Odkrywanie cmentarza żydowskiego - Podręcznik ESJF by ESJF

Odkrywanie cmentarza żydowskiego Podręcznik ESJF

Ester Zyskina

Aleksandra Fiszel

Odkrywanie cmentarza żydowskiego Podręcznik ESJF

We współpracy z:

Katja Grosse-Sommer Ingolf Seidel Diána Vonnák Philip Carmel Edytowany przez:

Aleksandra Fiszel Tłumaczenie z języka ukraińskiego:

Yulia Oreshina Korekta wersji polskiej:

Anna Maculewicz

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

Europejska inicjatywa na rzecz zachowania i ochrony europejskich cmentarzy żydowskich Kaiserstrasse 1 60311, Frankfurt, Niemcy

Niniejszy przewodnik jest częścią „Projektu pilotażowego — Ochrona cmentarzy żydowskich w Europie: Proces pełnego mapowania z działalnością badawczą, monitorowaniem i indywidualną wyceną projektów ochrony (EAC/S10/2018)” realizowanego przez Europejską Inicjatywę na rzecz Konserwacji i Ochrony Europejskich Cmentarzy Żydowskich wraz z Komisją Europejską. Wersja polska, wydanie pierwsze, 2020 © Europejska inicjatywa na rzecz zachowania i ochrony europejskich cmentarzy żydowskich, 2020, wszelkie prawa zastrzeżone.

Niniejsza publikacja jest chroniona międzynarodową licencją Creative Commons AttributionNonCommercial 4.0. Aby wyświetlić kopię licencji, przejdź do https://creativecommons.org/ licenses/by-nc/4.0/ lub wyślij list do Creative Commons, mailbox 1866, Mountain View, CA 94042, USA. ISBN 978-3-9822549-3-7

Przewodnik dla nauczycieli

a książka to wyjątkowy i niepowtarzalny podręcznik, który przyda się nauczycielom i uczniom szkół średnich i ponadgimnazjalnych w badaniu miejscowych cmentarzy żydowskich. Niniejszy poradnik nie tylko wyposaży czytelników w praktyczne umiejętności, ale także zamieni cały proces w niesamowitą przygodę. Cmentarze żydowskie mogą być nie mniej imponujące niż piramidy egipskie, z tą różnicą, że są one położone bardzo blisko. Niech ten przewodnik będzie mapą ukrytych skarbów kultury żydowskiej, która jest integralną częścią europejskiego dziedzictwa, na równi z Partenonem i majestatycznymi katedrami. Tragiczne wydarzenia XX wieku na zawsze zmieniły społeczności żydowskie w Europie, lecz w wielu miejscach zachowały się materialne elementy dziedzictwa kulturowego. Przykładem takiej spuścizny jest cmentarz żydowski — przekonujące świadectwo nie tylko obecności, ale i prosperowania społeczności żydowskiej. Kirkut jest źródłem unikatowych zabytków kultury piśmiennej i wizualnej. Wykorzystanie tych materiałów może jakościowo uzupełniać zajęcia z historii, sztuki czy wiedzy o społeczności lokalnej.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Celem tego przewodnika jest udostępnienie cmentarza żydowskiego jako potężnego źródła do badania lokalnej wielokulturowej historii. Staraliśmy się, aby był on jak najbardziej wygodny i łatwy w użyciu. Zwięzły format pozwala nam zająć się najbardziej rozpowszechnionymi elementami, przeważnie bez skupiania się na specyficznych cechach regionalnych cmentarzy. W celu głębszego zanurzenia się w świat badań nad dziedzictwem żydowskim zalecamy skorzystanie z odsyłaczy do zasobów dodatkowych. Znajdują się one na końcu rozdziałów oraz w przydatnych linkach na ostatnich stronach podręcznika. Mamy nadzieję, że przewodnik ten zachęci pedagogów do zaangażowania się w badanie cmentarzy żydowskich i pozwoli odkryć, że ochrona dziedzictwa żydowskiego może być fascynującą przygodą zarówno dla uczniów, jak i dla nauczycieli. Zagłębiając się w materiał tego podręcznika i wykonując ćwiczenia, czytelnik nie tylko pogłębi swoją wiedzę, ale także doświadczy różnorodności komponentów składających się na otaczające go dziedzictwo kulturowe.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Zapoznanie z EJSF i z materiałem pedagogicznym

schodnioeuropejska Fundacja Charytatywna (ESJF) została założona w 2015 roku jako międzynarodowa organizacja pozarządowa i zarejestrowana w Republice Federalnej Niemiec. Głównym celem Fundacji jest ochrona cmentarzy żydowskich w Europie Środkowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem miejsc pochówku na terenach, na których społeczności żydowskie zostały całkowicie zniszczone podczas Holokaustu i gdzie nie pozostał nikt, kto mógłby chronić dziedzictwo. W ciągu ostatnich 80 lat cmentarze te zostały zniszczone, splądrowane, porzucone. Do roku 2020 roku ESJF wytyczyło granice i ogrodziło ponad 160 cmentarzy żydowskich w siedmiu krajach regionu. Mimo tego pozostaje jeszcze ogrom pracy do wykonania. Szacujemy, że w regionie znajduje się ponad 8 000 żydowskich miejsc pochówku. Będziemy kontynuować ogradzanie cmentarzy, ale szukamy też sposobów na ochronę tysięcy miejsc, w których nie jesteśmy jeszcze w stanie wykonać ogrodzenia. Kluczowe jest w tym celu otrzymanie wsparcia społeczności lokalnych w miastach i wsiach Europy Środkowo-Wschodniej. Konieczne jest wypracowanie trwałych, międzypokoleniowych modeli ochrony dziedzictwa, w których dziedzictwo żydowskie zostanie uznane za lokalne dziedzictwo historyczne należące do wszystkich mieszkańców. Skuteczną ochronę dziedzictwa zapewnić może tylko wspólny, partnerski wysiłek.

Zapoznanie z EJSF i z materiałem pedagogicznym

Przy wsparciu Komisji Europejskiej w latach 2019–2020 badacze ESJF wykorzystując nowoczesną technologię dronów przebadali około 1500 cmentarzy żydowskich w pięciu krajach europejskich: Grecji, Litwie, Mołdawii, Słowacji i Ukrainie. W ramach projektu stworzono otwartą elektroniczną bazę danych, która pokazuje aktualny — i często krytyczny — stan obiektów. To ważny punkt wyjścia do podjęcia ochrony, gdyż w ten sposób władze lokalne i społeczność są konfrontowane z fizycznie udokumentowaną kondycją kluczowych elementów ich dziedzictwa, nierzadko w miejscowościach, w których przed II wojną światową Żydzi stanowili znaczną część lub nawet większość mieszkańców. Doskonale zdajemy sobie sprawę, że do ochrony cmentarza potrzebne jest coś więcej niż tylko mury. Potrzebujemy ludzi. Podstawową zasadą organizacyjną ESJF i kluczową częścią tego projektu jest angażowanie młodzieży w badanie historii Żydów w jej regionie. W ten sposób zamierzamy przyczynić się do poszerzania wiedzy na temat wkładu Żydów w historię i dziedzictwo lokalne oraz rozpowszechniać wartości społeczeństwa wielokulturowego, opartego na tolerancji i stojącego w opozycji wobec rasizmu, ksenofobii i antysemityzmu. Aby przekazać te wartości młodemu pokoleniu, pracujemy bezpośrednio z uczniami we wsiach i miasteczkach Europy Wschodniej i umożliwiamy im spotkania z lokalnym dziedzictwem. Programy edukacyjne, prowadzone przez kadrę ESJF i organizacji partnerskich są kluczowe dla zapewnienia długoterminowej ochrony cmentarzy żydowskich. Jesteśmy bardzo wdzięczni Komisji Europejskiej za jej wieloletnie wsparcie naszych wysiłków, a wszystkim naszym uczniom i partnerom pragniemy podziękować za aktywny udział i zaangażowanie w pracę. Philip Carmel Dyrektor Generalny Europejska inicjatywa na rzecz zachowania i ochrony europejskich cmentarzy żydowskich Wschodnioeuropejskiej Fundacji Charytatywnej ESJF

Spis treści Dziedzictwo żydowskie i jego ochrona Odkrywanie żydowskiego dziedzictwa w Europie Cmentarze żydowskie: przegląd ogólny Warsztaty z czytania epitafiów żydowskich Symbolika i zdobnictwo nagrobków żydowskich Jak odwiedzać cmentarz żydowski Lokalne cmentarze: doświadczenia ESJF 56 Grecja 58 Litwa 60 Mołdawia 62 Słowacja 64 Ukraina Co dalej? 66 Odpowiedzi do zadań praktycznych Materiały informacyjne

16 20 22 30 42 52 54

72 75

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Dziedzictwo żydowskie i jego ochrona

mentarze żydowskie, synagogi, szkoły i inne budynki są cenne nie tylko dla religijnego i kulturalnego życia żydowskiego, ale także dla ogółu mieszkańców. Stanowią one nadal integralną część miejscowości, w których zostały wzniesione przez żydowską społeczność, także wtedy, gdy tej społeczności już od dawna nie ma. Organicznie wpisane w przestrzeń, są świadkami wspólnego dziedzictwa historycznego i zarazem żywymi elementami współczesnego krajobrazu.

