RDMagazine 22 okt 2022

CIDI-DIRECTEUR

Hanna Luden vindt het onvoorstelbaar hoe diep

Jodenhaat is geworteld

FAWAKA

Veel straattaalwoorden

komen uit het Sranantongo, de lingua franca in Suriname

REFORMATORISCH DAGBLAD

ZATERDAG 22 OKTOBER 2022

ZUINIGAAN

Een driepansgerecht van Mariëlle blijk je ook in één

pan te kunnen maken

VOORWOORD

Schrijfspoor

Ergebeurdeietsraars:iklashetartikeloverhanenpoten,kriebelschriftenwankelendeletters(pagina15)enikgingonmiddellijk mijnvulpenzoeken.Ikzochttotikhemvond.Ikkeekereentijdje naar.Daarnagingikopdelaptopditvoorwoordjetypen.

EenjournalistvaneenanderekrantgafdezeweekbijhetRDeen trainingoverinterviewen.Zijvroegwieermeeschrijfttijdenseen interview,wiehetgesprekopneemt,enwieermeetyptopdelaptop Ikmoestdenkenaanmijnhanenpotenalsikiemandspreek,en hoewelzeachterafhaastonleesbaarzijn,komenjuistdezinnendie ikhebgenoteerdteruginhetartikel.

AnneloesOvervelde,schrijvervaneenboekoverhandschriftonderwijs,zegt:„Elkeletterheeftzijneigenspoorinhetbrein.”Bijhet woordenvormenmetpenofpotloodzijndehersenenveelactieverbetrokkendanbijeenpaarsimpeletikkenophettoetsenbord. Delusenhetboogjevandebgravereneenanderweggetjedanbij ded.Notitiesmakenmetdehandgeeftbeteretoetsresultatendan aantekeningenmakenmethettoetsenbord.Ennee,hethelptniet omdevulpennaastdelaptopteleggen,daartraptjebreinnietin.

Clasina van den Heuvel clasina@rd.nl

Watdrijftiemandinzijnofhaarleven?Hoeishijofzijgevormd?

Indezerubriekeenpersoonlijkinterviewmeteenmeerof minderbekendpersoonuitdebreedtevandesamenleving.Deze aflevering:CIDI-directeurHannaLuden(64). Volgendeweek:ArnoBronkhorst

Hanna Luden eind vorig jaar bij de rechtbank

Amsterdam voor een rechtszaak die het CIDI aanspande tegen Thierry Baudet, die coronamaatregelen vergeleek met de Holocaust. De CIDI-directeur maakt zich grote zorgen om de huidige toename van antisemitisme beeld ANP, Robin van Lonkhuijsen

Strijdervoor Israëlen Jodendom

Richard Donk

OnvermoeibaarkwamzeopvoorIsraëlen streedzetegenhetopkomendantisemitisme. EindditjaarneemtHannaLuden(64)afscheid alsdirecteurvanhetCentrumInformatieen DocumentatieIsraël(CIDI).„Voormijisaltijd belangrijkdatikietsdoewatbetekenisheeft.”

DehuizeninAmsteldorpstaanstrakin hetgelid.Kleinetuinen,fietsenvoor dedeur,geenhoogbouw.Allesademt eendorpsesfeer.SlechtsdeAmstel, dietraaglangsderandstroomt,enhetnabijgelegenAmstelstationverradendathetweldegelijk eenwijkvanAmsterdamis.

AmsteldorpdoetdenkenaanGivatayim, waarHannaLudenopgroeide.Eendorpmetveel ruimte,waarbuitenspelendenormwas.Maar welonderderookvanTelAviv,démetropoolvan Israël.„Ikkondaargenietenvanbeidewerelden.”

Amsteldorpmagdanlijkenophaargeboorteplaats,Ludenhadnooitgedachtdatzeergens andersdaninIsraëlzouwonen.Tochverhuisde zeop27-jarigeleeftijdnaarNederland–enze isernietmeerweggegaan.„Datzijnvandie onverwachtewendingenenverrassingenvanhet leven.”

HaarHebreeuwseaccentisgebleven,evenals haarherinneringaanGivatayim.„Ikwasbehoorlijksportief:fietsenenvoetballen.Maarikwas

vooraleenferventlezer,alskindal.Ikziemenog lopenmeteenstapelboekenvandebiebnaar huis.Somshadikheteersteboekaluitvoorik thuiswas.”

Ludengroeideopineenredelijkgemengdeomgeving,metmensenvanverschillende achtergronden.Maarééndinghaddenzevrijwel allemaalgemeen:hetverliesvanfamilieleden doordeHolocaust.„Iedereensjouwdedeoorlog metzichmee.”

WelkerolspeeldedeTweedeWereldoorlogbij uthuis?

„Veelfamilieledenvanmijnouderszijntijdensde oorlogomgebracht.Mijnmoederisals2-jarige naarPalestinageëmigreerdenwasbetrokkenbij derealiseringvandedroomvaneenonafhankelijkIsraël.MijnvaderkwamnadeOnafhankelijkheidsoorlogvan1948naarhetland.

Erwerdthuisveeloverdeoorloggesproken. Erwasookwelsprakevaneenzekerschuldgevoel:waaromhebbenwijhetwéloverleefd?Om

dieredenzagmijnvaderhetookalseenopgave omdeherinneringaandeJoodsewereld,aande cultuurdiewerdvernietigd,levendtehouden Hijvondhetheelbelangrijkomwaardenoverte dragen.”

Welkewaardenwarendat?

„Verantwoordelijkheidvoorelkaar.Hetcreëren vanmaatschappelijkbewustzijn.Enhetdoorgevenvandegeschiedenis,wantdatisbelangrijkvoordecontinuïteitvanhetJoodsevolk. Overigensschreefmijnvaderalsjournalistinhet Jiddischenleerdenmijnzusjeenikookdietaal.”

Hoeginguzelfmetdiewaardenom?

„WatdeherinneringaandeShoahbetreft:ik vinddatweeenverantwoordelijkheidhebben tegenoverdegenendieernietmeerzijnénten opzichtevandegenendieerwélzijn.Alskind kwamikveelincontactmetoverlevendenvan dekampen.Hetwasheelnormaalalsjemensen meteentatoeageopdearmzag.MijnNederlandsevriendvroegeens:Waaromhalenzedieniet weg?Toenrealiseerdeikmepashoegroothet stempelvandeHolocaustoponsis,endatdit nietvoorderestvandewereldgeldt

Gezamenlijkeverantwoordelijkheidvoorde samenlevinghebikooksterkmeegekregen.Actiefdeelnemenaandediscussieoverwelkemaatschappijwemetelkaarwillenvoorstaan.Alskind van14,15liepikalmeeindemonstraties.

Mijnmilitairediensttijdwasindatopzicht ookheelbijzonder.Ikwascommandantvan eenlogistiekeeenheid,ineenmannenwereld. Jekrijgtdaarveelverantwoordelijkheidendat helptjeenormopwegnaardevolwassenheid.Je leertjezelfveelbeterkennen”

HoekwamuinNederlandterecht?

„Namijnstudieinformaticawildeikeenjaarin hetbuitenlandwerken.Viaeenkenniskwamik inNederlandterecht.Daarontmoetteikmijn vriend,dielaterdevadervanmijntweedochters werd.”

WatvaltuopalsuIsraëlenNederlandvergelijkt?

„Ikhebhetgrotevoordeeldatikinbeidelanden zowelonderdeelalstoeschouwerben.Datis eenluxepositie.InIsraëlkunnenmensenheel onbeschoftenbemoeizuchtigzijn.Tegelijkertijd vormenwedaarwelééngrotefamilie,terwijl hetinNederlandtochmeeriedervoorzichis.In Nederlandkunnenwegoedplannenenorganiseren,maarnietzogoedimproviseren

ErwordeninNederlandnaarmijnideemonsterlijkewettenaangenomen,waarbijmenprobeertallemogelijkemazenengatentedichten. Inplaatsdatmenzichafvraagt:Watwillenwenu eigenlijkmetdezeregelgevingbereiken?InIsraël bespeurikindatopzichttochwatmeeroutof thebox-denken.

Beidelandenhebbengemeendatmenseneen enormwantrouwentenaanzienvandepolitiek koesteren.Zijvoelenzichververwijderdvanwat eropbestuurlijkniveaugebeurt.Datvindikeen kwalijkeontwikkeling,diejeoverigensineen grootdeelvanEuropaziet.Alsjeéchtinvloed wilthebben,kunjejetochnietafzijdighouden?”

Uheeftuzelfooknooitafzijdiggehouden. „Nee,voormijisaltijdbelangrijkdatikietsdoe watbetekenisheeft.Datmaakthetlevende moeitewaard.Wedoenalgenoegzinlozedingen. ToeniknogalsICT-consultantwerkte,kwamik zoveelmensentegendienietbeseftenwaaróm zeietsdeden;zezagenhetgroteregeheelniet. Datmaaktvoormijhetverschiltusseneenweldenkendpersooneneenfunctionaris.”

HoeheeftuaandiezingevingbijhetCIDI invullinggegeven?

„Ikzaghetalsmijntaakomdediversiteituitte leggenvanallekwestiesdierondIsraëlenhet Jodendomspelen.Juistomdatmensenopvallend snelmethunoordeelklaarstaanalshetomIsraël gaat.Hetisditofdat,zwartofwit.Ikhebgeprobeerdtelatenziendatereenhelewereldachter zit.Juistdiecomplexiteitmaakthetzoboeiend.”

HoelaatuhetCIDIachter?

„Alseenzelfbewusteorganisatie,metnieuweinstrumentenomdeveranderendeactualiteithet

Hanna Luden, directeur CIDI

„In Israël kunnen mensen heel onbeschoft en bemoeizuchtig zijn; tegelijk vormen we daar één grote familie”

Hanna Luden

Hanna Luden werd geboren in 1958 in de Israëlische plaats Givatayim, een voorstad van Tel Aviv. Haar beide ouders kwamen uit Polen en emigreerden respectievelijk in de jaren dertig en in 1948 naar Israël. Tijdens haar militairediensttijd was ze een van de eerste vrouwelijke commandanten in de logistiek Ze volgde een studie informatica aan het Technion in Haifa. Op haar 27e verhuisde ze naar Nederland, waar ze een baan vond bij het Dr. Neher Laboratorium, het onderzoekslab van de toenmalige PTT. In 2015 volgde Luden Esther Voet op als directeur van het Centrum Informatie en Documentatie Israël in Den Haag. Eind dit jaar neemt ze afscheid als directeur. Luden heeft twee dochters, die beiden in Nederland wonen.

hoofdtebieden.Dewereldisveranderdendus hebjeanderetoolsnodigomdaaropintespelen. Denkaansocialemedia.Tegelijkertijdblijftde richtinghetzelfde:hoekunnenwemensenopde bestemanierbereikenomevenwichtigeinformatieoverIsraëltebiedenenoptekomentegen antisemitisme.”

HoerelevantbentuvoorhetCIDIgeweest?

„Ikhebnogweinigtijdgehadomteevalueren Toenikinseptember2015aantrad,washetmeteenspitsuur,methetbezoekvandePalestijnse leiderMahmudAbbasaanNederland.Diesnelle startiskenmerkendgeweestvoordeheleperiodedatikdirecteurwas.Ikhoopdatmijnopvolgerdetijdkrijgtomterugenvooruitteblikken”

Uhebtinformaticagestudeerd.Hoekonu metdieexacteachtergrondmetdiversiteit omgaaninuwwerkalsdirecteur?

„Wijhebbengeleerdindewiskundedatproblemenmaaréénoplossinghebben.Dekunstisze goedtebegrijpenenpreciesvasttestellenwat hetprobleemis.

Degrotemoeilijkheidisechterdatjecomplexewereldproblemennietopeenwiskundige manierkuntversimpelenenineendefinitie kuntproppen.Dewereldwerkttocheenbeetje

anders.Jemoetaccepterendatgrotelevensvragennietéénoplossingkennen.

Ikhebdaaromgeprobeerdommeervanuit eenfilosofischebenaderingnaardecomplexiteit vandewereldtekijken.Ikdenkdatjeveelmeer tijdenenergiemoetinvesterenindevraag:Wat isnueigenlijkhetprobleemeninwelkecontext speelthet?Lossenwehetéchteprobleemop? Valkuilisdatditsomstelangkanduren,terwijl zakenomeenoplossingschreeuwen.Eenandere moeilijkheidisdatwenietdetijdnemenom vanonzeervaringteleren.Vóórallesgeldtdatje nieuwsgierigheidmoetbehoudenenaanzelfkritiekmoetdoen.”

Hoegaatdiezelfkritiekuaf?

„Somslastig.Ikvraagmevoortdurendaf:Hoe kanikindezewereldmetalzijnbeperkingen functioneren?Tegelijkertijdweetikdatikfouten maak.Daarmoetikpersoonlijkvanleren.Het isooknietergomterelativeren.Jekuntnietde helewereldinéénklapaan. ”

Enkritiekopanderen?

„Ikkanslechttegenhypocrisieenintellectuele luiheid.Alsmensenteluizijnomnatedenken ofhetsimpelwegnietwillen,dankanikonaangenaamworden.Anderzijdsmerkikdatikbijhet

„Mijn Jood-zijn is voor mij heel belangrijk als identiteit, maar ik wil wel zelf bepalen hoe ik daar invulling aan geef”

ouderwordendaarminderaandachtaanschenk. Insommigedingensteekikgeenenergiemeer. Behalvealsiknietserieusgenomenword.Dat kaniknietaccepteren,wantdatisvoormijeen principekwestie.”

