RDM klimaat by Erdee Media Groep

REFORMATORISCH DAGBLAD ZATERDAG 25 SEPTEMBER 2021

Van fossiel naar groen Mark van Baal: „De klimaatplannen van Shell zijn niet serieus te nemen”

NA DE BRAND

WINNAARS

MAJESTEIT

Na tweeënhalf jaar kan

Wie pakken er prijzen in de

Anna-Eline Roestenburg

de restauratie van de

wedstrijd van de christelijke

was een van de genodigden

Notre- Dame beginnnen

kunstenaarsvereniging Korf?

tijdens Prinsjesdag

28 28 IN DE BENEN

Dertig klimaatpelgrims lopen van Polen via Duitsland, Nederland en Engeland naar Schotland

34 GROENE GADEROBE

beeld voorpagina: Sjaak Verboom

Redacteur Elise Verschuure kocht een jaar lang geen kleding

EN VERDER

Goed nieuws

Het gesprek

Column

Ter plekke

Schoonheid

Boeken | recensie

Boeken | consument

Cultuur | wedstrijd

Cultuur | taal

Gezond

Gezien

Recept

Puntuit

Puzzel

Het laatste woord

VOOR HET MILIEU ZORGEN

Op basisschool De Bron in Leiden hebben ze hun eigen composthopen

25 SEPTEMBER 2021

62 VOORWOORD

Duurzame dilemma’s In mijn kleine schuur staat een Gazelle die ik 20 jaar geleden tweedehands kocht en die nog steeds goed ietst. Voor het huis staat mijn kleine auto uit 2012 die net zoveel kost als een snelle elektrische iets. Het is de onaanzienlijkste, zuinigste auto die er bestaat, voor zover ik weet. Eigenlijk klinkt dit best duurzaam, tot zover. Maar ik voel mij niet duurzaam. Ik weet wel beter. Want met mijn kleine auto rijd ik heel veel kleine ritjes naar bos en hei om met mijn twee grote honden te wandelen. Allemaal stootjes CO2-uitstoot richting de zeldzame planten langs de zandwegen, elke rit weer. En na de wandeling hebben de honden honger. Soms geef ik ze vers vlees: 20 gram per kilo lichaamsgewicht, dat is 500 gram voor Tijs en 700 gram voor Tomas. Honden hebben, kortom, een grote ecologische pootafdruk. En ietsen – ik zou het vaker doen, op mijn onverslijtbare Gazelle, als die snelle e-bikes die net zoveel kosten als mijn kleine auto me maar niet zo links en rechts inhaalden. Schaamte, ongemak, ergernis. Totdat duurzaam leven weer eenvoudig wordt, blijven we ermee worstelen en over schrijven. Clasina van den Heuvel clasina@rd.nl

25 SEPTEMBER 2021

GOED NIEUWS

Bikkeliets Een iets die niet stuk gaat en minimaal onderhoud nodig heet, dat was de droom van vader Pieter van der Straaten. Toen de dochters van de Amsterdamse belastingadviseur de tienerleetijd bereikten en toe waren aan grotere tweewielers, merkte hij dat die in niets meer leken op de eenvoudige iets waar hij zelf als tiener op ietste. Dat was het moment waarop Van der Straaten het plan kreeg om een iets te maken die roestvrij blijt, geen kabels heet en licht van gewicht is. Het werd de Bloker Naked Bike met opvallend rood voorwiel. Een echte bikkeliets. beeld Bloker Naked Bike

25 SEPTEMBER 2021

HET GESPREK

Vasthoudend vechten voor het klimaat Michiel Kerpel

beeld Sjaak Verboom

Wie Mark van Baal zegt, zegt Shell. En wie Shell zegt, zegt olie en gas en daarmee ook klimaatverandering. Van Baals leven nam meerdere keren een radicale wending. Inmiddels is hij al ruim zes jaar de luis in de pels van Shell. Zijn doel? Zorgen dat de onderneming het vervuilende olie en gas vaarwel zegt. En dat doet hij van binnenuit, als aandeelhouder. Met succes.

25 SEPTEMBER 2021

„We hadden thuis geen spuitbussen, vanwege het gat in de ozonlaag” Mark van Baal, groene aandeelhouder bij Follow This

kunnen ieder jaar op meer instemming rekenen van de overige aandeelhouders – waaronder pensioenfondsen die hun vele miljarden bij Shell stallen. Zo stemde in mei bij Shell 30 procent van de aandeelhouders voor, terwijl de top van Shell steun juist ontraadde. En bij de Amerikaanse bedrijven Chevron en ConocoPhillips ging het zelfs om een meerderheid (61 om 58 procent). In de kantine van een bedrijfsverzamelgebouw in Amsterdam –op een steenworp afstand van de Zuidas en dus het grote geld– voert Van Baal het woord. Hij oogt in niets als de recalcitrante rebel die menigeen zou verwachten bij een klimaatactivist. Netjes in pak. Hij kiest zijn woorden zorgvuldig en weloverwogen. Onder donkere, borstelige wenkbrauwen kijken een paar blauwe ogen vriendelijk de wereld in. En om zijn mond speelt vrijwel continu een kalme glimlach. Hoe werd deze rustige vijtiger de vasthoudende terriër die de koers van een miljardenbedrijf –een mammoettanker in optima forma– omboog?

”Red de wereld, koop Shell”, met die slogan gaat Mark van Baal in 2015 de zeepkist op. De 51-jarige Amsterdammer trekt de stoute schoenen aan en start een burgerbeweging: aandeelhoudersvereniging Follow This. Volgens Van Baal heet Shell de „billions and brains”, het geld en de hersenen, om met een oplossing te komen voor CO2-vrije energie. In een mum van tijd vindt hij een paar investeerders die hem steunen. Maar ook de gewone man koopt groene aandelen van Shell via Follow This – voor nog geen 30 euro. Een aandeelhouder heet macht, beset Van Baal als geen ander. Deze kan op de aandeelhoudersvergaderingen –ieder jaar in mei– namelijk voorstellen indienen. Dat doet hij dan ook. Ieder jaar weer. Deze voorstellen, ook wel klimaatresoluties geheten, hameren op één boodschap: breng investeringen in lijn met het klimaatakkoord van Parijs. Met de resoluties speelt Follow This zich in de kijker. Inmiddels telt Van Baals beweging al meer dan 7500 groene aandeelhouders. Ook de portefeuille breidt uit: BP, Total, Chevron en andere fossiele bedrijven moeten er eveneens aan geloven. Afgelopen mei diende Follow This op aandeelhoudersvergaderingen van maar liefst zeven oliegiganten een klimaatvoorstel in. En er is steun. De resoluties van Follow This

U bent geboren in de tijd dat de aandacht voor milieuproblemen groeide. Zijn er in uw jonge jaren al zaadjes gelegd voor uw huidige missie? „Ik was me als kind niet bewust van klimaatver-

25 SEPTEMBER 2021

beeld Sjaak Verboom

„Iedereen kan veranderen, als je maar wilt. Je moet er alleen wel een goed plan voor hebben”

andering. Wel van milieuvervuiling. Zo hadden we thuis geen spuitbussen, vanwege het gat in de ozonlaag. Mijn ouders –leraar en onderwijzer– waren maatschappelijk zeer betrokken. Zo ging ik met hen mee naar demonstraties tegen kernwapens. Dat vormt je. Ik had een onbezorgde jeugd en ben christelijk opgevoed. Al geloof ik nu niet meer, wel kreeg ik een goede interpretatie van de Bijbel mee. Namelijk dat ik niet voor mezelf op de wereld ben, dat er veel onrecht is waar wat aan gedaan moet worden en dat we als rentmeesters de wereld beter moeten achterlaten voor volgende generaties.”

Hoe rijmt u uw agenda met het uitgangspunt dat een journalist feitelijk en objectief verslag doet van zaken? „Daar las ik onlangs een mooi artikel over van de Amerikaanse Christiane Amanpour. Die zei dat een journalist „not neutral, but truthfull” moet zijn (niet neutraal, maar waarheidsgetrouw, MK). Het gaat om het opschrijven van wat er aan de hand is met het klimaat, dat heet dus niets met subjectiviteit of activisme te maken. Sterker nog: klimaatbeleid is lang tegengehouden omdat in het maatschappelijk debat ontkenners aan het woord zijn gelaten onder het mom van wederhoor. Klimaatverandering bestaat en de oplossingen zijn er ook.”

De documentaire ”An Inconvenient Truth” van Al Gore uit 2006 opende uw ogen voor klimaatverandering. Wat in de ilm zette u speciiek aan het denken? „Dat weet ik niet meer precies. Wel weet ik dat ik na het kijken enorm geëmotioneerd was. Klimaatverandering wordt heel duidelijk uitgelegd en de ilm is goed geregisseerd. Het was voor mij duidelijk: dit probleem bestaat en moet opgelost worden, zo snel mogelijk. Het is volgens mij ook prima oplosbaar. Het is alleen de gevestigde orde –de fossiele industrie– die niet wil veranderen. Door de ilm schaamde ik me ook. Want ik was toen al twaalf jaar werktuigbouwkundig ingenieur. En wat doet zo iemand? Doorgaans machines ontwerpen die CO2 de lucht in blazen. Nu ik het probleem kende, vroeg ik me af: wat ga ik eraan doen? Ik heb het eerst als journalist geprobeerd.”

Na tien jaar volgde opnieuw een wending. U startte Follow This. Waar kwam uw idee vandaan om aandeelhouder te worden? „Dat idee stamt uit 2007, toen ik ”De Prooi” las. Dat boek van Jeroen Smit beschrijt nauwkeurig de ondergang van ABN AMRO. Het is hét voorbeeld dat een activistische aandeelhouder veel macht kan hebben. Aandeelhouder TCI –The Children’s Investment Fund– had maar 1 procent van de aandelen maar kreeg het toch voor elkaar dat de bank in drie stukken uiteenviel.” U had in 2015 geen inkomen. Hoe ervoer u die stap? „Als een sprong in het diepe. Veel mensen reageerden in het begin lacherig. Ze vonden het een „sympathiek initiatief” en een „nobel streven.” Hun boodschap: het gaat nooit werken, droom lekker verder. Je hebt dus echt een thuisfront nodig dat je door dik en dun steunt. Anders gaat zo’n stap niet werken.”

Want u gooide het roer om en veranderde van baan. Wat wilde u bereiken? „Ik was een paar jaar daarvoor al journalistiek gaan studeren. Vanwege de ilm besloot ik energiejournalist te worden. Dat ben ik bijna tien jaar geweest. Zo beschreef ik in vaktijdschriten hoe Nederland zou kunnen draaien op duurzame energie. Ik had een agenda als journalist om de energiebranche te verduurzamen, maar helaas was ik geen invloedrijke journalist.”

Zo’n thuisfront had u? „Mijn vrouw steunde me enorm. Een moment uit die beginperiode herinner ik me nog goed. Ik was uit eten met mijn vrouw. Ze liet me een ilmpje zien van een wetenschapper die uitlegt hoe een nieuwe beweging ontstaat. Je zag op een festival een jongen staan dansen. In zijn eentje. Hij staat lang voor schut, maar op een gegeven

25 SEPTEMBER 2021

Mark van Baal Mark van Baal (1969) uit Amsterdam studeert in 1993 af als werktuigbouwkundige aan de Technische Universiteit Delft. Vervolgens reist hij in een salesfunctie jarenlang de wereld over om koelsystemen te verkopen. In 2006 switcht hij van baan. Als energiejournalist schrijft hij onder meer voor Technisch Weekblad en Intermediair. In 2015 gooit hij opnieuw het roer om. Hij richt aandeelhoudersvereniging Follow This op om Shell en later andere grote oliebedrijven van binnenuit te verduurzamen. Van Baal is getrouwd met Marijke Voerman. Ze hebben samen een zoon van elf.

moment gaan er mensen meedoen, totdat uiteindelijk de hele menigte danst. Dit ga je doen, zei mijn vrouw. Je gaat eerst een paar jaar uitgelachen en genegeerd worden. Maar ik denk dat je het kunt.” U gooide uw leven al meerdere keren om. Wat zegt dat over u? „Dat ik iets wil veranderen. Veel mensen zouden zoiets ook willen, maar stuitten op praktische bezwaren. Ik deed het gewoon. Nu hadden wij ook de luxepositie dat dit kon. Wij zijn rijk, wit en hebben een onbezorgd verleden. Mijn vrouw had een goed salaris en kon kostwinner zijn. Als je te maken hebt met armoede, discriminatie of iets anders heb je wel andere zaken aan je hoofd.” U wilt dat oliebedrijven net als u een haakse bocht maken? „Ja, iedereen kan veranderen, als je maar wilt. Je moet er wel een goed plan voor hebben. Het lukt niet van vandaag op morgen. Toen ik journalist werd, volgde ik eerst jarenlang een opleiding. Omdat ik de dertig al was gepasseerd, verklaarden sommigen me voor gek. Opnieuw beginnen kon volgens hen niet. Maar met een goed plan is niets onmogelijk.”

U bent nu ruim zes jaar bezig als aandeelhouder van Shell. Wat heeft u bereikt? „Het keerpunt was 2017, toen we 6,3 procent van de aandeelhouders meekregen met de resolutie. Dat bleek genoeg om Shell in beweging te brengen: het bedrijf formuleerde klimaatambities. Zelfs voor de scope 3-emissies (dat is jargon voor de CO2-uitstoot van de klanten van Shell, daarbij gaat het bijvoorbeeld om wat er uit de uitlaat komt bij een auto die rijdt met Shellbenzine, MK). Deze scope 3-emissies zijn dé olifant in de kamer. Wat de klant met Shells producten deed, vond het bedrijf eerst niet zijn verantwoordelijkheid. Maar ik vergelijk dat met de tabaksfabrikant die zelf wel stopt met roken omdat het slecht is voor de gezondheid, maar ondertussen nog steeds sigaretten blijft verkopen aan anderen.” Nooit de neiging gehad de handdoek in de ring te gooien? „Nee, ik geloof er heilig in dat aandeelhouders een noodzakelijk ingrediënt zijn om de fossiele industrie aan te pakken. De grote groep groene aandeelhouders achter mij geeft mij ook kracht om door te gaan. Afgelopen zomer kwamen er 1500 bij! Wel word ik soms moe van de tactieken van

25 SEPTEMBER 2021

beeld Sjaak Verboom

„Als je iets nieuws gaat doen –en dat deed ik– heb je maar één talent nodig: vasthoudendheid”

25 SEPTEMBER 2021

Shell. Tot 2017 wees het bedrijf de resoluties van Follow This af omdat het onredelijk zou zijn als het verantwoordelijkheid moest nemen voor alle emissies. De laatste jaren verwijst de onderneming naar de eigen klimaatplannen, zo van: de resolutie is onnodig, want we doen al genoeg.” Wanneer zit uw missie erop? „Als de energie-industrie op het spoor zit waarmee we Parijs gaan halen. Wat een bedrijf als Shell daarvoor moet doen? Niet alleen ambities voor scope 3-emissies voor 2050 formuleren, maar ook concrete doelen voor 2030, die weer leiden tot serieuze investeringen en tot slot natuurlijk tot een daling van de uitstoot. De klimaatplannen van Shell zijn niet serieus te nemen zolang het bedrijf zijn miljarden nog vooral investeert in het vinden van nieuwe gasen olievelden in plaats van in duurzame energie.” Wat doet u als een oliebedrijf de beslissende stap zet? „Dan barst ik in huilen uit van vreugde, want ik ben snel geëmotioneerd.” In mei eiste de rechter meer klimaatactie van Shell in een zaak die Milieudefensie had aangespannen. Hoe viel die uitspraak bij u? „Dat voelt als een steun in de rug. Ik was verrast dat Milieudefensie de zaak aanspande, ze vraagt hetzelfde als wij: doe mee aan Parijs. Klimaatverandering stoppen vergt diverse middelen. Alles is nodig om de gevestigde orde wakker te schudden. Hoewel de rechtszaak en Follow This losstaan van elkaar, versterken ze elkaar. Zo werden onze klimaatresoluties gebruikt als bewijsstukken in het feitenrelaas van advocaat Roger Cox van Milieudefensie. Aan de andere kant kunnen wij volgend jaar richting beleggers verwijzen naar het vonnis. Want als je nu nog tegenstemt, zeg je dat de rechter het bij het verkeerde eind heet.” U wordt vaak neergezet als een activistische aandeelhouder. Ziet u zichzelf als klimaatactivist?

