά ο επισκέπτης να αντικρίζει τον ναό του Αφέντη Χριστού. Πρώτη φορά βλέπω τετράκλιτη εκκλησία, από τις ελάχιστες που υπάρχουν ακόμα στον ελλαδικό χώρο. Συντροφιά στον Δία που, σύμφωνα με τον μύθο, κείτεται στο όρος αυτό δίνοντας τη μορφή του, καθώς κοιτάς το πιο ψηλό σημείο. «Κάπου κάπου γρικούσες ένα μωρό να κλαίει, ένα σκυλί να γαβγίζει, μια φωνή ανθρώπου, με ευτύς όλα πάλι βουβούνονταν και δεν άκουγες παρά τη φωνή του Θεού, τη σιωπή».

Οι Αρχάνες από ψηλά.

Μια πόλη έργο τέχνης.

Αρχάνες Ένα αρχοντικό χωριό απλώνεται στον κάμπο. Αρχάνες. Πολύχρωμες. Γεύσεις και αρώματα σε έναν καμβά χρωματισμένο από την παλέτα των ντόπιων. Ναι, καθώς πλησιάζω, το βλέπω ξεκάθαρα. Πράσινα παραθυρόφυλλα, κατακόκκινα κεραμίδια, ροζ βουκαμβίλιες σκαρφαλώνουν σε πορτοκαλοκίτρινα σπίτια. Καθαριότητα και αρχοντιά παντού. Ρακί και ντόπιο αρχανιώτικο πανάρχαιας ιστορίας κρασί προσφέρεται σε vintage καφενεία συνοδεία τοπικών μεζέδων, όπως το καπρικό. Ένας ολόκληρος οικισμός κομπάζει δικαίως για τα βραβεία που έχει λάβει ως πρότυπος. Μικρά μικρά μουσεία (ιστορικά, αρχαιολογικά, λαογραφικά) μαρτυρούν τη συνέχεια αυτού του τόπου. Τελευταίο εγχείρημα η ίδρυση μιας μεγάλης βιβλιοθήκης, που θα παραδοθεί σε λίγους μήνες. Τουρκογειτονιά, Ενετοί, Νικηφόρος Φωκάς, δυτικότροπα κτίρια, αρχαιοΑρχάνες, Χουδέτσι, Μυρτιά | 41

Κάθε στενό σοκάκι κρύβει ιστορίες ρομαντισμού.

Το παλιό συγκρούεται με τις προσπάθειες ανανέωσης.

Στο Χουδέτσι πρωταγωνιστές είναι τα μουσικά όργανα.

42 | www.epathlo.gr

Κάθε βαλίτσα κι ένα ταξίδι του συγγραφέα…

ελληνικά ευρήματα, όπως το παλαιότερο πατητήρι 3.500 ετών. Αναδευτήρας πολιτισμών η περιοχή. «Κρητική ματιά δε θα πει να διώξουμε τον δυτικό, ανατολικό, αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, θα πει να συνθέσουμε όλα αυτά και προπάντων αυτό το καινούργιο που αναβρύζει μέσα μας, και να ζήσουμε μια νέα, πιο πλατιά, πιο γενναία και πιο υπεύθυνη αντίληψη της ζωής». Χουδέτσι Αφήνοντας πίσω μου τις Αρχάνες, προορισμός μου είναι η Μυρτιά, με την παράξενη παλιά ονομασία Βάρβαροι, πατρογονική εστία του Καζαντζάκη. Πρωτύτερα όμως δεν θα αρνηθώ μια επίσκεψη στο Χουδέτσι, διάσημο για το μουσικό φεστιβάλ του. Θέλω να δω πώς ένα χωριό που έχει δεν έχει τετραψήφιο αριθμό κατοίκων έφτασε να συγκεντρώνει πάνω από 40.000 επισκέπτες σε λίγες μέρες. Συναντώ τη Στέλλα Βασιλάκη, η οποία με ξεναγεί σε ένα παλιό αρχοντικό που σήμερα αποτελεί την καρδιά του μουσικού εργαστηρίου Λαβύρινθος. Το 1982 ο θρύλος πια Ιρλανδός Ross Daly ιδρύει ένα ζωντανό κέντρο ανταλλαγής πολιτισμού, διάσωσης μουσικής κουλτούρας. Σημείο αναφοράς τα δεκάδες όργανα που διασώζονται στο μουσείο του οικήματος, μα σημαντικότερη προσπάθεια είναι η έρευνα και εκμάθηση μουσικών τεχνοτροπιών απ’ όλο τον κόσμο, καθώς και η προβολή τους μέσα από τις μουσικές παρασκευές και τις συναυλίες που γίνονται όλο το καλοκαίρι. Δυστυχώς, πέρσι και φέτος δεν πραγματοποιήθηκε το Χουδέτσι Φέστιβαλ λόγω της τεράστιας… επιτυχίας του, όσο αντιφατικό και αν ακούγεται αυτό. Περπατώντας όμως στα πεζοδρομημένα σοκάκια του χωριού, μυήθηκα μέσα από τις περιγραφές της Στέλλας στη μαγεία των ημερών εκείνων, που σε κάθε γειτονιά, σε κάθε πόρτα ή παραθύρι άκουγες παρέες νέων ή μοναχικούς μουσικούς να γρατζουνάνε λαούτα και να χτυπούν κοντυλιές με τη λύρα τους. «Υπάρχει και κάτι άλλο στην Κρήτη, υπάρχει κάποια φλόγα –ας την πούμε ψυχή–, κάτι πιο πάνω από τη ζωή κι από τον θάνατο, που είναι δύσκολο να το ορίσεις, δηλαδή να το περιορίσεις. Υπάρχει αυτή η περηφάνεια, το πείσμα, η παλικαριά, η αψηφισιά». Μυρτιά Με το σκληρό εξώφυλλο του βιβλίου να μου βαραίνει τα χέρια ενόσω συνεχίζω τον διάλογο με τον ποιητή, πλησιάζω στη Μυρτιά. Εκεί έχω τη χαρά να συναντήσω τη Μαριλένα Μηλαθιανάκη, γενική γραμματέα στο Μουσείο Καζαντζάκη και αληθινή κυρία, μια γνήσια Κρητικιά. Λες και έχει βαλθεί να μου το αποδείξει άμεσα, με φιλοξενεί στο σπίτι της στο Καταλαγάρι, προσφέροντάς μου ένα αυθεντικό κρητικό γεύμα. Γεύομαι τους κολοκυθανθούς, τα γεμιστά, τους ντολμάδες με τα αμπελόφυλλα. «Χαρά μεγάλη να μπαίνεις σ’ ένα χωριάτικο κρητικό σπίτι· όλα γύρα πατριαρχικά, αιώνια: το τζάκι, ένα λυχνάρι κρεμασμένο δίπλα στο τζάκι, πιθάρια με λάδι και γεννήματα. Σα να τρώγω πρώτη φορά ψωμί· δεν είναι τούτο ψωμί, είναι αντίδωρο· πάει ίσια στο κόκαλο και το θρέφει». Συζητάμε για τον μεγάλο Έλληνα συγγραφέα, τον πολυτάραχο βίο του, τη στομφώδη γραφή του, τον αφορισμό που ποτέ δεν έγινε. Ανυπομονώ να δω από κοντά το Μουσείο που στεγάζει τόσο πολλά από την ενδιαφέρουσα ζωή του, τα ταξίδια του, τα βιβλία του. Φτάνουμε στο χωριό και πριν καν αντικρίσω το κτίριο που φιλοξενεί το Μουσείο, εντυπωσιάζομαι. Ολάκερο χωριό έχει μεταΑρχάνες, Χουδέτσι, Μυρτιά | 43

Ένα ολόκληρο χωριό συμμετέχει στα φεστιβάλ.

Λόγια χαραγμένα δεν ξεχνιούνται ποτέ.

44 | www.epathlo.gr

τραπεί σε ένα αφιέρωμα στον ποιητή! Τεράστιες τοιχογραφίες με την εικόνα του ή αποσπάσματα έργων του, απομεινάρια τέχνης από τα φεστιβάλ «Ταξιδεύοντας», που πραγματοποιεί το μουσείο τα καλοκαίρια, γωνιές πολιτισμού με έργα γλυπτικής. Ένα υπαίθριο ολοζώντανο μουσείο για τον Καζαντζάκη. Η παρουσία του παντού, σαν να μην έχει φύγει εδώ και τόσα χρόνια. «Οι Κρητικοί, αλήθεια, αγαπούν παράφορα τη ζωή και συνάμα ποτέ δεν φοβούνται τον θάνατο». Το κτίριο όπου στεγάζεται το Μουσείο Νίκος Καζαντζάκης είναι το σπίτι του σκηνογράφου Γ. Ανεμογιάννη, ιδρυτή του μουσείου. Μέσα από μια κοπιαστική έρευνα χρόνων, όπως μου εξηγεί η Μαριλένα, προσωπικά αντικείμενα του συγγραφέα και πρώτες εκδόσεις βιβλίων ανεκτίμητης αξίας εκτίθενται με μοντέρνο και εύληπτο για τον επισκέπτη τρόπο. Ένα προσκύνημα στον μεγάλο Έλληνα. Οι συλλογές περιλαμβάνουν ακόμα φωτογραφίες, ιδιόχειρες επιστολές του, αντικείμενα από τα πολυάριθμα ταξίδια του, υλικό από τα θεατρικά του έργα και σπάνιο οπτικοακουστικό υλικό. Κορωνίδα των προσπαθειών του μουσείου αποτελεί φυσικά το ετήσιο φεστιβάλ «Ταξιδεύοντας» από τα ομώνυμα βιβλία του συγγραφέα. Μέχρι στιγμής, το μουσείο έχει ταξιδέψει το κοινό του στην Ισπανία, την Αγγλία και την Ρουσσία (Ρωσία), ενώ για του χρόνου ετοιμάζει ταξίδι στην Άπω Ανατολή. Αυτό βέβαια που σε εντυπωσιάζει είναι η ενεργός συμμετοχή όλων των κατοίκων του μικρού χωριού, που έχει μετατραπεί σε κέντρο πολιτισμού. Από τον πιο επιπόλαιο έφηβο μέχρι τη γηραιά κυρία με το μαντίλι στα λευκά της μαλλιά, παρατηρείς έναν τόπο που διψά για τέχνη, διψά για ζωή. «Πώς σου φάνηκε η ζωή, παππού;» ρώτησα μια μέρα έναν γέρο Κρητικό, εκατοχρονίτη, γεμάτο παλιές πληγές, τυφλό. Ζεσταίνονταν στον ήλιο, κουκουβιστός στο κατώφλι της καλύβας του. Ήταν περήφανος στ’ αυτιά, όπως λέμε στην Κρήτη. Δεν άκουε καλά. Τού επανέλαβα την ερώτηση: «Πώς σου φάνηκε η μεγάλη σου ζωή, τα εκατό σου χρόνια, παππού;» «Σαν ένα ποτήρι δροσερό νερό» μου απάντησε. «Και διψάς ακόμη, παππού;» Σήκωσε απότομα το χέρι. «Καταραμένος αυτός που πια δε διψάει» φώναξε.

«Υπάρχει και κάτι άλλο στην Κρήτη, υπάρχει κάποια φλόγα –ας την πούμε ψυχή–, κάτι πιο πάνω από τη

Ο Γιούχτας αποτελεί καταφύγιο άγριων πτηνών. Τοιχογραφία με την εικόνα του Καζαντζάκη.

ζωή κι από τον θάνατο, που είναι δύσκολο να το ορίσεις, δηλαδή, να το περιορίσεις»

Το ηλιοβασίλεμα πάνω στο ιερό κορυφής.