Welkeprincipeshanteertunogmeer?

„Oprechtheid,ervoorelkaarzijn,elkaarinje waardelaten.Enzometz’nallenproberende wereldnetietsjebetertemaken”

Waarombentunietreligieus?

„Waaromwel?Ofmisschienisdatantwoordte kortdoordebocht.Ikhebnietdebehoefteom mijnzingevingindemystiektezoeken.Ikhoud meervandefilosofischeenhumanistischebenadering:waaromzijnweopaarde?Ikgeloofniet inietsnadedood.Jemoeternuhetbestevan maken.Ikspreekwelveelmetreligieuzemensen enprobeerhunreligieuzebelevingoprechtte begrijpen.

Religieengeloofzijnookniethetzelfde. Hoewelinsommigelandenvangodsdiensteen politiekeconstructieisgemaakt,waarinleiders dieproberenopteleggen.Zijbepalenhoemensenzichkledenenmoetendenken”

UbidtooknietbijdeKlaagmuurinJeruzalem, zoalszelfsveelseculiereJodendoen?

„Geloofofgodsdienstmoetabstractblijven.Op hetmomentdatgodsdienstdevormvanhouten steenaanneemt,kanhetzelfsgevaarlijkworden enwordternietzeldenoorlogomgevoerd.Kijk maarnaaralleonenigheidoverdeKlaagmuur endeTempelberg.Datkannietdebedoelingvan religiezijn.Datbedoeliknietveroordelend.Ik vinddesymboliekwelmooi,maarikhebmoeite methetaltezeerstoffelijkmakenvanhetgeloof. MisschienisdaaromhetBijbelsebeeldenverbod welingesteld.”

WaaromheeftdanbijvoorbeeldJeruzalem tochzo’naantrekkingskrachtopgelovigen?

„DoordatjeinJeruzalemdeverbindingmet degeschiedenisvoelt.Maarjemoetergeen bedevaartvanmaken.Ikhouderooknietvanals mensenzichineenIsraëlischevlagwikkelenals zebijdeKlaagmuurgaanbidden.Iksnapdediepeemotionelewaardevanzo’nvlag,maarvoor mijmaghetnietgeheiligdwordenenvervolgens misbruiktwordenomelkaartekwetsen.”

HoegaatumetdeBijbelom?

„Ikzegaltijdtegenmijnkinderen:Jekuntde Bijbelnietgewóónlezen.Datheeftgeenzin.Het

gaatnietalleenomhetverhaal,maarjemoetallesinzijncontextlezen.IndeJoodsetraditiegaat hetnieteenszozeeromwaterletterlijkstaat, maaromdevraaghoeeroverwordtgediscussieerdenwelkebetekenisdewoordenvooronsen voorhethierennuhebben.”

WatbetekentuwJood-zijnvooru?

„Ditiseenzeerbelangrijkonderdeelvanmijn identiteit.Maarikwilwelzelfbepalenhoeik daarinvullingaangeef.Dediscussiewordt kwalijkalsmensenelkaarbeperkingenopleggen vanuithetideedatdeandermoetveranderen. Latenwealtijdeerstnaaronszelfkijken.Mijn Jood-zijnhelptmeoverigensombovenhetdagelijkslevenuittestijgen,zoalsbijhetvierenvan desjabbat.Hetlevenismeerdaneenaaneenrijgingvantijd.”

HetJood-zijnstaatjuistindezetijdonderdruk doorhetgroeiendeantisemitisme.Waarom neemtdeJodenhaatzotoe?

„Dehuidigeoplevingisheelzorgelijkenhetis onvoorstelbaarhoediepJodenhaatisgeworteld. Insommigekringenishetzelfsbontonom antisemitischeuitingenteventileren.Anderzijds isantisemitismeeraltijdgeweest.Afgezienvan vooroordelenkomthettendiepstevoortuithet feitdatwemaarmoeilijkkunnenaccepterendat sommigemensenanderszijn.DeJodenwaren misschiendeeerstendieopenlijkanderswaren. EnvoorvelenisdeJoodde”ultiemeander”.De haatgevoelensappellerenaanvooroordelen enondefinieerbareangstgevoelens,wantveel mensenkénnennieteensJodeninhundirecte omgeving.”

Watzijnuwplannenvoordenabijetoekomst?

„Ikhebnoggeenvastomlijndeplannen,maar welveelideeën.Ikzalmeinelkgevalminder intensiefmetactueleonderwerpenbezighouden, maarmeerverdiepingzoeken,wellichtopprojectbasis.Ikzouhetmooivindenomeenreeks verdiepende,kritischeessaysteschrijven,bijvoorbeeldoverJood-zijninNederland.Hoegeef jedaarvormeninhoudaan?Verderzouikgraag eengrondigeanalysevanonlineantisemitisme endemaatschappelijkeeffectendaarvanwillen maken.Daarkomttochweereenbeetjemijn oudeberoepomdehoekkijken.Enikzalmeer naarIsraëlgaanommijnmoedertebezoeken. Ookkanikdaardenkikveeldoenombruggen tussenNederlandenIsraëlteslaan.”

> rd.nl/hetgesprek

end lees ik op mijn achtergrondartikelen

agazine

illem | Melkveehouder

De een leest graag persoonlijke verhalen, de ander zoekt verdieping bij het nieuws

Maar allemaal hebben we behoefte aan goede, evenwichtige en eerlijke informatie Aan zicht op het Bijbelse perspectief in ons bestaan

Het RD wil helpen verder te kijken dan jezelf

RD, de krant voor het hele verhaal.

Het RD is er ook voor jou.

Ga naar rd.nl/rdmagazine

Ontdek het RD 4 weken lang vanaf 4 euro

Scan mij

Schoenenpassen

Mijntelefoonstaatinmiddelsvolmet foto’svanjassen,trainingsbroeken en truien Het zijn stille getuigen vanpogingenommetmijnzonen opafstandnieuweklerenaanteschaffen

„Deze?”tikiktijdenszo ’ nwinkelenopafstandafspraakondereenfotovaneengroenjack „Mwah”, tiktdeanderevenlateralsantwoord.Of:„Andere kleurgraag”en,alsikheelveelgelukheb,„Neem maarmee. ”

Tuurlijk, andere moeders zullen datvastpedagogischverantwoorder aanpakken. Die hebben hun jongens geleerd zelf kleding te kopen.Ofdezoonsgaanmethun moedersmeeopkledingjacht.Mij isdatnietgelukt Ikhebtotnutoetoegegevenaan hunfelleafkeervanshoppen Metinm’nachterhoofdhetideedatikhenopdezemaniernogwat kanbijsturen.Eenbroekzondergatenofeentrui zondercapuchonistenslotteookwatwaard.

Diegaikechtnietzomaarvoorjemeenemen. ”

Vroegerstondtegenoverzo’nbezoekaaneenfysieke schoenwinkel vaak een ijsje. Ook iets wat anderemoederswaarschijnlijkandersaanpakken Vandaaggeensmeekbedesomeencoolebeloning Blijkbaardringthetbesefdoordatschoenenkrijgen,zonderdaarzelfvoortehoevenwerken,aleen geschenkopzichis.

De instappers gaan op de foto, voor in de groepsapp

„Déze?”vraagthijnueenkeeraanmíj Mijnzachte „Tja”isgenoegomverdertezoeken.Tothijstopt bijeenhippegrijzeinstapper Hij kijktnaarme Ikknik Evenlater heeft hij ook de tweede schoen tepakken „Passengoed”,zegtde verkoper Datvindthijook Toch iszoonnognietmeteenovertuigd.

Hijpaktz’ntelefoonuitz’nzakenmaakteenfoto „Waaromdat?”vraagikmehardopaf.„Ikgooihem indegroepsapp”,zegthij,alsofdatdegewoonste zaakvandewereldis.Blijkbaarstuurthijdefoto naarz’nvrienden.

Numoetenernieuweschoenenkomenendaarvoor maak ik graag een uitzondering op mijn shoppenviaWhatsApp Iknegeersmekendeblikkenensleepopeenvrijewoensdagmiddagmijn zoonmeenaardestad.„Schoenenmoetjepassen.

Evenlaterligtereenadvies „Top!”Deschoenen gaanmeenaarhuis.Zeblijkennogafgeprijsdook. Datismooimeegenomen.Maarblijkbaarwinkelenernogaltijdmensenopafstandmetmemee.

Informatie over kerkdiensten, kerkelijke gemeenten en voorgangers

Vleugels als een duif

Vleugels

In 1528 wordt Jeanne d’Albret geboren. Vele hugenoten komen in die tijd op de brandstapel aan hun einde Moeder Marguerite sympathiseert met de calvinisten en vader Henri is katholiek. Jeanne wordt daardoor heen en weer geslingerd tussen de oude vertrouwde roomse leer en het nieuwe reformatorische geloof Wat zal ze kiezen?

Een lied tussen de doornen

April 1940 De zussen Janna en Lenie Vos hebben een kindertehuis waar ze onderdak bieden aan longpatiëntjes Op de achtergrond komt de dreiging van de oorlog steeds dichterbij. De situatie blijkt onveilig te zijn voor de kinderen en daarom worden ze door hun ouders weer naar huis gehaald.

Rendement van uw dak?

In een persoonlijk kennismakingsgesprek kijken we specifiek wat we voor uw bedrijf kunnen betekenen en welke financiële, duurzame én fiscale voordelen zakelijke zonnepanelen u kunnen opleveren.

Interesse in een vrijblijvend adviesgesprek?

Neem contact met ons op!

Neem contact op met Thom Stelwagen: 085 9023 103 t.stelwagen@pv-projecten.nl

Ruime ervaring met Agro & MKB

Specialist in Asbest Dakrenovaties

Gratis subsidieaanvraag

Financial Lease mogelijk

Hoge kwaliteit, Hoge garanties

Vraag tijdig uw SDE++ subsidie aan neem snel contact met ons op!

Specialist in Agro- en MKB zonnedaken

Bel ons voor gratis advies: (085) 9023 103

Christine Farenhorst

d Albret en de geloo van de hugenoten

360 pagina’s 16,95

Christine Farenhorst

Hanneke Stark-ten Voorde

Linda den Hollander

Hanenpoten,kriebelschrift,wankelendeletters:hethandschriftvande gemiddeldescholierverloedertinraptempo Valthettijnogtekeren?

Eenverkenningovernutennoodzaakvanhandschriftonderwijsineen digitaliserendewereld

Schrijven.Meteenvulpen Tussenonverbiddelijkrechtelijntjes.Mijnherinneringenaan hethandschriftonderwijsdat ikopdebasisschoolkreeg,zijnniet bepaaldwarm.Zodradejufofmeester hetgroeneschoolbordopenklapte, hetkrijtjepakteeninonberispelijk leerkrachtenschrifthetvakschrijven ophetbordaankondigde,bereidde ikmevooropeentaaiuurtjezwoegen.Meteenuiteindelijkvaakmager resultaat;wanteensterinhetmaken vanrechte,evenlangelussenbleekik bepaaldniet.

„Hetgeeftniethoelangjeovereen woorddoet,alshetmaarnetjesis.” Nu,eenkleinetweedecennialater, kanikmehetmantravandemeester uitgroep6nogmoeiteloosvoorde geesthalen Bijvoorbeeldwanneerik ingespannenprobeeromnetjeseen felicitatieopeenverjaardagskaartte schrijven Wantja:hoemooidekaart ookis,eenuitdepaslopendhandschriftdoettochflinkafbreukaanhet totaalplaatje.

Datiknietdeenigebendie zichnietkanberoemenopstrakke schrijflettersiseenunderstatement.

Iederewillekeurigedocentvaneen basis-ofmiddelbareschoolzalbeamen dathetontcijferenvanhethanenpoterigeschriftdatsommigescholieren produceren,somsmeermoeitekost danhetcontrolerenofhetantwoord correctisofniet

Ruimzesjaargeledenliepikstage alsdocentNederlandsinopleidingop eenmiddelbareschool,ergensinhet westenvanhetland.Devakgroepconstateerdebezorgddatdekwaliteitvan hetschriftvandescholierenwelerg erbarmelijkwerd.Moetenwíjdebrugklassersmisschienmaarhandschriftonderwijsgaangeven,vroegenwe onsvertwijfeldaf.Opmerkelijk;want debasisschoolisvanoudsdeplekwaar hetnetjeslerenschrijventhuishoort. Maarnoodbreektwet,duswaaromzou hetvoortgezetonderwijsnietproberen tereddenwaternogtereddenvalt, aldusmijntoenmaligecollega’s.