„Ik noem mezelf het liefst een verantwoordelijke of groene aandeelhouder. Het woord activistisch schrikt sommige mensen af. Overigens heb ik er geen moeite mee als mensen me zo noemen. Tenminste, als we de mensen die geen verandering voorstaan dan ook klimaatinactivisten noemen.” U heet de vasthoudendheid van een terriër en de overtuiging van een gelovige. Klopt dat? Van Baal denkt even na. „Vasthoudend, ja. In de beginfase van Follow This kreeg ik vaak het compliment van mensen dat ze mijn doorzettingsvermogen bewonderden. Als je goed wilt worden in tennis, moet je hard werken en veel kunnen want de concurrentie is groot. Ik zeg weleens: Als je iets nieuws gaat doen –en dat deed ik– heb je maar één talent nodig: vasthoudendheid, doorzettingsvermogen. En dan mag je fouten maken. Als het gaat om overtuiging: het is wel een op feiten gebaseerde overtuiging. Klimaatverandering vindt plaats. En zou het niet geweldig zijn als we de klimaatcrisis zouden oplossen?” Wat drijt u bij dat ideaal? „Er zijn volgens mij twee typen mensen. Zij die de wereld zien zoals hij zou kúnnen zijn. Daar hoor ik bij. En zij die de wereld zien zoals hij is. Van die laatste soort wordt de wereld niet beter. Het is voor mij haast vanzelfsprekend: we hebben een probleem en weten de oplossing. Dan moeten we toch handelen om de wereld beter achter te laten? Ik wil doen wat ik kan om mijn zoon en eventuele kleinkinderen niet in een onbewoonbare wereld volwassen te laten worden. Sinds de ilm van Al Gore denk ik als ik op kraamvisite zit vaak: dit kind maakt deze hele eeuw mee en zal de gevolgen van klimaatverandering zien: overstromingen, extreem weer, mislukte oogsten en delen van de wereld die onleebaar worden door de hitte. Als wij niets doen, vragen onze kinderen over vijtien jaar: Waarom heb je er niets aan gedaan?” > rd.nl/hetgesprek

25 SEPTEMBER 2021

De prjs van CO2-compensatie stjgt. Start vandaag met investeren in natuur en proiteer mee. Ga naar www.CO2beleggen.nl

DGB GROUP NV is een beursgenoteerd bedrijf. Beleggers kunnen aandelen kopen. Ticker: AEX:DGB | ISIN-code: NL0009169515

COLUMN

De kaarthouder wim@rd.nl de zelfscankassa. Maar waar ik ook keek en zocht: géén pasjes.

et was net voor het slapengaan dat ik erachter kwam. M’n kaarthouder –zo’n klein apparaatje waarin je belangrijke pasjes kunt opbergen– lag niet op z’n gebruikelijke plaats. Wonderlijk dat ik direct voelde dat ik hem ook nergens zou vinden maar dat hij echt wég was. Natuurlijk heb ik, ondanks dat angstige voorgevoel, rond middernacht toch nog m’n hele flatje binnenstebuiten gekeerd. Maar niks te vinden.

De winkelbediende keek me wat bevreemd aan. Ik hoorde haar denken dat die kalende meneer toch wel wat raar deed zo op de vroege ochtend. Dus sprak ik haar aan en legde het uit. Ze wist van niets, maar ze zou het achter even gaan vragen.

Terwijl ze weg was, bedacht ik wat ik nu als eerste moest doen. Want natuurlijk zou ze niks vinden. Ogen dicht en nog een keer heel goed de dag M’n rijbewijs opnieuw aanvragen, dát had priodoorlopen. Waar was ik geweest riteit. Want zonder rijbewijs was je als autobestuurder niet eens en waar had ik dat ding gebruikt? Opeens zag ik het voor me. Hoe ik verzekerd. Dus eerst een afspraak Even overwoog ik maken bij het stadhuis. En dan de bij een winkel bij de zelfscankashaar te omhelzen creditkaart en de bankpas blokkesa had afgerekend en eventjes de ren. En nieuwe passen aanvragen. kaarthouder had neergelegd bij wat andere boodschappen. En omdat ik met m’n horloge afreken, had ik de boodschappen wel mee- Ik liep onrustig door de winkel en hoorde hoe er genomen de winkel uit en de kaarthouder niet. Zo achterin een deur openging. Daar was ze weer. moest het gegaan zijn. Maar de kans dat de pasjes Met niks natuurlijk. Maar toen ze wat dichterbij nog in de winkel bij de zelfscan zouden liggen, was kwam, zwaaide ze triomfantelijk met een kaartnatuurlijk zo goed als nihil. Maar toch… houdertje boven haar hoofd. Míjn kaarthouder, welteverstaan. De volgende ochtend stond ik al voor dag en dauw bij de betreffende winkel voor de deur. Toen de Even overwoog ik haar te omhelzen. Maar gelukwinkel eindelijk openging, stormde ik het winkel- kig realiseerde ik me nog net op tijd dat ze daar meisje dat de opening verzorgde voorbij richting waarschijnlijk niet echt behoefte aan zou hebben.

25 SEPTEMBER 2021

TER PLEKKE

De restauratie kan beginnen Imco Lanting

beeld AFP, Bertrand Guay

Voor het oog van de wereld ging in het voorjaar van 2019 een deel van de Notre-Dame in Parijs in vlammen op. Een dramatische gebeurtenis in misschien wel het beroemdste religieuze gebouw ter wereld. Nu, tweeënhalf jaar later, zijn alle voorbereidingen voor de restauratie afgerond, waardoor de komende winter met de herbouw kan worden begonnen.

25 SEPTEMBER 2021

meteen alarm geslagen over het drama dat zich vlak onder hem dreigt te ontvouwen. Maar het zegt niets. Het wijst koppig met de snavel naar de wind, omdat het vastzit en niet meebeweegt op de wind. Om 18.20 uur detecteren de sensoren onder het dak een zogenaamde ”hotspot”: een beginnende brand. Dit zou door een oververhitte leiding kunnen komen of door kortsluiting, of zelfs van een sigarettenpeuk die daar is achtergelaten door een van de bouwvakkers.” Al maanden zijn tientallen arbeiders namelijk bezig met de renovatie van de Notre-Dame. Om de torenspits staan steigers. Elke dag wemelt het van de mensen in ‘het bos’, zoals het houten geraamte onder het dak in de wandelgangen wordt genoemd. Omdat de constructie van nature brandgevaarlijk is, staat op elke 10 meter een blusapparaat. Opmerkelijk is dat de bouwvakkers al om 18 uur naar huis zijn gegaan. Het is inmiddels twintig minuten later. Spitzer gaat door met zijn verslag: „Priester Caveau hoort het brandalarm. Hij blijt kalm. Het is niet de eerste keer dat het afgaat. Waarschijnlijk is het weer loos alarm, denkt hij. Maar dat is het niet.” Korte tijd later begeleiden de medewerkers van de Notre-Dame alle bezoekers in alle haast naar buiten, naar het grote voorplein. Over de hele wereld kijken mensen vervolgens live mee naar het drama dat zich in de wereldberoemde kerk in hartje Parijs voltrekt. In een mum van tijd staat het dak in lichterlaaie. Vlammen tot 20 meter lang schieten omhoog. Tegen deze vuurzee kunnen de 400 aangerukte brandweermensen in eerste instantie niets beginnen. Ze beginnen daarom met het naar buiten dragen van de religieuze kunstschatten uit de enorme ruimte, die in het vlakbij gelegen museum het Louvre worden ondergebracht. Het houten dakgewelf van 1000 vierkante meter, dat deels bestaat uit bomen uit de 8e en 9e eeuw, gaat intussen in vlammen op. Grote gloeiende en brandende stukken storten neer op het altaar en op kerkbanken.

otre-Dame, Parijs, maandag 15 april 2019. Het is het begin van de Stille Week, de belangrijkste periode op de christelijke kalender. Aanstaande vrijdag is het Goede Vrijdag en daarna komt Pasen. Jean-Pierre Caveau, die al vijtig jaar pater is in de kathedraal, gaat aan het eind van de middag voor in de dagelijkse dienst, in aanwezigheid van zo’n duizend kerkgangers. In het schip van de eeuwenoude Notre-Dame, waar wel 3000 mensen in passen, zijn zij samengekomen ter voorbereiding van de herdenking van de kruisiging, dood en opstanding van Jezus Christus. Het is net na 18 uur. Sopraan Emmanuelle Campana zingt Psalm 27, waarbij ze wordt begeleid door de vaste organist van de kathedraal, Johann Vexo.

… J’ai demandé une chose au Seigneur, la seule que je cherche: habiter la maison du Seigneur tous les jours de ma vie, pour admirer le Seigneur dans sa beauté et m’attacher à son temple. Eén ding heb ik van de Heere gevraagd, het enige wat ik zoek: te wonen in het huis van de Heere alle dagen van mijn leven, om de Heere te aanbidden in Zijn schoonheid en me toe te wijden aan Zijn dienst. Als de solist klaar is, is het woord weer aan priester Caveau. Hij loopt naar het centrale altaar in het transept – de kruisbeuk. Recht boven hem, op tientallen meters hoogte, bevindt zich het gewelfde, stenen plafond, daarboven de 96 meter hoge torenspits. Deze spits, net als het frame van eikenhout, is een van de jongste delen van de kathedraal. Nadat de toren jaren geen spits had gehad, ontwierp architect Eugène Viollet-le-Duc midden 19e eeuw, naar voorbeeld van de torens van de kathedralen in Amiens en Orléans, de huidige toren, die in 1859 in gebruik werd genomen. In het boek ”Dans les lammes de Notre-Dame” (In de vlammen van de Notre-Dame, 2019), een uur-tot-uurverslag van het drama, beschrijt journalist Sébastien Spitzer trefend wat er gedurende de minuten daarna gebeurt: „Precies boven de priester, op 96 meter hoogte, streelt een lichte bries de vleugels van de koperen haan op de torenspits. Als het dier had gekund, had het

Torenspits vat vlam Ondanks de 210 ton wegende, brandbestendige loden bekleding op het dakskelet, vat ook de torenspits vlam en staat na een tijdje als een enorme fakkel boven de Notre-Dame te branden. Het moment dat de toren het niet meer houdt en instort gaat ongetwijfeld de geschiedenis in als een van de meest dramatische én gevaarlijke momenten van de historische avond. De spits valt namelijk in de richting van een van de hoofdtorens van de kathedraal. De angst is

25 SEPTEMBER 2021

nu dat het vuur daarnaar overslaat en dat het wereldberoemde gebouw als geheel verloren gaat. Met man en macht kan dat op het nippertje worden voorkomen. Tot de volgende ochtend is de brandweer aan het nablussen en dinsdag verschijnen de eerste beelden van binnen in de Notre-Dame. Het is er een trieste chaos, maar de structuur en de twee westtorens zijn gered. President Macron zei laat op de avond direct: „We gaan de kathedraal samen wederopbouwen.” Restauratiearchitect Henk Lakerveld volgde die avond in april 2019, net als miljoenen anderen, de brand in de Notre-Dame op tv. Als specialist in het renoveren van kerken keek hij ook vaktechnisch naar het drama. „Ik keek net als iedereen geschokt mee. Maar tegelijk keek ik met professionele ogen naar wat er gebeurde. En toen ik de vlammen uit de kapconstructie

Lakerveld kreeg hierna de verantwoordelijkheid over de restauratie. Hij weet als geen ander hoe zo’n jaren durend project verloopt. Gitige stofen Lakerveld: „Wat je als restaurator na een grootschalige brand als eerste doet, is de schade opnemen, te beginnen bij de constructie van het pand. Het belangrijkste is natuurlijk dat je het gebouw nog veilig in kunt. Welke constructieonderdelen zijn ontzet of verbrand en moeten dus worden gestut en afgedekt? We kijken ook altijd of er onderdelen van cultuurhistorische waarde kunnen worden veiliggesteld. Bij branden in eeuwenoude panden komen vaak gitige stofen, zoals asbest en lood- en tindampen, vrij. Die kunnen op of in muurwerken zijn neergeslagen. En dan is er nog de waterschade door het blussen en roetafzetting door de brand. Zodra we een compleet overzicht hebben van de impact van een brand, maken we een restauratievisie. Je beslist in dit stadium of je iets precies zo wilt restaureren als het was, of toch gaat voor een eigentijds ontwerp.” In het geval van de Notre-Dame is gekozen voor reconstructie in de oorspronkelijke staat. „Ze zijn ongetwijfeld nauwkeurig nagegaan welke gevolgen dit heet voor de algehele aanblik en de cultuurhistorische waarde van het gebouw. Als ze het muurwerk bijvoorbeeld injecteren met een kunsthars om de oorspronkelijke sterkte van het muurwerk weer te behalen, grijp je al behoorlijk in op het historisch metselwerk. Overigens begrijp ik de keuze in Parijs goed. De Notre-Dame is een iconisch gebouw dat allerlei associaties oproept bij het publiek, dat deze kerk kent van foto’s of een bezoek aan de stad. Dus zal voornamelijk vanuit emotie gekozen zijn voor reconstructie. Het is een veilige keuze die bij het grote publiek de minste weerstand oproept.” „Na de visie volgt het restauratieplan. Dat gaat in overleg met alle betrokken partijen: verzekeraars, monumentenzorg, overheden en natuurlijk de gebruikers en eigenaars van de betrefende kerk. In dit stadium vindt ook nog veel onderzoek plaats, naar bijvoorbeeld de impact van roetneerslag op natuursteen, zoutuitslag door het opgedroogd bluswater en het verwijderen van bijvoorbeeld asbest. Daar gaat veel tijd overheen”, besluit Lakerveld, „zoals je ook ziet bij de Notre-Dame. Die brand was in april 2019 maar de restauratie begint pas binnenkort, bijna drie jaar na dato.”

Na de brand is de Notre-Dame een trieste chaos en de spits zag slaan, was mij meteen duidelijk dat dit een verwoestende brand was”, vertelt hij. Bij brand in een oude, droge kapconstructie ontstaat altijd zogenaamde ”trek”, waardoor het vuur gevoed wordt door zuurstof en zich daardoor heel snel verspreidt. Dat is het schoorsteenefect. Om dat te voorkomen, zijn in deze kapzones van dergelijke grote kerkgebouwen vaak brandschotten aangebracht. „Ik twijfelde eigenlijk meteen of die schotten bij de Notre-Dame wel in orde waren. Als ze er al stonden. Daar leek niet echt sprake van, omdat de brand zo snel om zich heen greep.” Het spannendste moment vond Lakerveld het instorten van de spits en de kapconstructie. „Door het gewicht daarvan was het risico groot dat de gewelven het ook zouden begeven. Zou de houtconstructie schoon weggebrand zijn dan was er weinig risico voor het gehele gebouw. Een geluk bij een ongeluk was dat de brand in de kap woedde, waardoor de hitte van de brand omhoog gevoerd werd. Maar die instortende spits kwam ook bij mij wel binnen ja. Zo’n iconisch beeld, dat doet wat met je.” Een paar maanden na de Notre-Dame, werd in september 2019 het grootseminarie Haarendael te Haren bijna geheel door brand verwoest.