ΧΥΜΑ & ΣΑΚΙΑΣΜΕΝΟ

Πυρηνόξυλο ανώτερης ποιότητας, ειδικά επεξεργασμένο, με χαμηλή υγρασία, χωρίς σκόνη (4.200 θερμίδες / Kg).

Δήλος

Της αρμονίας και του φωτός

Μάρω Κουρή

«Χαίρε εσύ θεοστοίχειωτη των παιδιών της λαμπρόμαλλης Λητώς ροδαριά πολυπόθητη, του πόντου θυγατέρα, ακίνητο θαύμα της πλατιάς γης, εσύ που οι θνητοί ονομάζουν Δήλο, αλλά οι μακάριοι θεοί, που ζουν ψηλά στον Όλυμπο, τη λένε της μαύρης γης το φωτοβόλο αστέρι» Πίνδαρος, Προσ. 78-79 (5ος αι. π.Χ.) Για τους ινδουιστές η Δήλος είναι τόπος φορτισμένος με θετική ενέργεια όσο και το Βαρανάσι, ενώ σύγχρονες επιστημονικές μελέτες λένε ότι το νησί είναι ένα από τα φωτεινότερα σημεία στον πλανήτη.

«Οι διαλογισμοί που με απασχολούσαν από καιρό, και αφορούσαν την αλήθεια, τις αναφορές της αποκάλυψης και της απόκρυψης, βρήκαν με τη διαμονή στη Δήλο τη ζητούμενη επαλήθευση. Έπαψαν να είναι κάτι φαινομενικά φανταστικό, εκπληρώθηκαν, γέμισαν με το αλλοτινό "ξέφωτο" που πρώτο είχε χαρίσει παροντικότητα στους Έλληνες. Μόνο με την εμπειρία της Δήλου έγινε το ελληνικό ταξίδι διαμονή, "ξέφωτη" παραμονή σε ό,τι είναι η αλήθεια...» γράφει ο Μάρτιν Χάιντεγκερ. Στο νησί, μήκους μόλις 6 χλμ., κατοικούν οι λιγοστοί υπάλληλοι της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Η κυρία Κατερίνα Καραλή προσλήφθηκε πριν από είκοσι χρόνια στη Δήλο: «Τις νύχτες περπατώ μαζί με τον νυχτοφύλακα χωρίς φακό στην πόλη, που για μένα είναι ζωντανή», μας λέει. «Πάω για βαρκάδα, διαβάζω βιβλία ή με τα πρωτοβρόχια για χόρτα και σαλιγκάρια. Στο νησί για να μείνεις χρειάζεται ενδοσκόπηση για να βρεις τον εαυτό σου. Το νησί με εμψυχώνει. Στην παραλία κάνω βόλτες και μαζεύω όστρακα, την καθαρίζω από τα σκουπίδια. Έχω δυο γαϊδουράκια, που τους βάζω χαλινάρι και γυρίζω στο νησί θαυμάζοντας τις φοβερές ανατολές και τα μαγικά ηλιοβασιλέματα. Μες στον ξερότοπο, καλλιεργώ ένα μποστάνι στο σπίτι, για να θαυμάζουμε λουλούδια από τα παραθύρια σαν ξυπνάμε...»

48 | www.epathlo.gr

Μύθος και ιστορία Αρχικά, στην πρωτοκυκλαδική εποχή, έχουμε έναν οικισμό στην κορυφή του Κύνθου, που μετά, κατά τη μυκηναϊκή περίοδο, κατεβαίνει κι εγκαθίσταται στην πεδιάδα δίπλα στη θάλασσα χωρίς να έχει οργανωθεί το ιερό. Στους σκοτεινούς αιώνες της πρώιμης Εποχής του σιδήρου, οι Ίωνες του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας χτίζουν το πανιώνιο ιερό, όπως το βλέπουμε στη Δηλιακή τριάδα, με τα διδυμάκια Απόλλων-Άρτεμις και τη μητέρα τους Λητώ. Στους πρώιμους Γεωμετρικούς χρόνους συγκεντρώνονται περίπου 1.200 Ίωνες, οι οποίοι φροντίζουν το ιερό, τον πυρήνα του νησιού. Όλοι έρχονται για να λατρέψουν την πανιωνική τριάδα. Γνωρίζουμε ότι πάντοτε οι μύθοι ακολουθούν τα γεγονότα, και η ελληνική μυθολογία ερμηνεύει όλα τα φαινόμενα, αστρονομικά, γεωφυσικά, μετεωρολογικά κ.ά., μέσα από ανθρώπινα ένστικτα, ώστε οι άνθρωποι να τα αποδέχονται. Οι Ίωνες έχοντας υπόψη τον γεωδαιτικό νόμο για τον καθορισμό των ιερών τόπων, στον οποίο αναφέρεται και ο Αριστοτέλης, έκαναν την άσημη νησίδα γενέτειρα του θεού του φωτός, της αρμονίας και της μουσικής. Ο ύμνος «εις Απόλλωνα Δήλιον», τον οποίο απήγγειλε λένε ο ίδιος ο δημιουργός του στη Δήλο (εξού και ομηρικός) περιγράφει τον Κρητιγενή Δία μετά την Τιτανομαχία, να περιορίζει τις ακόμη υπάρχουσες δυνάμεις του κρόνιου σκότους, με τη γέννηση του φωτός σε μια αρμονική συνύπαρξη (ημερονύκτιο). Συνεζεύχθη την προολύμπια θεότητα τιτανίδα Λητώ, αρχαιότερη της Ήρας, και η ζηλιάρα μα πιστή Ήρα, θεότητα της οικογενειακής θαλπωρής, κατατρέχει την ετοιμόγεννη Λητώ, που περιπλανιέται Δήλος | 49

μες στα κύματα αναζητώντας τόπο φιλόξενο για να γεννήσει. Η περιπλάνησή της από τη Θράκη στην Ίμβρο, τη Λέσβο, τη Χίο, τη Σάμο, την Κω, την Εύβοια και την Αττική είναι στην ουσία μια χαρτογράφηση των περιοχών όπου εξαπλώθηκαν οι Ίωνες. Μετά από εννιά μερόνυχτα που περίμενε η Λητώ τη θεά των τοκετών Ειλείθυια, την οποία κρατούσε η Ήρα στον Όλυμπο, γέννησε πρώτα την Άρτεμη-Σελήνη, θεά του φωτός της νύχτας, κι ύστερα τον δίδυμο αδερφό της Απόλλωνα-Ήλιο, θεό του φωτός της ημέρας, χαρίζοντας στο νησί ιερότητα, διασημότητα, άπλετο φως και ενέργεια. Ο Δίας από την κορυφή του όρους Κύνθου καλοδέχεται τα παιδιά του, τα οποία η Ήρα τελικά αποδέχεται. Η Δήλος λάμπει με φως χρυσαφένιο, λουλούδια ανθίζουν, ο πληθυσμός μεγαλώνει, κι οι Ίωνες γιορτάζουν κάθε χρόνο τα Δήλια, γενέθλια του θεού, τραγουδώντας, χορεύοντας, οργανώνοντας αθλητικούς και μουσικούς αγώνες. Δώρα στα νεογέννητα προσφέρουν παιδιά από τις Υπερβόρειες μακαρισμένες χώρες της ευλάβειας και της ευγνωμοσύνης, εκεί όπου δεν υπήρχαν πόνοι ούτε γηρατειά, εκεί όπου μεγάλωνε ο Κύνθιος Φοίβος τους χειμώνες, όταν εγκατέλειπε τους Δελφούς. Πόσο διαφορετικές είναι οι δυο όψεις του θεού, της ισορροπίας όταν εμφανίζεται στη Δήλο, και του δράματος όταν έρχεται από το άγριο τοπίο των Δελφών. Χαρακτηριστικό είναι ότι όλες οι πολιτικές δυνάμεις επιχειρούν να καταλάβουν το ιερό της Δήλου. Αν έχεις τον θεό μαζί σου, βοηθά. Αθηναίοι, Ρωμαίοι, Μακεδόνες, ξανά Αθηναίοι και Ρωμαίοι μέχρι τον 2ο αιώνα π.Χ. Σε αυτή τη μικρή σε πληθυσμό πόλη, κατά την ανεξαρτησία της, στην ελληνιστική και ρωμαϊκή πλέον περίοδο, ανθεί το εμπόριο κι οι Ρωμαίοι μετά το 168 π.Χ. ανακηρύσσουν το λιμάνι ελεύθερο φόρων. Εξαιτίας της φορολογικής ατέλειας συγκεντρώνονται έμποροι, επιχειρηματίες και πλοιοκτήτες απ’ όλη τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα. Εγκαθίσταται 30.000 έμποροι από 98 πόλεις με τις οικογένειές τους. Από τα έσοδα του εμπορίου υποστηρίζουν μια τρυφηλή 50 | www.epathlo.gr

ζωή με πολυτελέστατα σπίτια γεμάτα ψηφιδωτά και λουτρά, φορώντας ακριβά κοσμήματα. Δύο χιλιάδες χρόνια πριν, η Δήλος είχε εμπορικά κέντρα on doc, μόλους και προκυμαίες, λέσχες και ισχυρή παρουσία τραπεζιτών, που δάνειζαν χρήματα με επιτόκιο στους επίδοξους εμπόρους. Ένα «tax free port» από το 168 π.Χ. και για εκατό χρόνια ακόμη. Το 88 π. Χ αλλάζουν τα πράγματα γεωπολιτικά. Οι Ρωμαίοι με τον Σύλλα καταλαμβάνουν την Αθήνα, δεν μένει τούβλο ούτε στην Ακρόπολη, και η Αθήνα παύει να είναι ρυθμιστικός παράγοντας στο Αιγαίο. Ο ζωτικός πόλος της Δήλου φθίνει μέχρι τον Μεσαίωνα, όταν εγκαταλείπεται οριστικά ως τόπος ευάλωτος στις πειρατικές επιδρομές.

Βόλτα στην αρχαία Δήλο Πρώτη ανασκαφή στο νησί γίνεται το 1772 από τον Ολλανδοπρώσο Pasch van Krienen, επί Μεγάλης Αικατερίνης Β΄, την περίοδο της «ρωσικής κατοχής» των Κυκλάδων. Τα ευρήματα μεταφέρονται και εκτίθενται στο μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης. Το 1873 ξεκινάνε ανασκαφές από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών και συνεχίζονται την περίοδο 1904-1914 και 1958-1975 με σπουδαίες αποκαλύψεις, που όπως... είχε υποσχεθεί η Λητώ, κάνουν τη Δήλο ένα από τα διασημότερα νησιά του κόσμου. Με το που πατάμε το πόδι μας στο λιμάνι, μες στο λιοπύρι, οι πέτρες στη στρογγυλή πλατεία είναι ό,τι απέμεινε από την Αγορά των Ιταλών Κομπεταλιαστών εμπόρων και το σκλαβοπάζαρο. Ακολουθώντας το τόξο προς το θέατρο, προσπερνάμε τα θεμέλια από τα πολυτελή καπηλειά γύρω από την Οικία του Διονύσου, ένα αρχοντικό με ψηφιδωτό δάπεδο τον Διόνυσο με την τίγρη (το πρωτότυπο εκτίθεται στο μουσείο), ενώ στο σπίτι θαυμάζουμε το αντίγραφο: Ο θεός με φτερά αγγέλου, σαν τον άγιο Γεώργιο, καβάλα σε μια τίγρη στεφανωμένη με σταφύλια, κρατώντας το περιτυλιγμένο με κορδέλα κοντάρι του. Σε όλα τα σπίτια υπήρχε αυλή και αίθριο, που ήταν ανοιχτό από πάνω για να μπαίνει ο ήλιος ενώ το νερό της βροχής μαζευόταν στους κανάλους και αποθηκευόταν σε υπόγειες δεξαμενές κάτω από την αυλή του αιθρίου. Προχωρώντας, στην ιδιόκτητη Οικία του ζεύγους Κλεοπάτρας και Διοσκουρίδη, σώζεται δεξαμενή που έχει αποκτήσει αχλή μύθου επειδή έχει πόσιμο νερό – που το παίρνει η κυρία Κατερίνα για να μαγειρεύει. Περνάμε από το αρχοντικό της Τρίαινας, με το ομώνυμο ψηφιδωτό στο βάθος. Αδυνατούμε να το δούμε από κοντά για να μην καταστραφεί. Στην εξώπορτα βλέπουμε το θυρωρείο. Μετά το θέατρο με το τοξωτό υδραγωγείο, ανεβαίνουμε προς τον ξενώνα με την, κεντρική, βαθιά υπόγεια δεξαμενή, και προχωράμε για να θαυμάσουμε Δήλος | 51