Synagoga w Słonimie, Białoruś

Dziedzictwo żydowskie i jego ochrona

Innymi słowy, bogate dziedzictwo materialne Żydów zaświadcza o ich znaczącym wkładzie w powstanie i rozwój wsi, miast i miasteczek w całej Europie. Poznając budynki, pomniki i dzieła sztuki możemy odkryć długą historię współistnienia Żydów i ich sąsiadów, od współpracy i empatii po tragedię i konflikt między nimi. Niezaprzeczalnie stanowią one część dziedzictwa kulturowego, jednak nie zawsze były za takowe uznawane. Co to jest dziedzictwo kulturowe? Nie każdy budynek czy pamiątkę można automatycznie uznać za część dziedzictwa kulturowego. Dziedzictwo kulturowe to materialna lub niematerialna spuścizna, którą pozostawiły nam poprzednie pokolenia. Materialne dziedzictwo kulturowe to takie obiekty jak pałace, fortece czy obiekty sakralne, a także zwykłe domy, artefakty, książki i inne. Uznanie za niematerialne dziedzictwo kulturowe oznacza dokumentowanie i ochronę zwyczajów, folkloru, literatury, języka itp. Zabytki kultury materialnej i niematerialnej mogą otrzymać specjalny status obiektu dziedzictwa kulturowego, a tym samym podlegać ochronie prawnej. Konieczne etapy na drodze do tego to identyfikacja, dokumentacja i ochrona. Oznacza to, że obiekty muszą najpierw zostać zarejestrowane, aby umożliwić dalsze prace nad ich konserwacją. Kto chroni miejsca dziedzictwa kulturowego? W Polsce Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków decydują o wpisaniu wartościowych obiektów do Rejestru Zabytków, który publikowany jest m.in. przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Na terenie kraju działa też najsłynniejsza na świecie organizacja ochrony zabytków kultury — Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO).

Żydowska umowa małżeńska — ketuba, Słowacja

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Wpisanie zabytku na listę dziedzictwa UNESCO to bardzo prestiżowa i najwyższa forma uznania, jakie może uzyskać zabytek. Poszczególne kraje mogą nominować zabytki do statusu światowego dziedzictwa, co oznacza, że uzyskanie światowego uznania musi mieć swój początek w uznaniu na poziomie krajowym. Prawo do ochrony mają nie tylko najbardziej unikatowe czy najstarsze zabytki o ogólnokrajowym znaczeniu, ale także te regionalne: na poziomie kraju, regionu, a nawet miasta i małej wioski. Chociaż zabytki kultury są chronione na poziomie państwowym, władze lokalne mogą również chronić lokalne obiekty kulturowe, robiąc wszystko, co w ich mocy, aby zapewnić żeby mieszkańcy znali je i chronili. Organizacje pozarządowe, aktywiści, wolontariusze i młodzież mogą wpływać na działania władz lokalnych na rzecz ochrony zabytków. Dziedzictwo zawsze należy do społeczności, która uznaje je za własne. Obiekty kulturowe bez takiej przynależności skazane są na zapomnienie. Jak chronić obiekty dziedzictwa żydowskiego? Społeczność żydowska podupadła w całej Europie: pogromy, emigracja i Holokaust doprowadziły do znacznego spadku liczby ludności żydowskiej, w wyniku czego wiele obiektów kultury żydowskiej pozostało bez należytej ochrony i opieki. W krajach bloku komunistycznego tereny wraz z znajdującymi się na nich budynkami lub cmentarzami zostały znacjonalizowane i nie były wykorzystywane zgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem. Z biegiem czasu lokalne władze i społeczności uznały potrzebę ochrony i ocalenia takich obiektów przed zniknięciem. Synagogi, a zwłaszcza cmentarze żydowskie, są często ostatnimi pozostałymi świadkami obecności Żydów w miejscowości. Współcześni potomkowie tych

ydów, którzy musieli opuścić swoje domy, często interesują się histoŻ rią swojej rodziny, starają się ją upamiętnić i chronić to, co po niej pozostało. Wspólne wysiłki lokalnych władz i społeczności najskuteczniej przyczyniają się do zachowania najbardziej wrażliwych elementów dziedzictwa kulturowego. Lokalne wysiłki jednak nie zawsze wystarczają. Dziedzictwo żydowskie stanowi część wspólnego dziedzictwa europejskiego. Świadczy ono o twórczym współistnieniu i o ważnym doświadczeniu wielokulturowości. Ponieważ Żydzi byli i pozostają mniejszością, władze krajów europejskich przeważnie nie traktują priorytetowo ochrony zabytków kultury żydowskiej, zwłaszcza w małych miejscowościach. Badanie cmentarzy i przywrócenie ich na aktualne mapy jest najważniejszym krokiem w kierunku ich zachowania i ponownego włączenia w lokalną historię. W tym celu ESJF bada cmentarze żydowskie w całej Europie, i właśnie dlatego zachęcamy uczniów, nauczycieli i aktywistów do dołączenia do wspólnego odkrywania i pielęgnacji naszej wspólnej europejskiej kultury. Diána Vonnák Kierownik projektu ESJF Europejska inicjatywa na rzecz ochrony cmentarzy żydowskich

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Odkrywanie żydowskiego dziedzictwa w Europie

iaspora żydowska istnieje w Europie od wielu wieków. W wyniku bliskich kontaktów między Żydami a ich sąsiadami, ich kultury wzajemnie wpływały na siebie. Właśnie dlatego badanie historii Żydów jest ważne nie tylko dla Żydów. Niezbędne to jest również dla tych społeczności, które dążą do szerszego zgłębiania własnej historii. XX wiek przyniósł niszczycielskie zmiany dla mniejszości żydowskiej w Europie: dwie wojny światowe, epidemie, reżimy polityczne ograniczające wolność religijną jak również migrację Żydów do Stanów Zjednoczonych, Ameryki Południowej i Palestyny, która w 1947 roku zaistniała jako państwo Izrael. Doprowadziło to do tego, że w wielu miejscowościach jedynymi śladami obecności społeczności żydowskiej są nieliczne zabytki kultury materialnej. Przed nami więc trudne zadanie: opisanie wielowiekowej historii Żydów europejskich i przywrócenie jej kulturowego znaczenia dla Europy jako całości. W większości krajów europejskich zachowało się do dziś niewiele obiektów dziedzictwa żydowskiego. Niektóre zabytki zniknęły za sprawą czynników naturalnych, inne zostały zniszczone podczas wojen, w wyniku grabieży lub świadomej polityki rządu.

Odkrywanie żydowskiego dziedzictwa w Europie

Najczęstszymi pamiątkami są dokumenty archiwalne i rzeczy prywatne, książki, sprzęty. Pamiątkami są również budynki — synagogi, szpitale miejskie, domy prywatne i inne. Wiele budynków zostało przystosowane do różnych celów przez nowych właścicieli, co utrudnia ich identyfikację jako miejsc dziedzictwa żydowskiego. Jednym z najważniejszych elementów dziedzictwa jest cmentarz żydowski, który w odróżnieniu od wcześniej wymienionych obiektów najczęściej jest wolno dostępny — można powiedzieć, że czeka na badacza. Celem tego podręcznika jest zaprezentowanie kirkutu jako źródła skrywającego lokalną historię i dostarczenie czytelnikowi podstawowych narzędzi do jej odkrywania. Nasz zespół, biorąc pod uwagę liczne różnice regionalne, dołożył wszelkich starań, aby materiał w tym przewodniku był prosty i łatwy w użyciu. Mamy nadzieję, że nasz podręcznik pomoże Ci rozwinąć zainteresowanie badaniem cmentarzy i ochroną dziedzictwa.