Journalist Imco Lanting volgt de restauratie van de Notre Dame. Deel 1: een terug- en vooruitblik.

25 SEPTEMBER 2021

Getty

beeld

br an d.

rd Vóó

Notre-Dame Locatie: Île de la Cité, een eilandje in de Seine in hartje Parijs Gebouwd: 1163-1345 Restauratie(s): 1845-heden Monumentale status: ”monument historique” sinds 1862, Werelderfgoed sinds 1991 Stijlperiode: vroeggotiek Afmetingen: 130 m lang, 69 m breed, 35 m hoog (schip), torens 69 m hoog, houten spits (vieringtoren) 96 m hoog

25 SEPTEMBER 2021

beeld Imco Lanting

Eiken voor een wereldberoemde torenspits vandaag komen en rijdt gedecideerd naar een hoek van het bos waar langs een landweggetje drie enorme eikenstammen liggen. Op het uiteinde is met verf de akorting NDP gespoten: Notre-Dame Parijs. Dit zijn ze dan, een paar van de 26 stammen uit dit bos die straks in de nieuwe torenspits van de kathedraal in de Franse hoofdstad worden verwerkt. Net als de overige 374 eiken voor de spits, die uit andere staatsbossen in Frankrijk komen, zijn de bomen meer dan 200 jaar oud en speciaal geselecteerd op kwaliteit. Architect-ingenieur Henk Lakerveld: „Eikenhout werd en wordt in de restauratiesector veel gebruikt. Dit vanwege de ideale eigenschappen. Het is een rechtdradige houtsoort waardoor het goed

In hartje Frankrijk, in de noordwesthoek van de Auvergne, ligt het bos van Tronçais. Een uniek gebied van 110 vierkante kilometer, dat in de 17e eeuw door minister Colbert onder keizer Lodewijk XIV werd aangewezen als productiebos, dat hout leverde voor marineschepen. Het staat voornamelijk vol eiken, waarvan sommige zelfs meer dan 400 jaar oud zijn, van voor de Franse zonnekoning dus. Het is een idyllisch natuurgebied waar 200 kilometer aan wandelen ietspaden doorheen slingert en herten, zwijnen en talloze vogel- en vleermuissoorten leven. Een paar kaarsrechte hoofdwegen, waarover het hout wordt afgevoerd, snijden het bos in stukken. Maar gids Cryselle Blanchard weet waarvoor we

25 SEPTEMBER 2021

handmatig te bewerken is op de bouwplaats. Daarnaast is het goed bestand tegen houtborende insecten. Eiken groeien langzaam en pas na twee eeuwen hebben ze de ideale lengte en dikte voor enorme projecten zoals de Notre-Dame.” Het herbouwen van de kapconstructie en spits is volgens Lakerveld ook een van de duurste onderdelen van de restauratie van de Notre-Dame. „Het zit ’m vooral in arbeidsuren. Je moet alle balkhout van die duizenden bomen uitgebreid bewerken. Dat wordt grotendeels handmatig gedaan. De hele constructie wordt op de bouwplaats en veelal op de steigers passend gemaakt, naar boven getakeld en in elkaar geschoven. Een secuur karwei.”

Het grote orgel is verwijderd De eerste fase van de restauratie van de Notre-Dame is afgerond, maakte restauratieleider generaal Jean-Louis Georgelin vorige week bekend. In feite gaat het om voorbereidingen voordat de echte herbouw over enkele maanden begint. Zo zijn de steigers afgebroken, is het grote orgel verwijderd en zijn de steunberen verstevigd. Nu de veiligheid voor de bouwvakkers gegarandeerd is, zullen die deze winter beginnen met de grondige schoonmaak van de binnenmuren en de vloer. Voor de restauratie is inmiddels 840 miljoen euro ingezameld, vertelde Georgelin afgelopen woensdag. Er is onder meer 100 miljoen euro toegezegd door oliemaatschappij Total.

We lopen om de Notre-Dame-eiken heen. Het is stil hier in het grote bos. Het druilregent en het ruikt heerlijk fris. De eiken zullen een dezer dagen voor het eerst én voor het laatst het bos verlaten waar ze sinds begin 19e eeuw hun ontwikkeling van eikel naar reuzenboom doormaakten. Dan krijgen ze een enkeltje Parijs. En over een paar jaar zullen miljoenen mensen, toeristen en kerkgangers, zich jaarlijks in hartje Parijs aan ze vergapen. En zo beginnen deze eiken aan een nieuwe cyclus in hun bestaan. In de hoop dat de beroemdste kathedraal ter wereld de komende eeuwen een nieuw drama bespaard blijt. > paysdetroncais.com/foret-de-troncais

25 SEPTEMBER 2021

beeld Imco Lanting

Het hout van duizenden bomen wordt handmatig en uitgebreid bewerkt: een dure klus

25 SEPTEMBER 2021

SCHOONHEID

Sjaak Verboom (1957) is fotograaf en gespecialiseerd in portret- en documentairefotografie. Met regelmaat werkt hij aan grotere fotoprojecten op het snijvlak van documentaireen kunstfotografie.

25 SEPTEMBER 2021

beeld Sjaak Verboom

Metselen met mos te de boventoon voert. Nabij Heerenveen heet bedenker en uitvoerder Louis Le Roy (1924-2012) klinkers, tegels en trottoirbanden laten storten. Die materialen zijn geordend tot een complex bouwwerk dat nog steeds verder uitgebouwd wordt. De natuur krijgt er veel ruimte; de stenen worden los gestapeld –niet gemetseld– zodat planten en dieren de tussenruimtes kunnen gebruiken om te groeien en nestjes in te maken.

Roosmarijn Reijnoudt

Kijk naar beneden en je ziet mos, gras en bladeren. Kijk om je heen en je ziet trottoirtegels, opgestapeld tot een metershoge muur. Kijk omhoog en je ziet een groen bladerdak. Dit is geen kerk met boogplafond, maar de ecokathedraal in Mildam. Een driehoekige toegangspoort is de entree die bezoekers op een plek brengt waar stil-

25 SEPTEMBER 2021

beeld Sjaak Verboom

Dit is geen kerk met boogplafond, maar de ecokathedraal in Mildam

25 SEPTEMBER 2021

VERDIEPING

beeld GroeneKerken

Klimaatpelgrims doen Nederland aan

25 SEPTEMBER 2021

Jan van Reenen

25 SEPTEMBER 2021

beeld GroeneKerken

Een groep van dertig wandelaars is op 14 augustus in Polen begonnen aan een tocht van 1450 kilometer. Elke dag lopen ze ongeveer 25 kilometer naar het westen. Op 30 september komen ze Nederland bij Enschede binnen.

oel van deze oecumenische klimaatpelgrimstocht is de 26e klimaatconferentie in Glasgow in november. Daar leveren de deelnemers de handtekeningen af van mensen die de klimaatpetitie ondertekend hebben aan de regeringsleiders die aanwezig zijn op de VN-klimaattop. Aan de complete klimaatpelgrimstocht doen dertig deelnemers mee uit allerlei landen van Europa, onder wie vier Nederlanders. De groep loopt in twaalf dagen dwars door Nederland naar IJmuiden, waarbij ze onder andere de volgende plaatsen aandoen: Goor, Apeldoorn, Voorthuizen, Amersfoort, Zeist, Maarssen, Amsterdam en Hoofddorp. Daar schepen de wandelaars zich in voor de oversteek naar het Verenigd Koninkrijk, om de route te vervolgen naar Glasgow. Elke dag lopen de sportievelingen ongeveer 25 kilometer. Ze worden van voedsel voorzien door

plaatselijke christelijke gemeenten op de route die zijn aangesloten bij het netwerk GroeneKerken. Gemeenteleden en anderen die een stuk willen meelopen, kunnen dat doen na aanmelding via GroeneKerken. Onderdeel van de tocht is de klimaatmars op zondag 10 oktober van Amsterdam-Zuidoost naar Hoofddorp. Aan het begin daarvan vindt een bezinningsmoment plaats onder leiding van ds. Justine Aalders van de Amsterdamse protestantse georganiseerd gemeente De Drie wordt in Nederland doorStromen. Groene- De tocht die dag met een Kerken en wordt Vastenactie inafgesloten samenwerking metslotpresentade Ds. René deroute. Reuver, scriba van de generale plaatselijketie. kerken op de synode van de Protestantse Kerk in Nederland, en bisschop De Korte van de Rooms-Katholieke Kerk zijn aanwezig en nemen de handtekeningen van de klimaatpetitie in ontvangst. GroeneKerken De stevige wandeling onder de naam ”Geht doch” (”Gewoon gaan”) is een initiatief van het Instituut voor Kerk en Samenleving van de Evangelische Kerk van Westfalen (Duitsland), terwijl allerlei Europese kerkelijke organisaties een bijdrage hebben geleverd. De pelgrimstocht

Edinburgh Glen Village

Cockenzie and Port Seton

Kilsyth

North Berwick

Dunbar

St. Abbs Linlithgow Glasgow Linwater Green Park

Holy Island

Berwick-upon-Tweed Seahouses

Alnmouth Widdrington Blyth Newcastle-upon-Tyne

N oo rd z e e

AmsterdamZuidoost

IJmuiden

GROOT-BRITTANIË

Amersfoort

Apeldoorn

NEDERLAND

Colmsc Hoofddorp

Zeist Maarssen Voorthuizen

BELGIË

„Zorg dragen voor de schepping is geen optie maar een opdracht”

va n

der H

o rs t

Hanna van der Horst, projectleider GroeneKerken

an na

Hanna van der Horst, projectleider GroeneKerken, vindt het belangrijk dat het onderwerp duurzaamheid prominent op de agenda van christelijke kerken komt te staan. „Het rapport van het IPCC, het klimaatpanel van de Verenigde Naties, deze zomer was duidelijk. Geen plek op de wereld ontkomt aan de gevolgen van de klimaatverandering. We kunnen zo niet doorgaan als we niet willen dat de generaties na ons het heel moeilijk krijgen.” Ze vindt dat kerken een belangrijke bijdrage kunnen leveren. „Christenen beginnen niet met het maken van praktische afspraken. Zij hebben een diepere motivatie, die resulteert in een duurzame levensstijl. Hun overtuiging is dat God alles gemaakt heeft en dat de mensen hier op de aarde mogen leven in afhankelijkheid van Hem. De onderlinge verbindingen tussen God, de mens en de schepping werden verbroken. Onze westerse levensstijl doet onrecht aan de mensen, de natuur en het milieu. Zorg dragen voor de schepping is geen optie maar een opdracht.” Volgens Van der Horst vertaalt die levensstijl van christenen zich binnen en buiten de kerken. „Je kunt gaan voor eerlijke voeding en samen eten met de gemeente maar ook met je buren. Zo

d el be

kun je je in christelijke en niet-christelijke organisaties inzetten voor hetzelfde doel.” Ze vindt het jammer dat veel reformatorische kerken niet meedoen met gezamenlijke acties voor het klimaat. „We hebben brieven gekregen van reformatorische christenen die zeggen dat ze zich niet druk maken om deze aarde, omdat ze uitzien naar de nieuwe hemel en de nieuwe aarde. Dat lijkt me niet recht doen aan de volledige Bijbelse boodschap, die zegt dat we ook rentmeester zijn. En Jezus heeft toch voorgeleefd dat herstel mogelijk is?” De projectleider van GroeneKerken hoopt dat reformatorische kerken zich alsnog massaal aansluiten. „Koudwatervrees is niet nodig. Men hoeft geen eigen standpunten op te geven. Het gaat om samenwerken op praktisch gebied. Er zit

DUITSLAND

Warendorf

n Borne

Nordwalde

schate Border Goor Ochtrup Burgsteinfurt Münster

BielefeldBethel

Vinsebeck

Świdnica

Bad Karlshafen Bernshausen

Marienfeld

Bad Sachsa Offensen

Oerlinghausen

Telgte

Sangerhausen Seeburg

Bökendorf Hiddesen

Göttingen Rhumspringe

Helfta Kelbra

Senftenberg

Halle

Zielona Góra

Cottbus

Brzeźnica

Meltewitz Machern

Nordhausen

Forst

Drebkau

Leipzig

Kleinliebenau

Tuplice

Riesa Ortrand

Wermsdorf Großenhain

Kahren

Proschim

Żagań

beeld RD, Hans Kraayeveld

POLEN

Gronau

opgesteld, kan hij voor een belangrijk deel voor zijn rekening nemen, al had van hem wel duidelijker benoemd mogen worden dat de zondeval de bron is van de onwil van de mensen om God als Schepper van hemel en aarde te erkennen. „Dat plaatst het geloof in herstel in een iets ander licht. Wij hebben als mensen onze verantwoordelijkheid maar er is tegelijkertijd het sterke bewustzijn dat de vernieuwing van een andere kant moet komen.” Massink vindt het jammer dat de landelijke klimaatmars op zondag plaatsvindt. „De organisatoren hadden kunnen weten dat leden van een aantal reformatorische kerken dan niet zullen deelnemen. Maar deze groep zou –als hij dat wil– wel op andere dagen acte de présence kunnen geven.” De ilosoof uit Houten hoopt dat de reformatorische kerken de komende tijd in de prediking aandacht besteden aan deze thematiek naar aanleiding van een Bijbeltekst die zich daarvoor leent. Hij noemt ds. J. C. Schuurman uit Putten, die begin september in de hervormde gemeente van Houten preekte over Romeinen 8:22 en 23. Massink: „Het is belangrijk dat naast het zuchten van de schepping ook het persoonlijk zuchten

kracht in het samendoen.” Over de zondagse wandeldagen zegt ze: „Wandelen kan goed gezien worden als een moment van bezinning. Bovendien wordt er op zondag aan het begin van de tocht gebeden en is er ook een dienst gekoppeld aan de klimaatmars van 10 oktober.” Reformatorische kerken Dr. Henk Massink is een van degenen in reformatorische kring die zich hard maken voor het nemen van klimaatmaatregelen. Hij heet hierover diverse keren gepubliceerd. „Door het rapport van het IPCC is de mens ondubbelzinnig aangewezen als de oorzaak van de klimaatverandering”, stelt hij. Massink deelt dus de verontrusting van de organisatoren van de klimaatpelgrimstocht en vindt de wandeltocht een goede manier om aandacht te vragen voor de klimaatverandering. „Ik heb er geen bezwaar tegen als op deze manier zichtbaar wordt dat kerken betrokken zijn bij het klimaat, al is dit niet het belangrijkste vraagstuk dat speelt.” De klimaatbrief die de organisatoren hebben

25 SEPTEMBER 2021

beeld GroeneKerken

in beeld komt, maar ook de verwachting en de verlossing.” Hij hoopt dat vertegenwoordigers van reformatorische kerken met elkaar in gesprek gaan over het IPCC-rapport en dat de geestelijke leidslieden zich vervolgens uitspreken over wat dit betekent in relatie tot de christelijke ethiek. „Wellicht kunnen er bezinnende bijeenkomsten over gehouden worden, waar ambtsdragers met elkaar in gesprek gaan. Ook kan er aandacht zijn voor het onderwerp tijdens de catechese en gemeenteavonden.” Daarbij vindt hij het belangrijk dat er een „geestelijke oriëntatie” is. „Het gaat in de eerste plaats om onze relatie tot de Schepper van hemel en aarde en welke verantwoordelijkheid daar voor ons uit voortvloeit.” De oudvader Wilhelmus à Brakel geet volgens hem de juiste houding met drie werkwoorden trefzeker weer: neem, geef terug en vlucht. „We mogen Gods gaven aannemen en ontvangen, we danken er God voor en we geven ze zo aan Hem terug. Het vluchten gaat over het voorkomen van misbruik. De bezinning moet erover gaan wat deze drie opdrachten vandaag de dag voor ons betekenen.”