δεξιά μας την Οικία με τα προσωπεία. Στο δάπεδο του κεντρικού χώρου απεικονίζονται σε ψηφιδωτό θεατρικές μάσκες. Στους τοίχους μιμήσεις ορθομαρμάρωσης: φανταστείτε κάποιος να σοβατίζει και μετά να ζωγραφίζει μαρμαρόπλακες στον σοβά. Στο μονοπάτι προς τον ναό της Ίσιδας, βλέπουμε το σπίτι των δελφινιών, που παίρνει το όνομα του από τα τέσσερα ζευγάρια δελφινιών που κολυμπούν το ένα δίπλα στο άλλο, σχεδόν μπλεγμένα μεταξύ τους και κοσμούν τις τέσσερις γωνίες του ψηφιδωτού του αιθρίου. Σε ένα πλάτωμα, στην πλαγιά του Κύνθου με θέα το πέλαγος και τη Ρήνεια, διατάσσονται διακριτοί ναοί Ανατολικών θεοτήτων, της Ίσιδας, του Σάραπη και των Συριακών θεοτήτων Άδαδου και Αταγάρτης. Ο αρχαιότερος ναός της Ήρας (αρχές του 7ου αι. π.Χ.) είναι κοντά. Απέναντι από το ιερό των Συριακών θεοτήτων, στέκει το ενυπόγραφο ψηφιδωτό δάπεδο του Φορμίωνα του Αθηναίου. Κατεβαίνοντας, στην κοιλάδα του ποταμού Ινωπού, βλέπουμε το σπίτι και το διδασκαλείο του, τα ιερά του Σάραπη και της Σαμοθράκης, και τα θεμέλια της τρίπατης Οικίας του Ερμή. Μια σκάλα οδηγεί στην κορυφή του Κύνθου (112 μ.) όπου ανταμείβεται κανείς με πανοραμική θέα των Κυκλάδων. Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου Φαντάζομαι ζωντανή τη θεά με το ελάφι της, καθώς θαυμάζω το εξαιρετικό άγαλμα της Άρτεμης με το ακέφαλο ζώο, όπως και τον φτερωτό Έρωτα που θέλει να προστατεύσει τη χαμογελαστή Αφροδίτη από τον αιφνιδιαστικό ιθυφαλλικό Πάνα. Ναξιακοί κούροι, ανάγλυφα με ζωόμορφους, φτερωτούς φαλλούς τα οποία είχαν οι ένοικοι στα σπίτια τους για προστασία από τη βασκανία. Ιερά σκεύη κοινωνίας (ρυτά) με χαραγμένα ζευγάρια να κάνουν έρωτα. Ζωγραφιές, μούσες, εδώλια με μορφές ηθοποιών της Νέας Κωμωδίας, χάλκινα, τοιχογραφίες, αμφορείς με εικόνες από μύθους, κοσμήματα χρυσά και μαργαριταρένια – όσα σώθηκαν από τους πειρατές, μαγειρικά σκεύη και κουδουνίστρες για μωρά. Βγαίνοντας από το μουσείο, βλέπουμε τον Οίκο των Ναξίων (560 π.Χ.) από τη βόρεια μεριά, το Αρτεμίσιο, το Πυθίο, τη συνοικία της Λίμνης, το Δωδεκάθεο ιερό, το ιερό της Λητούς, το σπίτι του Γρανίτη και το περίφημο Άνδηρο των λεόντων, δώρο Ναξιωτών, μια «λεωφόρος» που οδηγεί από το βόρειο λιμάνι του Σκαρδανά προς το ιερό.

52 | www.epathlo.gr

• Στη Δήλο υπάρχει η αρχαιότερη συναγωγή της διασποράς.

• Το άγαλμα της Νικάνδρας, που βρέθηκε στη Δήλο, είναι το αρχαιότερο μαρμάρινο, αφιέρωμα των Ναξίων.

• Ο Όμηρος γράφει ότι ο Απόλλων, μόλις τεσσάρων ετών, έχτισε χωρίς κανένα συνδετικό υλικό

έναν βωμό από τα αριστερά κέρατα των αιγών που κυνηγούσε η αδερφή του, ο οποίος και θεωρείται ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου.

• Επιστρέφοντας από την Κρήτη, ο Θησέας χόρεψε στη Δήλο τον γέρανο χορό, γύρω από τον βωμό του Απόλλωνα, γιορτάζοντας την έξοδό του από τον λαβύρινθο.

• Οι Αθηναίοι προκειμένου να εξαγνίσουν το νησί, απαγορεύουν τόσο το να γεννιέται όσο και το να θάβεται κάποιος θνητός εδώ.

• Το 1990, το νησί ανακηρύχθηκε από την UNESCO Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς.

• Η πρόσβαση στο νησί γίνεται καθημερινά με τοπικά καραβάκια από Μύκονο, και τους καλοκαιρινούς μήνες από Τήνο και Νάξο. Το μουσείο παραμένει ανοιχτό όλο τον χειμώνα από τις 8 π.μ. ως τις 7 μ.μ. Ο αρχαιολογικός χώρος είναι κλειστός τις Δευτέρες.

Δήλος | 53

Αγία Τριάδα Ναυπλίου

Τηλ.: 27520 43746 - Κιν.: 6971 767 762

3ο χλμ. ΑΡΓΟΥΣ-ΝΑΥΠΛΙΟΥ, ΔΑΛΑΜΑΝΑΡΑ Τηλ.: 27510-69430 & 20430 Τηλ./Fax. 27510-62261 e-mail: l.kostalabros@hotmail.com

e-mail: vxargo@gmail.com

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ-ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΛΑΚΙΔΙΩΝ

Τ Σ

Ζ Α Κ Ο Μ Π

Ι Α Ε Σ

ΤΖΩΤΖΟΣ

1o χλμ. Άργους - Κορίνθου (γέφυρα Ξηριά) - τηλ. 27510 23007 • τηλ./fax. 27510 23361

56 | ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ

Κοτύχι - Στροφυλιά - Καλογριά

Κοτύχι - Στροφυλιά - Καλογριά Στον τόνο του Ιονίου

Κάθε χρόνο η παραλία της Καλογριάς τιμάται με τη Γαλάζια σημαία.

Καλόγρια ή Καλογριά; Ένα αναπάντητο ερώτημα των παιδικών μου χρόνων, γι’ αυτή τη μαγευτική περιοχή της δυτικής Ελλάδας, ανασύρθηκε πρόσφατα από το πιο βαθύ πηγάδι της μνήμης μου. Κι όχι τυχαία. Μεγαλώνοντας τα καλοκαίρια σε κάποιο κοντινό χωριό με τη γιαγιά και τον παππού, ακούγοντας τις χιλιοειπωμένες ιστορίες τους γι’ αυτόν τον «ευλογημένο τόπο», πάντα μου γεννιόταν αυτή η απορία για ένα όνομα που αλλιώς το άκουγα από τους ντόπιους και αλλιώς το έβλεπα στις πινακίδες, πλάι στον δρόμο…

Νίκος Γαλάνης 58 | www.epathlo.gr

Στο βόρειο κομμάτι έχει δημιουργηθεί

Βλάστηση ακόμα και μέσα στην άμμο...!

ένας τεράστιος αμμόλοφος με τον μαΐστρο να φυσά και να ξεφυσά, δημιουργώντας έργα τέχνης παντού, τις αμμοθίνες που ντύνουν όλο το μήκος της παραλίας.

Μ

ία από αυτές τις πινακίδες με έβγαλε έξω από το πρόγραμμά μου – αλλά, διάολε, αυτά δεν είναι τα ωραία; Τραβώ, λοιπόν, εκεί που με πηγαίνουν οι αναμνήσεις. Εθνική οδός Πατρών-Πύργου, Καλόγρια προς τα δεξιά, άλλα 10 χιλιόμετρα. Στον Λάππα (στου Λάππα, όπως λένε οι ντόπιοι, αφού το χωριό πήρε το όνομά του από τον ιδιοκτήτη ενός πανδοχείου του 19ου αιώνα, τα γνωστά μας χάνια) κάνω στάση. Είναι το τελευταίο χωριό που συναντάς πριν φτάσεις στον τόπο με την απαράμιλλη φυσική ομορφιά, κι έτσι γίνεται και η απαραίτητη τροφοδοσία με τρόφιμα και νερό. Στη γωνία, καθώς στρίβεις προς τη Καλογριά, παραμονεύει ο κ. Γιαννόπουλος, ένας εξυπηρετικός και φιλόξενος ντόπιος, που διατηρεί εδώ και δεκαετίες ένα μίνι μάρκετ - κρεοπωλείο και ό,τι άλλο μπορείς να φανταστείς για να συντηρηθεί ένα χωριό 1.000 κατοίκων. Καταλαβαίνει ότι δεν είμαι από τα μέρη (δεν με αναγνωρίζει, που ως πιτσιρίκι κουτρουβάλαγα την κατηφοριά για να πάρω παγωτό με 50 δραχμές), πιάνουμε κουβέντα για την περιοχή, με ενημερώνει για τους Κοτύχι - Στροφυλιά - Καλογριά | 59

τουρίστες, που «περνάνε από δω αλλά κανείς δεν μένει» και συμπληρώνει πως «πάλι καλά που υπάρχει το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και το νέο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και σταματάει κανένας ξένος». Αφού αγοράσω ό,τι χρειάζομαι και ακούσω την τελευταία συμβουλή για το πού να παρκάρω σαν φτάσω («κάτω από τις κουκουναριές, κάνουν φοβερή σκιά»), κατευθύνομαι προς τον επίγειο Παράδεισο. Ο δρόμος είναι καλός. Κίνηση δεν έχει, είναι μια απλή καθημερινή ημέρα του καλοκαιριού, άλλωστε. Δεν ξεχνώ ότι ο τόπος βουλιάζει από κόσμο το Σαββατοκύριακο. Αφουγκράζομαι την αλλαγή σκηνικού. Μυρίζω σιγά σιγά τη μυρωδιά του πεύκου, που ανακατεύεται με την αλμύρα του Ιονίου. Ναι, πράγματι, είμαι πολύ κοντά. Απόδειξη ότι σχεδόν ακουμπώ τα «Μαύρα Βουνά», το πιο ψηλό σημείο της περιοχής, δύο δίδυμους λόφους 240 μέτρων στο ακροτελεύτιο κομμάτι της βορειοδυτικής Πελοποννήσου, το ακρωτήριο Άραξος. Εκεί κρύβεται ένας θησαυρός ιστορικής σημασίας, το τείχος των Δυμαίων, η μοναδική οχυρωμένη μυκηναϊκή ακρόπολη που έχει βρεθεί σε όλη τη δυτική Ελλάδα. Υφίσταται και χρησιμοποιείται πάνω από 3.000 χρόνια. Ναι, και χρησιμοποιείται. Μια βόλτα εκεί θα σε κάνει να πειστείς γι’ αυτό, βλέποντας τα πυροβολεία των Ιταλών, κατασκευασμένα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το όχι και τόσο μακρινό 1943. Η επίσκεψη αξίζει, όμως, για τη θέα, που κόβει την ανάσα. Μια μέρα με καθαρή ατμόσφαιρα, μπροστά σου απλώνεται με μεγαλοπρέπεια όλο το οικοσύστημα Στροφυλιάς-Κοτυχίου: Πίσω σου η λιμνοθάλασσα Πάπα (που πήρε το όνομά της επειδή τροφοδοτούσε με τσιπούρες εξαιρετικής γεύσης το Βατικανό την εποχή των Ενετών), η λιμνοθάλασσα Προκόπου, το δάσος της Στροφυλιάς (ή Στροφιλιάς), η παραλία της Καλογριάς, το έλος της Λάμιας, η λιμνοθάλασσα του Κοτυχίου, και το μάτι σου φτάνει μέχρι και το κάστρο της Κυλλήνης, το Χλεμούτσι. Μια παλέτα της φύσης με χρώματα της Ελλάδας. Το πράσινο και το καφέ του δάσους, το μπεζ της άμμου και το γαλάζιο του πελάγους.