Ukraina

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Cmentarze żydowskie: przegląd ogólny

mentarze żydowskie przyciągały uwagę naukowców od XIX wieku, ale po II wojnie światowej zainteresowanie nimi znacznie wzrosło. Dziś cmentarze są badane przez różne grupy, w różnych celach. Badacze akademiccy rozpatrują cmentarz jako źródło historyczne i archeologiczne. Potomkowie zmarłych szukają tu swoich korzeni. Lokalni aktywiści starają się zapobiec niszczeniu dziedzictwa w swojej okolicy, a inni opiekują się cmentarzem ze względów religijnych, uznając go za miejsce świętego spoczynku. Dzięki tym olbrzymim wysiłkom i zebranym już danym wkrótce może powstać nowa dziedzina akademicka. W ESJF mamy nadzieję, że nasze opracowania będą mogły służyć jako użyteczne źródło wiedzy w tej dziedzinie. Często cmentarz pozostaje jedynym fragmentem dziedzictwa w miejscach, w których społeczność żydowska całkowicie zanikła. Paradoksalnie, w większości przypadków cmentarze są najbardziej „żywym” świadectwem obecności Żydów.

Cmentarz chrześcijański

Chociaż wiele cmentarzy zostało całkowicie zniszczonych, ich lokalizację można określić na podstawie starych map. Mapowanie cmentarzy jest ważnym krokiem w procesie badawczym. Samo posiadanie map nie zawsze wystarcza by zlokalizować cmentarz, ponieważ tylko na niektórych mapach są one oznaczone specjalnymi symbolami. Badanie starych map pomaga nie tylko zlokalizować miejsca dawnych pochówków, ale także pogłębić wiedzę o rodzinnym mieście, dzięki porównywaniu jego współczesnego wyglądu z przeszłym. Na ilustracjach poniżej są przykłady oznaczeń cmentarzy na mapach1:

Mapy polskie

Cmentarze żydowskie: przegląd ogólny

Cmentarz muzułmański

Mapy czasów Imperium Rosyjskiego

Cmentarz żydowski

Mapy greckie 1 ESJF

aktywnie bada mapy różnych okresów historycznych. Informacje do tej sekcji zostały uprzejmie udostępnione przez dr Katerynę Malakhovą, szefową działu badań w ESJF 23

Cmentarz prawosławny

Zadanie*

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Znajdź trzy cmentarze żydowskie na starej mapie miasta Kowel, Ukraina

O dpowiedzi na s. 70 podręcznika

Cmentarze żydowskie: przegląd ogólny

Obecność w miejscowości cmentarza żydowskiego, dobrze zachowanego czy zniszczonego, jednoznacznie wskazuje na istnienie w okolicy dużej społeczności żydowskiej, gdyż te mniejsze z reguły nie posiadały własnych cmentarzy. Na mapie na sąsiedniej stronie widać miasto Kowel w obwodzie wołyńskim w północno-wschodniej Ukrainie, w którym niegdyś znajdowały się trzy cmentarze żydowskie. Żaden z nich niestety nie zachował się do dziś. Patrząc chronologicznie, najstarszy cmentarz znajdował się w dzisiejszym centrum, ale wraz z rozbudową miasta cmentarze zostały przeniesione na peryferia. Tak więc w większości przypadków im bliżej centrum miasta znajduje się cmentarz, tym jest starszy. Wyjątkiem może być współistnienie kilku gmin żydowskich w jednym mieście, wynikiem czego mogło być równoczesne funkcjonowanie kilku kirkutów. Miasto Kowel jest dobrym przykładem do takiej analizy: wystarczy spojrzeć na starą mapę by określić przybliżony wiek cmentarza, nawet bez sprawdzania faktycznych dat pochówku na nagrobkach. Co więcej, pojawienie się nowych kirkutów wyraźnie pokazuje dynamikę rozwoju zarówno gminy, jak i miasta Kowel.2 Zwykle cmentarz żydowski ma wyraźne granice, niekiedy oddzielone od otaczającej miejscowości ogrodzeniem lub murem. W judaizmie rozgraniczenie to wynika z rytualnej nieczystości wszystkiego, co wiąże się ze śmiercią. Ogrodzenie cmentarza mogło ponadto odgrywać ważną rolę w lokalnych obrzędach. W wielu miejscach wierzono, że aby zapobiec śmiertelnemu niebezpieczeństwu grożącemu społeczności lub konkretnej rodzinie (choroba, klątwa), należy zmierzyć obwód cmentarza i ofiarować synagodze proporcjonalną sumę pieniędzy lub świec3. Cmentarze często otaczały rowy — nawet jeśli cmentarz nie zachował się do dziś, resztki ogrodzenia lub rowów mogą pomóc określić jego obwód. 2 Por.

listę map na końcu podręcznika.

3 Krótka

encyklopedia żydowska (Korotkaya Yevrieyskaya Entsiklopediya), Jerozolima 1988. Tom 4, str. 332-338. 25

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

4 SŁOWNICZEK

Aszkenazyjczycy — żydowska grupa etniczna wywodząca się ze średniowiecznych Niemiec i krajów Europy Wschodniej; Żydzi w Europie Środkowej i Wschodniej.

5 SŁOWNICZEK

Sefardyjczycy – etniczna grupa Żydów zamieszkujących Półwysep Iberyjski, a później Bliski Wschód, Afrykę Północną i część Bałkanów, posiadająca odrębne zwyczaje i tradycje.

6 SŁOWNICZEK

Chasydzi — żydowska grupa religijna, która jako ruch duchowy wyrosła na terenach dzisiejszej zachodniej Ukrainy w XVIII wieku. Obecnie większość jej członków mieszka w Izraelu i Stanach Zjednoczonych.

Zachowanie rytualnej czystości jest ważnym elementem żydowskiej ceremonii pogrzebowej. Chewra Kadisza to żydowskie bractwo pogrzebowe, którego obowiązkiem jest dokładne umycie ciała zmarłego przed pogrzebem oraz przeprowadzenie samego pogrzebu. Ciało zmarłego przygotowuje się do pochówku w specjalnych budynkach w pobliżu cmentarza — „domach czystości” (bet tahara). Czasami odbywały się w nich specjalne przedpogrzebowe uroczystości liturgiczne. Na przykład, w niektórych społecznościach wschodnich istniał zwyczaj chodzenia wokół ciała zmarłego, śpiewając psalmy. Członkowie innych wspólnot, oddając cześć zmarłemu, wygłaszali przemówienia na jego cześć. W przypadku gdy cmentarz został zniszczony, pozostałości bet tahara wraz z płotami i rowami mogą być jedynymi wskazówkami, że w danym miejscu niegdyś znajdował się kirkut. Należy wziąć pod uwagę, że wraz z zaprzestaniem funkcjonowania cmentarza, również budynek domu przedpogrzebowego zmieniał przeznaczenie. Zidentyfikowanie budynku dawnego bet tahara często jest pomocne przy ustalaniu granic cmentarza. Z reguły, zgodnie z żydowskim zwyczajem, członkowie Chewra Kadisza odprawiają rytuały ablucji i pochówku w dniu śmierci lub następnego dnia, a dopiero po pewnym czasie wznoszą nagrobek. W społecznościach aszkenazyjskich4 nagrobek wznosi się w jedenastym miesiącu roku żałobnego. W międzyczasie ziemia na grobie ubija się i nie osiada pod ciężarem kamiennej płyty. Sefardyjczycy5 stawiają pomnik po trzydziestu dniach od czasu pochówku (szloszim). A niektórzy Chasydzi6 mają zwyczaj wznosić nagrobki po zakończeniu siedmiodniowej żałoby7.

7 Więcej

Żydowski obrzęd pogrzebowy, I wojna światowa, Galicja 26

informacji na temat ceremonii pogrzebowej można znaleźć w pracach Goldberg, Sylvie Anne. Crossing the Jabbok, Illness and Death in Ashkenazi Judaism in Sixteenth through Nineteenth-century Prague. Berkeley, Calif: U of California Press, 1996.

Cmentarze żydowskie: przegląd ogólny

Julian Karczewski, żydowski pogrzeb w Wilnie w 1824 r.