„Het is belangrijk dat naast het zuchten van de schepping ook het persoonlijk zuchten in beeld komt” Dr. Henk Massink, theoloog en filosoof

25 SEPTEMBER 2021

beeld Sarah van der Maas

CONSUMENT

Van fast fashion naar een groene garderobe Elise Verschuure

Veel te lang in de rij staan bij de Primark, elke nieuwe catalogus van de H&M vier keer van begin tot eind doorkijken, sparen voor het volgende dagje winkelen met vriendinnen. Hoe moeilijk is het voor een modeminnend meisje om een jaar geen kleding te kopen?

25 SEPTEMBER 2021

leding is voor mij altijd erg belangrijk geweest. Wat ik ’s ochtends uit de kast trek, zie ik als een manier om mezelf uit te drukken en te onderscheiden. Als ik mensen op straat zie met eigengereide outits, word ik altijd blij vanbinnen. Eigenheid, creativiteit, laten zien wie je wilt zijn: het is allemaal in kleding uit te drukken. Naast kleding staat echter ook duurzaamheid hoog op mijn agenda. Courgettes uit eigen tuin, aardbeien van de lokale markt, zo weinig mogelijk plastic verpakkingen – het kan me niet groen genoeg zijn. Maar waar mijn kleding vandaan komt? Ik heb eigenlijk geen idee. Totdat ik me eind 2019 voor het eerst ga verdiepen in de mode-industrie. De doorsneekledingwinkel is niet heel duurzaam, zo blijkt. Om te beginnen is er al gemiddeld 10.000 liter water nodig om een outit –spijkerbroek en T-shirt– te produceren. De mode-industrie is dan ook de tweede op de ranglijst van waterverbruik. Daarbij belandt de verf vaak weer in de waterkringloop, wat ervoor zorgt dat kledingfabrieken ook nog eens de op een na grootste watervervuiler ter wereld zijn. Bovendien wordt de meeste kleding onder niet al te beste omstandigheden geproduceerd. Kinderarbeid, hoge werkdruk, te veel werkuren, onveilige gebouwen met slechte ventilatie, (seksuele) intimidatie: al deze dingen zorgen ervoor dat zogenoemde fastfashionmerken hun talloze collecties snel en goedkoop van de hand kunnen doen. En van de kleding en textiel die niet wordt verkocht, eindigt jaarlijks 140 miljoen kilo in de verbrandingsoven – of het nou over kleding van dure of van goedkope merken gaat.

Het ideaal? Een kast met kleding die allemaal gedragen wordt

ginnen met een goed voornemen: een heel jaar geen kleding kopen. Gewoon om mezelf te leren zien dat ik niet meer nodig heb dan ik al heb. Aan het begin van het jaar neem ik poolshoogte in mijn kast. Hoeveel kledingstukken heb ik? Het resultaat van deze inventarisatie is best schokkend: ik blijf maar net onder de 100 kledingstukken – iets beneden het landelijk gemiddelde van 103 items. Het probleem daarbij: ik draag nauwelijks de helt van al deze kleren. Na een snelle opruiming (alles wat niet meer past, vindt een tweede leven bij vrienden of in de kringloopwinkel) kom ik uit op 81 kledingstukken. Rokken voeren met 15 stuks de boventoon. Verder heb ik bijvoorbeeld 13 jurken, 14 shirts met korte mouw, 8 truien… Veel meer dan een mens nodig heet. En alsnog heb ik soms van die ochtenden dat ik voor mijn kast sta en verzucht dat ik niks heb om aan te trekken. Het wordt tijd om de boel grondig om te gooien. Het ideaal? Een kast met kleding die allemaal gedragen wordt. Kleding die past, kleding die bij mij past. En om daar te komen wil ik eerst een jaar geen kleding kopen. Zodat ik emotiewinkelen aleer en impulsaankopen voorkom. Als ik terugblader in de geschiedenis van mijn bankrekening, kan ik zien dat ik in 2019 elke maand een behoorlijk bedrag heb uitgegeven aan kleding. De eerste maanden van 2020 zijn dan ook een mooie gelegenheid om daarvan af te kicken. Iedere keer als er reclame op de mat

Microplastics Ook de consument gaat niet vrijuit. De meeste kledingstukken die je een geluksgevoel bezorgden toen je ze kocht, halen namelijk de tien keer dragen niet eens. Van al het textiel dat wordt geproduceerd, belandt in Nederland zo’n 70 procent op de vuilnisbelt, zo blijkt uit recent onderzoek van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Zelfs het wassen van kleding gemaakt van polyester zorgt ervoor dat er jaarlijks zo’n 500.000 ton microplastics in het water en van daaruit in de oceaan terechtkomt. Nu ik dit allemaal gelezen heb, kijk ik heel anders naar mijn kledingkast. Ik mag dan bij het boodschappen halen mijn best doen om zo duurzaam mogelijk te leven, maar met mijn goedgevulde kledingkast ben ik nog steeds onderdeel van het probleem. Daarom besluit ik 2020 te be-

25 SEPTEMBER 2021

beeld Sarah van der Maas

derobe van een van de andere dames. Kleding op deze manier een tweede leven geven is natuurlijk het toppunt van duurzaamheid. Dat is een van de dingen die ik nu, anno 2021, nog steeds toepas: als ik iets nieuws nodig heb, kijk ik eerst of ik het tweedehands kan vinden. Dat zorgt ervoor dat er voor mijn vraag niet opnieuw iets geproduceerd hoet te worden: minder verbruik van water, minder uitstoot van CO2. Bovendien is het ook nog eens beter voor mijn bankrekening: schoenen uit de kringloopwinkel zijn over het algemeen een stuk goedkoper dan een nieuw paar stappers. Als ik op zoek ben naar een heel speciiek kledingstuk, check ik vaak eerst even de apps waarop tweedehandskleding te koop is. De bekendste daarvan is Vinted (vroeger United Wardrobe). Daar kun je veel goede tweedehandskleding vinden voor weinig geld, en er is veel meer keus dan in de lokale kringloopwinkel. Ook de coronapandemie draagt in zekere zin bij aan mijn uiteindelijke succes in deze uitdaging. Ik verhuis van kantoor naar kamer – en daar is het minder van belang hoe je gekleed bent. Soms breng ik schaamteloos hele dagen door in pyjama: geen haan die ernaar kraait. Al met al lukt het me steeds beter om geen kleding aan te schafen – het heet zelfs invloed op mijn andere koopgedrag. Ik bestel over het

Soms breng ik schaamteloos hele dagen door in pyjama

valt, moet ik mezelf tegenhouden om niet in de modefolders te kijken. Ik heb elke dag kleren om aan te trekken, dus heb ik niks nieuws nodig. De kooplust zit gewoon tussen mijn oren. Mijn zes vrouwelijke huisgenoten winkelen er ondertussen lustig op los. De pakketbezorger is bij ons kind aan huis, hij komt meerdere keren per week iets aleveren. Op een of andere manier vind ik dat ineens lastig: zo veel pakketjes met nieuwe kleren, terwijl ik niks mag bestellen. Het confronteert me maar weer eens met de diepte van mijn koopdrang. Die huisgenoten zijn dus aan de ene kant een nadeel als je probeert geen kleding te kopen, maar ze blijken ook een groot voordeel. Ze ruimen namelijk regelmatig hun kledingkast op, en de jurkjes en truien die ze niet meer willen hebben, belanden negen van de tien keer in de gar-

25 SEPTEMBER 2021

beeld Sarah van der Maas

algemeen minder, omdat het een beetje uit mijn systeem raakt. Ik koop dit jaar zelfs maar drie boeken, wat erg weinig is voor mijn doen. Zo komt het einde van het jaar sneller in zicht dan ik verwachtte. Helemaal zonder kleerscheuren kom ik er echter niet van af. In de zomermaanden schaf ik twee paar wandelsokken aan, onmisbare attributen voor een vakantie waarin veel kilometers op het programma staan. Ook kreeg ik op de valreep een paar schoenen cadeau van mijn moeder, toen ik beblaard bij mijn ouders kwam en de enige schoenen die ik bij me had de boosdoeners waren.

Ik heb me vaak laten leiden door het gevoel iets nodig te hebben

tierelier uit mijn kleding, waardoor het niet de kans had te verslijten. Toen ik –eindelijk– mijn deinitieve lengte had bereikt, waren mijn sokken het enige slachtofer van slijtage: de rest van de kleding deed ik voortijdig weg. Nu ik het moet doen met de kleding die ik heb, kom ik er ineens achter dat ook je favoriete shirts niet onkwetsbaar zijn: de gaten vallen er na verloop van tijd vanzelf in. Schoenen verslijten ook verbazingwekkend snel. Ik heb een paar sneakers aan de achterkant volledig kapotgelopen. Het afgelopen jaar heet me er wel bewust van gemaakt dat ik mijn kleding op wil dragen, of op zijn minst een tweede leven wil geven. Zo eindig ik 2020. Challenge voltooid, honderden euro’s bespaard en een ervaring rijker. Opgelucht en met een schoon geweten bestel ik op 1 januari 2021 een nieuwe (duurzaam geproduceerde) winterjas. De oude was al een tijdje tanend, maar dit jaar deed hem de das om. Eindelijk begeef ik me weer legitiem in het koninkrijk van de kledingconsument. Eerlijk is eerlijk, ook van verantwoord shoppen word ik best wel blij.

Privilege Wat heb ik van dit jaar geleerd? Dat deze uitdaging het toonbeeld is van een privilege: voor veel mensen is het geen keus maar noodzaak om zo weinig mogelijk kleding te kopen. Ook mijn keuze om zo min mogelijk fast fashion meer aan te schafen is een privilege dat niet iedereen heet: heel wat mensen, ook in Nederland, kunnen zich alleen maar goedkope kleding veroorloven. Dat willen iets anders is dan nodig hebben. Ik heb me vaak laten leiden door het gevoel iets nodig te hebben, terwijl ik eigenlijk best zonder kon. Hiervoor volgde ik vaak de nieuwste trends op fashiongebied, maar de challenge heet me meer bewust gemaakt van wat ik echt leuk vind. Ook heet het jaar zonder shoppen me creatiever gemaakt in het combineren van de kledingstukken die ik al had. Dat kleding verslijt. Vroeger groeide ik als een

25 SEPTEMBER 2021

BOEKEN RECENSIE

Klimaatscepticus verandert van tactiek Michiel Kerpel

Klimaatontkenners zijn zichzelf niet meer. De meesten erkennen nu dat het klimaat verandert, schrijt Michael E. Mann in zijn nieuwe boek ”The New Climate War” (De nieuwe klimaatoorlog). Toch zetten ze de strijd voort. Met nieuwe tactieken en op andere fronten.

„I

beeld iStock

nactivisten”, zo noemt de Amerikaanse klimaatwetenschapper de light versie van klimaatontkenners. Het klimaatdebat woedt sinds het eind van de jaren 80. In de eerste hoofdstukken van zijn boek doet Mann in detail uit de doeken hoe de „oude” klimaatoorlog is ontketend. Die vindt zijn oorsprong halverwege de vorige eeuw in de tabaksindustrie. De sigarettenfabrikanten zetten wetenschappers in om het grote publiek te overtuigen dat roken helemaal niet schadelijk zou zijn. Twijfel zaaien was hun product. Mann noemt ze „deniers-for-hire”, otewel ontkenners-op-huurbasis. In de jaren 60 namen fabrikanten van pesticiden de tactiek over nadat het insecticide DDT in een kwaad daglicht was komen te staan. De

twijfelbrigade van omgekochte wetenschappers mocht weer aan de bak. Dat herhaalde zich rond andere milieuproblemen, zoals het gat in de ozonlaag en zure regen. En tot slot ook rond klimaatverandering. Vaak doken dezelfde personen op. Zo vallen in het boek regelmatig de namen van de gebroeders Koch. Deze miljardairs, eigenaren van het grootste chemiebedrijf van Amerika, steken niet onder stoelen of banken dat ze twijfelzaaierij sponsoren. Theorie In de oude klimaatoorlog ontkenden sceptici de opwarming van de aarde zelf. Zo benadrukten ze bijvoorbeeld dat de opwarming slechts een theorie was. Mann vindt dat ironisch, omdat een theorie het hoogst haalbare is in de wetenschap. „Zwaartekracht is ook maar „een theorie.” Maar dat maakt het niet bepaald veilig om van een klif te springen.” De laatste stuiptrekking van de keiharde ontkenners van klimaatverandering noemt Mann de climategate van 2009. Russische hackers maakten toen mails van klimaatwetenschappers buit.

25 SEPTEMBER 2021

en dat zorgt voor minder draagvlak voor systeemveranderingen.

Daarna volgde een zorgvuldig georkestreerde desinformatiecampagne. Uit zijn verband gerukte citaten zouden bewijzen dat klimaatverandering een hoax was. Sinds de storm van climategate is gaan liggen en de opwarming van de aarde zich meer manifesteerde, veranderde de strategie van klimaatontkenners. Ze werden „inactivisten.” Hun strategie werd om beleid zó te saboteren dat de politiek geen of weinig actie onderneemt. Mann somt een heel rijtje tactieken op, allemaal beginnend met een d (in het engels): downplaying, delection, division, delay en doomism. Allereerst het bagatelliseren (downplaying) van de gevolgen van klimaatverandering. Een recent voorbeeld daarvan is dat een warmer klimaat voor minder doden door kou zou zorgen. Volgens Mann is het belangrijk om dergelijke halve waarheden of andere alternatieve feiten aan te aanvallen. Niet omdat het waarschijnlijk is dat tegenstanders ervan overtuigd raken, maar wel om het grote publiek goed te blijven informeren. Een tweede tactiek is de aleidingsmanoeuvre (delection). Met name fossiele bedrijven maken zich hier volgens Mann schuldig aan. Zij tuigen marketingcampagnes op die naar de gewone man wijzen om het klimaatprobleem op te lossen. Want het is toch de burger die in een benzineauto rijdt en vlees eet? De verantwoordelijkheid wordt onevenredig veel bij de levensstijl van de individu gelegd en te weinig bij de vervuilende industrie, „waar die hoort”, aldus Mann. Vingerwijzen De auteur beweert overigens niet dat een duurzame levensstijl onbelangrijk is, want: goed voorbeeld doet goed volgen. Maar volgens hem is klimaatverandering alleen aan te pakken met systeemveranderingen: qua energievoorziening, qua vervoer en qua voeding. En op een systeemverandering kun je een individu niet aanspreken; daarvoor moet je bij bedrijven zelf of bij het collectief –de politiek– zijn. Bij de tactiek van de aleidingsmanoeuvre hoort ook de persoonlijke aanval. Schandpaalnagelen en vingerwijzen blijkt een beproefde methode van klimaatinactivisten. Ook in Nederland zijn daar voorbeelden van. Zo ging Rob Jetten in 2019 over de knie omdat hij op vliegvakantie ging. Hypocrisie, zo vond een batterij Twitteraars. Volgens Mann maken sceptici van het klimaatdebat het liefst een woordenstrijd over dieet (de gehaktbal) en reiskeuzes (vliegen). Het gevolg is alleen: het leidt af van de echte discussie. Ook heet het scepsis bij het grote publiek tot gevolg

Verwarring Inactivisten zaaien ook graag verwarring (division). Deze tactiek is niets anders dan het zwart afschilderen van de meest veelbelovende oplossingen om de klimaatcrisis te bestrijden. Volgens Mann laten sceptici daarbij vooral krokodillentranen. Want plots lijken ze heel begaan met natuur en milieu. Immers, autoaccu’s zijn schadelijk. En windturbines maken vogelslachtofers. Hoewel Mann deze punten eerlijk onderkent, legt hij ook de vinger bij de zere plek. Het lijkt sceptici geen zier te kunnen schelen dat er veel meer gevederde vrienden worden gedood door huiskatten of de opwarming zelf. Meer krokodillentraaien vloeien er volgens Mann als het gaat om het lot van de armen. Een veelgehoord argument is dat fossiele brandstoffen nodig zijn om armen tot welvaart te brengen. Volgens Mann heet dit argument iets dubbels, omdat keer op keer blijkt dat klimaatverandering juist de armen raakt. Waarom maken de criticasters zich daar dan niet druk om, vraagt de auteur zich af? Daarbij komt dat zonnepanelen veel goedkoper en efectiever zijn om afgelegen plekken in bijvoorbeeld Afrika van stroom te voorzien.