Mixen

Dezorgoverhetverslechterendehandschriftvanscholierenleeftalheelwat jaren,binnenenbuitenNederland.In 2011concludeerdendewetenschappers OverveldeenHulstijnineenonderzoekvandeRadboudUniversiteit Nijmegendataanheteindevangroep 4zo’n17procentvandeleerlingen eenonleesbaarenzo’n29procenteen slechtleesbaarhandschriftheeft

In2017berichttehetAlgemeen Dagbladdatruim30procentvande basisschoolleerlingenmoeiteheeft metlerenschrijven.Aanheteinde vangroep4heeftbijnadehelftvan dekindereneenslechtofonleesbaar handschrift

HoogleraarLambertSchomaker, dieaandeRijksuniversiteitGroningen handschriftenonderzocht,constateerdein2012dathetnakijkenvan tentamensvanstudentendoordejaren heensteedsmoeilijkerwerd.Hoofdletters,kleineletters,cursieveletters: studentenmixenzemethetgrootste

Hoofdletters, kleine letters, cursieve letters: studenten mixen alles door elkaar

gemakdoorelkaar,constateerdehij. UittestjesdieSchomakeronderstudentendeed,bleekdatslechts50tot 60procentvandegeschrevenwoordengoedleesbaarwasvoordeander Saillant,maarnietverrassend detail:anderonderzoektoontaandat slechtleesbaretoetsenmeteenlager cijferwordengewaardeerddantoetsen meteengoedleesbaarhandschrift

Felicitatie

Ermoetduswatgebeurenwilhet handschriftvankinderenentieners leesbaarblijven.Tegelijkertijddringt devraagzichop:isinvestereninhet handschriftvanleerlingennogwel zobelangrijk,ineentijdwaarinhet schriftsteedsmeernaardemargeverdwijnt?Natuurlijk,opschoolzijnpen enpotloodbekendeattributen Maar buitenhetlokaalbeperkthetgebruik vanhetschrijfgereizichtoteenpaar krabbelsopeenboodschappenbriefje ofenkelezinnenopeenfelicitatie-of condoleancekaart.

Deplaatsvanhethandschriftonderwijsineensteedsdigitalerwordendewereldbrengtdespreekwoordelijke pennendaaromallangeretijdinbeweging.Wantwaaromzoujekostbare lestijdbestedenaanhetaanlerenvan eenmooienverzorgdschriftalsbijna allecommunicatievialaptop,smartphoneoftabletverloopt?Vraagthet voorbeeldvandeFinnen–diein2014 besloteneendeelvandeschrijflessen tevervangendoortyplessen–ookin Nederlandnavolging?

AlshetaanAnneloesOverveldeligt, zekerniet.Overveldeiskinderfysiotherapeut,promoveerdeoponderzoek naarkinderenmetschrijfproblemen enschreefhetboek”Aandeslagmet handschriftonderwijs”,datin2019 verscheen.Lerenschrijvenzalblijven, ishaarstelligeovertuiging.Datlaat natuurlijkonverletdatooklerenblind typenbelangrijkis,benadruktze.

Tochzijnbeidezakenvolgenshaar

absoluutnietgelijktestellen.Bijhet woordenvormenmetpenofpotlood zijndehersenennamelijkveelactieverbetrokkendanbijeenpaarsimpele tikkenophettoetsenbord.Datkomt omdatbijiederelettereenandere schrijfbeweginghoort,legtOvervelde uit.Zobegintdeschrijfletter”b”bijvoorbeeldmeteenluseneindigtdie meteenboogje Bijdeletter”d”isdat preciesandersom „Jezouduskunnen zeggen:elkeletterheeftzijneigen spoorinhetbrein”

Kinderenlerenlettersenwoorden

doorhetschrijvenintensieveren herkennendiesnellerbijhetlezen. Hetgevolgdaarvanisdatzedusbeter ensnellerlerenlezenalszedeletters enwoordendiezemoetenleren lezen,ooklerenschrijven.Eentijdloos principe.

Lerenschrijvenmetdehandkan daaromgezienwordenalseenvorm van”learningbydoing”,benadrukt Overvelde.„Zien,spreken,horen, voelenendoen,horenbijhetmaken vandeletter Leerlingenmoetengoed kijkenhoehetzogenaamdeletter-

beeld Martin Droog

spoor–het‘weggetje’vandeletter–in elkaarzit.Waarstartdebewegingen hoemaakikeenlusdietegendelijn aankomtenernietbovenuitsteekt?”

Bijhettikkenopeentoetsenbord zijndieprocessenminderintensief. Eengrondigeanalysevandelettervormisdannietnodig,wantdeletters staanalklaar.„Ofjenude”b”ofde ”d”ophetschermwilthebben,iedere letterproduceerjedoordezelfde beweging.Jehoeftdusnietzelfeen complexebewegingopteroepenin jebrein;eensimpeletikgeeftaleen leesbaarresultaat.”

Overveldewilmaarduidelijk maken:lerenschrijvenhelptkinderen bijhetgoedlerenlezen Maarook wanneeriemandhetlezenbeheerst, blijfthetfeitdatdehersenenactieveraandeslagmoetenbijschrijven volgensdeschrijfexpertvanbelang. „Notitiesmakenmetdehandgeeft beteretoetsresultatendanaantekeningenmakenviahettoetsenbord”, legtzeuit.Schrijvengaatnueenmaal mindersneldantypen Alsjeschrijft moetjedusgoednadenkenoverwat jewelenwatjenietnoteert.Overvelde.„Jemoetnamelijkdehoofdzaken vandebijzakenonderscheiden.Alsje typthoeftdatniet,omdatjeallesmin ofmeerwoordelijkkuntnoteren”

Springlevend

Handschriftonderwijskrijgtopveel scholennietbepaalddehoogste prioriteit,constateertOvervelde.Enze snaptgoedwaaromdatzois.„Scholen moetenveel.Hetlesprogrammais vaakovervol.Dankanhetzomaargebeurendathethandschriftonderwijs erbijinschiet.”

Bovendienwetenveelleerkrachten nietgoedhóézehunleerlingende kunstvanhetschrijvenkunnenaanleren.Endatisvolgenshaareenserieus probleem.Zewijsteropdatpabo’sde afgelopentwintigjaarhetaantaluren handschriftonderwijsdanigafslank-

ten.„Datgebeurdeomdatmendacht: overeenaantaljaardoenweallesmet decomputerennietsmeermetde hand.Nuzijnweeenenkeledecennia verderenwatblijkt:weschrijvennog steeds.”

Datschriftonderwijsgeenaparte wettelijkerkendeplekheeftinhet lesprogrammavanhetbasisonderwijs,helptooknietmee Indehuidige onderwijsdoelenstaatweliswaardat leerlingeneenleesbaarschriftmoeten hebben,maareinddoelenontbreken endevoortgangvanhetlerenschrijvenwordtnietgemonitord.„Heteffect

daarvanisdatschrijvenopveelscholeneenondergeschovenkindjeis”

Datheeftgevolgen.Zo’n30tot40 procentvandebasisschoolkinderen heeftmoeitemethetschrijvenvan lettersenwoorden,weetOvervelde, diedezekinderenregelmatiginhaar praktijkzietlangskomen.Deleerlingenhebbenbijvoorbeeldlastvanpijn tijdenshetschrijven,vormendeletterstetraagofhebbeneenonleesbaar schrift Bijzo’n5tot10procentvande kinderenkomtdatdoormotorische problemen,zegtdehandschriftexpert.„Maarbijderestniet.Ikben

Annemarie Ruben is docent handschriftontwikkeling op Driestar hoge-

erdaaromvanovertuigddatgoed handschriftonderwijsveelvandie problemenkanvoorkomen.”

Sleutel

Maarwatisdangoedhandschriftonderwijs?Omdatduidelijktemaken, maaktOverveldedevergelijkingmet lerenautorijden.„Jekuntalsrijinstructeurnietzeggentegeniemand dievoorheteerstdelesautobinnenstapt:Hierhebjedesleutel,hier zithetgas,hierzitderem,ganude snelwegmaarop. ”Bijschrijfonderwijs gebeurtvolgenshaarechterweliets

soortgelijks.„Weschrijvendeletter eenkeermetdevingerindelucht,dan eenkeermetdevingeropdetafelen daarnagaanwegelijkwerkenineen schriftmetlijntjes.Datgaattesnel. Eenkindmoetoefenen,oefenenen nogeensoefenen Schrijvenleerje doordejuisteinstructie,goedefeedbackendoorhetveeltedoen.”

Leerlingenmoetendaarnaastniet enkellettersovertrekken,maarde leerkrachtmoetuitleggenhoede vormvaneenletterinelkaarzit,benadruktdehandschriftexpert.„Dejuf ofmeesterkanbijvoorbeeldzeggen:

Bijdezelettermoetjeeerstlangsde lijnomhoog,daneenlusmakenen danweerlangsdelijnnaarbeneden. Opdiemanierkrijgendekinderenhet schrijvensnelleronderdekniedan wanneerzeenkellettersovertrekken

Zodraalle26lettervormenbekend zijn,ishetschriftonderwijsnietklaar „Hetisbelangrijkdatleerlingensnel enleesbaarlerenschrijven,zonderdat datheelveelmoeitevanhenvraagt”, zegtOvervelde.„Schrijvenisnamelijk eenmiddelomtecommuniceren.Als jevlotenleesbaarkuntschrijven,is hetmiddeleffectiefenkunjejeaandachtrichtenopdeinhoud.”

Bijsteedsmeerleerlingenishun motoriekonvoldoendeontwikkeld, merktOvervelde.„Kinderenbrengenrelatiefveeltijddoorachtereen scherm.Tekenenenbuitenspelen gebeurtminder Hetisduszaakdat deontwikkelingvandefijnemotoriek –dievoorschrijvenbelangrijkis–juist nuopscholenextraaandachtkrijgt.”

Ambacht

Maarwetenleerkrachtenwelhóéze handschriftonderwijsmoetengeven? Enhoezitdatbijdejongeregeneratie, diezelfdoorgaansookmeerbedrevenismetdesmartphonedanmet penenpapier?Omopdievrageneen antwoordtezoeken,reisikopeen woensdagmiddaginseptemberaf naarDriestarhogeschoolinGouda omeenleshandschriftonderwijsaan pabo-1-studentenbijtewonen

Eenvitrinemetinktpotjes,een koffermetpennen,eenbakjemet schoolkrijtjes,krijtbordenaande muur,whiteboardsalstafels:allesin hetlokaalvandocenthandschriftontwikkelingAnnemarieRubenademt hetambachtvanhetschrijvenmetde hand.Inzo’nomgevingkrijgzelfsik–metmijnverstokteschrijfallergie–zin ommezelftochweermeertebekwameninhetambachtvanhetschrift

Tijdomdiezinomtezetteninde

Leren schrijven is net als leren autorijden; je kunt niet zeggen: Hier is de sleutel, ga direct de snelweg maar op

daadhebikechterniet;zo’ntwintig eerstejaarsstudentenstromenbinnen. Rubendruktdepaboërsophethart omdetafels–waaropzekunnen schrijven–leegtelaten.Want:eenlege schrijfplekiseenvoorwaardevooreen goedezit-enschrijfhouding.Endie beidezakenzijnnodigvoornauwkeurigeschrijfbewegingen Dekersverse pabostudentenlijkenaanvankelijk niettepopelenomzichtelavenaan dekennisvanhundocent.Bladligging,linkshandigheidenmethodisch schriftpasserenderevue.Deaanvankelijkwatrelaxtehoudingvande studentenverdwijnt,zodrazezelfde penophetpapiermoetenzetten

Stiltedaaltneer

„Ikschrijfterecht”,mompelteen student.Eenander:„Ikmoetecht beterm’nbestdoen,zogaathetniet” Weereenander:„Alsikopdezemanierophetbordschrijf,kangeenkind hetlezen.”

„Hetkomtwelgoed”,steltRuben destudentengerust.Zeheeftzestien lessenomdezegroeppabostudenten dekneepjesvanhetvakteleren De docentklinktoptimistisch,maarweet tegelijkertijddatdielessenstukvoor stukhardnodigzijn.Wantstudenten moetenénzelfeengoed,regelmatig leerkrachtenhandschriftontwikkelenénlerenhoezeleerlingengoed kunnenlerenschrijven Endaarmee zittendebeschikbareurenmeerdan vol.Thuisenopdewerkplek–de stageschool–isoefenenhardnodig, benadruktRuben.

Stilletijd

Veelschrijverszijndestudentenniet, zoblijktwanneerRubendeaankomendeleerkrachtenvraagtwanneer zedepennogoppakken Indekerk, tijdensstilletijd,omeenkaartjete versturenofomeensamenvatting temaken.Daarbijblijfthet.„Waarom schrijfjejuistdan?”vraagtRuben

door „Alsjeschrijft,onthoudjehet beter”,antwoordteenvandestudenten.„Jeactiveertmeerdeleninje hersenen”,zegteenander Datzien destudentendanookalsdéredenen waaromschrijfonderwijsopdebasisschoolnietmagontbreken.

JacquelineQuaak(20)enMiriam vanDieren(22)hebbeninmiddelseen meeruitgewerktevisieopdeplaats vanhandschriftonderwijsinde21e eeuwdandekersversepabostudenten.Beidenstuderenafopdemanier waarophetschriftonderwijsvormzou moetenkrijgen.

Toenhetduoopdepabobegon,zag hethetnutvanhandschriftonderwijs nietechtin.Jacqueline:„Waaromdoen wediteigenlijknog?,dachtik.Tijdens delessenhandschriftontwikkeling kreegikdaarmeerbegripvoor Toen merkteikdatschrijvennietbijieder kindvanzelfgaat.Zithouding,pengreep,bladligging:erkomtbehoorlijk veelbijkijkenomkinderenopeen goedemanierhunschriftteleren ontwikkelen.”

Tegelijkertijdmerktdestudent datopdepaboanderevakkenvaak belangrijkerwerdengevonden.„Hand-

schriftonderwijsisnouniethetvak datprioriteitkrijgt,ismijnindruk. Datheefterdenkikmeetemaken datveelmensentochnogmenendat lerenschrijvenvanzelfgaat.Endatze denken:wetypenveelmeerdanwe schrijven,duswaarommoeterdan zoveeltijdinhandschriftonderwijs wordengestoken?”