Cmentarze żydowskie zajmowały zazwyczaj niewielki obszar, więc nagrobki musiały być położone bardzo blisko siebie, choć zgodnie z żydowskimi normami religijnymi odległość między grobami powinna wynosić co najmniej 40 cm. Żydowska ceremonia pogrzebowa prawie nie różni się od ceremonii pogrzebowych innych narodów europejskich. Po umyciu ciało ubierane jest w proste ubranie i umieszczane w trumnie. Niektóre gminy żydowskie oficjalnie dopuszczają trumny z otworem wyciętym w dnie, aby zapewnić ciału bezpośredni kontakt z ziemią. Zazwyczaj do grobu nie wkłada się nic więcej, chociaż w niektórych społecznościach mogą istnieć wyjątki od tej reguły8. Właściwy cmentarz żydowski tworzony jest przez niewidoczne gołym okiem mogiły znajdujące się pod ziemią, jednak to widoczne kamienie nagrobne pozwalają rozpoznać najważniejszą część opuszczonego cmentarza i odtworzyć jego kształt. 8 Skóra,

Kalina. (2016). A Habit of Providing the dead with padlocks against the background of Ashkenazi funeral rites. Fasciculi Archaeologiae Historicae. 29. 131-145.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Grecja

Nagrobki dzielą się na dwa rodzaje: macewy i ohele. Macewy (z hebrajskiego — „nagrobek”) — to nagrobki o różnych kształtach, głównie pionowe w Europie i poziome w południowych gminach żydowskich (Grecja, Afryka Północna). Ohele (z hebrajskiego — „namiot”) to konstrukcje złożone z czterech ścian i dachu, wyraźnie większe od macew. Wznoszenie oheli powiązane jest z tradycją pielgrzymowania do grobów rabinów, przywódców chasydzkich i wybitnych członków społeczności żydowskiej, gdyż dach służy także jako ochrona modlących się pielgrzymów przed wiatrem, deszczem i śniegiem9.

Słowacja

9 Szczególny

kształt oheli można też objaśnić jako chęć naśladowania grobów starożytnych królów i praojców starożytnego Izraela.

Cmentarze żydowskie: przegląd ogólny

Ukraina

Litwa

Zalecane lektury

Jacobs, Joachim. The heritage of Jewish cemeteries in Europe. // Jewish cemeteries and burial culture in Europe. — ICOMOS Hefte des Deutschen Nationalkomitees. International Conference, Berlin-Weißensee, 3.–6. April 2011. Menachemson, Nolan. A Practical Guide to Jewish Cemeteries. Bergenfield, NJ: Avotaynu, 2007.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Warsztaty z czytania epitafiów żydowskich

G 10 SŁOWNICZEK

Gematria to zakodowany alfabet hebrajski, w którym każda litera ma swój odpowiednik numeryczny. W tradycji żydowskiej system oznaczania cyfr i dat literami jest bardzo rozpowszechniony.

dy już omówiliśmy budowę i lokalizację cmentarzy żydowskich, czas skupić się na ich głównych widocznych elementach – nagrobkach (macewach). Nagrobki oraz napisy na nich (epitafia) są ważnym źródłem informacji. W tej sekcji znajdziesz narzędzia niezbędne do uzyskania jak największej ilości informacji badawczych z tego źródła. Epitafium na nagrobku żydowskim to szczególny gatunek tekstu, zbudowany według pewnych zasad. Każde epitafium jest unikalne, jednak większość z nich ma tę samą strukturę i zawiera kilka łatwo rozpoznawalnych elementów kluczowych. Identyfikując te dane, zwykle można znaleźć podstawowe informacje do badania wstępnego: imię i nazwisko, płeć i datę śmierci osoby pochowanej. Od XIX wieku nagrobki często zawierały teksty w dwóch językach: hebrajskim i lokalnym. Skoncentrujemy się jednak na najbardziej powszechnych i uniwersalnych epitafiach w języku hebrajskim. Niezbędna jest w tym celu podstawowa znajomość alfabetu hebrajskiego. Do obliczenia dat potrzebna jest znajomość związku między literami hebrajskimi a cyframi (gematria10, patrz tabela na sąsiedniej stronie).

Warsztaty z czytania epitafiów żydowskich Reading a Jewish Epitaph: Tips and Guidelines

Pięć liter,useful którewhen w tabeli zaznaczyliśmy na(see czerwono, will be calculating the date below).może zostać zapisane na dwa sposoby. Oba warianty pisowni tych circles) liter używane są wbe Please note that there are 5 letters (marked with that can epitafiach: wersja litery po lewej używana jest wewnątrz słowa, a tareadpo written in two ways, either of which you might come across when prawej — tylko na końcu słowa. ing the epitaph. The form on the right always appears at the end of the word.

Meet my family. There are five of us – my parents, my elder brother, my baby sister and me. First, meet my mum and dad, Jane and Michael. My mum

Starting and ending formulas The overwhelming majority of Hebrew epitaphs contain fixed sentencFormuły początkowe that i końcowe es or abbreviations mark the beginning and end of the epitaph. These abbreviations are important for several reasons: first, they indiOgromna epitafiów zdania lub cate that większość the object is indeed ahebrajskich tombstone;zawiera second,stałe they facilitate the akronimy wyznaczające ich początek i koniec. Są one ważne, ponieright orientation of the stone in case it does not stand upright; finally, waż określić, czy jest rzeczywiście nagrobną i theypomagają are usually close to theobiekt crucial elements of thepłytą epitaph and help jaki jest właściwy kierunek umieszczonego na nim tekstu — czy nagrolocate them more quickly. bek nie jest na przykład odwrócony. Z reguły skróty te znajdują się w pobliżu ważnych elementów tekstu i pomagają szybko je zidentyfikować. including dates.

There are five of us – my parents, my elder brother, my baby sister and me. First, meet my mum and dad, Jane and Michael. My mum enjoys 3123

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Ukraina

Mołdawia 11 Ponieważ

jest to skrót oznaczający początek epitafium, w celu odróżnienia go od reszty tekstu często otacza się go różnymi elementami zdobnictwa.

Słowacja

Jednym z akronimów początkowych jest 11 („po nikbar / nitman”) — „tu leży / tu jest pochowany”. Ważne: każdy tekst hebrajski jest czytany i zapisywany od prawej do lewej. W zależności od regionu, zamiast mogą być używane inne skróty, np. („macewat kwurat” — „nagrobek”), („baruch dajan ha-emet” — „błogosławiony niech będzie sędzia sprawiedliwy”), („baruch ha-gamel — „błogosławiony niech będzie (pan), który odkupuje”) lub („po tanum” — „spoczywa tutaj”).

Słowacja

Ukraina

Grecja

Warsztaty z czytania epitafiów żydowskich

Słowacja

Grecja

Mołdawia

Najpopularniejszym akronimem wyznaczającym koniec epitafium jest (tehe nafszo / nafsza crura bi-cror ha-chajim” — „niech jego/ jej dusza będzie związana węzłem życia”, tzn. będzie żyła wiecznie)12. Zdarza się, że zamiast tych skrótów używane są pełne zdania i wyrazy, a także, choć rzadziej — zupełnie inne sformułowania.

Ukraina

12 Ta

formuła, zawarta w żydowskiej modlitwie za zmarłych, to cytat z biblijnej Pierwszej Księgi Samuela (25:29)

Słowacja

Zadanie

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Znajdź na zdjęciach akronimy typowe dla początku i końca epitafium. Co one oznaczają?

Grecja

Mołdawia

Warsztaty z czytania epitafiów żydowskich

Daty Zwykle ostatni skrót znajduje się obok najważniejszego elemen13 tu epitafium — daty śmierci . Data śmierci zapisywana zgodnie z kalenniektórych regionach darzem żydowskim może składać się z dwóch do sześciu liter. Razem data jest tworzą one rok śmierci, w którym każda litera reprezentuje liczbę: najumieszczana na szczycie pierw setki, potem dziesiątki i jedności. W tabeli na dole strony możesz nagrobka znaleźć liczbowy odpowiednik każdej hebrajskiej litery. Żydzi odliczają czas od stworzenia świata. Liczby są wyrażane za pomocą liter, a tysiące są zwykle pomijane. Na przykład, rok 2020 to 5780 w kalendarzu żydowskim, oznaczony jako lub (780). Czasami w zapisie roku występuje litera (5), oznaczająca 5000 lat. W takim przypadku zamiast pojawi się . Zwróć uwagę, że data, podobnie jak tekst hebrajski, jest zapisywana od prawej do lewej, w porządku malejącym — najpierw setki, potem dziesiątki i jedności.