Schandpaalnagelen en vingerwijzen blijkt een beproefde methode van klimaatinactivisten Het veroorzaken van vertraging (delay) is de vierde tactiek van inactivisten. Dit doen ze volgens Mann door schijn- of halve oplossingen te introduceren. Hierbij noemt hij koolstofopslag, kernenergie, de eenzijdige focus op klimaatadaptatie en geo-engineering (met techniek regelrecht ingrijpen in klimaatsysteem, bijvoorbeeld met spiegels). Wat deze ‘oplossingen’ doen? „Ze leiden middelen en aandacht af van de meer voor de hand liggende oplossing: duurzame energie.” Tot slot valt ook het doemprediken onder de nieuw manier van oorlogvoeren. Van oudsher sloegen –en slaan– juist milieuactivisten alarmistische taal uit, maar steeds vaker doen ook inac-

25 SEPTEMBER 2021

tivisten mee. Volgens Mann werkt zulke retoriek verlammend. Zo van: als het toch helemaal uit de hand loopt, dan maakt het ook niet uit als de mens nog even doorgaat met CO2 uitstoten.

Hockeystickcurve van Michael E. Mann De beroemde graﬁek van de Amerikaanse wetenschapper Michael E. Mann –ook wel de "Hockeystick" genoemd– laat de gemiddelde temperatuur op aarde zien in het laatste millennium. Publicatie vond plaats in 1998. Inmiddels is de temperatuur gestegen tot 1,1 (buiten de range van de graﬁek). 0,6

0,4

Gemeten temperatuur Bepaald met behulp van boomringen Onzekerheidsmarge

0,2

– 0,2

– 0,4

– 0,6

– 0,8 1000

1200

1400

Jaar

1600

25 SEPTEMBER 2021

1800

2000

beeld Michael E. Mann

Temperatuur afwijking (ºC)

The New Climate War, Michael E. Mann; 368 blz.; uitg. PublicAffairs; € 24,99

Frontlinie De auteur besluit zijn boek hoopvol over de aanpak van klimaatverandering. De weersextremen hebben volgens hem de afgelopen jaren het grote publiek wakker geschud. Daarbij kwam dat kinderen over de hele wereld de straten op gingen en daarmee het klimaat op de agenda zetten. Verder zijn volgens Mann klimaatontkenners aan de verliezende hand. Niet alleen moesten ze hun strategie al veranderen, ook lonkt de overwinning nu hun nieuwe tactieken zijn ontmaskerd. ”The New Climate War” is een goed leesbaar en informatief boek. Mann schrijft in begrijpelijk Engels en doorspekt met allerlei voorbeelden hoe de tactieken van inactivisten werken. Daarbij staat als een paal boven water dat er een kenner aan het woord is. De Amerikaan heeft immers recht van spreken. Hij bevindt zich al jarenlang

in de frontlinie van het klimaatdebat. In 1998 publiceerde hij met collega-wetenschappers de beroemde hockeystickgrafiek. Deze grafiek toonde aan dat de temperatuurtoename op aarde zijn weerga niet kende in de afgelopen duizend jaar. Via de rechter probeerden zijn tegenstanders hem zijn persoonlijke e-mails te ontfutselen om maar iets te vinden om hem in diskrediet te brengen. Ondanks kritiek bevestigden talloze studies in de afgelopen decennia de bevindingen én de grafiek van Mann. Een gemis in het boek van Mann dat er geen tactieken worden benoemd die zijn ingegeven vanuit het geloof: zoals het argument dat God het klimaat in zijn hand heeft en de mens die niet zou kunnen beïnvloeden. Maar misschien is dat een veilige, bewuste keuze van Mann. Hoewel Mann zelf hoopvol blijft, zal sommige lezers een gevoel van frustratie bekruipen. Als de waarheid boven tafel is en zelfs ontkenners klimaatverandering erkennen, waarom blijven overheden en bedrijven dan nog zo dralen? De oplossing is toch bekend? Vooral veel CO2-vrije, duurzame energie.

Wil jij comfortabel, energiezuinig én gezond wonen? Aangenamere temperatuur thuis Ben je op zoek naar een uiterst effectieve manier van energie besparen en heb je wooncomfort hoog op je wensenlijst staan? Kies dan voor comfortverbetering en een aangenamere temperatuur thuis met TONZON Vloerisolatie. Veel begane grondvloeren in Nederland zijn niet of slecht geïsoleerd. De warmte die de vloer aan de onderkant uitstraalt, zorgt voor een koude zone onderin de woning. De koude vloer genereert in de winter een gevoel van optrekkende kou waardoor mensen ongemerkt de thermostaat hoger zetten. TONZON Vloerisolatie met Thermoskussens is gebaseerd op andere natuurkundige principes en isoleert daardoor effectiever dan andere vloerisolaties. De vloer wordt met Thermoskussens zelfs warmer dan de luchtlaag vlak boven de vloer. Het beter isolerend effect levert een veel hogere energiebesparing en bij vloeren met vloerverwarming kan nog meer worden bespaard.

sinds 1980 tonzon.nl +31 (0)53-433 23 91

Scan de QR-code

,99

WORDEN WAT JE WIL! €25,99

€1

3,9

€5

€13,99

€1

1,9

Ontdek het mooie Twente ... en geniet samen van het najaar! ,99 4,9 24 €2 €

! Diverse bungalows & landhuizen ! Kleinschalig en gemoedelijk park ! Overdekt zwembad

! Rust en Ruimte ! Nabij unieke natuurgebieden ! Zondagsrust

www.bungalowparkhogehexel.nl

BOEKEN RECENSIE

beeld iStock

Klimaat als paniekfabriek Michiel Kerpel

„Jawel, de aarde warmt op. En jawel, de mens levert daaraan een linke bijdrage. Maar wat wordt die opwarming overdreven”, dat stelt Simon Rozendaal in zijn nieuwste boek ”Welkom in de paniekfabriek”.

at de oud-wetenschapsjournalist van Elsevier Weekblad dit opschrijt, is al nieuws. Want tot een aantal jaar geleden was hij er nog niet van overtuigd dat de huidige klimaatverandering vooral een menselijke oorzaak heet. ”Welkom in de paniekfabriek” is een verzameling columns die in 2019 en 2020 in Elsevier Weekblad verschenen. De tekst leest vlot weg. In 73 hapklare brokken en ruim tweehonderd pagina’s gaan Greta Thunberg, actiegroep Extinction Rebellion, het aardgasvrij wonen, allerhande duurzame energievormen en de klimaatwetenschap door Rozendaals gehaktmolen. Hij plaatst „kanttekeningen bij de groene gekte.” Over kernenergie blaast hij in verschillende columns –door de opzet van het boek valt hij soms in herhaling– juist de lotrompet.

Rozendaal gaat ver bij het plaatsen van kanttekeningen. Alsof je met duurzame voeding alleen nog maar „spruitjes uit eigen tuin” zou mogen eten of dat een overstap op duurzame energie arme landen „verplicht” om arm te blijven. Als de Amerikaanse wetenschapper Charles E. Mann van het recent verschenen ”The New Climate War” (zie pagina 38) dit boek zou lezen, zou hij het waarschijnlijk zonder blikken of blozen bestempelen als eentje van een klimaatontkenner-in-nieuwe-vorm. Mann schrijt dat de meeste klimaatontkenners de wetenschap niet meer durven te ontkennen, maar dat deze nu van strategie zijn veranderd en klimaatbeleid proberen te frustreren door aleidingsmanoeuvres, vertragingstactieken en het opperen van valse oplossingen. Rozendaals boek past inderdaad perfect in dat plaatje. Allereerst natuurlijk al het feit dat de auteur de keiharde klimaatontkenning achter zich liet. De titel met daarin „paniekfabriek” hoort al bij zo’n nieuwe tactiek: het kleineren van het probleem. En dat komt vaker terug: met venijnige zinnetjes bagatelliseert de auteur het klimaatprobleem – „Het is ietsiepietsie warmer geworden”. Of wat te denken over het gemak waarmee hij personen wegzet (klimaatactiviste Greta Thunberg is „over het paard

getild”), een aleidingsmanoeuvre. Een concreet voorbeeld dat niet (helemaal) klopt: Rozendaal schrijt dat de „ijsbeer loreert.” Feit is dat lokaal het aantal ijsberen inderdaad gegroeid is, maar Rozendaal vergeet te melden dat afgelopen decennia de jacht link afnam. De ijsbeer komt steeds meer in de knel vanwege de afname van het zee-ijs. Slecht gaat het (nog) niet, maar goed zeker ook niet. Dat Rozendaal zo kritisch schrijt over duurzame technieken, is overigens verwonderlijk. Hij staat bekend als een rasoptimist. ”Alles wordt beter” luidt de titel van een eerder boek van zijn hand. In deze bundel lijkt hij dat optimisme selectief in te zetten. Want hij ziet overal leeuwen en beren als het gaat om duurzame energie. Is Rozendaal van zijn vooruitgangsgeloof afgestapt en vertrouwt hij niet meer op de techniek die eventuele kinderziekten –die zeker ook aan zonnepanelen, windturbines en elektrische auto’s kleven– zullen oplossen?

25 SEPTEMBER 2021

Welkom in de paniekfabriek, Simon Rozendaal; 256 blz.; uitg. EW boeken; € 14,99

25 SEPTEMBER 2021

BOEKEN CONSUMENT

Ons dieet: een hete aardappel Wie hier concrete stappen in wil zetten, zou minder vlees kunnen gaan eten of kunnen besluiten vegetariër te worden. Maar dat is een heikel punt in het voedseldebat. In het groot en in het klein ligt het gevoelig. Dat bleek recent maar weer, toen naar buiten kwam dat het ministerie van Economische Zaken en Klimaat bewust de oproep om minder vlees te eten uit een op burgers gerichte klimaatcampagne heet geschrapt. De reden: het is te politiek beladen.

Geertje Bikker-Otten

Ons dieet is in veel opzichten een hete aardappel. Het voedselsysteem kraakt zelfs in zijn voegen, menen Jaap Seidell (hoogleraar voeding en gezondheid) en Jutka Halberstadt (onder andere universitair docent kinderobesitas). Tien aandachtspunten uit hun koker.

Verrassend: Seidell en Halberstadt leggen in hun boek een relatie met het Bijbelse begrip rentmeesterschap. Ze noemen dit een nuttig uitgangspunt voor hoe mensen zich hebben te verhouden tot de natuurlijke omgeving maar ook tot hun gezondheid. De Wereldgezondheidsorganisatie gebruikt het begrip rentmeesterschap als sleutel voor hoe overheden zich dienen op te stellen: mensen moeten als het om hun gezondheid gaat niet onnodig in hun vrijheid worden beperkt, maar ze moeten tegelijk omstandigheden realiseren waarin iedereen gezond kan leven.

In historisch perspectief waren honger en ondervoeding altijd een schrijnend en schijnbaar onoplosbaar voedselprobleem. Inmiddels is de groep mensen die kampt met overgewicht en obesitas vele malen groter. Naar schatting een half miljard wereldburgers lijdt honger. Daar staan 2 miljard mensen tegenover die te kampen hebben met overgewicht of obesitas. Vanwege de omvang van beide groepen wordt er wel gesproken over een pandemie van voedselgerelateerde problemen.

We moeten af van ultrabewerkt voedsel. Al is dat niet eenvoudig, zeker niet vanuit het perspectief van de consument. Producten als pizza, frisdrank, ijs, kroketten, chips en koek worden overal aangeboden, er wordt veel reclame voor gemaakt en bovendien vinden veel mensen ze onweerstaanbaar. Kijk maar eens rond in een willekeurige winkelstraat of stationshal: snacks kun je er in alle soorten en maten kopen, maar een kraampje met appels of snoeptomaten is nergens te vinden. Ook supermarkten liggen volgens voedselwaakhond Foodwatch trouwens vol met ultrabewerkt voedsel; 70 procent van het assortiment zou in die categorie vallen. Volgens onderzoek bestaat 46 procent van wat Duitsers eten uit ultrabewerkt voedsel. Vermoedelijk is dat in Nederland ongeveer hetzelfde. Waarom je er beter aan doet zo min mogelijk

beeld Gemma Pauwels

Rijke landen consumeren te veel. Dat de omvang van de wereldbevolking (in dit geval: het aantal mensen) de afgelopen decennia steeds sneller is toegenomen is niet de kern van het voedselvraagstuk, stellen Seidell en Halberstadt in ”Andere kost”. De overconsumptie in rijkere landen, zoals Nederland, is een groter probleem. Dat legt een groot beslag op grondstofen en is een bedreiging voor het klimaat en de biodiversiteit. Neem bijvoorbeeld de consumptie van vlees. „Als dieren grazen op van nature aanwezige grasvlakten is dat niet zo’n probleem, maar wel als ze gevoed worden met soja en mais. Om de productie van veevoer bij te benen moet er voortdurend bos gekapt worden – het leefgebied van wilde dieren”, schrijven Seidel en Halberstadt.

25 SEPTEMBER 2021

van deze producten te eten? Volgens Seidell en Halberstadt is ultrabewerkt voedsel nagenoeg geheel verantwoordelijk voor de toegevoegde suikers, het zout en de industriële vetten die mensen binnenkrijgen en die op hun beurt weer in belangrijke mate bijdragen aan het ontstaan van welvaartsziekten obesitas en diabetes type 2. Nuttige voedingsstofen, zoals vezels, vitamines en mineralen, zitten er nauwelijks in.

Snoep en ijs waren in 2017 goedkoper dan tien jaar eerder

De overheid zou meer moeten investeren in het voorkomen van voedselgerelateerde ziekten. Dat zorgt voor een toename in gezonde levensjaren en verbetert de kwaliteit van leven van burgers. Een ander punt waar nu door de overheid weinig aandacht aan wordt besteed is het verbeteren van kennis en vaardigheden die mensen nodig hebben om gezondere keuzes te maken. Denk bijvoorbeeld aan het aanbieden van voedselonderwijs of kooklessen.