60 | www.epathlo.gr

Η πανύψηλη χαλέπιος πεύκη.

Ο δρόμος γίνεται σαν τα χέλια που φιλοξενούνται στην περιοχή, εμφανίζονται οι «ομπρέλες». Όχι, δεν έφτασα ακόμη στη θάλασσα με τα πολλά beach bar, έτσι αποκαλούν –κι όχι τυχαία αλλά λόγω του σχήματός τους– τις κουκουναριές, που σε καλωσορίζουν και κατακλύζοντας την γη, φτάνουν μέχρι και τη θάλασσα. Εδώ, την Πρωτομαγιά έρχονται από την Αχαΐα και την Ηλεία να φτιάξουν άνθινα στεφάνια και να κάνουν πικ νικ πάνω σε καρό τραπεζομάντιλα, κάτω από τη πλουσιοπάροχη σκιά που προσφέρουν αυτοί οι πράσινοι γίγαντες. Στα δεξιά μου, βλέπω ένα εκκλησάκι να… επιπλέει. Εκεί που αρχίζω να αναρωτιέμαι για την υγεία ή την όρασή μου (ή και τα δύο), θυμάμαι. Είναι το εκκλησάκι της Παναγίας, στις άκρες της λιμνοθάλασσας Προκόπου, μέρος του φυσικού τοπίου πια με το λευκό του χρώμα, μαζί με τους ερωδιούς, τους κορμοράνους και τα άλλα υδρόβια πουλιά. Όλο το οικοσύστημα αποτελεί τόπο ανάπαυσης των αποδημητικών πουλιών στο μεγάλο ταξίδι τους από και προς την Αφρική και τα πιο ζεστά μέρη, κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Η παραλία της Καλογριάς, με τα 9 χιλιόμετρα μήκος της, έχει τρία οργανωμένα τμήματα με ομπρέλες, ξαπλώστρες, beach bar, αθλητικές δραστηριότητες όπως water sports ή γήπεδα beach soccer και beach volley. Διαλέγω να πάω στο βόρειο κομμάτι ή, όπως ταξιδεύεις με το αυτοκίνητο, τέρμα δεξιά. Όχι, η παραλία δεν διαφέρει εκεί από την υπόλοιπη αλλά θέλω να κάνω δύο πράγματα οπωσδήποτε. Το πρώτο είναι να περάσω πάνω από το γεφυράκι του ποταμού Λάρισσου. Το ποτάμι αυτό, που το όνομά του μας έρχεται από τους πρώτους κατοίκους, τους Πελασγούς, αποτελεί το φυσικό σύνορο Αχαΐας-Ηλείας και, σύμφωνα με τη μυθολογία, από εκεί ήπιε νερό ο Ηρακλής στο ταξίδι του για τους στάβλους του Αυγεία. Το ποτάμι χύνεται στη λίμνη Προκόπου και συνεχίζει την πορεία του για λίγα ακόμα μέτρα μέχρι το Ιόνιο πέλαγος. Για να το διαβώ, χρησιμοποιώ ένα όμορφο γεφυράκι του διπλανού ξενοδοχείου, που πρόσφατα ανακαινίστηκε. Εκεί συναντώ τον κ. Κώστα, έναν μεσήλικα με τα χαρακτηριστικά μπλε μάτια και το ηλιοκαμένο πρόσωπο των βουνίσιων, των ανθρώπων που κατέβηκαν πριν από κάμποσες δεκαετίες από τα χωριά των Καλαβρύτων για να κατοικήσουν στον κάμπο, την πρώην βασιλική περιουσία.

Περίπατος μέσα στο δάσος.

Ο κρίνος της θάλασσας, μέρος της χλωρίδας της περιοχής.

Λίμνη Λάμια. Κοτύχι - Στροφυλιά - Καλογριά | 61

Το κύμα γλείφει την αμμουδιά. «Ηλεκτρολόγος στο ξενοδοχείο για περίπου 30 χρόνια», μου λέει. Δεν υπάρχει καταλληλότερος άνθρωπος να με πληροφορήσει για το πώς άλλαξε ο τόπος στο πέρασμα του χρόνου, σκέφτομαι εγώ. Μου τονίζει ξανά και ξανά πως οι Έλληνες είτε δεν γνωρίζουν είτε δεν προτιμούν αυτόν τον απίστευτου κάλλους τόπο, εκτός βέβαια από τους κατοίκους των γύρω περιοχών. «Εδώ δουλεύουμε τόσα χρόνια κυρίως με ξένους, που ανακαλύπτουν αυτόν τον παράδεισο και έρχονται ξανά και ξανά», μου αναφέρει με ένα παράπονο. Και πράγματι, αυτό το ποικιλόμορφο εξωτικό μέρος στην άκρια της Πελοποννήσου ξετυλίγεται μπροστά μου. Μα εγώ, περνώντας το γεφυράκι, ανυπομονώ για τον αμμόλοφο, τη δεύτερη ιδέα που θέλω να πραγματοποιήσω. Στο βόρειο κομμάτι, έχει δημιουργηθεί ένας τεράστιος αμμόλοφος με τον μαΐστρο (τον δυτικό άνεμο) να φυσά και να ξεφυσά, δημιουργώντας έργα τέχνης παντού: τις αμμοθίνες, που ντύνουν όλο το μήκος της παραλίας. Αλλά δεν γίνεται να έρθεις μέχρι εδώ και να μην ανέβεις στον αμμόλοφο με την καταπληκτική θέα όλης της παραλίας της Καλογριάς και του δάσους της Στροφυλιάς, που την ακουμπά. Πίσω από τον λόφο κρύβεται εδώ και χρόνια μια παραλία γυμνιστών, γι’ αυτούς που θέλουν να 62 | www.epathlo.gr

νιώσουν ακόμα πιο ελεύθεροι, ακόμα πιο κοντά στη φύση. Κατηφορίζω και ήρθε η ώρα να απολαύσω την απαλή άμμο, τα γαλαζοπράσινα νερά, την αύρα του Ιονίου. Η θάλασσα είναι ρηχή, ιδανική για οικογένειες με παιδιά – βλέπω πολλές αποδείξεις γι’ αυτό, η παραλία απ’ άκρη σ’ άκρη είναι γεμάτη με κάστρα που υψώνονται στην άμμο. Προσέχω τις οριοθετημένες περιοχές όπου γεννά η χελώνα καρέτα καρέτα. Βουτιά, δροσιά. Δεν χρειάζεται να αναφέρω πως κάθε χρόνο η παραλία κερδίζει τη Γαλάζια σημαία, δείγμα του τι προσφέρει στον επισκέπτη. Το αλάτι και η αλμύρα με αναζωογονούν, μα μου θυμίζουν ότι δεν έχω πολύ χρόνο. Αναχωρώ για μια βόλτα στο δάσος, παίρνοντας ένα από τα πολλά μονοπάτια που υπάρχουν και το συνδέουν με τη παραλία. Βλέπω πινακίδες με περιπατητικές διαδρομές. Επιτέλους, σκέφτομαι, να κάτι που δεν υπήρχε παλιά. Διαλέγω μία από αυτές και περιπλανιέμαι ανάμεσα από κορμούς πανύψηλων δέντρων, πατώντας πότε πάνω σε πευκοβελόνες και πότε πάνω σε χωμάτινα δρομάκια στρωμένα με βαλανίδια. Βλέπεις, το δάσος πήρε το όνομά του από τις κουκουναριές («στροφυλιά», παραφθορά της αρχ. λ. για το κουκουνάρι «στροβιλέα») αλλά στα 22.000 στρέμματα έκτασής του συναντάμε ποικίλα αγέρωχα δέντρα όπως πεύκα, αγριόκεδρους και βαλανιδιές. Κάποια είναι γερμένα σαν ηλικιωμένοι παππούδες, άλλα κομμένα από παράνομους υλοτόμους, μα τα περισσότερα περήφανα που κοσμούν και συνυφαίνουν ένα οικοσύστημα μεγάλης βιοποικιλότητας. Κάτω από την παχιά σκιά των φύλλων τους ζουν χελώνες, αλεπούδες, νυφίτσες, δενδροποντικοί και πολλά πουλιά, όπως ο κούκος, ο νανόμπουφος, οι φυλλοσκόποι. Ακόμη, το ζωντανό και το νεκρό ξύλο των δέντρων αποτελεί το σπίτι για έντομα και μανιτάρια, που παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανακύκλωση του δάσους. Ολόκληρο το οικοσύστημα προστατεύεται από το ευρωπαϊκούς νόμους, όπως η Σύμβαση Ramsar, στην οποία ανήκει μαζί με άλλους υγροβιότοπους, το Δίκτυο Natura 2000, ενώ από το 2009 αποτελεί Εθνικό Πάρκο της Ελλάδας. Βλέπω τον ήλιο ανάμεσα από τα φύλλα να χαμηλώνει για να αγγίξει με θαλπωρή και ζεστασιά τη θάλασσα. Ήρθε η ώρα να φύγω. Ένα διάλειμμα λίγων ωρών και μου φάνηκε σαν να έφυγα για μέρες σε τόπους εξωτικούς, σε τόπους μακρινούς. Αποχαιρετώ τις κουκουναριές, τους ερωδιούς και τα Μαύρα Βουνά με μια υπόσχεση: Όσος καιρός κι αν περάσει, θα έρχομαι και θα ξαναέρχομαι μέχρι να λυθεί η παιδική μου απορία: Καλόγρια ή Καλογριά; Μέχρι την οριστική απάντηση, απλά απόλαυσέ την!