13 W

2020

1240

5780

5000

Jak obliczyć datę wyrażoną za pomocą liter hebrajskich: Dodaj sumę wartości wszystkich liter oznaczających rok. Na przykład dla jest to 400 + 100 + 80 + 4 = 584 — rok w ka lendarzu żydowskim, w którym pominięto pięć tysięcy. Dodaj do wyniku 1240 — ten rok według kalendarza gregoriańskie go był rokiem 5000 od początku świata według kalendarza żydowskiego. Zatem ‫ דפקת‬jest równe 584 + 1240 = 1864. Ponieważ skrót kończący epitafium sam również zaczyna się na literę , uważaj, aby nie policzyć go jak roku.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Dość często, aby zaznaczyć, że w dacie pominięto tysiące, po dacie dodaje się skrót („li-frat katan” — „według kalkulacji małej”). Jest to dodatkowy marker przydatny do znalezienia w epitafium i ustalenia daty śmierci.

Słowacja

Mołdawia

Zadanie

Warsztaty z czytania epitafiów żydowskich

1. S próbuj znaleźć na zdjęciach nagrobków daty śmierci. W którym miejscu epitafium się one znajdują? Ustal datę śmierci zgodnie z kalendarzem żydowskim, a następnie spróbuj przeliczyć ją na kalendarz gregoriański. 2. Skorzystaj z wiedzy zdobytej na temat związku między datowaniem żydowskim i gregoriańskim i określ swój rok urodzenia lub inną wybraną datę w kalendarzu żydowskim.

Ukraina

Zadanie dodatkowe: zapisz wybraną powyżej datę literami hebrajskimi. Litwa

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Imiona Kolejnym ważnym elementem epitafium jest imię zmarłego. Przeważnie epitafium zawiera imię osoby pochowanej i imię jej ojca (patronim). Dość często, zwłaszcza na nowszych macewach, wymienia się również nazwisko. W tradycji żydowskiej istnieją dwa rodzaje imion: biblijne i pozabiblijne. Te biblijne zwykle są łatwiejsze do znalezienia i odczytania, mimo że zapisywane są wyłącznie spółgłoski (na przykład — Rachela lub — Icchak/Izaak). Nazwiska są zazwyczaj w każdym regionie inne, co utrudnia ich identyfikację i odczytanie. W regionach zamieszkiwanych przez Żydów aszkenazyjskich zapisywano je zwykle zgodnie z fonetyką języka jidysz, w konsekwencji czego na epitafiach można znaleźć nietypowe dla hebrajskiego kombinacje liter, które oznaczają jeden dźwięk. Na przykład, czasem w nazwiskach występują ([ż]), ([cz]) lub ([szcz/ ść]). Inną taką kombinacją liter jest ([ej] lub [aj]). Samogłoski [o] i [a] zapisywane są jako , a dźwięk [e] jako . Niekiedy zgodnie z tą samą zasadą zapisuje się imiona niebiblijne, a czasami nawet te biblijne. W tekście hebrajskim widać imię Aszer, które w polskim tekście stało się imieniem Oskar. Zdarzało się, że Żydzi zmieniali imiona w dokumentach, ale w tekstach epitafiów umieszczali oba.

Ukraina

Przykład akrostychu

Zadanie

Symbols and Ornaments on Jewish Tombstones

1. Spróbuj znaleźć na zdjęciach i przeczytać nazwiska. 2. Spróbuj zapisać swoje imię i nazwisko, używając alfabetu hebrajskiego i dodatkowych kombinacji liter typowych dla jidysz.

Grecja

Słowacja

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Litwa

Mołdawia

Znalezienie imienia może być trudne, zwłaszcza jeśli nie znasz języka hebrajskiego i gdy imię nie jest w żaden sposób podkreślone. W takim przypadku lepiej jest rozpocząć czytanie inskrypcji od skrótu początkowego w poszukiwaniu („syn”), („córka”) lub skrótu („syn / córka Pana”), które znajdują się w głównej części epitafium. Służą one jako łącznik między imieniem zmarłego a patronimem. Te identyfikatory pomogą określić nie tylko imię, ale także płeć zmarłego. Omówiliśmy już główne narzędzia do powierzchownego badania epitafiów, które mogą być stosowane do odczytania większości napisów na macewach. W celu dokładniejszego zbadania całości inskrypcji konieczne jest zapoznanie się ze strukturą epitafium.

Ukraina

Warsztaty z czytania epitafiów żydowskich

Tekst epitafium może zawierać wiele innych ważnych elementów: lamentacje, informacje o profesji osoby zmarłej, cytaty z Biblii. Zazwyczaj zapisany jest nie tylko rok, ale także dzień i miesiąc śmierci. Bardziej szczegółowe informacje dotyczące elementów składowych epitafiów żydowskich można znaleźć w polecanym niżej artykule Michaela Nosonovskiego. Oprócz tekstu nagrobki żydowskie często zawierają różne elementy dekoracyjne. Dekoracje służą nie tylko podwyższeniu walorów estetycznych, lecz mogą również przekazywać dodatkowe informacje. Następny rozdział poświęcony jest rozszyfrowywaniu i „odczytywaniu” znaków towarzyszących epitafium. Grecja

Zalecane lektury

Nosonovsky, Michael. Hebrew Inscriptions from Ukraine and Former Soviet Union, Washington, DC: Lulu. 2006. Doctor, Ronald. Reading Hebrew Matzevot Key Words, Abbreviations, & Acronyms. 2008.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Symbolika i zdobnictwo nagrobków żydowskich

Relief na Łuku Triumfalnym Tytusa, I wiek n.e., Włochy

14 Zmieszczenie

wszystkich różnorodnych elementów wystroju nagrobków żydowskich w jednym podręczniku nie jest możliwie, dlatego postaramy się opisać znaczenie i kontekst występowania tylko tych najczęściej spotykanych.

eksty epitafijne zwykle są zdobione różnymi symbolicznymi elementami dekoracyjnymi, które mogą zawierać nie mniej ważne informacje niż sam tekst. W tym rozdziale skupimy się na najczęściej występujących symbolach jako dodatkowym źródle informacji14. Stanowią one integralną część badań nagrobków żydowskich. Na dekorację nagrobków żydowskich wpływało wiele czynników: zakaz przedstawiania niektórych motywów na macewach, regionalne tradycje żydowskie i nieżydowskie, struktura kamienia wykorzystanego na nagrobek itp. Jako że wielka liczba nagrobków nie zachowała się do dziś, wyobrażenie sobie pełnej różnorodności użytych symboli jest już bardzo trudne lub wręcz niemożliwe. W tym opracowaniu zajmiemy się tylko najpopularniejszymi symbolami i ozdobami.

Symbolika i zdobnictwo nagrobków żydowskich

Menora Jednym z najbardziej rozpowszechnionych symboli na nagrobkach żydowskich jest menora („świecznik”), która wyglądem przypomina złoty siedmioramienny świecznik ze świątyni jerozolimskiej15. Menora jest jednym z najstarszych symboli judaizmu. Można go spotkać nie tylko na nagrobkach, ale także we wnętrzach synagog, na różnych żydowskich przedmiotach rytualnych, w godle państwa Izrael itp. Jedno z najstarszych i najbardziej znanych przedstawień menory zachowało się na Łuku Triumfalnym Tytusa w Rzymie.

Grecja 15 Pierwsza

Świątynia została zbudowana za panowania króla Salomona około 1200 r. p.n.e. i zniszczona przez króla Babilonu Nabuchodonozora II w 586 r. p.n.e. Druga Świątynia działała w Jerozolimie od 516 r. p.n.e. aż do zniszczenia przez Rzymian w 70 r.n.e. Zniszczenie Drugiej Świątyni zapoczątkowało wieki żydowskiego wygnania. Świątynia jest symbolem nadziei na powrót do Ziemi Świętej. 43

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Kapłańskie błogosławieństwo („Ręce Kohena”) Innym znanym żydowskim symbolem są dwie otwarte dłonie, w których środkowy i serdeczny palec są ułożone w charakterystyczny sposób, na podobieństwo litery („szin”). Jest to symbol Kohenów, rodu pochodzącego od Aarona, brata Mojżesza. Wierzy się, że członkowie tego rodu byli kapłanami w Świątyni Jerozolimskiej. Po zniszczeniu Drugiej Świątyni w I wieku n.e. Kohenowie stracili większość swoich funkcji rytualnych, z wyjątkiem specjalnego błogosławieństwa, które w tradycji aszkenazyjskiej odbywa się w święta, a w tradycji sefardyjskiej — codziennie. Podczas tego błogosławieństwa ręce i palce są ustawione tak, jak pokazuje załączona grafika. Przedstawienie takiego gestu na płycie nagrobnej przekonująco wskazuje, że zmarły był potomkiem rodu Kohenów. Jako symbol „ręce Kohena” istnieją od średniowiecza.