Realiseer je dat de voedingsmiddelenindustrie een linke vinger in de pap heet, met als belangrijkste doel zo veel mogelijk winst maken. Als illustratie noemen Seidell en Halberstadt door de industrie geinancierde overzichtsstudies naar het efect van kunstmatige zoetstofen op het lichaamsgewicht: drie van de vier zagen een positief efect. Bij 23 niet door de industrie betaalde studies was er slechts 1 die een gunstig verband liet zien.

De prijs van voedsel doet ertoe. Als groente en fruit goedkoper zouden zijn, zouden mensen met een laag inkomen hier meer van kopen, blijkt uit onderzoek van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Als groente en fruit de helt goedkoper zouden zijn, zou de consumptie per huishouden per veertien dagen met 3,9 kilo toenemen. Maar de realiteit is dat er een omgekeerde ontwikkeling te zien is. Groente en fruit zijn in de periode van 2000 tot 2017 40 procent in prijs gestegen. Terwijl suiker is in hetzelfde tijdvak 20 procent goedkoper is geworden. Voedsel is in z’n algemeenheid het afgelopen decennium duurder geworden, maar volgens cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek is dat efect bij gezondere voedingsmiddelen (plus 22 procent) sterker dan bij ongezondere alternatieven (plus 13 procent). Producten die het sterkst in prijs zijn gestegen: halfvolle melk, fruit, eieren en noten. Maar snoep en ijs waren in 2017 goedkoper dan tien jaar eerder. En chips en sauzen zijn in die periode nauwelijks in prijs gestegen.

De overheid zou moeten bevorderen dat er een eerlijke prijs voor voedsel wordt betaald. Nu wordt de consument verleid tot het kopen van goedkope producten die niet duurzaam worden geproduceerd en die vaak ook niet gezond zijn. De gevolgen van voedselproductie en -consumptie (denk aan milieuschade of het efect op de volksgezondheid) zouden in de prijs van voedsel moeten worden verwerkt.

Begin bij de basis. Leer (beter) koken. Neem de tijd voor het bereiden én nuttigen van maaltijden. Volgens onderzoek eten gezinnen waar ouders samen met hun kinderen koken en eten doorgaans gezonder en is hun gezinsstructuur hechter dan in huishoudens waar iedereen voor zichzelf wat te eten maakt of iets opwarmt. Laat kinderen dus meehelpen in de keuken. Leer ze koken. Of laat ze in de tuin zelf experimenteren met plantjes. Bezig zijn met voedsel is goed voor de bewustwording. Je weet beter wat je eet en je krijgt er meer waardering voor. Dat geldt ook voor kinderen, denken Seidell en Halberstadt. „In onze ervaring gaan zelfs de grootste groentehaters onder hen nog overstag als het gaat om het eten van de radijsjes en kool die ze zelf geoogst hebben.”

Kies als het kan voor lokaal en duurzaam geproduceerd voedsel. Dat lukt natuurlijk niet met alles: rijst, koie en soja worden in Europa (laat staan in Nederland) niet of niet voldoende verbouwd. Koop voedsel dat bij de oogst van het seizoen past, en waarvan je wellicht zelfs de teler kent: dat verhoogt het inzicht in het voedselsysteem. In beide gevallen is het energieverbruik voor productie en transport relatief laag.

Andere kost. Een pleidooi voor een gezonder en duurzamer voedselsysteem, Jaap Seidell en Jutka Halberstadt; uitg. Atlas Contact; 240 blz.; € 22,99

25 SEPTEMBER 2021

beeld Gemma Pauwels

medewerkers beoordelen ons met een

WEBREDACTEUR Wij zoeken Een collega die graag bovenop het nieuws zit. Je wordt enthousiast van de dynamiek en snelheid van online. Verder verwachten wij het volgende van je: • Een afgeronde journalistieke opleiding. • Flexibel inzetbaar, initiatiefrijk en contactueel sterk. • Technisch vaardig, ervaring met onlinetools en CMS. • Een vlotte schrijfstijl en je kunt snel content creëren. • Oog voor principiële en ethische gevoeligheden. • Een reformatorische levensovertuiging.

Scan de Qr-code en maak kennis met de redactie!

medewerkersonderzoek DUO market research

Wij bieden Binnen de webredactie een functie voor 38 uur per week. Je bent medeverantwoordelijk voor ons belangrijkste onlinekanaal, RD.nl. Samen met je collega’s zorg je tijdens wisselende redactiediensten voor een actuele en aantrekkelijke website. Je weet om te gaan met liveblogs, video, livestreams en andere vormen van content. Je houdt daarnaast onze sociale mediakanalen bij. Ook schrijf je regelmatig artikelen over digitale ontwikkelingen. Over ons Erdee Media Groep is een eigentijds mediabedrijf in Apeldoorn met een duidelijke missie. Via diverse kanalen bieden we, vanuit Bijbelse principes, een origineel, inspirerend, helder en hoopgevend geluid. We doen ons werk met overtuiging.

Heb je vragen? App naar 06 - 53 63 81 42 of kijk op werkenbijemg.nl Stuur je motivatie met cv naar sollicitatie@erdee.nl.

8,7

‘Prematuur Hannah heeft een enorme wilskracht’

– Joanne

Ambassadeur van het leven

vragen. Mensen met veel kennis denken dan met je mee en geven advies. Dat hadden we goed kunnen gebruiken! Als ik terugkijk, verbaas ik me erover dat ik rondom de bevalling zo goed voor mezelf en ons kind op kon komen. Ik kan me voorstellen dat andere vrouwen dat op zo’n moment niet kunnen. Ook voor zulke situaties is de advieslijn waardevol.’

Met 24 weken begon bij Joanne Snetselaar (26) de bevalling. ‘Zo’n kindje heeft geen kwaliteit van leven, kun je het niet beter laten gaan?’, zei een van de artsen. ‘Voor ons was dat geen optie’, vertelt Joanne. Inmiddels is Hannah anderhalf. Het is bijzonder om haar enorme wilskracht te zien! Ik weet hoe waardevol het is om voor het prille leven op te komen. Daarom ben ik lid van de NPV.’ Joannes bevalling kwam met 24 weken op gang. ‘Door een hormoondisbalans stootte mijn lichaam ons kindje af. De infectiewaardes stegen flink. De kans bestond dat ons kindje tijdens of na de bevalling zou overlijden’, vertelt Joanne. ‘Een arts zei dat een kind dat zo vroeg geboren wordt geen goede toekomst heeft. Konden we het kindje niet beter laten gaan?’ Joanne vond dit moeilijke gesprekken. ‘Gelukkig was het voor ons duidelijk dat het kindje welkom was, wat het ook zou mankeren’, zegt Joanne stellig.

Vaccineren Toen Hannah geboren werd, ademde ze zelfstandig. ‘Dat was bijzonder! Ze moest in de couveuse. In de weken die volgden, had ze heftige dips, waarbij het de vraag was of ze er bovenop zou komen. Maar gelukkig redde ze het’, vertelt Joanne. ‘We kregen te maken met een volgende lastige beslissing. Voordat Hannah geboren was, besloten we niet te vaccineren. Maar Hannah was enorm kwetsbaar. We hadden een week bedenktijd om onze keuze opnieuw te maken. Daarvoor voerden we diverse gesprekken. Ik wist toen nog niet dat de NPV een advieslijn heeft waar je terecht kunt met dit soort

V WORD NU LID VAN DE NP

Wilskracht Joanne staat nog steeds achter haar keuze om voor Hannah te gaan. ‘We merken dat Hannah doorvecht. Die wilskracht had ze vanaf dag 1. We weten dat er Iemand boven staat, maar zijn ook trots als we haar wilskracht zien. Dat is waarvoor we de keuze maakten. Dat is ook waarom we lid zijn van de NPV. We zagen van dichtbij hoe wonderlijk een kindje van 24 weken is. De NPV komt op voor dit prille leven en dat steunen we graag!’

Abonnementen chr istelijk

de nieuwe

CHRISTELIJK MAGAZINE VOOR HET GEZIN

VIDEOPLATFORM

JAARGANG 74 3 JUNI 2021

nt of en ontvang een abonneme ze. keu r naa eau cad ander

No.

01 geloofwaardig opinieblad sinds 1969 / zomer 2021 N06

GEESTELIJKE HERKENNING

„Toen hij begon te preken, smolten de vooroordelen weg” de nieuwe KOERS 2021 N06

Ds. D.E. van de Kieft en ds. A.T. Huijser over verbinding over kerkmuren heen OPVOEDING

Leven in een schermentijd Hoe je jongeren begeleidt de online wereld in

het lichaam is geen open boek

extra dik zomernummer + puzzels

De Nieuw Nieuwe eK Koers oers 6 maanden, 5 nummers

Werf dan een lid en ontvang hetzelfde per nieuw geworven NPV-lid.

BOUWEN AAN DE BAND

www.denieuwekoers.nl € 7,95

Bent u al lid van de NPV?

WA A R O M H ECH T I N G TUSSEN MOEDER EN K I N D ZO B E L A N G R I J K I S

Family7+ 6 maanden

GezinsGids Ge zinsGids 3 maanden, 6 nummers

Landleven Landle ven 3 maanden, 3 nummers

Reformatorische Omroep 6 maanden + 2 nummers

Weet Mag Weet Magazine azine 6 maanden, maanden, 3 nummers + D DVD VD

De Weet Scheurkalender 2022

.nl CIP CIP .

Terdege Terdege 3 maanden, 6 nummers

CIP.nl nl

3 maand CIP.n l en

" npvzorg.nl

CORRY KOLE GEEFT WORKSHOPS VOOR ECHTPAREN

Of kies een van de andere cadeaus, bijvoorbeeld:

Hiermee maakt u samen met de NPV - een krachtiger geluid vóór het leven mogelijk!

Ga naar npvzorg.nl/wordlid of vraag via (0318) 54 78 88 een aanmeldformulier aan.

„WE MAKEN TROUWPLANNEN,MAAR ER BESTAAT GEEN OPLEIDING VOOR HET VERVOLG”

* Deze actie geldt voor alle lidmaatschapsvormen van de NPV: NPV-lid (€17,50 p.j.), NPV-Gezinslid (€12,50 p.j.) en NPV-Jongerenlid (€12,50 p.j.). Kijk voor de actievoorwaarden op npvzorg.nl/actievoorwaarden.

! (0318) 54 78 88

voor persoonlijk medisch-ethisch advies

stem voor het leven

vrijwillige thuishulp voor iedereen

CULTUUR WEDSTRIJD

Het drieluik raakt iedereen pende kunstwerken koos de jury van Korf drie winnaars. De tweede prijs is voor Corine Verweij-Louter en de derde prijs is gewonnen door Elsbeth Swijnenburg. De redactie vroeg te stemmen op het kunstwerk dat uw hart raakt. Niet minder dan 434 mensen brachten hun stem uit. Meer dan de helt daarvan koos –net als de jury– voor het drieluik van Groothedde-ten Brinke. De eerste prijs is een complete set Rembrandt olieverf, een doek en penselen. De tweede en derde prijs bestaan eveneens uit schilder- en tekenmaterialen.

Roosmarijn Reijnoudt

Technisch mooi uitgewerkt en een nauwkeurige observatie; deze woorden uit het juryrapport gaan over het winnende werkstuk van de wedstrijd ”Talent van toen” van kunstenaarsvereniging Korf. Het schilderij van Ada Groothedde-ten Brinke krijgt zowel de eerste prijs als de publieksprijs. Uit twintig uiteenlo-

rd.nl/korf

”Psalm 107, vers 10-16.” beeld Korf

Ada Groothedde-ten Brinke De jury: Dit drieluik is een terechte winnaar, hoewel niet bijzonder origineel qua thematiek geeft ze duidelijk blijk van een fraaie techniek en nauwkeurige observatie. De ketting zorgt voor een doorlopende lijn en het kleurverloop van donker- naar lichttinten onderstreept de inhoud. De handen zijn knap geschilderd. Tip van de jury: Een schilderij is geen stripverhaal. Comprimeer datgene wat je wilt overbrengen tot één beeld en laat het dan los. Ga niet te lang en te ver door met duidelijk maken wat je bedoelt.

25 SEPTEMBER 2021

”De oude man en de zee.” beeld Korf

Corine Verweij-Louter De jury: In zijn eenvoud een monumentaal werkje met zeggingskracht. Ontdaan van alle poespas blijft het beeldend overeind. Het is een krachtig beeld met een emotionele lading. Het ontroert, roept sterke emoties op en je ervaart moeheid als je blijft kijken. Tip van de jury: Het bonkige karakter van de steen en de eenheid van water en figuur zijn een sterke vertaling van de opdracht. Door meer aandacht aan de afwerking te besteden wint het werk aan kwaliteit.

”De doop.” beeld Korf

Elsbeth Swijnenburg De jury: De weergegeven figuren verbeelden duidelijk de inhoud maar zijn te veel sjablonen, uitgeknipte silhouetten. In combinatie met de sprankelende lucht vormen ze echter een krachtige eenheid. De sterrenhemel is technisch zeer knap uitgevoerd. De kleurstelling is aangenaam waardoor je graag blijft kijken. Tip van de jury: Het is van belang dat een beeldend werkstuk een eenheid vormt. Er zijn nu twee elementen die aandacht vragen, dat kan beeldend gezien anders.

25 SEPTEMBER 2021

Gelegen in het Zuid Limburgse Heuvelland. Een Oase van rust. Een ruime zon- en schaduwrijke tuin op het zuiden. Comfortabel ingerichte Hotelkamers (met airco). Sfeervolle Appartementen. Genieten van ontspannende Wellness.

tijd voor kunst..... .....tijd voor Trompenburg

Een verblijf bij hotel Creusen... dat is vertrekken met een goed gevoel! www.hotelcreusen.nl | info@hotelcreusen.nl Wilhelminastraat 50 | 6285AW Epen | 043-4551215

Barmhartigheid Barmhartigheid betekent dat de Heere Zich ontfermt over zondaars. Het Evangelie roept ons op om barmhartig te zijn, zoals ook God barmhartig is.