Σαντορίνη

Γεύσεις και θύμησες παλιές…

Ιωάννα Βενιέρη

Οι ειδυλλιακές φωτογραφίες της έχουν κάνει τον γύρο του κόσμου και για πολλούς αποτελεί ένα ταξίδι όνειρο ζωής! Θεωρείται όμως και ο κορυφαίος γαστρονομικός προορισμός της χώρας μας, με πολλά εξαιρετικά εστιατόρια που πειραματίζονται με τα ντόπια προϊόντα και δημιουργούν ευφάνταστες συνταγές, αλλά και με γραφικά ταβερνάκια δίπλα στο κύμα για μεζεδάκια που συνοδεύουν το ουζάκι μας ή ένα ποτήρι καλό σαντορινιό κρασί! Ωστόσο, εμείς θα σαλπάρουμε σήμερα για ένα αλλιώτικο γευστικό ταξίδι, γεμάτο νοσταλγία και θύμησες παλιές…

Μ

ιλάμε, φυσικά, για τα άνυδρα πεντανόστιμα προϊόντα της θηραϊκής γης, που καρπίζουν στις πεζούλες (αναβαθμίδες) της, σμιλεμένες με κόπο και ιδρώτα με τη μαύρη ηφαιστειακή πέτρα του νησιού. Αυτές συγκρατούν το χώμα και διατηρούν μέσα του τη βραδινή δροσιά για να μεγαλώνουν τα φυτά στις περιοχές του νησιού που «συνομιλούν» απευθείας με τη γη, όπως η Φοινικιά, η Μεσσαριά, ο Πύργος, ο Καρτεράδος, το Εμπορείο κ.ά. Τα μυστικά της γιαγιάς… Η πρώτη μου γνωριμία με τη Σαντορίνη έγινε αρκετά καλοκαίρια πριν, όταν ήμουν δέκα χρόνων. Είναι, βλέπετε, ο τόπος καταγωγής των γονιών μου. Τα καλοκαίρια, στο σπίτι της γιαγιάς, στην Οία, ανακάλυψα και λάτρεψα τις παραδοσιακές της γεύσεις, που ποτέ δεν ξέχασα και πάντα θα τις αναζητώ... Το τραπέζι για το καλωσόρισμα στρωνόταν απαραίτητα με λευκό κεντητό τραπεζομάντιλο και το κυρίως φαγητό ήταν συνήθως ψαρόσουπα. Τα ψάρια τα σέρβιραν χωριστά από τη σούπα σε μεγάλη πιατέλα, στολισμένα γύρω γύρω με βραστές πατατούλες, καρότα και κολοκυθάκια, τα οποία περιέχυναν με λαδολέμονο. Αυτό ήταν και το αγαπημένο φαγητό των ναυτικών, όταν γύριζαν σπίτι από τα μακρινά ταξίδια τους. Υπήρχε πάντα στο τραπέζι η γνήσια σαντορινιά σαλάτα, που φτιαχνόταν με ζουμερά ντοματίνια Σαντορίνης, τραγανά κατσούνια (ντόπια αγγουράκια), παξιμάδια σε κομ-

64 | ΓΕΥΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τα πεντανόστιμα ντοματάκια της Σαντορίνης λιάζονται στο πεζούλι με φόντο τη μαγευτική Οία…

Τα μουλάρια συχνά μεταφέρουν ανθρώπους και υλικά στο νησί, στους παραδοσιακούς οικισμούς του.

Γεύσεις και θύμησες παλιές... | 65

Κοφίνια με κόκκινα σταφύλια στον τρύγο.

Δυο ποτήρια Βινσάντο και θέα στο απέραντο γαλάζιο με καλή παρέα (πάντα!).

66 | www.epathlo.gr

Μια πινελιά γεμάτη χρώμα και παράδοση…

Η πρώτη εικόνα του νησιού από το καράβι: η Οία και το Αμμούδι, το γραφικό λιμανάκι της. μάτια, πιπεριά, κρεμμύδι, ελιές, ντόπιο χλωρό τυρί και από πάνω τη στόλιζαν με ξιδάτα φύλλα και μπουμπούκια της κάππαρης (κουμπιά τα λένε οι ντόπιοι). Στο τέλος πρόσθεταν ελαιόλαδο και ρίγανη. Από τα πιο αγαπημένα παραδοσιακά καθημερινά φαγητά που ετοίμαζε η γιαγιά ήταν οι αφράτοι ντοματοκεφτέδες (ψευτοκεφτέδες) με ντόπια ντοματάκια, κρεμμύδι, δυόσμο, άνηθο και μαϊντανό. Γίνονται και με κανονικές ντομάτες, αλλά το μυστικό της νοστιμιάς τους κρύβεται στα μικρά ζουμερά ντοματάκια που παράγονται στο νησί και είναι προϊόν ΠΟΠ από το 2013. Λέγεται μάλιστα ότι πρόκειται για μια ξεχωριστή ποικιλία, που ήρθε από την Αίγυπτο στο νησί από τους καπεταναίους που μετέφεραν εκεί θηραϊκή γη για τη διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ. Λατρεμένες ήταν και οι άσπρες ντόπιες μελιτζάνες στο τηγάνι, που σερβίρονταν σε πιατέλα και από πάνω έμπαινε η πλούσια κόκκινη σαλτσούλα με σκόρδο, βασιλικό, ρίγανη και ελαιόλαδο. Το φαγητό αυτό συνοδευόταν πάντα από σαντορινιά φάβα, φημισμένη για τη βελούδινη γεύση της, τη γλύκα της και το γρήγορο βράσιμό της. Είναι επίσης προϊόν ΠΟΠ από το 2011. Η φάβα (ή «το φάβα» για τους ντόπιους) έβραζε πάντα σε χαμηλή φωτιά με ένα κρεμμύδι ξερό. Η γιαγιά την έβαζε σε βαθύ πιάτο με ελαιόλαδο από πάνω, λίγη ρίγανη και πιπέρι, ενώ στο κέντρο της τοποθετούσε κάππαρη και κρεμμύδι ψιλοκομμένο (κάποιες φορές το περνούσε από το τηγάνι με λίγη ζάχαρη, για να γλυκάνει, όπως έλεγε). Εκτός από τη φάβα, πολύ νόστιμα ήταν και τα βραστά μαυρομάτικα φασολάκια, που σερβίρονταν με ψιλοκομμένο άνηθο, φρέσκο κρεμμυδάκι, ελαιόλαδο και ξίδι. Σε δύσκολους καιρούς, τα έβραζαν μαζί με ρύζι, για να χορτάσει όλη η οικογένεια. Με άσπρες μελιτζάνες γινόταν και ο παραδοσιακός μουσακάς, που σίγουρα είχε απίστευτη νοστιμιά και άλλη γλύκα! Πολύ γευστικό ήταν, επίσης, το «σφουγγάτο», με κολοκυθάκια κομμένα ροδέλες στο τηγάνι. Μόλις ρόδιζαν λίγο, έριχνε τα αυγά χτυπημένα, όπως στην ομελέτα (γίνεται επιπλέον με πατάτες και ντομάτα). Τα στρογγυλά κολοκυθάκια έπαιρ-

ναν ωστόσο άλλη… διάσταση στην κατσαρόλα, γεμιστά με ρύζι, κιμά, κρεμμύδι και δυόσμο, που στο τέλος έδεναν με θεϊκή σάλτσα αυγολέμονο! Ένα απλό και εύγευστο φαγητό ήταν και τα σκορδομακάρονα (χοντρά μακαρόνια περιχυμένα με τσιγαρισμένο σκόρδο), που τα έφτιαχναν στις νηστείες. Από τα κρεατικά, αξέχαστο θα μου μείνει το κουνέλι στιφάδο με μικρά κρεμμυδάκια και σάλτσα με σαντορινιά ντοματάκια, μυρωδικά και κρασί Βινσάντο. Ένας μεζές που άρεσε πολύ στους μεγάλους ήταν η πηχτή (ή ζιλαδιά), που παρασκευαζόταν από βρασμένα κομμάτια χοιρινού, καρότο ψιλοκομμένο και ζελέ. Διατηρούνταν σε φόρμες στο ψυγείο και το σέρβιραν κομμένο φέτες. Φυσικά, από το τραπέζι δεν έλειπε ποτέ το σαντορινιό κρασάκι (λευκό ή κόκκινο μπρούσκο), που το έπαιρναν από τους παραγωγούς. Το γλυκόπιοτο Βινσάντο ήταν για εξαιρετικές περιπτώσεις και το σέρβιραν ως λικέρ. Εκτός από την παραδοσιακή ψαρόσουπα, αγαπημένο φαγητό της γιαγιάς, που την έφτιαχνε με ιδιαίΓεύσεις και θύμησες παλιές... | 67

Ψαρόβαρκες στο Αμμούδι και στο βάθος η Θηρασιά.

Τα πιο γνωστά κρασιά είναι το Νυχτέρι, το Μπρούσκο και το Βινσάντο, το «κρασί της Σαντορίνης», ονομασία που προήλθε από τους Ενετούς.

68 | www.epathlo.gr

τερη μαεστρία, ήταν η αθερινόπιτα (ψιλή αθερίνα, με ξερό κρεμμύδι κομμένο φετούλες, δυόσμο, αλάτι, πιπέρι και αλεύρι για το δέσιμο όλων των υλικών, που τηγανιζόταν σε καυτό ελαιόλαδο και από τις δύο μεριές). Λάτρευε, επίσης, τον μπακαλιάρο πλακί (παστός και ξαλμυρισμένος), με πατάτες κομμένες ροδέλες, μπόλικο κρεμμύδι σε φέτες, τριμμένη φρέσκια ντομάτα και λίγο πελτέ, μαϊντανό ψιλοκομμένο, ρίγανη και ελαιόλαδο, που ψηνόταν στον φούρνο. Με παραπλήσιο τρόπο ψήνονταν και οι φρέσκες σαρδέλες, που γίνονταν… λουκούμι με την κόκκινη σαλτσούλα τους. Αγαπημένο παραδοσιακό πιάτο ήταν και τα τηγανητά μπαρμπούνια, που τα έσβηναν στο τηγάνι με ξίδι και τα πασπάλιζαν με δενδρολίβανο. Ένας μεζές για μερακλήδες Σαντορινιούς ήταν ο λιαστός τσίρος. Τα μικρά ψαράκια τα περνούσαν σε κλωστές και λιάζονταν για μέρες στον καυτό ήλιο του νησιού μέχρι να ξεραθούν. Έτσι τα αποθήκευαν και είχαν όλο τον χρόνο. Όταν ήθελαν να τα φάνε, τα έψηναν στη σχάρα και τα σέρβιραν καθαρισμένα σε πιατάκι με λίγο λάδι και ξίδι. Κορυφαίος ουζομεζές, όπως και το σαλάχι ξιδάτο με σκορδαλιά, αλλά και τα μικρά αστακουδάκια βραστά και το ψαχνό τους με λαδολέμονο και ρίγανη. Φρούτα και τουρσιά από τον μπαχτσέ! Εκτός από τα φρούτα που αγοράζαμε από τα λιγοστά τότε μανάβικα, με τον πατέρα μου κάναμε την αγαπημένη μας βόλτα για να φέρουμε φρέσκα φρούτα στο σπίτι από τον μπαχτσέ! Ξεκινούσαμε νωρίς το πρωί με τα πόδια για να πάμε από την Οία στη γειτονική Φοινικιά (το χωριό του, για το οποίο καμάρωνε ιδιαίτερα, καθώς είχε τη γη, όπως έλεγε, σε αντίθεση με την Οία ή Απάνω Μεριά). Φυσικά, εκείνη ήταν ξακουστή για τη ναυτοσύνη της, τη μαγευτική θέα της στην Καλντέρα και το απαράμιλλο ηλιοβασίλεμα! Μαζί με τα καλάθια μας, λοιπόν, (και πάντα με καπέλο!) φτάναμε στα κτήματα της οικογένειας του πατέρα μου και από εκεί κόβαμε σταφύλια, σύκα, αχλάδια, κορόμηλα και φραγκόσυκα.

Μια εικόνα βαμμένη στα χρώματα της αθωότητας… στην Οία.

Από τις ξερολιθιές στις μάντρες των σπιτιών ή στις πεζούλες ξεπετάγονταν φουντωμένα φυτά κάππαρης, από τα οποία κόβαμε ολόκληρα κλαδιά, για να τα χωρίσουμε αργότερα στο σπίτι σε φύλλα, μπουμπούκια και καρπούς (αγγουράκια), και να τα φτιάξει η μητέρα μου ξιδάτα, με αρκετή διαδικασία, απ’ ό,τι θυμάμαι... Το φθινόπωρο ετοίμαζε και τα μελιτζανάκια τουρσί, χαραγμένα κατά μήκος, που τα γέμιζε με ψιλοκομμένα καροτάκια, μαϊντανό και σκόρδο, τα έδενε με κλωνάρι από σέλινο και τα τοποθετούσε ευλαβικά σε μεγάλα γυάλινα βάζα με ξίδι, που έκλειναν ερμητικά για 1-2 μήνες, μέχρι να μαλακώσουν. Όταν τα σέρβιραν, τα έκοβαν σε ροδέλες σε ένα πιάτο και έριχναν μόνο ελαιόλαδο, όπως και στα ξιδάτα φύλλα κάππαρης. Με τις άσπρες μελιτζάνες έφτιαχνε και απίστευτη μελιτζανοσαλάτα με καπνιστή μελιτζάνα ξεφλουδισμένη και κομμένη σε κομματάκια, ψιλοκομμένο κρεμμύδι, καροτάκια, μαϊντανό, κόκκινη ξιδάτη πιπεριά, ελαιόλαδο και ξίδι. Δυνατά ορεκτικά όλα!