Enthousiasme

Dathetvaknietdemeesteurgentie krijgt,merkenJacquelineenMiriam ookopdediversescholenwaarze stageliepen Andersdanbijbijvoorbeeldrekenenbepaalthetenthousiasmevandeindividueledocent vaakhoeveeltijdenaandachternaar handschriftonderwijsgaat.Miriam: „Hetgrosvandescholenhadbijvoorbeeldgeenhandleidingvoorschrijfonderwijs.Datheeftalsgevolgdatjeals leerkrachtdanwelmetjeleerlingen gaatschrijven,maarnietweetwaar jepreciesnaartoewerkt Hetisbij schrijvenvaakwatvaagwatjenuwilt bereikenmetdeleerlingen.”

Hetiseenherkenbaargeluidvoor docentRuben,dienaasthaarbaanbij deGoudsehogeschoolwerktopde

Jacqueline en Miriam. beeld Martin Droog

JohannesCalvijnschoolinSliedrecht Scholenvoerenteweinighetinhoudelijkegesprekoverwatzemethet handschriftonderwijswillenbereiken, merktze.„Enalsjedaaralsschoolniet overnadenkt,ishetlogischdateen visieophetschriftonderwijsontbreekt.”

Zelfiszeervanovertuigddathandschriftonderwijsookinde21eeeuw goedepapierenheeft Ookzijwijst–netalsOvervelde–opdemanierwaarophetbreinbijschrijvenbetrokkenis. „Jegaatsnellerdenkenensnellerleren.Endatkomtnietalleenopschool, maarinhethelelevenvanpas. ”

Daarnaastiseengoedleesbaar handschriftbelangrijkomjezelfgoed tekunnenuitdrukken,vindtRuben. „Eenslechthandschriftbelemmert hetleren.Wanthoekunjenogiets opstekenvanjeaantekeningenalsjeje eigenkrabbelsmaarmoeizaamkunt ontcijferen?”

Naastalleobjectievevoordelenvan handschriftwijstRubenopdeemotionelewaardediehandschriftvoorhaar heeft „Schriftlaatietsna Nahetoverlijdenvanmijnoma,in2007,kreeg ikbijvoorbeeldeenhandgeschreven boekjevanmijnovergrootoma Inhaar schriftzagikietsvanhoezijwas En toenin2014eenvanmijnleerlingen overleed,pakteikalseersteeenhandgeschrevenpapiertjedathijmijooit hadgegeven.Datdoetmeermetjedan eengetyptbriefjehadkunnendoen”

Eenhandschriftisaltijdietslevends,zegtRuben.„Hetisnietzodat jekuntzeggen:Ikschrijfnueenmaal lelijkendaarisnietsaantedoen Oefenen,oefenen,oefenen.Schriftblijft zichontwikkelen.”

Enmetdatinhetachterhoofdrijd ikgerustgesteldweernaarhuis.Ook voormij,metmijnnietzomooie handschrift,gloorterhoop.Want oefeningbaart–ookalshetgaatom schrijvenmetdehand–kunst.

Zithouding, pengreep, bladligging: er komt behoorlijk veel bij kijken om kinderen op een goede manier hun handschrift te leren ontwikkelen

Carel Schutte (1958) heeft

een ongekende passie en nieuwsgierigheid voor het fotograferen van mensen. Het liefst personen aan de rafelige randen van de samenleving, daar waar veel wegvalt en mensen vaak zichzelf zijn. Hij benadert iedereen vanuit het oogpunt dat elk mens uniek en gelijkwaardig is.

Kleurrijk Cuba

Cubakentgrotetegenstellingen.Hetkleurrijke enzonovergotenlandwordtgeteisterddoor groteeconomischeenpolitiekeproblemen.Ooit werdhetdeparelvanhetCaraïbischgebiedgenoemd;nuschommelthettussenhoopenvrees.

DeberoemdeMalecon-boulevardslingert zich7kilometerlangsdehistorischewijkenvan HavanaendeGolfvanMexico.Vanhetkoloniale centrumtotaandewolkenkrabbersvandewijk

Vedado Opstormachtigedagenbrekendegolven opderotsenenstuifthetzeewateroverdeboulevard.Hetlatelichtstreeltdeoudepandenvande historischebinnenstad,diezijnopgetrokkenin barokkeenneoklassiekestijl.

DeinwonersvanHavanakomenhiergraag bijelkaar.Bijnaelkeavondontvouwtzichhier eenprachtigschouwspelvanschaduw,lichten kleuren.

Bijna elke avond ontvouwt zich hier een prachtig schouwspel van licht en kleuren

Zachteziel ineenharde omgeving

Aline de Bruin

Haardebuut”BroederEzel”werdgoedontvangeninliterairekringen. Nu,driejaarlater,ligteropnieuweenromanvanLiesbethGoedbloed indewinkels.In”Zonderonsgeennieuwedag”speelthetchristelijk geloofookeenrol.„Algaathetverhaaldezekeernietoverschulden boetedoening,maaroverzingeving.”

Goedbloedisgraagmettaalbezig,op allerleimanieren.Zeschreefalstiener alpoëzie,publiceerdegedichten,was columnistvoorhetND,steldeeen dagboeksamenenschreefliedtekstenvoorhet projectPsalmenvoornu.Toenvolgdeeenroman.Endatterwijlzezichzelfnietalsverhalenschrijverzag.„Jekunttochnietintweedingen goedzijn,dachtik.Mijnfocuslagmeerophet dichten.Maarmijnuitgeverkwammethetidee datikweleenromankonschrijven.”

Negenjaarnadateerstegespreklaghaar debuutindewinkels.In”BroederEzel”gaat hoofdpersoonAnnameteenezeldebergenin ominhetreinetekomenmeteentraumatische gebeurtenisuithaarverleden.MeteennadepublicatiedatumbegonGoedbloedaaneennieuw verhaal,opnieuwmeteenbelangrijkerolvoor eendier

In”Zonderonsgeennieuwedag”dwaalt RaafsamenmetzijnduifdoorRotterdam.Zijn moederiseenpaarwekeneerderoverledenen nuishijwanhopigopzoeknaarzijnvader,die eenaantaljarengeledenisvertrokkenenalleen eennietszeggendbriefjeheeftachtergelaten.

SamenmetzijnvriendinJanabelandthijinde havensophetschipvaneenkennis,maardaar ontstaaterruzieenlooptdesituatielangzaam uitdehand.

Hoeishetideevoorditboekontstaan?

Lachend:„Oei,gelijkeenlastigevraag.Mensen denkendatikvantevoreneenheelplanmaak, maarmeestalbeginikgewoonergensmet schrijven.Inditgevalbegonhetallemaalmethet personagevanRaaf.Ikwistdatikiemandmet eenzachteziel,iemandzonderharnas,ineen hardeomgevingwildezetten.DehavensvanRotterdambijnachtvondikdaarheelgeschiktvoor

Toendatideeereenmaallag,gingikeenstuk tekstschrijvenenhoordeikvanzelfhoedestem vanhethoofdpersonageklonk,waarhijovernadachtenhoehijzichdoordewereldbewoog.En toenkwamalsneldieduiferbij.Degewondevogelwerdzijnmaatje,waarhijallesaanvertelde.

DenaamvanRaafkwamtrouwensookpas veellaterinmeop.HetiseenafkortingvanRafael.Zijnoudersgevenallebeieenanderebetekenis aandienaam;Raafsmoedervindtheteenmooie naamvanwegehaargeloof,voorzijnvaderver-

wijsthetjuistnaareenbekendevo Opdiemanierkomthetconflicttuss zijnoudersterugindenaam,enhet matchtmooimetdeduif.Eenraaf eneenduif.”

Heeftuwmaniervanschrijvenooktemakenmetuw ervaringalsdichter?Ineen eerderinterviewmethet RDzeiu:„Ikbeneenmythischedenker.Lievermaakik eenraadselgroterdandat ikhetontrafel.Alsikschrijf, typikblind.”Diestijlvan schrijvenpastbijeendichter. „Datzougoedkunnen.Ikben sowiesogeenplotschrijver;ikwerk nietvanuiteencompleetuitgedach structuur.Ikhebzelfhetideedatikerg vanuitdepsycheschrijf.Inmijnhoofdziteen bepaaldpersonagedateeninnerlijkconflict heeft,envandaaruitkijkikwatergaatgebeurenalsjehemofhaarineenbepaaldesituatie plaatst.Daarbijmoetelkwoorddatjeneerzet bijdragenaandegeloofwaardigheid.Aliseen verhaalverzonnen,delezermoetgelovendathet allemaalechtplaatsvindt.”

Raafisheeleenzaam.Hijvindthetlastigom contacttemakenmetmensen.Alleentegen zijnduifkanhijechtpraten.„Jijbentde laatste,alsjijweggaat,blijftalleenhetdonker over”,zegthij.Waaromheeftugekozenvoor ditthema?

„Ikzieeenverhaalalseenschatkist,jekunter vanallesuithalen,endelezermagzelfbeslissen wat.Daaromlaatikhetgraagaanlezersoverom tebepalenwatzeerzelfinzien.

Maartijdenshetschrijvenhebikwelveel nagedachtoverhetproceswaarRaafdoorheen gaat.Hijkentwelliefde,omdathijeenlieveen warmemoederheeft,maaralszijoverlijdtheeft hijniemandmeer

Hetboekgaatonderandereoververlatenwordenenhettotaleonbegripwaarjeinachterblijft alsjenietweetwaarommensenweggaan.Ik vinddatdieonverschilligeomgangmetrelaties diepinonzehuidigemaatschappijzit.Mensen gaanmetelkaaromalsofzeookprimazonder elkaarkunnen.Hetlijktsomsnetofmensen inwisselbaarzijn,alsofjezekuntweggooienals jegeenzinmeerinhenhebt.Alsofjeactiesgeen permanentegevolgenhebbenvoorhetlevenvan anderen.Maarmensenzijnonmisbaar,zekereen

enmoeder.Diekunnenniet omaarweglopen.”

Inuwbeideboekenspelen diereneenbelangrijkerol. Eersteenezel,nueen duif.Isdateenbewuste keuze?

„Bij”BroederEzel”wel, maarhierkwamdeduif echtuitdeluchtvallen. Alwerkthetprettigvoor hetverhaal.Raafiseen zachtaardigejongen,die nietzogoedmeekankomenmetdewereld.Hijdoet dingendieanderemensen etbegrijpen,maardieinzijn dheellogischzijn.

Raafkanzijnverhaalnietzomaar aaniedereenvertellen,omdatmensenhem alsnelafschrijvenofüberhauptnietluisteren. Hijheeftiemandnodigdieeraltijdvoorhemis, iemanddiegeenverantwoordingofuitlegeist. Zijnduifiseengeduldigeluisteraar,diebovendiendegedachtegangvanRaafnietonderbreekt metadviezen,vragenofkritischeopmerkingen.

Dierustisfijnineenboek.Bovendienwerkthet voormijalsschrijverprettigdatRaafhethele verhaalongestoordaaneendierkanvertellen.”

InhetboekdenktRaafveelnaoverGod.Wie isGodvoorhem?

„HijkentGodvooralviazijnmoeder:zijgaat naardekerk.Raafgaatnietmethaarmee,hij krijgthetgeloofvooralzijdelingsmee:dewierook,hetknielen,deicoonvandeengelRafaël. Zijnvaderwasnietgelovig.Raafpluktwillekeur-

Het onverschillig omgaan met relaties zit diep in onze maatschappij

Liesbeth Goedbloed, schrijfster

eeldRD,

igaansprekendedetailsuitdewerkelijkheiden daarmaakthijzijneigenverhaaloverGodvan.

Hijheeftdusgeentheologischonderlegd geloofofzelfsmaareensamenhangendverhaal, zijnassociatiesoverGodzijninstinctief.”

Besteenverschilinuitgangspuntmetuw eersteboek,waardehoofdpersoonvooral opstandigis.

„Datklopt.Mijneersteboekgingvooralover schuldenboetedoening,endegrauwsluierdie geloofoverhetlevenkanleggenalsjewordtopgevoedmeteenaltegrotenadrukopschuld.Dit verhaalisanders.Raafzoektopeenkinderlijke, maarookmooiemaniernaarzingeving.Hijvoelt heelsterk:ditishetwel,ditishetniet.”

Erzittenscènesinhetboekdiereformatorischelezersalsschokkendofoneerbiedig zullenervaren,bijvoorbeeldindemanier waaropRaafGodomschrijft.Kuntudaarin meekomen?

„Jaennee.Ikdenkdathijeigenlijkeenheelzuivergodsbeeldheeft,nietgehinderddoorallerlei menselijkeverwachtingenenbespiegelingen. Maardebeeldendiehijkiestzijnnatuurlijkheel andersdanmensengewendzijn.Ikhebvroeger indegereformeerdegemeentevanBodegraven gezeten,daarhaddenweeeninstellingvoor verstandelijkbeperktemensen.Ikkanmegoed voorstellendatveelvandiemenseneenander godsbeeldhebbendandetheologiediewijzijn gewend.IkgeloofzelfnietdatGodalleenmaar viaeenkloppendetheologietotdemensenzal komen.IndeBijbelstaatjuistdatHijaandekinderenopenbaartwatHijvoorwijzeenverstandigemensenverborgenhoudt.