Słowacja

Symbolika i zdobnictwo nagrobków żydowskich

Mołdawia

Dzban Wizerunek dzbana na niektórych nagrobkach wskazuje na ród Lewitów, który służył w świątyni jerozolimskiej. Do obowiązków pomocników należało m.in. obmywanie rąk kapłanów przed nabożeństwem. Dzban jest symbolem tego rytuału, a jego obecność na nagrobku oznacza, że osoba pochowana należała do rodu Lewitów. Ważne: nie wszystkie nagrobki przedstawiające naczynia należą do Lewitów. Aby uniknąć pomyłek i błędnych wniosków, prosimy zwrócić baczną uwagę na kształt przedstawionego dzbana.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Ukraina

Świece szabatowe Świece szabatowe symbolizują jedną z najważniejszych zasad religijnych judaizmu — przestrzeganie szabatu. Szabat to dzień święty, który rozpoczyna się w piątek wieczorem i trwa do sobotniego wieczoru. Jednym z głównych obowiązków religijnej Żydówki jest zapalenie świec z okazji rozpoczęcia szabatu16. Dlatego też nagrobki kobiet są często zdobione symbolicznymi świecami szabatowymi. Taki symbol na płycie nagrobnej wskazuje nie tylko na płeć zmarłej, ale także na to, że była cnotliwa i przestrzegała zasad religijnych. Ważne: świeczniki szabatowe można łatwo pomylić z menorą. Aby temu zapobiec, zwróć uwagę na liczbę świec. Liczba świec w menorze jest zawsze taka sama — siedem. Tak więc, jeśli świec jest mniej lub więcej niż siedem, najprawdopodobniej masz przed sobą obrazy świec szabatowych. 16 Tradycyjnie

to kobiety (zwykle żona głowy rodziny) zapalają świece i pieką chleb na szabat.

Symbolika i zdobnictwo nagrobków żydowskich

Metafory śmierci Inna rozpowszechniona grupa symboli w sposób metaforyczny przedstawia śmierć. Ta kategoria obejmuje szeroką gamę symboli, a najczęściej: złamane drzewo lub kwiat, martwe lub ranne zwierzę itd.

Mołdawia

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Zwierzęta Chociaż niektóre zwierzęta na żydowskich nagrobkach przedstawiane są jako metafory śmierci, obrazy zwierząt mogą mieć różne znaczenia. Wybór konkretnego zwierzęcia zależy od wielu czynników i nie zawsze da się zinterpretować jednoznacznie. Wizerunek zwierzęcia może nawiązywać do imienia zmarłego, może być odniesieniem do cytatu biblijnego, ale też być po prostu estetycznym dopełnieniem. Najczęściej spotykanymi na macewach zwierzętami są lwy i jelenie17.

17 Więcej

informacji na temat symbolicznego znaczenia zwierząt w judaizmie: Goberman, David Noevich, Pinsky, Robert, and Hundert, Gershon David. Carved Memories: Heritage in Stone from the Russian Jewish Pale. New York: Rizzoli, 2000.

Symbolika i zdobnictwo nagrobków żydowskich

Również ptaki są często przedstawiane na nagrobkach, zwłaszcza na tych należących do kobiet. Niektórzy lokalni rzeźbiarze nie znali dokładnego wyglądu zwierzęcia i stosowali zaledwie przybliżone przedstawienia — na przykład lew mógł przypominać niedźwiedzia. Chimery, jednorożce czy gryfy są powszechne na żydowskich nagrobkach i mogą mieć szczególne znaczenie. Boris Khaimovich uważa, że chimery są swego rodzaju strażnikami duszy zmarłego18.

Ukraina

18 Khaimovich,

Boris. The Jewish Tombstones of the 16th - 18th Centuries from the Eastern Province of the Polish Kingdom: Study of the Iconography and Style Genesis, 2005. 49

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Litwa

Gwiazda Dawida

Grecja

Najwięcej skojarzeń z judaizmem budzi sześciokątna „tarcza Dawida” — Magen Dawid, w języku polskim najczęściej nazywana gwiazdą Dawida. Mimo to gwiazda Dawida jest stosunkowo nowym symbolem, który pojawił się się znacznie później niż na przykład menora. Według średniowiecznej legendy symbol ten był używany na tarczach żołnierzy armii króla Dawida. Sześciokątna gwiazda najbardziej rozpowszechniona była właśnie w średniowieczu. Znacznie później reżim nazistowski używał żółtych gwiazd Dawida do oddzielenia Żydów od nie-Żydów. Dziś gwiazdę Dawida można znaleźć w synagogach, w domach żydowskich i na fladze państwa Izrael.

Symbolika i zdobnictwo nagrobków żydowskich

Symbol jako element kluczowy w badaniu macew Symbole są bardzo przydatne w badaniu żydowskich epitafiów, zwłaszcza jeśli badacz dysponuje ograniczoną znajomością języka hebrajskiego. Mogą na przykład wskazywać na płeć osoby pochowanej, jak wcześniej wspomniane świece szabatowe w przypadku kobiet. I odwrotnie, symbole błogosławieństwa Kohena i dzbany Lewitów znajdują się głównie na grobach mężczyzn. Dzięki temu, że umiesz już określić datę śmierci i zidentyfikować płeć za pomocą symbolu na nagrobku, możesz zawęzić dalsze poszukiwania, na przykład szukać tylko imion męskich lub tylko żeńskich. Ważne: nie wszystkie elementy wystroju na nagrobkach niosą konkretne znaczenie. W przeciwieństwie do symboli, które przekazują cenne informacje o zawodzie, przyczynach śmierci czy poglądach politycznych zmarłego, ornamenty roślinne, stylizowane kolumny lub motywy abstrakcyjne są zwykle tylko ozdobami lub symbolami żalu. Zalecane lektury

Goberman, David Noevich, Pinsky, Robert, and Hundert, Gershon David. Carved Memories: Heritage in Stone from the Russian Jewish Pale. New York: Rizzoli, 2000. Brown, Ryland. If The Stones Could Speak: A Guide to the Shapes and Symbols in Your Local Cemetery. Gateway Seminars, 2014.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Jak odwiedzać cmentarz żydowski Odwiedzający cmentarz żydowski w Budapeszcie, lata 20. XX wieku

ażdy cmentarz żydowski, aktywny czy nie, jest miejscem świętym. Dlatego odwiedzający cmentarz, niezależnie od celu, muszą przestrzegać kilku prostych zasad. Poniżej znajdziesz podstawowe zalecenia i nauczysz się kilku rytuałów powiązanych z odwiedzaniem cmentarza. Zgodnie z tradycją żydowską mężczyźni powinni mieć zakryte głowy19. Na cmentarzu nie należy jeść, pić i palić, bo jest to uznawane za brak szacunku dla zmarłych, a ponadto cmentarz postrzegany jest jako miejsce rytualnie nieczyste. W związku z tym, że cmentarz uznawany jest za miejsce rytualnie nieczyste, po wizycie na cmentarzu możesz zostać poproszony o umycie rąk. W tym celu obok wejścia na większość czynnych cmentarzy żydowskich znajduje się umożliwiające obmycie rąk wyposażenie.

19 Na

każdym cmentarzu żydowskim mężczyznom, niezależnie od ich wyznań religijnych, zaleca się założyć kipę (jarmułkę) na znak szacunku dla zmarłych. Na aktywnym cmentarzu kipy są zwykle dostępne przy wejściu. Zamiast jarmułki można użyć dowolnego nakrycia głowy.