Τα κατσούνια, τα άνυδρα αγγουράκια του νησιού.

Τα φραγκόσυκα ξεπετάγονται από τις ξερολιθιές.

Τα ψαράκια δίπλα στη θάλασσα μοιάζουν με ζωγραφιά!

Γεύσεις και θύμησες παλιές... | 69

Στο Μουσείο Οίνου Κουτσογιαννόπουλου.

Τα φημισμένα μελιτίνια της Σαντορίνης.

Οι άσπρες μελιτζάνες είναι σκέτη γλύκα…

Το μαγευτικό ηλιοβασίλεμα της Οίας!

Λαχταριστή φάβα με κρεμμύδι και κάππαρη.

70 | www.epathlo.gr

Γλυκά σαν «κέντημα» Σαν παιδιά κι εμείς, θέλαμε και το γλυκάκι μας… Το πιο εύκολο και γρήγορο γλυκό που μας ετοίμαζαν με χαρά ήταν οι τηγανίτες με μέλι και κανέλα. Ωστόσο, η πιο λατρεμένη μας λιχουδιά ήταν το «κουφέτο», το παραδοσιακό γλυκό που χαρακτηρίζει το νησί μέχρι σήμερα και φτιάχνεται με μέλι και αμυγδαλόψιχα (1 κιλό αμυγδαλόψιχα, 2 κιλά μέλι θυμαρίσιο, λίγο κονιάκ, φυλλαράκια αρμπαρόριζας και ξύλο κανέλας). Το γλυκό αυτό το έφτιαχναν συνήθως στους αρραβώνες, απαραίτητα στους γάμους, κάποιες φορές και σε γιορτές. Στους αρραβώνες και τους γάμους το σέρβιραν σε μεγάλη οβάλ πιατέλα που κρατούσε η μητέρα της νύφης και κάθε καλεσμένος έπαιρνε από μια πιρουνιά. Σύμφωνα με την παράδοση, το μέλι συμβόλιζε ότι θα είναι γλυκιά η ζωή του ζευγαριού και τα αμύγδαλα τους καρπούς της γονιμότητας. Το έθιμο αυτό διατηρείται ακόμη και σε γιορτές αγίων όπου ακολουθεί πανηγύρι. Στο νησί γίνονται πολλά πανηγύρια με φαγητό, γλυκό, κρασί, τραγούδι και χορό, γιατί οι Σαντορινιοί είναι χαρούμενοι άνθρωποι, «το λέει η καρδιά τους…», όπως λέμε στον τόπο μας. Στο σπίτι φτιάχναμε πάντα και γλυκά του κουταλιού, με επικρατέστερα το ντοματάκι Σαντορίνης, το σταφύλι και το συκαλάκι. Στις γιορτές (ή όταν περιμέναμε επισκέψεις…), η μητέρα μου ετοίμαζε τις «φλογέρες», μικρά μπακλαβαδάκια με φύλλο κρούστας τυλιγμένο σε ρολάκια με γέμιση από αμυγδαλόψιχα, μέλι, τριμμένη φρυγανιά και κανέλα, που ψήνονταν στον φούρνο και μετά τα βουτούσε σε μπόλικο σιρόπι. Τα έβαζε πάντα στην καλή πιατέλα και τα πασπάλιζε με κανελίτσα. Το Πάσχα, ωστόσο, η κουζίνα του σπιτιού μας γέμιζε από χαρούμενες φωνές και όμορφες μυρωδιές, καθώς μαζευόμασταν όλοι για να φτιάξουμε τα παραδοσιακά «μελιτίνια», με σπιτική ζύμη ανοιγμένη σε πολύ λεπτό φύλλο (υπό τις αυστηρές οδηγίες της γιαγιάς!), κομμένη με ένα πιατάκι σε μικρούς στρογγυλούς δίσκους, που στο κέντρο τους βάζαμε μια κουταλιά της σούπας γέμιση από μυζήθρα ανάλατη, βανίλιες, αυγά και ζάχαρη. Έπειτα, τα «κεντούσαμε» με μια χοντρή οδοντογλυφίδα γύρω γύρω, ώστε να γίνουν ένα ωραίο καλαθάκι, και τα ψήναμε στον φούρνο μέχρι να ροδίσουν. Το βραβείο δινόταν στο πιο λεπτό «κέντημα»! Στην Οία, στις νηστείες αλλά και στις γιορτές, έφτιαχναν και τα απανωμερίτικα «ντουρτουλέτια», που έμοιαζαν με τα μελιτίνια, αλλά αντί για γέμιση μυζήθρας, είχαν χοντροκομμένα αμύγδαλα με μέλι. Παραπλήσιο γλυκό ήταν και οι «δαχτύλιοι», τηγανητά πιτάκια με σπιτικό φύλλο κομμένο σε μικρούς δίσκους, πάνω κάτω, και γέμιση από σουσάμι και μέλι. Μετά το τηγάνισμα, τα στράγγιζαν, τα τοποθετούσαν σε πιατέλα και τα πασπάλιζαν με ζάχαρη άχνη και κανέλα.

Αξίζει να επισκεφθούμε μερικά από τα υπερσύγχρονα και παραδοσιακά οινοποιεία της, αλλά και να γνωρίσουμε τις παλιές υπόσκαφες κάναβες με τα πατητήρια, τους ληνούς και τα ξύλινα βαρέλια με τα κρασιά. Εκεί θα μάθουμε πολλά για την αμπελοκαλλιέργεια στο νησί εδώ και αιώνες. Φυσικά, θα δοκιμάσουμε τα εξαιρετικά κρασιά τα οποία φτιάχνονται από τις ποικιλίες Ασύρτικο, Αθήρι και Αϊδάνι (τα λευκά), και από Μαυροτράγανο και Μαντηλαριά (τα ερυθρά). Τα πιο γνωστά είναι το Βινσάντο (η ονομασία του οποίου προήλθε από τους Ενετούς, που το αποκαλούσαν «Vino Santo», το «Κρασί της Σαντορίνης»), το Νυχτέρι (λευκό ξηρό από την ποικιλία Ασύρτικο) και το Μπρούσκο (ερυθρό κρασί από κόκκινα και άσπρα σταφύλια). Στο Μουσείο Οίνου Κουτσογιαννόπουλου, στον Βόθωνα, μια διαμορφωμένη παλιά κάναβα (υπόσκαφη αποθήκη) σε βάθος 8 μ. παρουσιάζει με ομοιώματα τη ζωή του Σαντορινιού αμπελουργού (1660-1970) και μας μαθαίνει τα στάδια παραγωγής του ντόπιου κρασιού (τηλ. 22860 31322, http://www.santoriniwinemuseum.com/). Θα ανακαλύψουμε περισσότερα για το άνυδρο μικρό ντοματάκι Σαντορίνης στο σύγχρονο Βιομηχανικό Μουσείο Τομάτας «Δ. Νομικός», στην παραλία Βλυχάδας. H καλλιέργειά του ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα. Δεν ποτίζεται, αλλά ευδοκιμεί χάρη στην πρωινή υγρασία που κρατάει το ελαφρύ ηφαιστειογενές χώμα της Σαντορίνης. Είναι κατάλληλο και για την παραγωγή πελτέ (τηλ. 22860 85141). Για να μάθουμε τι σημαίνει δημιουργική σαντορινιά κουζίνα, θα κλείσουμε τραπέζι στη «Σελήνη» στον Πύργο, όπου ο ιδιοκτήτης της Γιώργος Χατζηγιαννάκης έχει αφιερώσει τη ζωή του στην ανάπτυξη της ντόπιας κουζίνας και στην προώθηση του γαστρονομικού τουρισμού του νησιού (τηλ. 22860 22249).

Γεύσεις και θύμησες παλιές... | 71

Σαντορίνη

Ντοματοκεφτέδες της γιαγιάς

Υλικά (για 4 άτομα):

• 1 κιλό ντοματάκια Σαντορίνης • 4 μεγάλα κρεμμύδια ψιλοκομμένα • 1/2 ματσάκι μαϊντανός • 1/2 ματσάκι δυόσμος • 1/2 ματσάκι άνηθος • αλάτι και πιπέρι • λίγη ρίγανη • αλεύρι (όσο να πλάθονται οι ντοματοκεφτέδες)

• 1 φλιτζάνι ελαιόλαδο (για το τηγάνισμα)

Ξ

επλένουμε κάτω από τη βρύση σε σουρωτήρι τα ντοματάκια και τα κόβουμε σε μικρά κομμάτια. Τα βάζουμε σε βαθιά γυάλινη σαλατιέρα και ρίχνουμε λίγο αλάτι. Εάν έχουν πολλά υγρά, τα αφήνουμε να στραγγίξουν στο σουρωτήρι. Ψιλοκόβουμε τον μαϊντανό, τον δυόσμο και τον άνηθο και τα ρίχνουμε σε μια λεκάνη. Αναμειγνύουμε όλα τα υλικά μαζί, προσθέτουμε τη ρίγανη, το πιπέρι και το αλάτι. Σιγά σιγά ρίχνουμε το αλεύρι και λίγο ελαιόλαδο και ζυμώνουμε τους ντοματοκεφτέδες, μέχρι να πλάθονται εύκολα και να γλιστρούν από το κουτάλι. Ρίχνουμε το ελαιόλαδο στο τηγάνι και μόλις ζεσταθεί, χαμηλώνουμε τη φωτιά και ρίχνουμε κουταλιά κουταλιά

72 | www.epathlo.gr

τους ντοματοκεφτέδες. Μόλις ροδίσουν από τη μία μεριά, τους γυρίζουμε από την άλλη. Όταν ψηθούν κι από τις δύο πλευρές, τους βγάζουμε με τρυπητή κουτάλα από το τηγάνι και τους ακουμπάμε σε απορροφητικό χαρτί κουζίνας για να στραγγίσουν. Βάζουμε τους ντοματοκεφτέδες σε μια όμορφη πιατέλα και τους σερβίρουμε αμέσως, ζεστούς. Συμβουλή: Αν θέλουμε, στα υλικά μας μπορούμε να προσθέσουμε ένα στρογγυλό κολοκυθάκι, ξυσμένο στον τρίφτη. Οι ντοματοκεφτέδες συνοδεύονται με τζατζίκι, φρέσκια σαλάτα εποχής και δροσερό λευκό σαντορινιό κρασί.