Tijdenshetschrijvenprobeerdeikmeinte voelenhoeeenjongemandiegezegendismet eeneenvoudigezielnaarGodkijkt,endatkomt terugindevergelijkingendieikgebruik.Ikdenk datveelmensenzichereerstnietveelbijvoor kunnenstellen,maardatalszeverderkijkendan zo’nbeeld,zesnappenwatikermeeprobeerte zeggen.”

Watbetekenthetgeloofvooru?WieisGod vooru?

Hetblijftevenstil.Dan:„O,datiseenlastigevraag.Voormijishetlangeenzoektocht geweest.IkbenopgegroeidbinnendeGereformeerdeGemeentenenalskindwasikheelserieusmetdeBijbelbezig.Ikkanmebijvoorbeeld herinnerendatikhelestukkenvandePsalmen uitmijnhoofdleerde.Maartegelijkleekhet

waregeloofheelverweg,ikzaghetalsietswatik nooitzoukunnenbereiken,omdatditooksteeds werdbenadruktindepreek.Toenikbelijdenis deed,zeidedomineeinzijntoespraak:nuhebbenjullieookvooreenbepaaldkerkverbandgekozen.Ikweetnogdatikdaargeschoktoverwas, omdatikvooralbezigwasmetdevraag:geloofik ofniet?Naïefmisschien,maarzoginghetwel.

Inmiddelshebikafstandgenomenvanhet reformatorischedenkenuitmijnjeugd.Inde kerkginghetvaakoverschuld:jebentzondig, maarhetisookzondigomtedenkendatjedaar ietsaankuntdoen.Erisgenade,maarslechts vooreenbeperktaantalmensen.Ikhebhet daarheelmoeilijkmeegehad,heberhelemaal invastgezeten.IkdenknietdatditeenBijbelse boodschapis.

Zonder ons geen nieuwe dag, Liesbeth Goedbloed; uitg. Mozaïek; 224 blz.; € 22,99

Ikhebjarenlanggezworven,benzelfseentijd helemaalnietnaardekerkgeweest.Nubenik lidvandeOud-KatholiekeKerk.Daarvoelikme thuis;hetiseenbescheidenkerkverbandenik vindhetprettigdatdeliturgieelkekeerhetzelfde is.

Voormijisgelovensomsheelmoeilijk,dat zegikeerlijk.Almerkikooksterkdevredeen omhullingdiehetkangeven.DeEngelsemystica JulianvanNorwichomschrijftdatmooiineen

boekdatikaanhetlezenben.„Wijzijngeborgen indeVader,wijzijngeborgenindeZoon,wij zijngeborgenindeHeiligeGeest.DeVaderis geborgeninons,deZoonisgeborgeninons,de HeiligeGeestisgeborgeninons.”

HetvertrouwenopGodisvoormijdekern vanhetgeloof.Ikkanzelfgeenwijsuitdechaos vanhetlevenenikbenalhelemaalnietinstaat omerordeintescheppen,maarikvertrouwme toeaanGod.”

Voor mij is geloven soms heel moeilijk, dat zeg ik eerlijk

#werkmetovertuiging

Redacteur economie

Vind jij economische ontwikkelingen boeiend en lijkt het je leuk om anderen daarin mee te nemen? Op de redactie economie schrijf je bijvoorbeeld over piekbelasters, vergroening, besparingstips of werkend Nederland. Je krijgt de ruimte om je eigen expertise te ontwikkelen. Iets voor jou? Reageer snel!

‘Niets is zo veelzijdig als het werk van een redacteur. Je spreekt interessante mensen en je leert dagelijks bij. De christelijke basis geeft een extra dimensie aan het werken bij EMG’

- Maarten, redacteur

Ben je enthousiast geworden en wil je graag meer weten over de functie? Of gelijk een afspraak maken voor een koffiegesprek?

Bel of app Gerco via 06-22403127

Als Erdee Media Groep hebben we de belangrijke missie christenen te informeren, te verbinden en toe te rusten. Dit doen we onder andere via het Reformatorisch Dagblad, Terdege, De Banier, Kerktijden en Digibron in Apeldoorn Draag jij bij aan dit mooie doel? Kijk op werkenbijemg.nl voor meer informatie en alle vacatures

Gegrependoor deschoonheid vanartnouveau

Rudy Ligtenberg

KeramistWimdenHertog(Reeuwijk,1960)uitBennekom heeftveelvandewereldgezien.MetzijnvrouwAlieketrok hijdoorZuid-Amerika,China,Oost-EuropaenIranomer decultuurtelerenkennen.„AlsweinEuropaeengebouw mooivondenbleekhetachterafbijnaaltijdomjugendstil tegaan,eenkunststijldierond1900populairwas.”

Tegeltableau Deventer beeld Wim den Hertog

Jugendstil,ookwelartnouveaugenoemd, heefteenuniekeplekindekunstgeschiedenis,zegtDenHertoginzijnwoonkamer, diesmaakvolisingerichtmetkunstzinnig keramiekvaneigenhand „Hetwaseenstijldie inEuropaopallerleiterreinendoorwerkte:in dearchitectuur,deschilderkunst,maarookbij devervaardigingvangebruiksvoorwerpenen sieraden Erzijnvoorbeeldenvanhuizendie compleetindezestijlzijnontworpen,vande decoratiesopdebuitengevelstotdemeubelsen delampenkappenbinnen Architectengingen zichalskunstenaarsbeschouwen,somssigneerdenzezelfsdegebouwendiezehaddengemaakt. Kenmerkendzijnverderhetgebruikvanglas-in-

lood,siersmeedwerk,geglazuurdebouwstenenen tegeltableausopgevels.”

OokineigenlandwerdDenHertoggegrepen doordeschoonheidvanartnouveau Metzijn fotocameralegdehijineengrootaantalplaatsen voorbeeldenvandebloemrijkekunststijlvast Eenroyaleselectiekreegeenplekinhetfotoboek ”Bezieldeschoonheid”,dathijmetkunstkenner JalfFlachsamenstelde

„Fotografereniseenpassievanme ” ,vertelt DenHertog.„Eenjaarofviergeledenbedachtik dathetmooizouzijneenboekoverartnouveau inNederlandtemaken Navraagleerdemedatzoietsnognietbestond.JalfFlachwasbereidaanhet projectmeetewerkenenachtergrondinformatie bijdefoto’steschrijven.”Bezieldeschoonheid”is eenbloemlezingvandeart-nouveauarchitectuur inalledelenvanNederland Omtevoorkomen datbekendeart-nouveauplekkenteveelaandacht zoudenkrijgenhebikperplaatseenfotoquotum vastgesteld Hetisnietmoeilijkomeenheelboek overbijvoorbeeldDenHaagtemaken.Maareris opditterreinveelmeerinonslandtezien,ook

Tegeltableau in station Haarlem. beeld Wim den Hertog. Tegeltableau, Amsterdam. beeld Wim den Hertog

Tegeltableau van ”Zuivelinrichting de Landbouw” in Delft. beeld Wim den Hertog

buitendeRandstad Ikhebervoorgekozenom vooralintezoomenopdetails Vaakzijndatecht kunstwerken”

Ufotografeertenbentkeramist.Zitkunstbiju indegenen?

„Ikheberinderdaadaltijdwelbelangstellingvoor

gehad Opdemiddelbareschoolfotografeerdeik algraagmetdeRussischecameradieikhadgekregen;vooralhetlandschapboeideme Toenik 21jaarwashadikmijneerstefoto-expositieingalerieTerrainGouda;hetthemawas”Vergankelijkheid”Nahetbehalenvanmijnhavo-diplomaheb ikechterdehbo-studiebosbouwinVelpgedaan

Wim den Hertog: „Als je een fascinatie voor art nouveau hebt, ga je er vanzelf op letten.” beeld RD, Anton Dommerholt

Tekst in de remonstrantse kerk in Dordrecht. beeld Wim den Hertog Villa in Amsterdam. beeld Wim den Hertog

Ikwildemegraaginzettenvoorontwikkelingssamenwerkinginderdewereldlanden.Zodoende benikmeerdanvijftienjaarlangbetrokken geweestbijherbebossingsprogramma’sinMali, NepalenEcuador.Maarhetbloedkruiptwaarhet nietkangaan Ikprobeerdenaastmijnbosbouwwerkzaamhedencontactenteleggenmetlokale kunstenaarsenmetheneenrelatieoptebouwen. Ikwildegraagkennisuitwisselenopbasisvan gelijkwaardigheid Malinesekunstenaarsleerden mijbijvoorbeeldBogolondoekenmaken,doeken waaropkleurigepatronenzijnaangebrachtmet behulpvanhetaftrekselvanbladeren,wortels enmodder Ikheberheelwatgemaakt In1989 verzorgdeikinhetAfrikamuseuminBergenDal meteenMalinesekunstenaareenexpositie.”

Hoewordteenbosbouwkundigekeramist?

„InEcuadorleerdeikeeninheemsekeramist kennendieBotero-achtigefigurenmaaktemet rondevormen Ikwasdirectgefascineerd:jekunt uiteenvoudigeterracottakleiietsheelmoois tevoorschijnhalen Endatkanvanalleszijn: gebruiksvoorwerpen,kunstoftoegepastekunst Ikbendaartoenmeeaandeslaggegaan.Detwee lampenbovendeeettafelhebikbijvoorbeeldzelf gemaakt DeZuid-Amerikaanseinvloedisduidelijkzichtbaar.Toenikin2002definitiefterugkeerdenaarNederlandbeslootikmijnharttevolgen enverdertegaanmetkeramiek Opafstandeen bijdrageblijvenleverenaandebosbouwprogramma ’ sinontwikkelingslandenwasvoormij geenoptie;ikbeslootdeNederlandseKeramiek

OpleidinginGoudatevolgen Sinds2006benik docentkeramiekbijhetCentrumvoorKunst-en CultuureducatieCulturainEde.Hierverzorgik11 keramiekcursussenperweekvoorzo ’ n110cursisten Daarnaastvoerikregelmatigkeramiekprojectenuitopbasisscholenengeefikworkshops aangroepengeïnteresseerden Indeuitgebouwde garageachteronshuishebikmijneigenatelier”

Hoeisuwbelangstellingvoorartnouveau ontstaan?

„Aanvankelijkwasikernietergbekendmee.Mijn vrouwenikhoudenbeidenergvanreizen We hebbeneenomgebouwdeVolkswagenbuswaarmeeweinonzevrijetijddoorEuropatrekken. InSpanjeleerdeikgebouwenvandearchitect Gaudikennen Hijwisseldehetgebruikvanrode bakstenenafmetkleurrijkeornamenten Ikvond datprachtigomtezien

OokinhetschitterendePraaghebbenwe veelrondgedwaald.Alsweietsmooisvonden danbleekhetachterafbijnaaltijdtegaanom

jugendstil.Alsjeeenmaaleenfascinatievoor diestijlhebt,dangajeervanzelfoplettenalsje ergensbent.”

Waarzijnvoorbeeldenvanartnouveaute vinden?

„Destijlbloeiderond1900 Jevindtvoorbeelden ervandusnietindehistorischestadscentra,maar indewijkendiebuitendevoormaligevestingwerkenzijnaangelegd Hierzijnvaakookdestations tevinden,omdathetspoorwegennetzichindie tijdooksneluitbreidde.HetstationvanHaarlem iszelfsinjugendstilgebouwd Alsjeweetwaar jemoetzoeken,kunjevaakverrassendeontdekkingendoen.Metonsboekwillenwemensen daarvanbewustmaken Allevoorbeeldendie wenoemenzijnindeopenbareruimtetezien Somswashetweleenslastigomdedetailsgoed tefotograferen VooreenpandbijhetVondelpark benikwelvijfkeernaarAmsterdamgeweestom hettegeltableaubinnendehekkentekunnen vastleggen Pasdelaatstekeertrofikdeeigenaar,

Pand aan de Deventerweg in Zutphen. beeld Wim den Hertog

Nieuwekunst

Artnouveauheeftzijnwortelsindeindustrialisatievan de19eeeuw Aandelopende bandleverdenstampende stoommachinesproducten afdieweliswaarfunctioneel waren,maarverderweinig stijlvolwaren.InEngeland

leiddedattothernieuwde belangstellingvoormooi ambachtelijkwerk,voor productenmeteeneigen karakter,bereikbaarvoor eenbreedpubliek

Schoonheidmoesttegenwichtbiedenaandegrauwe

zegeningenvandeindustrielerevolutie.Artnouveau (nieuwekunstinhetNederlands)greepterugopnatuurlijkevormen;vooralbloemenvogelmotievenwerden populairalsversiering,vaak ingestileerdevorm.Sym-

metriewasuitdenbozeen modernetechnieken(zoals detoepassingvangroteglasoppervlakkeningebouwen) werdenvrolijkomarmd.De stijlstraaldeoptimismeuit eneenrotsvastgeloofineen beteretoekomst.

diehetgrootstedeelvanhetjaarinMilaanwoont Hetbleektegaanomeendertigerdiezijngeldin definanciëlewereldverdiendeenhetleukvond omalshobbyhistorischepandenopteknappen Datzijnboeiendeontmoetingen”

WatkenmerktdeNederlandseartnouveau?

„Vergelekenmetanderelandenisdestijlinons landtamelijksobereningetogen.Dathangt wellichtsamenmetonzevolksaard Inzuidelijke landenalsSpanjeenItaliëisartnouveauveel uitbundiger;alleswerduitdekastgehaaldomer eenfeestvantemaken InNederlandenBelgiëzie jeookvakertegeltableausopgevels Meestalverwijzendienaardeondernemingdieinhetpand wasgevestigd,bijvoorbeeldeenfietsenmakerof eenapotheek”

Hoekomthetdatartnouveaumomenteelzoin tebelangstellingstaat?