De Smalle Zijde 22a 3903 LP VEENENDAAL www.trompenburg.com info@trompenburg.com +31(0)850704181

INVESTEER IN BIJBELKENNIS VAN ONZE JONGEREN! ABCVANHETGELOOF.NL/ KOMINACTIE

Lees meer over het Bijbels kernwoord op abcvanhetgeloof.nl/barmhartigheid

�e� �elan� van �oede verli�h�in� ��

��

�u voor ��

�u voor �� e�hne s�hilderslamp Passende hulpmiddelen & persoonlijk advies Bezoek op afspraak onze showroom tel. 0182-525 889 Of bestel gemakkelijk en snel via www.irishuys.nl

�umi �aaklamp Wedstrijdsponsor �� ORF

�eridiaan �0� 2801 �� ouda

CULTUUR TAAL

Redacteur Chris Klaasse bespreekt een taalkwestie. Reageren? chris@rd.nl

Verbinding of de stekker van een internetkabel in het juiste contact duwt. Het verbinden van een politicus, burgemeester of directeur gaat dieper. Het is een gevoelskwestie. En het heeft met vertrouwen te maken. Maar wat het nu precies is, en wanneer er écht een verbinding tussen twee personen of organisaties tot stand is gekomen, daar bestaat volgens mij nog weinig wetenschappelijke consensus over. En dat maakt veelvuldig gebruik van ”verbinding”, ”verbinden” en ”verbondenheid” een beetje wazig.

p ad.nl las ik een interview met CDA-leider Wopke Hoekstra. Omdat zijn partij bijna volledig in duigen ligt, sprak hij: „Het is nu tijd om te verbinden en te vernieuwen.” Het CDA is volgens Hoekstra vanouds een partij „die wil verbinden.” En bij de leden proeft hij ook „een behoefte aan verbinding.” De Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten zoekt een nieuwe directeur. Het hoofd van de organisatie moet volgens de vacaturetekst een „toegankelijke en authentieke verbinder” zijn. Iemand die „verbinding legt tussen de Jeugdbond, kerkenraden, leidinggevenden en jongeren.” Iemand zoals de vorige directeur. Hij stond onlangs in RDMagazine en werd in de kop boven het interview getypeerd als ”verbinder met stevige overtuigingen”. Een week eerder stond er een vraaggesprek met de vertrekkend burgemeester van Kampen in het magazine. Hij sprak over het belang van „verbinding leggen” met inwoners. En hij memoreerde dat men na de fusie van de gemeenten Rijssen en Holten op zoek was naar „een burgemeester die kon verbinden.” Verder vertelde hij ook nog over een verbinding tussen de IJssel en het Drontermeer. Heerlijk vond ik dat – het Reevediep was ineens een oase van concreetheid. Met verbinden wordt meestal niet bedoeld dat je ergens een weg aanlegt, een kanaal graaft,

Het Reevediep was ineens een oase van concreetheid

De populariteit van die woorden zou een symptoom kunnen zijn van een schrijnend tekort aan verbinding. Zo werkt dat vaak. Authentiek is ook zo’n modewoord dat verklapt dat we stiekem allemaal een plakje van dezelfde eenheidsworst geworden zijn. Met iemand verbonden zijn, is volgens mij: eens geestes met iemand zijn. En dat kan ten diepste alleen als je samen buigt, belijdt en bidt. En als je anderen uitnemender acht dan jezelf. Daar ligt denk ik een taak. Voor de politiek, voor iedereen.

25 SEPTEMBER 2021

GEZOND

Wetenschapsjournalist Wim van Hengel volgt nieuws over medisch-wetenschappelijk onderzoek, voeding en een gezonde leefstijl

Prijs voor ’groene’ intensive care Ic-apotheker Nicole Hunfeld van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam kreeg eerder deze maand een duurzaamheidsprijs van 5000 euro voor haar project om de mogelijkheden van een duurzame intensive care te verkennen. De zorgsector en zeker ook ic’s produceren veel afvalmateriaal. De sector is bovendien verantwoordelijk voor 7 procent

Reuma Schade aan het darmslijmvlies, een zogenaamde lekke darm waardoor bacteriën in het bloed en mogelijk ook in gewrichten belanden, speelt een belangrijke rol bij het ontstaan van reuma, melden onderzoekers in het tijdschrit Med. Uit studies bij muizen en patiënten blijkt dat het gehalte aan bepaalde merkstofen die in verband staan met schade aan de darmwand, verhoogd is en dat de concentratie stijgt naarmate reuma voortschrijdt. Zorg voor een gezonde darmlora door goede voeding en bescherming van de darmwand met medicijnen (lazarotide acetaat) kunnen een waardevolle nieuwe behandelstrategie vormen bij reuma. Muizen met reuma hadden na behandeling veel minder gewrichtszwelling, aldus de onderzoekers.

van de Nederlandse uitstoot van broeikasgassen. Hunfeld street naar een ‘groene ic’ waarbij geen afval bestaat en grondstofen opnieuw worden gebruikt. „We hebben nog een lange weg te gaan, want de zorg en ook de ic’s zijn zeer vervuilend. Met de prijs willen we een video laten maken zodat anderen kunnen zien hoe wij het hier aanpakken.”

Voldoende drinken voorkomt hartfalen Dagelijks voldoende drinken verkleint het risico op het ontstaan van een verdikte hartspier (ventrikelhypertroie) en hartfalen later in het leven, blijkt uit Amerikaans onderzoek. In de studie bepaalden de onderzoekers de zoutconcentratie in het bloed bij 16.000 mensen tussen de 44 en 66 jaar. Het natriumgehalte maten ze gedurende 25 jaar vijf keer. Deelnemers deelden ze in vier groepen in op basis van de zoutconcentratie, variërend van 135 tot 146 millimol (de geldende normaalwaarden) per liter bloed. Een natriumwaarde boven de 142 mmol op middelbare leetijd bleek gelinkt aan een signiicant hoger risico op ventrikelhypertroie en hartfalen 25 jaar later, ook na correctie voor andere risicofactoren zoals verhoogde bloeddruk,

slechte nierfunctie, overgewicht en roken. De onderzoekers adviseren artsen om de vochtinname van patiënten na te gaan als bloedonderzoek wijst op een natriumwaarde boven de 142 mmol. De aanbevolen hoeveelheid vocht per dag varieert tussen de 1,6 en 2,1 liter bij vrouwen en 2 en 3 liter bij mannen.

25 SEPTEMBER 2021

beeld Pieter Beens

GEZIEN

Smartphonefotograie maar gebruik met een smartphone van 6 inch levert toch wat beginnersproblemen op. Wat blijkt: door de omvang van de telefoon raakt het mechanisme uit balans. Dat kan met behulp van een stelschroeje gemakkelijk worden opgelost. Het ilmen gaat vervolgens opmerkelijk vloeiend. Twee motoren (een voor de x-as en een voor de y-as) stabiliseren de smartphone en corrigeren elke onverhoedse beweging, waardoor uitstekende opnamen kunnen worden gemaakt. Via een joystickachtige knop op de voorkant kunnen de motoren worden bediend, zodat de lens in de juiste richting draait. Een ontspanknop op de achterkant maakt het heel gemakkelijk om foto’s te maken of ilmpjes op te slaan. Die functionaliteit en kwaliteit hebben een kleine prijs: de functies leggen het nodige gewicht in de schaal, waardoor een minder geoefende pols snel moe wordt. Voor het gebruik is bovendien een speciale camera-app nodig. Die werkt prima, maar is wat ingewikkeld in gebruik. Maar na wat oefenen levert dat bijna professionele beelden op. Nu naar buiten, fotograferen!

Pieter Beens

et een ontluikende natuur en warmer weer nemen de kansen voor mooiweerfotografen toe. Met deze gadgets til je smartphonefotograie naar een hoger niveau. Het is een bekend probleem voor smartphonegebruikers die graag alles wat ze tegenkomen op de gevoelige plaat vastleggen: ze hebben geen vaste hand of komen een paar centimeter te kort. Voor hen is de seliestick een uitkomst, maar die voorkomt –in het geval van video-opnamen– geen bibberende beelden. Gelukkig is er sinds een aantal jaren de ”gimbal”, een mechanisme dat stoten op de x-, y- en z-as van een smartphone of camera opvangt en garant staat voor vloeiende videobeelden. Nadeel: opnameapparatuur met zo’n gimbal is vaak nogal duur. Dat valt met de Mobile Stabilizer van het Nederlandse Silvergear wel mee. Het handbediende smartphonestatief werkt soepel, zit vol handige functies en rolt en draait tot een hoek van 330 graden. Toegegeven, het is even oefenen. Op papier is het statief out of the box te bedienen,

Silvergear Mobile Stabilizer € 64,99 via silvergear.eu

25 SEPTEMBER 2021

Herbeleven in 360 graden

Sublieme natuurfoto’s met een voorzetlensje Een echte natuurfotograaf heet voor elke gelegenheid een lens: een groothoeklens, een macrolens en nog tal van andere objectieven. Kom daar maar eens om als je graag met je telefoon de natuur in trekt. Gelukkig bedacht Black Eye een oplossing. Het Finse bedrijf bracht in de afgelopen jaren kwalitatief hoogwaardige lensjes uit waarmee je schitterende foto’s kunt maken. Een hoge lichtgevoeligheid en scherp geslepen glaasjes zorgen voor verblufend resultaat. De geteste Combo G4-lensjes leveren het bewijs. Fotograferen met een smartphone heet een nadeel: hoe verder je inzoomt, hoe korreliger het beeld wordt – en hoe slechter de foto dus wordt. Bovendien leg je alleen datgene vast wat de sensor kan zien. Logisch, maar daar kun je natuurlijk een handje bij helpen. Dus ontwikkelde Black Eye de Wide G4, een groothoeklensje dat een groter deel van je omgeving zichtbaar maakt. Je beves-

Een panoramafoto maak je tegenwoordig gemakkelijk je smartphonecamera. Nadeel: op zo’n foto is elke onvolkomenheid te zien. Een panoramalens biedt dan uitkomst. Die bevestig je in de USB-poort van je telefoon en hij maakt dankzij twee lenzen tegelijkertijd een foto van de omgeving voor en achter je. Sotware plakt de foto’s aan elkaar – en klaar is je 360 gradenopname. De Huawei Envizion 360 is zo’n lens. Heb je de werking ervan eenmaal onder de knie, dan maak je de mooiste panoramaopnamen..

tigt het op een soort knijper die je vervolgens over je smartphonecamera plaatst. Dat is even oefenen: plaats je de knijper niet goed over de camera, dan ontstaan er zwarte randen op je foto of wordt het beeld wazig. Heb je de slag eenmaal te pakken, dan is het resultaat echter subliem. Nog veel beter wordt het met de Macro G4: daarmee boek je resultaat dat kan wedijveren met een echte macrolens. Maar ja, dat vergt wel een vaste hand en veel geduld. Goedkoop zijn de lenzen niet: een setje kost € 64,90. Maar daarmee breng je je foto’s wel naar een hoger niveau. Bovendien kun je de lenzen afwisselend op verschillende telefoons gebruiken. En dankzij een handig opbergzakje houd je ze in goede staat.

Huawei Envizion 360 $ 79 (ca. 65) via AliExpress.com

Telescooplens net een wc-rolletje Het zal je maar gebeuren: zie je op honderden meters afstand een schitterend plaatje, komt ’t op je camera helemaal niet uit de verf. Logisch, want de camera op een telefoon is bedoeld voor dichtbij. Inzoomen levert in veel gevallen ondermaatse kwaliteit op. Een telescooplens biedt dan uitkomst. Althans, dat is de belote. Want in veel gevallen is de kwaliteit zo inferieur dat je maar beter zelf dat eind kunt lopen. Neem de ”Hiqh quality telescope” van AliExpress: die biedt met z’n plexiglas zo veel afwijking dat je evengoed geen foto kunt maken. Komt nog bij dat je alleen een rondje in beeld krijgt. Dan kun je net zo goed door een wc-rolletje de natuur bekijken.

Black Eye Combo G4 € 64,90 via blackeyelens.com

25 SEPTEMBER 2021

Import

Gezamenlijk producten Importeren. Veilig, snel en betrouwbaar

USEme heeft 15 jaar ervaring in het importeren van producten, maar ook in het laten aanpassen van bestaande producten en het produceren van maatwerk. Aan de hand van uw wensen gaan wij op zoek naar de juiste producenten. Wilt u samen producten importeren? Neem dan contact met USEme op of doe je vrijblijvende aanvraag via useme.nl/oferte-aanvragen.

Uw producten

In 5 stappen geïmporteerd

Start van uw import aanvraag.

Wij zoeken de juiste producent.

Wij regelen een product sample.

Wij doen u een prijs voorstel.

Start import en levering.

Een scala aan producten die USEme importeert

Outdoor

Tuinartikelen

Verlichting

Sanitair

+31(0)85 – 10 47 256 • info@useme.nl • useme.nl

Een product naar keuze importeren? Neem vrijblijvend contact met ons op voor de mogelijkheden.

RECEPT

Meer groente is beter geertje@rd.nl oor veel voedsel geldt dat je er beter minder dan meer van kunt eten. Maar met groente ligt dat anders. Daar is het adagium: hoe meer hoe beter voor de gezondheid. Minstens 250 gram per dag, luidt het officiële Nederlandse advies. Een internationale studie heeft het zelfs over 800 gram groente (en fruit) per dag. De teller van hoe veel er daadwerkelijk genuttigd wordt, blijft in Nederland steken bij een schamele 131 gram groente per dag.

van bereiden dan een recept. Ergo: het is geen probleem om met de groenten naar eigen inzicht te variëren. In plaats van een flespompoen gebruikte ik een knaloranje hokkaido-pompoen. De haricots verts vatte ik op als sperziebonen. De rode paprika’s kunnen prima worden vervangen door groene. Wie geen groene peper kan vinden kan ook een rode nemen (of een snuf chilipeper). Tip: de suiker weglaten is geen probleem. Door het bakken en stoven worden de groenten ook al behoorlijk zoet.

Wat helpt: meer aandacht voor gerechten waar veel groenten in verwerkt worden en die verrassend smaken. Zoals deze variant op ratatouille van Ottolenghi. Het is eigenlijk meer een manier

Ottolenghi adviseert om deze groenten met verse koriander en witte rijst te serveren. Volkoren couscous is ook een optie. Wie er vlees bij wil eten zou voor kip kunnen kiezen.

Tamara’s ratatouille Ingrediënten (voor 4 personen) 1,1 dl zonnebloemolie, 2 kleine uien, 4 tenen knoflook, 0,5 groene chilipeper, 2 kleine rode paprika’s, 0,5 flespompoen, 1 kleine pastinaak, 200 g haricots verts, 1 middelgrote courgette, 0,5 grote aubergine, 1 kleine aardappel, 2 middelgrote ontvelde tomaten, 0,5 el suiker, 1 el tomatenpuree, 2 dl water, zout en peper. Bereiding 1. Zorg dat alle groenten gewassen en gesneden klaarstaan. Snijd de knoflook en de peper in plakjes. Maak van alle andere groenten blokjes van ongeveer 3 centimeter. 2. Giet twee derde van de olie in een

braadpan met een dikke bodem. Zet de pan op middelhoog tot hoog vuur. Doe de uien erin en fruit ze, af en toe roerend, 5 minuten. Voeg knoflook, peper en paprika toe en laat alles opnieuw 5 minuten bakken. Doe de pompoen en de pastinaak erbij. Laat de groenten opnieuw 5 minuten bakken. Roer zo nu en dan. 3. Schep alle groente met een schuimspaan uit de pan in een kom,

laat de olie zo veel mogelijk achter. Giet de rest van de olie erbij. Voeg haricots verts, courgette en aubergine toe. Laat de groenten 5 minuten bakken. Roer zo nu en dan. 4. Doe de groenten uit de kom weer in de pan, voeg aardappel, tomaten, suiker, tomatenpuree en peper en zout naar smaak toe. Schep alles om. Giet het water erbij. Laat de groenten in een afgesloten pan 30 minuten pruttelen. Proef of er nog peper of zout bij moet. 5. Verwarm de oven voor op 200 graden. Schep de groenten met een schuimspaan in een ruime braadslee. Giet het vocht uit de pan eroverheen. Zet de groenten 30 minuten in de oven tot het vocht vrijwel ingekookt is.