Jak odwiedzać cmentarz żydowski

Odwiedzający cmentarz mogą wziąć udział w różnych rytuałach i ceremoniach: odprawieniu modlitw żałobnych czy specjalnej modlitwie wysławiającej Boga — kadiszu, zapaleniu świec przy nagrobku i ułożeniu na nim małych kamieni. Ponieważ składanie kwiatów na grobach jest uznawane za chrześcijańską tradycję, odradza się je podczas wizyty na cmentarzach żydowskich. W tradycji żydowskiej wszystkie obrzędy związane z pochówkiem i cmentarzem uważa się za szczególnie ważne. Na przykład bycie członkiem Chewra Kadisza jest bardzo prestiżowe, a zaproszenie do udziału w ceremonii pogrzebowej to wielki honor. Jeden ze zwyczajów nakazuje każdemu, kto na swojej drodze spotka kondukt pogrzebowy, natychmiast przekazać pieniądze na cele charytatywne.

Ukraina

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Lokalne cmentarze: doświadczenia ESJF

tej części przedstawimy kilka cmentarzy żydowskich, ilustrując w ten sposób przekazaną wcześniej wiedzę teoretyczną. Aby zaprezentować różnorodność kirkutów, jak również różne metody ich odkrywania, wybraliśmy pięć cmentarzy z pięciu różnych krajów europejskich. Każdy cmentarz reprezentuje inny kontekst historyczny i jest w różnym stanie zachowania, w konsekwencji zastosowania różnych działań konserwatorskich i upamiętniających.

Litwa

Lokalne cmentarze: doświadczenia ESJF

Rodos (Grecja) — cmentarz ten jest symbolem społeczności żydowskiej, która całkowicie zniknęła. Przeniesiono na niego również ocalałe macewy z innej zniszczonej, jeszcze starszej nekropolii żydowskiej. Jest on współcześnie jedną z głównych żydowskich atrakcji turystycznych Grecji. Orgiejów (Mołdawia) — to cmentarz, który nadal funkcjonuje, i który w swojej trzystuletniej historii został zniszczony jedynie przez czynniki naturalne. Ostróg (Ukraina) — wyjątkowy cmentarz należący do jednej z najważniejszych gmin żydowskich w Ukrainie. W czasie Związku Radzieckiego uległ całkowitemu zniszczeniu, ale niedawno został odrestaurowany przez sponsorów i władze lokalne. Malý Horeš (Słowacja) — to niewielki cmentarz, który jest jedynym dowodem na istnienie w przeszłości dużej społeczności żydowskiej. Kretynga (Litwa) — żywy przykład udanej współpracy władz lokalnych, mieszkańców i potomków niegdysiejszej społeczno ści żydowskiej na rzecz ochrony obiektów żydowskiego dziedzic twa kulturowego. Cmentarze te znajdują się w krajach objętych projektem badawczym ESJF. Aby dowiedzieć się więcej o tych pięciu, jak i o innych cmentarzach przebadanych przez ESJF w latach 2019-2020, odwiedź stronę internetową ESJF: https://www.esjf-surveys.org/publications/

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Grecja ESJF zbadał w Grecji 45 cmentarzy żydowskich

Cmentarz żydowski na wyspie Rodos20

Żydzi na wyspie Rodos Żydzi pojawili się na wyspie około II wieku p.n.e. Gmina żydowska w mieście od średniowiecza szybko się rozrastała, szczególne znaczenie zyskując w okresie Imperium Osmańskiego. Żydzi rodyjscy byli głównie kupcami, fabrykantami, rzemieślnikami. Przed II wojną światową na wyspie mieszkało około 4500 Żydów, po Holokauście pozostało ich zaledwie 50. Od tego czasu liczba ich stale spada — współcześnie na Rodos mieszka nie więcej niż 20 Żydów.

mentarz żydowski w mieście Rodos nie jest ani najstarszym w Grecji (najstarszy znajduje się w Janinie), ani największym (ten jest w Salonikach). Jest to jednak przykład dobrze zachowanego kirkutu w mieście, w którym nie ma już aktywnej gminy żydowskiej. Na Rodos istniały kiedyś dwa cmentarze żydowskie, ale ocalał tylko jeden. Cmentarz ten słynie z bardzo starych macew (najstarsza pochodzi z XVI wieku), bogatych tekstów, jak również z pięknie zachowanych dekoracji: ornamentów geometrycznych i roślinnych, motywów cyprysów, a także stylizowanych świeczników oraz typowych symboli żydowskich, takich jak gwiazda Dawida. 20 Gafni,

I., & Kerem, Y. (2007). Rhodes. In M. Berenbaum & F. Skolnik (Eds.), Encyclopaedia Judaica (2nd ed., Vol. 17, pp. 277-279). Detroit, MI: Macmillan Reference USA.

Lokalne cmentarze: doświadczenia ESJF

Grecja

Przykłady bogato zdobionych nagrobków można znaleźć na innych ocalałych cmentarzach greckich w miastach Wolos, Ksanti, Ateny i inne. Greckie cmentarze żydowskie są wyjątkowym zabytkiem historycznym i kulturalnym różnych gmin żydowskich regionu śródziemnomorskiego. Dość często są niemal jedynymi dowodami obecności Żydów na tych terenach. Daje to dodatkową motywację do ochrony i badania tych cmentarzy.

Zdjęcia zrobione przez D. Goberman, 1960

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Litwa

Cmentarz żydowski w Kretyndze ESJF zbadało 105 cmentarzy żydowskich w Litwie

Żydzi w Kretyndze Żydzi zaczęli osiedlać się w mieście Kretynga (do 1915 r. niem.: Kretingen) w połowie XVIII wieku. Według spisu ludności z 1897 r. Żydzi stanowili jedną trzecią miejscowej ludności: 1202 z 3418 mieszkańców. W pierwszych dwóch dekadach XX wieku gmina żydowska w mieście zaczęła podupadać, a na początku II wojny światowej w mieście pozostało tylko około 700-800 Żydów. Podczas Holokaustu gmina żydowska została całkowicie zniszczona.

irkut w mieście Kretynga powstał najprawdopodobniej w pierwszym trzydziestoleciu XIX wieku, a najstarszy nagrobek na nim pochodzi z 1835 roku. Cmentarz składa się z około 300 macew, z których większość jest dobrze zachowana. Prawie pozbawione ozdób,

Lokalne cmentarze: doświadczenia ESJF

Litwa

proste i łatwe do odczytania epitafia są cennym materiałem do ćwiczeń. Ten cmentarz odzwierciedla ogólną tendencję w Litwie: cmentarze żydowskie są odnawiane, katalogowane i konserwowane.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Mołdawia W Mołdawii ESJF zbadał 72 cmentarze żydowskie

Społeczność żydowska Orgiejowa Według niektórych źródeł Żydzi pojawili się w mieście Orgiejów w XVI wieku. Społeczność żydowska w okolicy znacznie się rozrosła po aneksji Besarabii przez Imperium Rosyjskie w 1812 roku. Żydzi Orgiejowa trudnili się biznesem, rzemiosłem i winiarstwem. Na początku XX wieku wzrosła liczba rolników żydowskich. Przed II wojną światową w mieście żyło ok. 6500 Żydów. W czasie wojny niektórym Żydom udało się uciec na wschód, ale większość niestety zginęła podczas Holokaustu. Dziś w mieście zamieszkuje mała gmina żydowska licząca 87 osób.

Cmentarz żydowski w Orgiejowie21

mentarz żydowski w Orgiejowie jest jednym z najstarszych w Europie południowo-wschodniej. Jego najstarsze nagrobki szacowano dotąd na XVII wiek, jednak najstarszy nagrobek znaleziony podczas ekspedycji Centrum Sefer w 2019 roku datowany jest na 1708 rok. Cmentarz podzielony jest na dwa duże sektory. W pierwszym znajdują się nagrobki z XVIII i XIX wieku, w drugim — groby okresu radzieckiego i współczesne, jako że na cmentarzu wciąż dokonuje się pochówków. Nagrobki w starym sektorze w większości wykonane są z lokalnego piaskowca. Właściwości tego materiału pozwoliły rzeźbiarzom na wspaniałe zdobienie z użyciem ornamentów roślinnych, tradycyjnych symboli żydowskich, takich jak błogosławieństwo K ohena 21 Feldman,

Eliyahu, and Jean Ancel. «Orgeyev.» Encyclopaedia Judaica, edited by Michael Berenbaum and Fred Skolnik, 2nd ed., vol. 15, Macmillan Reference USA, 2007, pp. 468-469. Gale eBooks, https://link.gale.com/ Dostęp: 5 maja 2020.