„Welevenineenjachtigetijdvanmassaproducten,snelbouwendigitalisering Veelmensen

verlangenweernaarhetambachtelijke,naariets watmetaandachtisgemaakt Daaromiserook veelbelangstellingvoorhetvervaardigenvan keramiek Evenwegvanachterhetbeeldscherm enlekkerietsmetdehandenmakengeefttegenwichtaandevluchtigheidenoppervlakkigheid vandemodernetijd Wellichtspeeltooknostalgie eenrol Maarindearchitectuurzieikartnouveau nietterugkeren;daarvoorisdezestijlveeltekostbaar Eenenkelekeerziejenogweleeneigentijds huisinart-nouveaustijl,maardatisechteen zeldzaamheid.”

Komtereenvervolgop”Bezieldeschoonheid”?

„Aanvankelijkewildeikeenboekmakenoverart nouveauindeBenelux,maarikbleekvoldoende fotomateriaaltehebbenvooralleenNederland Stiekembenikaleenbeetjebezigmeteenuitgave overBelgië,maarookmetDuitslandenTsjechië benikalver Europaheeftveeltebiedenalshet gaatoverjugendstilenartnouveau”

Bezielde schoonheid, Art

Nouveau bouwdecoraties in Nederland, Jalf Flach (auteur), Wim den Hertog (fotografie); uitg. in eigen beheer; € 39,50 (incl. verzendkosten). Te bestellen via tierra-art.nl.

„Vergeleken met andere landen is de stijl in ons land tamelijk sober en ingetogen”

Wim den Hertog, keramist

Middelburgse fabriek beeld Wim den Hertog

Terug naar de middeleeuwen

Anne-Minke Hakvoort

EeuwengeledenschiepGoddeboomdeslevens indehofvanEden.ToenAdamenEvauithetparadijsverdrevenwaren,bleefdeboomstaanen lietzijnzadenvallenindeaarde.Waardezaden terechtkwamen,gavenzelevenenherstel.Totin delatemiddeleeuwenwerdgeloofgehechtaan ditverhaalenwerdjachtgemaaktopdelaatste overblijfselsvanditleven

De Amerikaanse schrijfster Jody Hedlund plaatst haar nieuwe roman midden in deze mythe. Hoofdpersoon is Marian, die in Canterbury op zoek is naar het allernieuwste medicijn tegen een erfelijke ziekte. Op een wonderlijke manier maakt ze een tijdreis. Ze komt in het jaar 1381 terecht en ontmoet een stoere ridder.

Kom terug, Jody Hedlund; uitg. KokBoekencentrum; 351 blz.;

€ 22,99

Ze trouwt met hem, maar moet terug naar het heden. Gaat het leven bevattende water haar redden? En in welke tijd blijft ze dan leven?

Dit eerste deel in de serie ”De bron van de tijd” is een verhaal vol fantasie. Een reis terug in de tijd is een originele manier om geschiedenis tot leven te roepen, maar een huwelijk en heel veel zoete romantiek in die voorbije tijd zijn te veel van het goede.

In haar nawoord beschrijft Hedlund dat de roman gebaseerd is op verhalen over heilig wijwater en wonderen die daarover opgetekend zijn. De historische gebeurtenissen die ze beschrijft hebben echt plaatsgehad, zoals de opstand van de boeren tegen de adel. Het is aan de lezer om de tijdreisgedeelten op waarde te schatten.

Het leed van de

Aboriginals

Anne-Minke Hakvoort

Hoeverreiktliefdealshetgaatom hetreddenvanjekind?Waartoeben jealsmoederofomainstaatinstaat, wanneerjekindofkleinkindbijje wordtweggeruktengedeporteerd?

DeAustralischeauteurTonyBirchlaat inzijnroman”Hetwittemeisje”de gruwelijkewerkelijkheidzienvanhet levenvandeAboriginalsinAustralië. Totopdedagvanvandaagheeftdeze inheemsebevolkingsgroepzwaarte lijdenonderdiscriminatieenterreur Birchplaatstzijnverhaalzo’n

vijftigjaargeleden,toenduizenden Aboriginalkinderenbijhunouders werdenweggehaald.Hetzwaardvan welzijnszorghingvoortdurendboven degemeenschap.Wiezaldevolgende zijndiewordtopgehaald?

DeinheemseOdettezorgtmet veelliefdevoorhaarkleindochter Sissy,eenmeisjemeteenlichtehuid. Alsereennieuwepolitieagentinhet dorpkomtenaltestriktdewelzijnszorgregelswilnaleven,blijftervoor Odettegeenanderemogelijkheidover dantevluchten.DeliefdevanOdette voorSissykleurtdeheleroman.Als

Het witte meisje, Tony Birch; uitg. Mozaïek; 287 blz.; € 21,99

eenleeuwinvechtzevoorgelijkheid envoorontheffingvandeinboorlingenwetvoorSissy.Derealiteitvan vandaagisnogevenschrijnend.

Birch,zelfookeenAboriginalmet eenwittehuid,weetalsgeenander hetdagelijkslevenvandeinheemse bevolkinginwoordentevangen. ”Hetwittemeisje”heeftdanookde Premier’sLiteracyAwardgekregen.De vertalingvanRoelekeMeijerverdient allelof.Dewoordkeus,settingen dialogenprikkelendeverbeeldingen brengendehedendaagsegeschiedenis totleven.

ROMAN

RedacteurChrisKlaassebespreekteen taalkwestie.Reageren?chris@rd.nl

Fawaka

DouweEgbertspresenteerdein2004 eenreclamespotjedatzopopulair werddathetruimtienjaargeleden zelfsdebeamervanmijndocent Nederlandshaalde.Inhetfragmentistezienhoe eenoudevrouwbijeenandereoudevrouwop dekoffiegaat.OmdatzeDouweEgbertsdrinken, pratenzeietseigentijdser–enonbeschofter–dan degemiddelde80-plusserdoet.

Nadatdekoffieisingeschonken,ventileertde visitehaarfrustratieovereenbepaaldvoorval. „Duscheck,ikzitinmijnwagi”,begintze Een paarzinnenlater:„Komtdieskowtumetzijn neppepatas.”Endieskowtuzegthaar„datik hemdukumoetpasen ”

Destraattaaldiededamesbezigen,bevateen aantalwoordenuithetSranantongo,hetSurinaams:wagi,skowtu,patas,duku.Blijkbaarwerdendiein2004ookaldoorjongerengebruikt Ze betekenen:auto,politieagent,gymschoen,geld.

DewoordenstaanookineennieuwonlinewoordenboekdateengroepLeidsetaalwetenschappersonlangsontwikkelde.HetheetKenki. Toenikerwatdoorheenbladerde,stuitteikop verschillendewoordenenzinnetjesdiemebekendindeorenklonken Fawaka,bijvoorbeeld. Datisondereenbepaaldtypejongerendestandaardbegroeting.Wakabetekent:lopen–jeziet erhetEngelse”walk”interug Enfabetekent: hoe.Wiefawakazegt,vraagtduseigenlijk:Hoe

loopthet?Ofwel:Hoegaathet?Allesgoed?

Anderewoordendieikweleensinhetwild hadwaargenomen:tamara(morgen),ai(ja), oso(huis),buku(boek).Opkenki.nlontdekteik dateenbuku-osoeenbibliotheekis.Zomakriki (makkelijk)kaneenvreemdetaalsomszijn.

InSurinameisNederlandsdeofficiëletaal, maaraandemeestekeukentafelsspreektmen Sranantongo Detaalontstondinde17eeeuw alsgevolgvanslavenhandel.Demeestetotslaaf gemaakteAfrikanersverstondenelkaarniet,

omdatzeuitverschillendelandenkwamen,en zeverstondendeEngelseenNederlandsekolonistenookniet Daaromontstondeennieuwe taal,metAfrikaanseenEuropeseelementen:het Sranantongo.

IndevorigeeeuwwarenveelSurinamers bangdathunlinguafrancadoorhetNederlands zouwordenverdrongen,maardelaatstedecenniaisdievreesgeweken.Sranantongoisnuhip. ZelfsinNederland.Onderjongerendan.Ouderen diezicheraanwagen,wordendoorgaanssneu gevonden Tenzijzesamenkofi(koffie)drinken

„Komt die skowtu met zijn neppe patas”

Isolatie van dak, vloer en spouw mét subsidie

Minder stookkosten en een lekkerder leefklimaat? Isoleer je huis dan op drie plekken: bij dak, muur en vloer, vertelt Elmer van Gurp. Hij is de eigenaar van ISOenergy, dat onlangs een nieuwe vestiging in Heinenoord opende

Huiseigenarenhikkensoms ergtegenisolerendemaatregelenaan.Vaakomdat zetegendekostenopzien. Vanwegedegigantischegasprijzen vandelaatstetijdendeaantrekkelijke overheidssubisidies–tot30procent–isdeisolatievandak,vloerenspouw tegenwoordigechteraantrekkelijker danooit.VolgensElmervanGurpheb jedeinvesteringbinnenenkelejaren terugverdiend.„Bovendiengeniet jealdietijdvaneenveellekkerder leefklimaat,stijgtjehuisinwaarde énverkoopjehetveelmakkelijker doordatkopersmeerenmeerophet energielabelvaneenwoningletten.”

Dakisolatie

Om te laten zien wat ISOenergy voor een huiseigenaar kan betekenen, begintElmerbovenaan,bijhetdak „We richtenonsopdebinnenzijdevanhet dak en werken daar met Supafil Timber Frame van Knauf. We bevestigen eensoortstevig,plasticfolietegende nok en spuiten dat vol met inblaaswol,datzelfsdekleinstehoekjesende vreemdstevormenbedekt Zovoorkom jewarmteverlies.”

Hóédebewonerdeafwerkingprecies wilhebben,datisaanhem,verteltElmer „Inhetadviesgeprekdatwevoeren,vragenwewatdewensenzijn.We kunnen iemand volledig ontzorgen door én eventuele sloopwerkzaamhedenuittevoerenéndeisolatieaante brengenénallesaftetimmerenénte verven,maaralsiemandzelfwilslopen en/ofvervenisdatnatuurlijkookprima Wat iemand ook kiest: onze dakisolatieoplossinglevertzo ’ n30procent energiebesparingop.”

Spouwmuurisolatie

Ookinhetgevalvanspouwmuurisolatievindtereersteenadviesgesprekbij deklantthuisplaats.Deadviseurvan ISOenergykijktdanmeteenofdemurengeschiktzijn Elmer:„Ermoetbijvoorbeeld wel een ruimte van 3 tot 4 centimeter aanwezig zijn En als er al isolatie is aangebracht, is het meestal nietrendabelomer‘danmaarwatbij tespuiten’ Totslotcheckenwedestaat van voegwerk en tegels, want als er grotegatenenscheurenaanwezigzijn, moetendieeerstverholpenworden.”

ISOenergy werkt met twee spouwmuurisolatieproducten: EPS-parels vanAddGreenendealeerdergenoemde wol van Knauf. Beide producten zijnademend,hebbeneenuitstekende vochtbalanseneenhogeisolatiewaarde.Welkproductinwelkesituatiehet best past, bespreekt de adviseur met de klant „Het hangt af van zaken als grondwaterstand,buitenschilenwindrichting”,aldusElmer Beide producten worden ingespoten via boorgaten. „Het boorpatroon ziet er uit als de vijf van een dobbelsteen Elke vierkante meter bevat zo ’ n twee gaten Alsweklaarzijn,smerenweze weerdicht.Uiteraardindekleurvande bestaandevoegen;jezíétaannietsdat wegeweestzijn,maarjevóélthetwel:

ISOenergy zoekt personeel

Verduurzamen is hot in deze tijd van klimaat- en energiecrises. ISOenergy groeit dan ook stevig door Onlangs opende de zaak zelfs een nieuwe vestiging in Heinenoord. „Zo kunnen we nog meer klanten laten delen in de fantastische ISOenergy-ervaring en een nog grotere bijdrage aan het verduurzamen van Nederland leveren”, aldus Elmer.

de binnenwand voelt veel warmer en destookkostenverminderendoordeze maatregelmetzo’n20tot30procent.”

Vloerisolatie

Ook voor het isoleren van de vloer heeftISOenergytweeoplossingen:een matrasfolietegendeonderkantvande vloerdatwordtgevuldmetEPS-parels vanNeopixelseneenlaagparelsophet zand van de kruipruimte Elmer: „De eersteoplossingheeftonzevoorkeur, omdatjealtijdmeerwintdoorisolatie directtegenwand,dakofmuur Maar alseenkruipruimteniethogerdan50 cm is, kunnen we die oplossing niet toepassenenmoetenweuitwijkennaar parelsophetzand.Metbeideoplossingenbespaarje10tot15procent.

Dat is misschien niet zoveel als bij dak-enspouwmuurisolatie,maarhet wooncomfortverbetertmisschienwel hetmeest,zekeralsjevloerisolatiemet vloerverwarming combineert. Je hebt naonsbezoekgeenlastmeervankoudevoetendoorkiltedievandebodem optrekt.”