25 SEPTEMBER 2021

25 SEPTEMBER 2021

vragen aan een koningsfan

Arien van Ginkel

Jij was dinsdag een van de tien burgers die in de Grote Kerk in Den Haag de Troonrede rechtstreeks uit de mond van de koning hoorden. Wat zal je het meest bijblijven? „Het moment dat de koning binnenkwam. We zaten al een hele tijd op hem te wachten in de kerk. Op een gegeven moment riep Jan Anthonie de Bruijn, de voorzitter van de Eerste Kamer: „De koning!” Toen gingen we staan, zwaaiden de deuren open en kwam Willem-Alexander binnen. Dat voelde als een plechtig moment.” Heb jij, als christen, iets speciaals met het koningshuis? „Zojuist sprak ik daarover met mijn vader, die ook mee was. We vonden allebei het moment dat de koning binnenkwam zo indrukwekkend omdat de majesteit, schoonheid en heerlijkheid gewoon van hem afstraalden. En dan te besefen dat wat we in deze koning zien nog maar een fractie is van de majesteit, schoonheid en heerlijkheid van de hemelse Koning.” Wat had de koning te vertellen? „Eerlijk gezegd kon ik er op de achterste rij in de Grote Kerk maar weinig van verstaan. Het galmt best wel. Ik was ook niet zo met de inhoud bezig, meer met de sfeer. Je bent niet zomaar een persoon die achter dranghekken staat te zwaaien, maar je bent echt uitgenodigd. De voorzitter van de Eerste Kamer ontving ons, leidde ons rond. En toen mochten we, net als alle hoogwaardigheidsbekleders, op een rode stoel gaan zitten waar ons naamkaartje op lag. Toen voelde ik me heel speciaal. Ik zag Rutte, De Jonge, Klaver en Grapperhaus zitten. Kamerlid Chris Stofer van de SGP

was er trouwens ook. Met hem ben ik op de foto geweest.” Waarom wilde je bij de opening van het parlementaire jaar zijn? „Niet omdat politiek me zo veel interesseert, hoor. Maar het koningshuis vind ik wel interessant. Ik ben nieuwsgierig naar wat die mensen de hele dag doen en hoe ze leven. Daar is niet zo veel over bekend, dus dat maakt het boeiend. En natuurlijk is het sowieso bijzonder dat we in Nederland een koninklijke familie hebben. Bovendien schept het wel een band dat ik net als de koning op 27 april jarig ben. En ik heb oranje haar.” Hoe krijg jij, als eenvoudige burger, het voor elkaar om zo’n plechtigheid bij te wonen? „Je kunt je daar gewoon voor opgeven. Mijn vader en ik sturen al zeven jaar een brief. Nu werden we eindelijk uitgenodigd. Als jong meisje had ik trouwens ook eens een handgeschreven kaart naar de koning gestuurd, met mijn foto erbij en de vraag of ik op theevisite kon komen. Helaas ging dat niet door.” Hoe had je je voorbereid op deze grote dag? „Ik kocht nette kleren. Een jurk met hakken eronder. De riem, tas en hoed die ik droeg, pasten daarbij. Ik heb er echt m’n best op gedaan, want zoiets bijzonders maak je niet vaak mee.” En nu ga je je alvast opgeven voor Prinsjesdag 2030? „Haha, ik zou niet eens weten of dat mag. Waarschijnlijk kan dit eens in je leven. Maar wellicht dat ik, als ik kinderen mag krijgen, hen inschrijf. Met mezelf erbij.”

25 SEPTEMBER 2021

Kennismaken met Máxima In zijn boek ”Máxima. Meer dan Majesteit” schrijft journalist Rick Evers over koningin Máxima. Al meer dan tien jaar probeert de schrijver zo veel mogelijk achter de schermen te gluren bij het koningshuis. Voor het boek dat hij eerder dit jaar publiceerde, sprak hij met meerdere mensen uit het werkpaleis van de koning en koningin over het populairste lid van het Koninklijk Huis.

Op school zorgen voor het milieu Hendrina de Graaf

’s Winters een week lang dikke kleren aan, omdat de verwarming uit staat. Dat is heel gewoon op de school van Clemens Hendrikse (11) en Nathan Schipaanboord (8). „We moeten goed voor de natuur zorgen.”

misschien allemaal groente of fruit verwachten, maar de tuin staat nog vol met onkruid. Bram Balijon (11) haalt de sleutels van de kast met de tuinspullen, om te laten zien hoe het tuinieren in z’n werk gaat. Terwijl Bram laat zien wat er in de kast zit, gaat er verderop een raam open. In groep 3/4 hebben ze een rups bewaard, die nu ontpopt is tot een vlinder. Alle kinderen staan voor het raam als de vlinder z’n vrijheid krijgt. En jawel, vrolijk fladdert de vlinder weg. Iedereen juicht: „Juf, kijk, hij vliegt!”

n de ochtendpauze is het een vrolijke boel bij basisschool De Bron in Leiden. In de lerarenkamer zitten een paar jufs. Een van hen, juf Riekje, heeft een jurk aan die je aan allebei de kanten kunt dragen: de ene kant groen met blauw, de andere kant rood met geel. Eigenlijk twee jurken in één. Zo hoef je minder kleren te kopen, legt juf Riekje uit. Dat past goed op De Bron: een school die goed voor het milieu wil zorgen. Julian, Bram, Thijs, Noa, Clemens en Nathan geven er een korte rondleiding. Zo is er bijvoorbeeld een schooltuin. Daar zou je

Compost Naast de schooltuin is de composthoop. Dat is een hoop afval van groente en fruit. Nathan weet waar de composthoop voor bedoeld is: „Als alles verteerd is, kun je het hergebruiken in de tuin.” Omdat er zo veel compost verzameld is, is een eind verderop een nieuwe hoop gemaakt. Onderweg naar de andere kant van het plein zie je de opening van de wateropvang. Het plein is zo gebouwd dat het water door gaten in de watertank komt. Normaal gaat regenwater naar het riool, maar hier sparen ze het op. Zo stroomt het riool niet over als het heel hard regent. Via een ingewikkeld systeem wordt het water in droge periodes weer afgegeven aan de grond. Recyclen Het schoolplein is niet alleen van de leerlingen, maar eigenlijk van de hele buurt. Iedereen mag buiten schooltijd op het plein komen. „Kijk,

25 SEPTEMBER 2021

bijvoorbeeld voor de kledingcontainer”, wijzen de kinderen. „Je hoeft er niet alleen mooie kleren in te doen. Dat mogen ook kapotte zijn. Want kapotte kleren kunnen ze nog recyclen. Dan halen ze ze uit elkaar en gebruiken ze de stof bijvoorbeeld voor de vulling van autostoelen.” Omdat de pauze alweer voorbij is, lopen de kinderen op hun tenen naar binnen om het watertappunt te laten zien. Dat hebben ze pas gekregen, toen ze meededen met de Nationale Kraanwaterdag. Drie keer per week wordt er nu alleen kraanwater gedronken. Voor een lekker smaakje kun je er aardbeien of komkommer in doen.

Clemens, leerling

vraag wel: „De wereld is niet heel schoon meer. Het wordt steeds warmer. Wij willen meehelpen om de wereld schoon te houden. Soms gaan we naar het Milieu Educatief Centrum in Leiderdorp. Daar leren we meer over de natuur in het park dat hier vlakbij is.” De kinderen vinden het mooi dat de school zo duurzaam is. Maar het kan nog beter, zo vindt Nathan: „Doe zonnepanelen op het dak. Dan ben je pas écht duurzaam.”

Zonnepanelen Maar waarom is duurzaamheid zo belangrijk? Nathan en Clemens weten het antwoord op die

De kringloop van de natuur Ook kapotte kleren krijgen een nieuwe bestemming, er wordt iets anders van gemaakt. Ook jij kunt meedoen! Probeer maar eens van een oude broek of jurk een leuke portemonnee of knikkerzak voor jezelf te maken. Je vader en moeder willen je er vast bij helpen!

Een nieuwe bestemming verzinnen voor dingen, zodat er niets verspild hoeft te worden: daar is De Bron goed in. Regenwater wordt gebruikt om binnenplanten water te geven; fruitafval wordt mest voor de moestuin. Dat wordt ook wel “de kringloop genoemd.

25 SEPTEMBER 2021

beeld Hendrina de Graaf

„Wij willen helpen om de wereld schoon te houden”

Klanten geven ons een

9+ slaapkamer stylen? N U M E T G R ATI S ST YLINGADVIES ! B� aankoop van een CAPAS bed ontvang je nu een stylingplan voor je slaapkamer van interieurstyliste Albertien!

C A PA S B E D . N L / B E D VA N D U I Z E N D S T I J L E N

Ontdek het bed van 1000 stijlen Gezond slapen zonder rugp�n bl�ft onze prioriteit en we laten het er nog heel goed uitzien ook! Ontdek ons unieke maatwerk met eindeloze mogel�kheden in materialen en st�len. Plan een vr�bl�vende afspraak en ontdek ‘t zelf.

Bed met een verhaal

op advies van de fysio

90 dagen proberen

VR A AG D E G R AT I S BROCHURE BIJ ONS AAN!

10 jaar garantie

PUZZELS

Cryptogram

Verticaal 2 Service die volgt op het leger (8); 3 In cijfers was het geheel onverwacht (4); 4 Het retourneren in omvang verminderen (12); 5 De recreant komt in de knel bij deze vorm van energiewinning (12); 7 Het merk van een heerlijkheid (7); 8 Een extraatje voor een afgestudeerde die me al platgooide (14); 9 IJverige kwast (5); 12 De fijne beschaving is het gevolg van het bestuur door de voornaamsten (12); 17

zoogdier

fulltime eenheid (afk.)

De wachtpost gebruikt een tijdmeter (9); 21 Een vlecht om te schenken (4). Oplossing vorige puzzel Horizontaal: 1 fantast; 6 uitblazen; 8 brandmeester; 10 emigrant; 11 Est; 12

grappig verhaaltje

insnijding

vreemde munt

streven

rijstgerecht

graanhuls

tegenzin

van een bepaald weefsel

7 afhankelijk (Eng.)

Horizontaal 1 Dreekegmo (6); 6 Hij heeft de valutamarkt in de knip (9); 10 Die getallen zijn uit te rekenen, dat is logisch (9); 11 De medisch student zag een gunstig koersverschil (4); 13 Een dagloner als sjouwer (6); 14 Met verbazing zag hij het cadeau met verrassende inhoud (8); 15 Een suggestie voor een hoofddeksel (7); 16 Ik hoor dat die gording niet veel kost (4); 18 Wegrenner? (11); 19 Terrein waar men op herhaling gaat (9); 20 Op die manier wordt ze als spil een beetje brutaal (7); 22 Ik werd van die middelmatige cider moe (8).

bouwland

8 3 paladijn

landstreek

opening

gesnater; 13 reparabel; 16 biljoenen; 18 afdrogen; 19 linea. Verticaal: 2 afbreken; 3 transit; 4 Steven; 5 piedaterre; 7 basalt; 8 beginkapitaal; 9 smoezen; 14 adjudant; 15 leden; 17 eropaf.

Zweedse puzzel Prijspuzzel Onder de inzenders van de goede oplossing wordt een prijs weggegeven. Stuur uw oplossing voor 30 september bij voorkeur per mail naar puzzel@rd.nl of anders per briefkaart naar Reformatorisch Dagblad, Postbus 613, 7300 AP Apeldoorn. De prijs voor deze week is het boek ”Met Christen op reis”, door John Bunyan (uitg. De Banier).

Spaanse edelman

landtong

berg

De oplossing van vorige week is: uiensoep. De prijs gaat naar M. v.d. Weg-Beijeman uit Oosterwolde.

misnoegen trichloorethyleen (afk.)

metalen pennetje

5 titel

oplossing:

honingdrank

25 SEPTEMBER 2021

! d r e e t i c i l e f e G De juiste oplossing is:

Stap in bij Adullam

De winnaars zijn: Karolijn Slager te Staphorst Fam. G.R. van Leeuwen te Veenendaal Anton & Gerdine Goossen te Dirksland

Hartelijk dank voor het insturen van uw / jouw antwoord op de zomerpuzzel. We zijn overweldigd door de hoeveelheid reacties.

gefeliciteerd. Jullie Van harte gef winnen een vverse appeltaart, gemaakt door onze cliënten in de Adullam bakkerij van Horstheim, Maasheim en Veldheim. Een van de bakkers komt de appeltaart persoonlijk overhandigen.

Mogen we even je aandacht? We hebben betekenisvolle vacatures Adviseur communicatie

Eerst verantwoordelijk begeleider

Centraal bureau, Barneveld Bel Janneke op 06 – 25 36 60 54 Adviseert, creëert, organiseert

Kroonheim, Uddel Bel Rosalie op 06 – 25 13 21 66 Begeleidt, coördineert, ondersteunt

Senior medewerker financiën Locatiemanager

Centraal bureau, Barneveld Bel André op 06 – 21 27 21 60 Accuraat, analytisch, zelfstandig

Maasheim, Puttershoek Bel Jan-Dirk op 06 – 21 38 14 00 Coachend, inspirerend, vormend

Teamleider Kinderdagcentrum De Klimboom, Barneveld Bel Pieter op 06 – 33 70 32 98 Meewerkend, richtinggevend, verbindend

Bel, app, mail of bezoek onze website voor meer informatie!

06 - 37 18 40 23 adviseur HR

Eerst verantwoordelijk begeleider Maasheim, Puttershoek Bel Lydia op 06 - 11 27 28 42 Begeleidt, coördineert, ondersteunt Ainiteit met verpleegkundige handelingen

werkenbijadullam.nl

COLOFON

RDMagazine is een wekelijkse uitgave bij het Reformatorisch Dagblad. Directie Ir. C. Heutink Hoofdredacteur Dr. ir. S. M. de Bruijn

HET LAATSTE WOORD

Chef Clasina van den Heuvel Redactie Aline de Bruin, Miranda van de Bruinhorst, Enny de Bruijn, Mariska

Gezien

Dijkstra, Janette Hertog, Chris Klaasse, Jaco van der Knijff, Rudy Ligtenberg, Mariëlle Oussoren, Roosmarijn

„Ik heb U in het heiligdom aanschouwd.”

Reijnoudt Ontwerp Corné van der Horst Vormgeving André Kikkert, Hans Kraayeveld

Psalm 63:3

Redactie

Het is een lied van groot verlangen, die 63e psalm.

RDMagazine

Je proet als het ware het heimwee van David.

Postbus 613 7300 AP Apeldoorn

Verlangen naar de tempel, naar het heiligdom.

055-5390222

Om daar iets van God te zien. Of is dat woordje

rdmagazine@rd.nl

”zien” te plat en te vlak? Aanschouwen, zeggen de Statenvertalers. Dat is wat anders dan zien en veel

Abonneeservice

meer dan kijken. Het is schouwen met de ogen van

Postbus 613

een ziener. Het is God aanschouwen. Niet met de

7300 AP Apeldoorn 055-5390498

ogen, maar met de oren. Horen dat Hij een God is

abonneeservice@erdee.nl

Die de ongerechtigheid verzoent. Om Jezus’ wil.

Adverteren 055-5390499 advertentie@erdee.nl Tips voor de inhoud van RDMagazine? rdmagazine@rd.nl WhatsApp 06-43020391 EMG legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van een overeenkomst en om hen te informeren over producten en diensten. Voor meer informatie over het privacybeleid en de algemene voorwaarden van EMG, zie erdeeservice.nl.

25 SEPTEMBER 2021

Rendement van uw dak?

Specialist in Agro- en MKB zonnedaken Ruime ervaring met Agro & MKB Hoge kwaliteit, Hoge garanties Gratis subsidieaanvraag Financial Lease & Dakhuur mogelijk

Vraag tijdig uw SDE++ subsidie aan neem snel contact met ons op!

Neem contact op met Thom Stelwagen: Bel: 085 9023 103 t.stelwagen@pv-projecten.nl Ribesstraat 11, 6744 XA Ederveen

Bel ons voor gratis advies (085) 9023 103