Σαντορίνη

Άσπρες μελιτζάνες με σάλτσα ντομάτας με βασιλικό

Υλικά (για 4 άτομα):

• 4-5 άσπρες μελιτζάνες Σαντορίνης • 1 κιλό ντοματάκια Σαντορίνης • 2 σκελίδες σκόρδο • 2 κουταλιές της σούπας βασιλικός φρέσκος ψιλοκομμένος

• 1 ποτήρι κόκκινο σαντορινιό κρασί • 1 φλιτζάνι αλεύρι (για το πανάρισμα) • αλάτι και φρεσκοτριμμένο πιπέρι • 1 κουταλάκι του γλυκού ζάχαρη • 1 φλιτζάνι ελαιόλαδο (για το τηγάνισμα)

• μερικά κλωναράκια μαϊντανός (για το γαρνίρισμα)

Πλένουμε και κόβουμε σε χοντρές φέτες τις άσπρες μελιτζάνες. Τις βάζουμε για μία ώρα σε μπολ με νερό και λίγο αλάτι για να ξεπικρίσουν. Έπειτα τις στραγγίζουμε σε απορροφητικό χαρτί και τις τοποθετούμε μία μία σε ένα ταψάκι με αλεύρι, γυρίζοντάς τις και από τις δύο πλευρές. Σε αντικολλητικό τηγάνι ρίχνουμε το ελαιόλαδο και μόλις κάψει, χαμηλώνουμε λίγο τη φωτιά και τηγανίζουμε τις μελιτζάνες. Μόλις ροδίσουν και από τις δύο πλευρές, τις βγάζουμε με ένα πιρούνι και τις τοποθετούμε σε πιατέλα με απορροφητικό χαρτί κουζίνας, για να στραγγίσουν από τα λάδια. Στο μεταξύ, ετοιμάζουμε τη σάλτσα μας. Πλένουμε και ψιλοκόβουμε τον βασιλικό και τις δύο σκελίδες σκόρδου, και πολτοποιούμε τα ντοματάκια. Σε αντικολλητικό τηγάνι ρίχνουμε λίγο ελαιόλαδο και σοτάρουμε ελαφρά το σκόρδο. Το σβήνουμε με το κόκκινο κρασί.

Ρίχνουμε τα πολτοποιημένα ντοματάκια και ανακατεύουμε καλά. Προσθέτουμε αλάτι, πιπέρι. Αν χρειαστεί, ρίχνουμε και λίγο νερό. Βάζουμε στο τέλος τον βασιλικό ψιλοκομμένο και όταν είναι σχεδόν έτοιμη η σάλτσα, ρίχνουμε ένα κουταλάκι ζάχαρη και ανακατεύουμε. Μόλις δέσει η σάλτσα, τοποθετούμε τις μελιτζάνες ζεστές σε μια όμορφη πιατέλα και τις περιχύνουμε με αυτήν. Γαρνίρουμε με μερικά κλωναράκια μαϊντανού. Σερβίρουμε αμέσως και συνοδεύουμε το πιάτο μας με τυρί φέτα, ζυμωτό ψωμί και κόκκινο κρασί Σαντορίνης. Συμβουλή: Η συνταγή μπορεί να γίνει και με κανονικές ντομάτες. Επίσης, σημασία έχει και το καλό σαντορινιό κρασί που θα χρησιμοποιήσουμε.

Γευστικές διαδρομές | 73

Μέλι Ταϋγέτου Αυτό που αγαπάμε…

«Τώρα πώς να μιλήσεις για φιλοσοφία για κάτι που αγαπάς και το κάνεις με μεράκι;» θα μας πουν ο Μιχάλης και η Μαρία Φωτοπούλου. Οι δυο τους βάζουν την τέχνη και την εμπειρία, ενώ ο υιός Χαράλαμπος, με την τεχνογνωσία και τη φρέσκια του ματιά, μάς παρέχει τη δυνατότητα να γευτούμε το αγνό, θρεπτικότατο μέλι Ταϋγέτου. Η Μελισσοκομία Φωτόπουλος είναι, βλέπετε, μια υπόθεση οικογενειακή…

Τ

ο 1980, ο Μιχάλης Χ. Φωτόπουλος μαζί με τη σύζυγό του Μαρία ξεκίνησαν δειλά δειλά ως ερασιτέχνες, έχοντας πέντε κυψέλες στον κήπο του σπιτιού τους στο Ακριτοχώρι Μεσσηνίας. Παρήγαν μέλι ίσα ίσα για τις ανάγκες της οικογένειάς τους, για τα τρία παιδιά τους, τη Χριστίνα, την Αντωνία και τον μικρότερο Χαράλαμπο, και για να φιλεύουν τους συγγενείς και τους αγαπημένους φίλους. Ο Μιχάλης και η Μαρία αποφάσισαν, μετά από λίγα χρόνια, από ερασιτέχνες να γίνουν επαγγελματίες παραγωγοί μελιού, για να μοιραστούν την υπέροχη γεύση και τη θρεπτική αξία του μελιού και με όλους τους συνανθρώπους τους. Έτσι, το 1983 οι πέντε κυψέλες είχαν γίνει 200 και μεταφέρθηκαν από τον κήπο του σπιτιού τους στην ευρύτερη περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης και στα βουνά του Ταΰγετου. Η άριστη ποιότητα των προϊόντων τους τους έκανε να αποκτούν συνέχεια καινούργιους πελάτες, με σταθερή αξία τους παλιούς. Όλους τους γλύκαιναν και τους χάριζαν απλόχερα τα ευεργετικά οφέλη του μελιού και των υπόλοιπων αγνών προϊόντων του.

74 | ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Το 1994, ο Χαράλαμπος Φωτόπουλος αναλαμβάνει την επιχείρηση. Η τεχνογνωσία, το σύγχρονο επιχειρηματικό του πνεύμα και οι φρέσκες ιδέες του συναντήθηκαν με την τέχνη των γονιών του συνθέτοντας τελικά το μυστικό της επιτυχίας. Οι γονείς συνεχίζουν μέχρι και σήμερα με πολλή όρεξη και μεράκι να παράγουν το μέλι και όλα τα παράγωγά του, συμμετέχοντας και στις μεγάλες γιορτές μελιού, ενώ την ίδια στιγμή, με απόλυτα ανανεωμένες ετικέτες και νέες, πανέμορφες συσκευασίες, το Μέλι Ταϋγέτου βρίσκεται στις σημαντικότερες εκθέσεις τροφίμων και ποτών ανά την Ελλάδα, κι από εκεί στις αγορές του εξωτερικού. Πέρα από το κεχριμπαρένιο μέλι ανθέων και το θρεπτικότατο θυμαρίσιο μέλι (και με κηρήθρα), αξίζει να δοκιμάσετε το αρωματικό μέλι ευκαλύπτου (είναι εξαιρετικά θεραπευτικό και χρησιμεύει ακόμη και για επάλειψη σε πληγές, εγκαύματα κ.λπ.), το λευκό μέλι ελάτης (ιδανικό για το πεπτικό) και το πικρόγλυκο και τόσο τονωτικό μέλι κουμαριάς, ένα φυσικό αντιβιοτικό - ασπίδα προστασίας για όλο τον οργανισμό. Θα βρείτε, επίσης, εξαιρετικής γεύσης και αρώματος πευκόμελο, πιπεράτο μέλι καστανιάς (λιγότερο γλυκό από τα άλλα μέλια, με ελαφρά πικρή επίγευση και μεγάλη περιεκτικότητα γυρεόκοκκων που του προσδίδουν πολύ δυνατή γεύση), εξαιρετικό μέλι από ρείκι, καθώς και τα φίνα μέλια φασκομηλιάς και πορτοκαλιάς, γεμάτα ιχνοστοιχεία και υπέροχη γεύση. Όλα τους είναι (εξ ορισμού) βιολογικά και ανεπεξέργαστα. Μπορείτε τέλος να προμηθευτείτε παραδοσιακό παστέλι, γύρη, πρόπολη, βασιλικό πολτό, κερί, κηρήθρα και άλλα προϊόντα μελισσοκομίας, καθώς και σπάνια θεραπευτικά βότανα Ταϋγέτου.

Μέλι Ταϋγέτου Μελισσοκομία Φωτόπουλου Κεντρικά: Ακριτοχώρι Μεσσηνίας Τηλ.: 27250 61442 Αποθήκες: Άνω Λιόσια Αττικής Τηλ.: 210 2486925 Κιν.: 6972600746 Πληροφορίες & σημεία πώλησης: www.melitaygetos.com www.melifotopoulos.gr FB. Meli Fotopoulos

• • •

Μέλι Ταϋγέτου | 75

Λυγουριό Ασκληπιού 51 2753022290

Ναύπλιο Ασκληπιού & Τσιλικανίδου 1 Τηλ. 2752027861

Άργοσ Κορίνθου 212 Τηλ. 2751021081

ΝΕΟ

Άργοσ Τριπόλεωσ 36 2751020500

Νέα Κίοσ Κεντρική Πλατεία 2751051347

Φιλελλήνων 7, Άργος -

τηλ. 27510 62079-29072

Δευτέρα-Σάββατο: 11:30 π.µ. - 9:30 µ.µ. Κυριακή: 11:00 π.µ. - 3 µ.µ.

Ελεγεία μιας γενιάς

Και πιο πολύ απ’ όλα με πληγώνει που χαλάσαμε αυτές τις τέσσερις εποχές, που εξαφανίσαμε τις πιο όμορφες: τις ανθισμένες άνοιξες και τα δροσερά φθινόπωρα.

Νίνα Κουλετάκη Θάλεια Νουάρου 78 | ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ

Ε

ίναι φορές που ξυπνάς και δεν ξέρεις πόσων χρόνων είσαι. Μιλώ γι’ αυτά τα πρώτα δευτερόλεπτα που ο Μορφέας ανοίγει την αγκαλιά του για να σ’ αφήσει να βγεις, και το όνειρό σου φεύγει τρομαγμένο από τον ήχο του ξυπνητηριού, ενώ εσύ ανοίγεις τα μάτια να δεις την καινούργια μέρα. Αυτά τα πρώτα δευτερόλεπτα, λοιπόν, δεν γνωρίζεις αν ξυπνάς στο παιδικό κρεβάτι του πατρικού σου ή στο σπίτι της ενήλικης ζωής σου. Αυτές τις πρώτες στιγμές της μέρας, αν κοιταχτείς στον καθρέφτη, βλέπεις τα μάτια ενός παιδιού και το σώμα ενός μεσήλικα, μέσα στο οποίο χτυπά η καρδιά ενός εφήβου. Σε μπερδεύουν οι διαφορετικές σου ηλικίες και πρέπει, στα γρήγορα, να διαλέξεις μία για να πορευτείς στη μέρα. Διαλέγεις –πάντα– αυτή του μεσήλικα, φοράς τα ρούχα του, πας στη δουλειά του. Και περνούν οι μέρες, με σένα να παραπαίεις ανάμεσα στις ηλικίες σου: Να προσπαθείς να κοιτάς τον κόσμο μ’ αυτό το βλέμμα του παιδιού, να θυμάσαι τα χρόνια που πέρασες, μαζί με το σώμα σου, υποθηκεύοντας φόβους, ελπίδες, ανασφάλειες, εγωισμούς και συναισθήματα για να αγοράσεις ένα μπολάκι αγάπη, να ταΐσεις την έφηβη καρδιά σου. Και περνούν τα βράδια μ’ ένα ποτήρι αλκοόλ στο χέρι, να σκέφτεσαι τους άλλους της γενιάς σου, που τόσο αδικημένη τη θεωρείς. Άκαπνοι σχεδόν, περάσατε το μεγαλύτερο μέρος των νιάτων σας στην ανεκτή επίφαση ελευθερίας της Μεταπολίτευσης. Και ριχτήκατε να φάτε τη ζωή, μέχρι τέλους, ο καθένας με άλλο κουτάλι. Ένας έλεγε το κουτάλι του καριέρα, άλλος ουσίες, ένας τρίτος έρωτα. Κι όταν νομίσατε πως φτάσατε κάπου, νάτο αυτό το αυθάδικο παιδί που κοιτάζει μέσα από τα μάτια σας, νάτο εκεί, στον καθρέφτη, να σας βγάζει κοροϊδευτικά τη γλώσσα. Κάθε μέρα που περνάει σας απομακρύνει από το παιδί αυτό που έχετε αφήσει οριστικά πίσω, μα που πάντα σ’ αυτό επιστρέφετε τις ώρες της ανάγκης. Και, πια, μόνο με θύμησες μιλάτε. Σαν την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων περιπλανήθηκε η γενιά σου. Γεννήθηκες στα χρόνια τα «αθώα», τα πολυτραγουδισμένα, πρόλαβες τους μεγάλους μας ποιητές ζωντανούς κι έτσι έμαθες να σέβεσαι και ν’ αγαπάς τα δάκρυά σου, να μη φοβάσαι και να μην ντρέπεσαι να τα δείχνεις. Και τους μύθους σου, κι αυτούς ζωντανούς τους είδες, με μυρωδιά από αγιόκλημα και γεύση από πατατάκια και ταμ-ταμ, να παίζουν τη Λόλα και τη Στέλλα σε καλοκαιρινά σινεμά, με τα πρόσωπα της Τζένης και της Μελίνας τεράστια και γοητευτικά στην πάνινη οθόνη.