ISOenergy

Ambachtsweg 5, s-Heer Arendskerke 0113-724999

info@isoenergy.nl www.isoenergy.nl

De groei betekent wel dat ISOenergy extra mensen kan gebruiken: isolatiemonteurs en een accountmanager. Strenge functie-eisen zijn er niet. „Als sollicitanten maar twee rechterhanden hebben en communicatief vaardig zijn”, zegt Elmer „We leiden ze intern verder op. Ook met het halen van een BE-bewijs willen we helpen.”

Nieuwe medewerkers komen in een jong, dynamisch team terecht. Elmer: „De jongste medewerkers zijn een jaar of 18, de oudste is 52. Er is iemand die 25 jaar kok was, maar er werken ook schoolverlaters.”

De eigenaar stelt dat zijn personeel op nummer 1 staat. „Elk personeelslid moet voelen: dit bedrijf is ook een beetje van mij. Daar doen we veel voor: we houden teamsessies om de neuzen dezelfde kant uit te krijgen en hebben leuke uitjes en veel scholings- en ontwikkelmogelijkheden.”

Zie isoenergy.nl/over-ons/ werken-bij voor het meest actuele vacatureoverzicht bij ISOenergy

PREEK

Meeschrijvers gezocht

Vrijdag

Schrijftuopzondagaltijdmeemetdepreek?Waaromdoetu datgraag?Ofishetjuistietswatuvandepreekafleidt?

VooreenartikelindeVrijdagbijlageisderedactieopzoek naarmensendieietswillenvertellenoverhunervaringenmet meeschrijven.Deanekdoteswordenverwerktinhetartikel.

Bentueenmeeschrijver?Stuurdaneenmailtjenaar vrijdag@rd.nlofofschrijfnaarReformatorischDagbladt.av Vrijdag,Postbus670,7300ARApeldoorn.

Sorry meneer/ mevrouw

Redactie RDMagazine

Wieterugkijktopzijnmiddelbareschooltijd, stijgthetschaamroodwellichtnaardekaken.Hoejejealspubersomskonmisdragen: onbegrijpelijk!Misschienhebtuweleens ophetpuntgestaansorrytezeggentegen eendocent.Durfdeudattotnogtoeniette doen?Grijpdannuuwkans.

Deredactieisopzoeknaarmensendiein hetRDMagazinevan7januari,datinhettekenvanschoolenberoepstaat,publiekelijk excuseswillenmakenrichtingeendocent. Jongerendienunogopschoolzitten,maar ookhunopa ’ senoma ’ smogenmeedoen. Vertelonspere-mailofbriefwaaromenaan wieuvindtdaterexcusesgemaaktmoeten worden.

Stuuruwverhaaluiterlijk12november naarrdmagazine@rd.nlenvermeldinde onderwerpregel:”excuusverhaal”.Ofschrijf naarRDMagazine,Postbus670,7300AR Apeldoorn.Vermeldookuwnaam,leeftijd, woonplaatsentelefoonnummer.Alsweuw verhaalwillengebruiken,nemenweeerst contactmetuop.

Redactie RDMagazine

MeneerJansenvanwiskunde,datwasecht eengoede!NetalsmevrouwDeGeldervan Nederlands.

Welkedocentmaakteopueenonvergetelijkeindruk?Welkedocentverdient volgensjoueeneervollevermelding?

InRDMagazinevan7januari,over schoolenberoep,willenweeenaantaldocenten–pasbeginnendofgepensioneerd–inhetzonnetjezetten.Welkeleraarkomt daarvolgensuvoorinaanmerking?Laat hetonsweten.Schrijfinmaximaal100 woordenomwelkedocenthetgaat,opwelkeschoolhijwerkt(e),enwaaromhijofzij eeneervollevermeldingverdient.Vermeld ookuweigennaam,leeftijdenwoonplaats.

Stuuruwaanmeldinguiterlijk12 novembernaarrdmagazine@rd.nlenvermeldindeonderwerpregel:”topdocent” OfschrijfnaarRDMagazine,Postbus670, 7300ARApeldoorn.

Redactie

WetenschapsjournalistWimvanHengelvolgtnieuwsovermedisch-wetenschappelijk onderzoek,voedingeneengezondeleefstijl.

Foetus reageert op smaak

Eenlachendgezichtjekortnadatmama worteltjesheeftgegeteneneenpruilmondjenadatzekoolheeftgeconsumeerd.EngelseonderzoekersverbondenaanDurham Universityhebbenmetvierdimensionale echo’sbeeldenvanfoetussenvastgelegd eenhalfuurtjenadathonderdzwangerenrespectievelijkwortel-ofkoolpoeder innamen.Zo’ntwintigminutennainname

vandeextractenreageerdendeongeboren baby’sopdesmaakveranderingen,blijktuit deopnamesgemaaktinde32een36ezwangerschapsweek.„Hetwasechtverbazingwekkendomdereactiesvandeongeboren kinderentezien”,aldusonderzoeksleider BeyzaUstun.Zedenktdatherhaaldeblootstellingaangroenteskanleidentotgezonde eetgewoontennadegeboorte.

Darmflora

Eenongezondedarmflorazorgt voorveranderingeninborstweefselwaardoorborstkanker makkelijkeruitzaait.Datmeldden onderzoekersvandeUniversiteit vanVirginiaopbasisvanstudies metmuizen.Dedarmbacteriecultuurkanuitbalansrakendoor bijvoorbeeldongezondevoeding, overgewichtenlangdurigantibioticagebruik.

Deonderzoekersbekeken tevensweefselmonstersvanvrouwenmethormoongevoeligeborstkanker.Dezepatiëntenhadden eenverhoogdaantalmestcellen, eensoortimmuuncel.Hetaantal mestcellenblijktsamentehangen methetrisicoopterugkeervande tumor.Debevindingenbiedenartsenmogelijkhandvattenomviade zogenaamdedarm-mestcelroutete voorkomendatborstkankerterugkeertenzichverspreidt,aldusde onderzoekers.

Vaak geen vitamines na maagverkleining

Zo’n10.000Nederlanders perjaarondergaaneen maagverkleinendeoperatie vanwegeernstigovergewicht.Omeentekortaan vitaminenenmineralen tegentegaan,krijgenzij hetadviesdagelijkseen multivitaminesupplement teslikken.Ruimeenopde vijfdoetditechternooitof nietvaakgenoeg.Daarmeelopenzijrisicoopeen vitamine-enmineralentekortmetdebijbehorende gezondheidsrisico’s,stelt dr.MariekeSmelt,die promotieonderzoekdeed bij4600patiënten.Smelt werktejarenalsdiëtisteen isnudoktersassistentin hetCatharinaZiekenhuisin Eindhoven.

Veelgenoemderedenen omgeensupplementen teslikkenzijnmaag-en darmklachten,eenvieze smaak,gebrekaaninfodoor zorgverlenersendekosten.

Smeltontwikkelde daaromvoorzorgverleners degespreksmodule”Samen beslissen”.Mensenmet maag-darmklachtenmoetenvolgenshaarworden doorverwezennaareen buikpijnpolivooronderzoekenmogelijkealternatieven.HetisvolgensSmelt ooknodigdatmultivitamineswordenvergoeddoor zorgverzekeraars.

“Een bijzondere ervaring als cliënten je hun vertrouwen schenken.”

Gerda Blok-Bosch, moeder van 6 kinderen, wil graag weer iets oppakken wanneer haar kinderen groter worden. Een tijd werkt ze bij ouderen in de huishouding, maar op enig moment wil ze echt iets totaal anders, vertelt deze begeleider in opleiding van wonen Vorstenhof, Kroonheim.

Gerda: “Gehandicaptenzorg leek mij mooi werk, maar ik hikte aan tegen de studie Dat is iets voor jonge meiden zoals mijn dochters, dacht ik. Maar nu ik deze maatwerkopleiding ‘begeleider gehandicaptenzorg’ volg, raad ik het iedereen aan. Anderhalf jaar leren is te overzien. Het is veel, maar niet te moeilijk. Ik ben blij dat ik deze stap heb gezet” Gerda volgt de opleiding sinds februari 2022, dat is het tweede jaar dat deze studierichting draait.

Begeleiding boeit

Waarom ze graag de gehandicaptenzorg in gaat, is en proces van bewustwording, vertelt Gerda. “Ik realiseerde me dat ik de huishouding een beetje zat werd, dat deed ik thuis ook al. Natuurlijk heb ik me georiënteerd alvorens ik solliciteerde bij Adullam Ik heb op allerlei sites gekeken maar de filmpjes op de site van Adullam spraken mij bijzonder aan Ook de meeloopdagen die ze aanbieden zijn echt handig, want hierdoor ontdekte ik dat ik liever aan de kant van de begeleiding bezig ben dan aan de kant van de

zorg. Wat ik echt mooi vind is om bewoners te helpen met dingen die ze onvoldoende - of zelfs helemaal niet - kunnen. Hen te stimuleren om zelf te proberen. Daar word ik enthousiast van. ”

“Aanvankelijk begon ik met werken op een dagbesteding, nu werk ik op een woonvorm met cliënten die veel zelf kunnen. Dat vind ik leuk en dat ligt mij denk ik ook het best.”

“Ik heb lang gedacht dat ik het niet zou kunnen, maar ik heb er geen spijt van“

Veel voor terug

“Ik vind mijn werk bijzonder waardevol. Je krijgt er veel voor terug. De cliënten zijn zo afhankelijk van je, ze schenken je hun vertrouwen. Dat is best bijzonder, als je je realiseert hoeveel verschillende gezichten ze in hun leven zien. Hun situatie is zo anders dan een gezin waarin het aantal opvoeders van kinderen zich doorgaans beperkt tot 2 à 3 vaste gezichten. Toen ik zei dat ik kwam werken, vroegen ze direct: ‘Blijf je voor vast?’ Ze zijn gefocust op vastigheid. Die stabiliteit probeer ik hen nu – voor zover binnen mijn macht – te geven. ”

“Wat helpt, is dat je als team rondom een cliënt staat Ik ben altijd samen met iemand op de groep. Na een dienst evalueren we. Dat vind ik een bijzonder prettige manier van werken. Ook is er een werkbegeleider die voor me klaar staat Ik krijg alle ondersteuning die ik nodig heb”

“Ik zou iedereen met een diploma willen aanmoedigen om in de gehandicaptenzorg te komen werken. Het is zulk mooi en dankbaar werk. Een fijne bijkomstigheid is dat het lichamelijk minder zwaar is dan de huishouding. Ook als je werkzaam bent in een seculiere

instelling, zou ik je willen laten overwegen om de stap te zetten. Ik vind het bijzonder om dingen uit het Woord door te kunnen geven. Ik kan bij Adullam mijn identiteit kwijt Ik voel me er thuis En, de oprechtheid van sommige cliënten zet mij geregeld zelf aan het denken.”

Positieve sfeer door ASBM

“Adullam heeft de zorg voor cliënten goed voor elkaar, vind ik. We zijn getraind om te werken volgens het ASBM-model. Nu ik dat model heb leren kennen zie ik hoe waardevol het is. In plaats van te kijken naar probleemgedrag, kijken we naar wat de bewoners kunnen. Dat leidt tot een veel positievere sfeer Ik zie daar ook de baten van bij cliënten.”

“Pas zaten we een kerkdienst te beluisteren en een van de bewoners kneep mij geregeld. Vroeger zou ik gezegd hebben: ‘Stop daar eens mee, je mag niet knijpen’ Nu heb ik geleerd om te zeggen: ‘Wat was jij eigenlijk aan het doen? Zullen we daar weer mee verder gaan?’ Je brengt als het ware een bewoner weer terug in waar hij mee bezig was. Dat werkt en je houdt de sfeer goed. Ik ben er erg enthousiast over ”

Tijd door de week

“Als je twijfelt, neem eens een keer contact op met iemand van de afdeling HR. Ik heb lang gedacht dat ik het niet zou kunnen, maar ik heb er geen spijt van. De opleiding kost tijd, maar echt, het is de moeite waard. Een voordeel is, dat als ik avonddiensten en weekenddiensten draai, ik doordeweeks overdag thuis ben. Dan ben ik alleen want de kinderen zijn op school Dat is een mooi moment om je opdrachten voor school te doen. Dat gaat mij beter af dan wanneer ik dit in de avonduren zou moeten doen als het thuis ook drukker is. Dan moet je veel discipline hebben.”

Inéénpan, omdathetkan

marielle@rd.nl

Schrijversvancolumnskrijgendemeeste reactiesalszeeenpittigstandpuntinnemen.Receptenmakerskrijgenvooralpost als–zeg–eeningrediëntwelindelijstmet benodigdhedenstaat,maarnietterugkomtbijde bereiding Stukkensaaiernatuurlijk,maargelijk hebbenze,dieoplettendelezers.

Anderereactieszijnerook.Degezellige,waarinje hoorthoeeengerechtzijnplekvindtindekeuken vaneenander,zijnhetleukst Deberichtjesvan allePetra’s,Henken,Karins,Kitty’s,Carla’s,Inekes, MarjannenenMariannesdielatenhorendatzede cake,desaladeofwatdanookvoorherhalingvatbaarvonden.Dievragenofzeeeningrediëntkun-

Aardappelgoulash

Ingrediënten (voor 3 tot 4 personen)

1 kg licht kruimige aardappels, 500 g uien, 1 rode en 1 groene paprika, 2 teentjes knoflook, klein blikje tomatenpuree, 1 flinke el paprikapoeder (gerookte is lekker!), 0,5 l bouillon van een blokje naar wens, 1 flinke tl karwijzaad, 1 tl komijnpoeder, 1 tl majoraan, 2 laurierblaadjes, boter of olie om in te bakken, zure room of crème fraîche voor erbij, evt.: verse peterselie.