Είδες τη Λαμπέτη και τον Χορν να κάνουν μάγια πάνω στη σκηνή και να σε δένουν αιχμάλωτο στα σανίδια της. Άκουσες ζωντανά τον κύριο Μάνο και τον Μίκη να παίζουν τις εξαίσιες μουσικές τους σε χώρους μικρούς και σε γήπεδα. Είδες, δηλαδή, τον πολιτισμό να γεννιέται στους φυσικούς του χώρους και όχι στην αποστείρωση του μαιευτηρίου που είναι η τηλεόραση. Πρόλαβες τα Εξάρχεια στην ακμή τους, τότε που ήταν ακόμα ζωντανά κι όχι πεζόδρομοι για κυρίες, τότε που οι καλοί ξεχώριζαν με μια ματιά από τους κακούς, ο Νικόλας έγραφε μουσικές και η Κατερίνα ποιήματα, πέρασες ατέλειωτα βράδια στην ταράτσα του Βοξ και στην αυλή του Ριβιέρα, διαμορφώνοντας το προσωπικό σου γούστο στις ταινίες και ξενυχτώντας, μετά, με καφέ και τσιγάρα να συζητάς με την παρέα. Και υπήρχαν και τα άλλα. Οι ελπίδες σου πως θα άλλαζες, επιτέλους, τον κόσμο, πως η δική σου γενιά θα έκανε την επανάσταση. Βιαζόσουν να μεγαλώσεις για να διαφεντέψεις τη ζωή σου, πίστευες πως η χαρά είναι δικαίωμα του καθενός από εμάς. Έφαγες τα καλύτερά σου χρόνια στα θρανία και στις δουλειές, μεγάλωσες, ωρίμασες, γερνάς. Και τίποτα δεν άλλαξες, όλα έμειναν όπως τα βρήκες. Τα ίδια γραμμάτια ξοφλάς, στα ίδια νοικιασμένα σπίτια μένεις, τα ίδια χάπια καταπίνεις για να κοιμηθείς, «στους ίδιους δρόμους και στες γειτονιές τες ίδιες» περιφέρεσαι, στους ίδιους αφέντες πουλήθηκες, η ίδια τρέλα τρώει το μυαλό σου. Έδωσες το πατρικό αντιπαροχή ή το μετέτρεψες σε εξοχικό, εξοστρακίζοντας τις παιδικές φωνές σου, τη φωνή του πατέρα σου και το γέλιο της μάνας σου από τα δωμάτιά του, όλες τις Κυριακές της παιδικής σου ηλικίας από τη σάλα, κι εκείνο το πρώτο σου μικρό, κόκκινο ποδηλατάκι από την μπροστινή αυλή. Τώρα στα δωμάτια περιφέρεις τη μοναξιά σου (ναι, το ξέρω πως έχεις οικογένεια…), στη σάλα κυριαρχεί το νέο σου home cinema και η μπροστινή αυλή έγινε πάρκινγκ για το 4Χ4.

Και τώρα, έχοντας κάνει όσα όφειλες, μια βαθιά αυτοκριτική, εκεί, γύρω στα 50 σου και έχοντας κλείσει τον κύκλο, νταντεύοντας γονείς σαν να ήσουν εσύ ο γονιός τους κι εκείνοι τα μικρά παιδιά σου, κάνεις ταμείο. Μέτρα, λοιπόν: Κατάλαβες, επιτέλους, πως η ζωή δεν έχει «ίσως», μα μόνο «ναι» ή «όχι»; Κατάλαβες, επιτέλους, πως δεν πρέπει να κρατάς τα απωθημένα σου μέσα σε τούλινα σακουλάκια με λεβάντα, αλλά να κάνεις αυτό που πρέπει; Να τα απωθείς, δηλαδή, πραγματικά, ή να τα ζεις κι όπου σε βγάλει; Κατάλαβες, επιτέλους, την ευθύνη που έχεις για τον κόσμο όπως είναι σήμερα; Κατάλαβες, επιτέλους, πως φταις κι εσύ που χάθηκαν οι δυο πιο όμορφες από τις τέσσερις εποχές; Κατάλαβες, επιτέλους, πως όταν κάνεις έναν άνθρωπο κομμάτια, ποτέ, ΠΟΤΕ δεν μπορεί να ξανακολλήσει σωστά; Κατάλαβες, επιτέλους, πως αξίζει να πεθάνεις για μιαν αγάπη; Κατάλαβες, επιτέλους, πως είσαι τυχερός που ονειρεύεσαι εφιάλτες, τη στιγμή που άλλοι τους ζουν; Κατάλαβες, επιτέλους, πως πρέπει να σηκωθείς, ξανά, όρθιος, όπως τότε; Κατάλαβες, επιτέλους, πως είσαι πολύ μικρός για να πεθάνεις και πολύ μεγάλος για να είσαι αθώος του αίματος; Κατάλαβες, τέλος, πως πρέπει ν’ αφήσεις αυτό το μικρό παιδί, το πίσω από τα μάτια σου φυλακισμένο, να βγει μπροστά και να κατοικήσει την καρδιά σου; Ναι. Την ξέρω καλά τη γενιά σου, είναι και δική μου βλέπεις. Και πιο πολύ απ’ όλα με πληγώνει που χαλάσαμε αυτές τις τέσσερις εποχές, που εξαφανίσαμε τις πιο όμορφες: τις ανθισμένες άνοιξες και τα δροσερά φθινόπωρα. Μας έμειναν μονάχα τα αποπνικτικά καλοκαίρια και οι παγεροί χειμώνες. Φονικά και τα δυο. Ελεγεία μιας γενιάς | 79

• Μετακινήσεις & transfers (6-9 ατόµων & Α.Μ.Ε.Α) ∆ΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΑΝΑΠΗΡΙΚΟΥ ΑΜΑΞΙ∆ΙΟΥ

• Εκδροµές • Ιατρικές επισκέψεις • Πολιτιστικές δραστηριότητες • Αθλητικές δραστηριότητες • Θρησκευτικός τουρισµός • Επαγγελµατικά ταξίδια

Ελ. Βενιζέλου 19, Τρίπολη τηλ. 6980 499666 email: tranfer4allgr@gmail.com

Μάρω Κουρή «Έξω βρέχει. Σε κάθε σταγόνα γράφω “σ’ αγαπώ”. Εύχομαι να βραχείς», έγραφε η μητέρα μας σε χαρτάκια που έβαζε μέσα στην τσέπη της ποδιάς μας τις πρώτες μέρες του σχολείου, με τα πρωτοβρόχια. Χαρά μας να γυρνάμε σπίτι από το σχολείο μούσκεμα. Έχοντας μέσα στην ψυχή μας έναν αόρατο και σπάνιο θησαυρό ανεκτίμητης αξίας, χαράς και ευγνωμοσύνης. Αυτόν που λέγεται «ελληνικό καλοκαίρι». Κάθε φορά που έρχεται το καλοκαίρι, από παιδί, βάζω στόχο να φωλιάσει καλά μέσα μου άλλο ένα ελληνικό καλοκαίρι! Το γιατί θα σας το εξηγήσω: Για το παγωμένο καρπούζι, το φρέσκο αλλά και το γλυκό του κουταλιού μετά από μια μεσημεριανή σιέστα κάτω από τα πλατάνια. Για τον ελληνικό καφέ. Σκέτο πλάι στη μουσική των γάργαρων νερών της πηγής. Για την αιώρα, που μας γνέφει, η πλανεύτρα, «έλα» και οι ώρες περνάνε μες στο κουκούλι της, συντροφιά με τους καλύτερους φίλους, τα βιβλία, κι έναν φακό σπηλαιολόγων στο κεφάλι, όταν νυχτώνει. Για το καλημέρισμα των αηδονιών, για τις πιρουέτες των χελιδονιών στον καταγάλανο ουρανό, για τα χελωνάκια καρέτα καρέτα, που ξεμυτίζουν το σούρουπο από την άμμο για το μεγάλο τους ταξίδι. Για τα τραγούδια μες στον ελαιώνα, παρέα με το βαθύ τζι-τζι των τζιτζικιών. Για τις συναυλίες δίπλα στα κρυστάλλινα ποτάμια, δίπλα στα άγρια κύματα του πελάγους. Για την τρελή παρέα φωτογράφων που ξενυχτάμε νύχτες αφέγγαρες κάτω από την απεραντοσύνη 82 | ΕΙΚΟΝΕΣ ΖΩΗΣ

των αστεριών φωτογραφίζοντας τον γαλαξία.... Για τις ταβέρνες πλάι στο κύμα με θέα το ψαροκάικο και μια γλάστρα βασιλικού. Για τις ατέλειωτες μοναχικές βόλτες στην παραλία, χιλιόμετρα περπάτημα παρέα με τον εαυτό μας, τον παντοτινό μας φίλο, μονολογώντας στα ακαταλαβίστικα ― δοκιμάστε το, είναι μεγάλη απόδραση από τα σκουπίδια του μυαλού. Για τις ανηφοριές στο μονοπάτι Ε4 στον Ταΰγετο με τον πολυπράγμονα και πολυτεχνίτη πατέρα μέχρι το ξωκλήσι για να στήσουμε το εικονοστάσι. Για το γέλιο, παίζοντας αθώα κρυφτό στην πλατεία του μικρού χωριού μαζί με τα παιδιά. Για την ευφορία, καθώς πέφτει το σούρουπο, που μοσχοβολάνε τα γιασεμιά και τα νυχτολούλουδα. Για το νέκταρ που ρουφάμε από τους στήμονες του άνθους του αγιοκλήματος σε κάποιον φράχτη. Για τις παλιές ταινίες στα θερινά τα σινεμά της χώρας. Για την κοινωνικότητα, μα και το φλερτ, που έρχονται μαζί με τη νύχτα, στην ταβέρνα με τις γιρλάντες από λαμπιόνια, με κρασί, μεζέδες και τη ζάλη ενός ξέφρενου μπάλου. Αχ, Ελλάδα σε αγαπάμε. Πολύ. Γινόμαστε ένα με το κρυστάλλινο βάθος της θάλασσάς σου. Κάνουμε μακροβούτια, ξαπλώνουμε στον ήλιο. Κι ύστερα, με το αλάτι πάνω μας, ένα ρούχο και καπέλο, ξυπόλυτοι, τριγυρίζουμε από χωριό σε χωριό, ανάβουμε κερί στο εξωκλήσι και προσευχόμαστε. Έχουμε πρώτα κλέψει σύκα, τραγουδώντας «Gracias a la vida que me a dado tanto» («Ευχαριστώ, ζωή, που μου δίνεις τόσα»), μεθώντας την καρδιά μας με κάθε καλοκαιρινό χάδι. Kαλό μας φθινόπωρο!

Το Νο1 ΚΤΕΟ στον Νομό Αργολίδας

Καλέστε τώρα και επωφεληθείτε από τις ειδικές μας προσφορές

25€

45€

50€

10€

έως 3.5 τόνων