Bereiding

1. Pel de uien en snijd ze klein. Verwarm de boter of de olie in een (gietijzeren) braadpan en fruit de uien zacht in ongeveer 10 minuten.

2. Maak de paprika’s schoon. Snijd ze in repen en halveer die. Doe de

nenvervangendoorietsanders.Dievertellendat ze,netalsik,ookeenei-ui-tomaatgerechtleerden makenvanhunvader(endathetbijhenweleen naamkreeg:”smurrie”).Ofdieeentipdoorgeven. Zokwameronlangseenmailbinnenmet„zomaar watbespaartips”vaneenlezerdiekanszagmijn driepansgerechtinéénpantebereiden.

Datbrachtons(dank,lievelezer)ophetvolgende idee:eenserie”Zuinigaanindekeuken”,waarin wedelekkerste,bijzondersteen–quageldenenergie–zuinigstelezersreceptendoorgeven Mailen kannaarrdmagazine@rd.nlmetalsonderwerp ”zuinigaan ”Ikgeefeenvoorzetmetdezegoulash Uitéénpanenzondervleesuiteraard.

paprikareepjes bij de uien en pers de teentjes knoflook uit boven de pan. Bak een paar minuten mee.

3. Voeg daarna de tomatenpuree toe. Laat een minuut meebakken en voeg dan ook paprikapoeder, karwijzaad, komijn, majoraan en laurier toe.

4. Blus af met de bouillon. Laat een kwartier sudderen.

5. Schil intussen de aardappels en snijd ze in blokjes. Voeg ze toe en laat de aardappelstukjes nog 20 tot 30 minuten meestoven. Voeg indien nodig wat zout en peper toe.

6. Serveer op een diep bord of in een kom en bestrooi met verse peterselie. Geef er een flinke dot crème fraîche bij. Lekker om zo te eten, maar serveren met rijst of gnocchi en diepvrieserwtjes of een koolsalade

kan ook goed

Tip 1: Doordat er geen stoofvlees in dit gerecht zit, volstaat een korte suddertijd. Maar de pan kán gerust langer op het vuur, als dat zo uitkomt. De smaak wordt er intenser door. De hooikist (of een warm plekje onder het dekbed) is ook een goede optie.

Tip 2: Niet alle kruiden in huis? Komijn en/of majoraan kunnen eventueel ook achterwege blijven.

Naar buiten in de herfst

egentik egen e

Deregentikttegenderamen.Depaddenstoelen komentevoorschijn.Endebladerenaandebomen krijgeneenanderekleur Eennieuwseizoen:deherfst.

Mensenblijvenlieverbinnen.Maarbuitenisook genoegtebeleven.

Watisdeallerkleinstevogeldiein Nederlandvoorkomt?Alsjedat wiltweten,moetjehetBosdierenpadinUgchelenlopen Voorveel mensenhoorteenboswandelingbijdeherfst.Ze genietenvangekleurdebomen,vallendeblaadjes enkastanjesopdegrond.Maaralsjetijdenseen herfstigeboswandelingooknogietsleert,hebje tweevliegeninéénklap.

HetBosdierenpadis1kilometerlang Deroute isspeciaalvoorkinderenvanvijftottienjaar. Jelooptdoorhetbosenafentoelangsdehei. Tijdenshetwandelenkomjemeertewetenover dertienverschillendebosdieren.Wistjebijvoorbeelddateenkonijnsomsindeluchtspringtvan blijdschap?Dedertiendierenraadselsstaanopde

voorkantvanderoutepaaltjes.Opdeachterkant hetantwoord.

Trekgoedeschoenenaanvoordewandeling. Somsstijgtdewegeenbeetje Maarhalverwege deroutegaathetpadineensnaarbeneden Als hetregent,wordtdeweggladvandemodderen deblaadjesopdegrond.Neteenglijbaan.Enbijna aanheteindevanhetBosdierenpadligtereen boomoverdeweg.Klimmengeblazen.

Wiljeevenuitrusten?Jekuntpicknickenopeen vandebankjeslangshetpad.Ofneemplaatsin eenechteboshut.Maardaarpassenalleenkinderenin.Verbodentoegangvoorpapa ’ senmama ’ s.

Paraplu voor schoenen

Alsjenaarbuitengaatindeherfst,moet jegoedvoorbereidzijnopeenregenbui. Neemduseenparaplumee Gelukkig zijnerveelleukeparaplu’stekoop. Wiljeeenregenschermmet hondenerop?Kiesjeereen meteenhandvatindevorm vaneenpandabeer?Ofneem jedeparapludieopgevouwen opeenwortellijkt?

Zo’n3100jaargeledenwerd deeerstewaterdichteparaplu

uitgevondendoordeChinezen.Maar vanafhetjaar1637werdhethandige voorwerppasechtingebruikgenomen. DatkwamomdatdeFransekoningLodewijkXIIIereenaanschafte.Veelmensen volgdenzijnvoorbeeld.

Hetgrappigsteidee?KenjiKawakami, eenJapanselucht-enruimtevaartingenieurenuitvinder,bedachteenschoenenparaplu.Eenminiparapluboven iedereschoen Zokrijgjegeennatte voetenindeherfst.

Marjolein de Pee-Snoeij

> staatsbosbeheer.nl/activiteiten/veluwe/bosdierenpad-t-leesten

Jas voor de regen

CharlesMackintoshuitSchotlandvondaanhet beginvandenegentiendeeeuweenregenjas uit.Handig,wantinSchotlandregenthetgemiddeld250dagenperjaar InNederlandregent hettussende120en155dagenper jaar.Eenregenjasofponchokunjedusbestgoed gebruiken.Eenlangeof eenkorte.Eenpaarse ofeengele.Enmetof zondereenbijpassendebroek.

Houdjeniet vaneenregenjas ofponcho?Speciaal voorkinderenisereen regenhoed.Neteenufo.

Dieiszogrootdatjenietnat wordt.

Enwistjedatjezelfsjehondeen regenjasaankuntdoen?Zokunjesamenaltijd naarbuiten.Ookalshetregent.

Droge voeten

Drogevoetenzijnbelangrijk.Want alsjesokkennatzijn,krijgjehet extrakoud.Metregenlaarzenaankun jemeteengerusthartinalleplassenstampen. Metofzonderwarmebinnenkant.Enmetof zonderlichtjesindezool.

In1852werddeeersteregenlaarsgemaaktin opdrachtvanHiramHutchinson.Hijontmoettedeuitvindervan rubberenkwam toenophetidee omwaterdichtelaarzente maken.

Vindje regenlaarzen nietfijnlopen?

Houddanje eigenschoenen aanendoeereen regenhoesoverheen.Zo’n hoesheeteenoverschoen.Maarhetisneteen kleineregenjas.Alleendanvoorjevoeten.

Bosdierenpad in Ugchelen beeld RD

Sudoku ★★★

Vul de lege hokjes in met een getal van 1 t/m 9 Gebruik elk cijfer één keer in elke rij, elke kolom en elk vak van 3 x 3.

Zweedsepuzzel

Prijspuzzel

Onder de inzenders van de goede oplossing wordt een prijs weggegeven Stuur uw oplossing voor 27 oktober bij voorkeur per mail naar puzzel@ rd.nl of anders per briefkaart naar Reformatorisch Dagblad, Postbus 613, 7300 AP Apeldoorn.

De prijs voor deze week is het boek ”Toen de muziek stopte”, door Janny den Besten (uitg. De Banier).

Vorige week heeft Jozien Mol-den Toom uit Sliedrecht de prijs gewonnen.

Cryptogram

Horizontaal

1 Er gaat een flinke hoeveelheid op die vissersboot (4); 4 De overeenkomst met een kerf (6); 7 De betekenis van weerstand (13); 10 Mijn taak is het slaan op de trom terwijl zij het borduursel maakt (14); 11 Als ik mijn ogen wijd open, neem ik de groente waar (12); 13 Meubelstuk op afbetaling (11); 16 De grap van het vermaak ‘triktrak’ (7); 17 Maak een kuil voor een edelman (5); 19 Op zijn eenenveertigste is hij uiterst langzaam (13); 20 Die herbergiers hebben eenden in de stad (7).

Verticaal

1 Standwerkster (16); 2 Ondernemingszin (15); 3 Die bloem verkondigt met kracht de liefde (11); 5 Ruziën over voederbakken (7); 6 Eerst het verstand, dan het praatje (6); 8 Compact gezet (3); 9 Mis, maar wel het dichtstbijzijnd (5); 12 De plaatsvervangster voor iemand die een invasie doet (9); 14 Het is een rare brei dat een belemmering vormt (8); 15 Naaigerei van een boom (5); 18 Niet zoet en niet nat (5).

Oplossingvorigepuzzel

Horizontaal: 1 ikje; 7 platje; 8 allo; 9 vertrappen; 10 oerkomisch; 13 besluitproces; 16 wiegelstoel; 17 vrijbrief; 18 waal; 19 tact; 20 gieraal.

Verticaal: 2 kelderen; 3 eetstokje; 4 vetarm; 5 aanpassingsbeleid; 6 clinch; 11 pontificaal; 12 wezen; 14 leidraad; 15 pallieter.

Lezingen over actuele christelijke thema’s

Welkom bij Studium Generale van Driestar hogeschool

De waan van de dag roept voortdurend om aandacht, maar soms hebt u behoefte aan verdieping. Dan is het Studium Generale-programma iets voor u De avonden woont u al voor slechts twaalf euro bij.

Van harte welkom!

Vrijdagavond 20 januari, 10 februari en 10 maart 2023

Houd dan de lofzang gaande

Een drietal lezingen door G Budding, dr J van der Knijff en A Uitbeijerse over de liturgie in kerk, school en gezin

Vrijdagavond 11 november 2022

Maria: Icoon van genade

Prof dr A Huijgen belicht in deze lezing verschillende aspecten van Maria als moeder en als vrouw, vanuit de Bijbel, de traditie en actuele vragen rondom gender en identiteit

Vrijdagavond 13 januari, 3 februari en 17 maart 2023

Ds. G. Boer en zijn betekenis voor de kerk

Op 17 januari 2023 is het vijftig jaar geleden dat ds G Boer (1913-1973) is overleden Tijdens drie avonden gaan dr. P.C. Hoek, ds. J.L. Schreuders en dr C P de Boer in op zijn betekenis voor de breedte van de gereformeerde gezindte.

Vrijdagavond 14 april 2023

Het vinden van een eigen weg

Een lezing van dr A R de BruinWassinkmaat over de religieuze identiteitsontwikkeling van jongeren en wat zij daarin nodig hebben van opvoeders in gezin, kerk en school.

Woensdagmiddag 10 mei 2023

Kans of kloof?

Een lezing van dr. P.D. Baarda over de spanningsvolle relatie tussen positieve psychologie en theologie en over een hiaat in het christelijk onderwijs

Dinsdagavond 23 mei 2023

Aandachtig leven

Welke waarde heeft rust, juist ook voor millennials en twintigers die de druk van de tijd als geen ander kennen? Ds. N.M. Tramper vertelt hier meer over.

Ook welkom op studiedag van Dutch Bible Belt Network (zaterdag 26 november 2022) de SSNR-wintercursus (novemberfebruari) en de thema-avond van de CGO (woensdagavond 29 maart 2023)

De avonden gaan door bij een minimum aantal deelnemers van 25 personen.

RDMagazine is een wekelijkse uitgave bij het Reformatorisch Dagblad

Directie Ir. C. Heutink

Hoofdredacteur

Dr. ir. S. M. de Bruijn

Chef Clasina van den Heuvel Redactie Margreet van den Berg, Aline de Bruin, Miranda van de Bruinhorst, Enny de Bruijn, Mariska Dijkstra, Janette Hertog, Chris Klaasse, Jaco van der Knijff, Rudy Ligtenberg, Mariëlle Oussoren, Roosmarijn Reijnoudt Ontwerp Corné van der Horst Vormgeving André Kikkert, Hans Kraayeveld

Redactie

RDMagazine

Postbus 670

7300 AR Apeldoorn 055-5390222

rdmagazine@rd.nl

Abonneeservice

Postbus 613

7300 AP Apeldoorn 055-5390498 abonneeservice@erdee.nl

Adverteren 055-5390499 advertentie@erdee.nl

Tips voor de inhoud van RDMagazine? rdmagazine@rd.nl

WhatsApp 06-43020391

EMG legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van een overeenkomst en om hen te informeren over producten en diensten. Voor meer informatie over het privacybeleid en de algemene voorwaarden van EMG, zie erdeeservice.nl.

Evenwel

„EvenwelisGodmijnKoning, vanoudsaf.”

Psalm 74:12

Opvallendishetdatopdewaarom-vraaginPsalm 74nietechteenantwoordkomt.Alsantwoordsomt dedichteropwatGoddeed.Toen,inhetverleden. „Toch ”zegthijdan.TochishetmijnGodDieKoning is.Diewonderendeedopaarde.Nee,nietzomaar ergensineenuithoek,maarinhetmiddenderaarde. Vooriedereenzichtbaar.Jekoneralshetwareniet aanvoorbijkijken.EnzoudieKoningnunietmeer leven?ZouHijhetkwaadongewrokenlaten,Zijnvolk overgevenenineeuwigheidverstoten? Devraagstellen,ishembeantwoorden.

HET LAATSTE WOORD

7november

‘Ik geniet van de inkijkjes in het kinderhart’

Janien van Boven,