Lokalne cmentarze: doświadczenia ESJF

Mołdawia

i dzban Lewitów, jak również wizerunków różnych zwierząt, głównie lwów i jeleni. Wadą piaskowca jednak jest jego kruchość. Porównanie współczesnego wyglądu cmentarza ze zdjęciami żydowskiego artysty i fotografa Davida Gobermana (1912–2003) wykonanymi w latach 30. i ponownie w latach 50.- 60. pokazuje, że czas poczynił znaczące szkody w większości nagrobków22. Cmentarz żydowski w Orgiejowie jest zaledwie jednym z wielu cmentarzy w Europie południowo-wschodniej z bogato zdobionymi nagrobkami z piaskowca. Jest reprezentatywny dla większości cmentarzy żydowskich w Mołdawii, a jednocześnie jednym z niewielu, które nieprzerwanie działają od kilku stuleci.

22 D.

Gobermanowi zawdzięczamy fotograficzną dokumentację nie tylko orgiejowskiego kirkutu, ale też wielu innych w Mołdawii i w Ukrainie.

Zdjęcia wykonane przez D. Gobermana, 1960.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Słowacja Na Słowacji ESJF zbadał 237 cmentarzy żydowskich

Cmentarz żydowski w Malý Horeš

Żydzi z Malý Horeš Malý Horeš (węgierski: Kisgéres) to mała wioska w Słowacji w pobliżu granicy z Węgrami. Obecnie 99% jej mieszkańców to Węgrzy, więc tylko miejscowy cmentarz żydowski jest jedynym dowodem tego, że kiedyś w tej miejscowości mieszkali Żydzi.

mentarz żydowski we wsi Malý Horeš jest stosunkowo nowy — najstarszy nagrobek pochodzi z 1875 roku. Zaledwie kilka macew zachowało się w zadowalającym stanie, umożliwiającym analizę symboliki dekoracji i odczytanie epitafiów. Na co najmniej dwóch macewach zachowały się informacje o kamieniarzu. Małe gminy żydowskie dysponowały zwykle tylko jedną osobą odpowiedzialną za wykonanie macew, więc zawód ten był szczególnie ceniony. Autorzy nagrobków w większości pozostawali nieznani, gdyż na pomniku wskazywane było jedynie nazwisko osoby pochowanej. Jednak we wsi Malý Horeš udało nam się znaleźć kilka macew z sygnaturą kamieniarza. Może to wydawać się drobnostką, ale dla historyków ma wielką wartość badawczą. Kamieniarz najprawdopodobniej zostawił podpis, aby promować swoje rzemiosło — dalekowzroczna decyzja w czasach, gdy mali rzemieśl-

Lokalne cmentarze: doświadczenia ESJF

Słowacja

nicy musieli być znani w kilku miejscowościach, aby zapewnić sobie stabilny dochód. Fakt, że członkowie gminy mogli sobie pozwolić na zatrudnienie wykwalifikowanego rzemieślnika, pozwala podejrzewać, że dobrze im się powodziło. Wobec braku dodatkowych źródeł materialnych udowodnienie tego założenia jest jednak niemożliwe. Przypadek cmentarza Malý Horeš pokazuje, że nawet przy całkowitym braku informacji o lokalnej gminie żydowskiej, badanie cmentarza pomaga rzucić światło na pewne aspekty życia tej gminy w przeszłości.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Ukraina W Ukrainie ESJF zbadał 1003 cmentarze żydowskie

Cmentarz żydowski w Ostrogu23

Żydzi w mieście Ostróg Pierwsza wzmianka o Żydach w Ostrogu pochodzi z XV wieku. Gmina żydowska Ostroga była jedną z najbardziej aktywnych i najważniejszych na Podolu, Wołyniu i w Galicji. Żydzi Ostrogu brali czynny udział w handlu międzynarodowym, w tym w sprzedaży bydła i eksporcie różnych towarów. W 1939 r., tuż przed wybuchem II wojny światowej, w Ostrogu mieszkało 10,5 tys. osób pochodzenia żydowskiego. Zdecydowana większość z nich zginęła w czasie Holokaustu, a po wojnie gmina niestety nie odrodziła się.

mentarz żydowski w Ostrogu pochodzi z XVI wieku. Najstarszy nagrobek zachował się niestety tylko na zdjęciu. W 1968 r. władze lokalne zamknęły i całkowicie zniszczyły cmentarz, jako że był on opuszczony i zaniedbany. Na miejscu cmentarza powstało wesołe miasteczko, a nagrobki wykorzystano jako materiał budowlany. W 1991 roku lokalni działacze doprowadzili do zamknięcia wesołego miasteczka, a na cmentarzu odnaleziono i ponownie ustawiono 400 macew. Najstarsze z nich pochodzą z XVII-XVIII wieku24.

23 Shochat,

Azriel, et al. «Ostrog.» Encyclopaedia Judaica, edited by Michael Berenbaum and Fred Skolnik, 2nd ed., vol. 15, Macmillan Reference USA, 2007, pp. 510-512. Gale eBooks, https://link.gale.com/. Dostęp: 30 kwietnia 2020.

Lokalne cmentarze: doświadczenia ESJF

Ukraina

Chociaż cmentarz żydowski w Ostrogu nie istnieje już w swojej pierwotnej formie, jest niepodważalnym dowodem długiego istnienia licznej gminy żydowskiej w mieście. Dziś kirkut w Ostrogu uznawany jest za rzadki przykład udanej odbudowy i katalogowania nagrobków w sytuacji braku aktywnej gminy żydowskiej w mieście.

Zdjęcie kamieniarza z ekspedycji Szymona An-Skiego, lata 1920.

24 Fishel,

A. & Nosonovsky, N. (2017), «Rediscovered Gravestones from a Destroyed Jewish Cemetery in Ostrog: The Case of Two Inscriptions of 1445», Zutot, vol. 14, pp. 73 — 87. 65

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Co dalej?

odręcznik ten zawiera podstawowe informacje teoretyczne do badania cmentarzy żydowskich. Ponieważ społeczności żydowskie w Europie i poza nią zawsze były zróżnicowane, różniły się również ich wymagania co do wyglądu i projektowania cmentarzy. Staraliśmy się umieścić tu informacje jak najbardziej uniwersalne, które można zastosować w najszerszym zakresie przypadków. Niniejszy rozdział zawiera szereg zajęć praktycznych dla klas ze szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Są one dość ogólne i można je łatwo dostosować do konkretnych celów edukacyjnych.

Co dalej?

1. Praca z mapami Jak już zaznaczyliśmy powyżej, stare mapy mogą być użytecznym narzędziem do lokalizacji cmentarzy żydowskich. Są szczególnie cenne do badania zniszczonych cmentarzy, z których już nic nie zostało, i również tych, których terytorium jest już zabudowane. Możesz zacząć od wyszukania starych map swojego miasta lub wioski. Zazwyczaj są one przechowywane w lokalnej bibliotece lub archiwum i mogą być dość łatwe do znalezienia w Internecie. Spróbuj porównać stare mapy ze współczesnymi. Jeśli korzystasz na przykład z Google Maps, upewnij się, że ich skala odpowiada skali starych map. Korzystając z obu map — starej i współczesnej — odpowiedz na pytania: Ile cmentarzy żydowskich można znaleźć na starej mapie? Ile z nich zaznaczone jest na współczesnej? Jeśli cmentarz znajduje się na mapie, czy nadal jest na starym miejscu? Czy zmienił się jego rozmiar? W jaki sposób dokładnie? Jeśli cmentarz został zniszczony, co teraz jest na jego miejscu? Odwiedź to miejsce, zapytaj miejscowych, czy wiedzą o cmentarzu żydowskim, który tam kiedyś był. Podziel się swoimi odkryciami w szkole, muzeum, bibliotece itp.

2. Wystawa fotograficzna Na takie kreatywne wydarzenie, jak wystawa zdjęć, powinni zwrócić uwagę ci, którzy nie są jeszcze gotowi do zgłębienia materiału tekstowego. Takie podejście jest szczególnie odpowiednie w regionach, które charakteryzują się różnorodną i bogatą dekoracją nagrobków. Zbadaj lokalne cmentarze żydowskie i zidentyfikuj jakie symbole na nagrobkach są typowe. Wybierz temat wystawy zgodnie z tym, co znajdziesz na cmentarzach. Np. „Zwierzęta i ptaki na żydowskich nagrobkach na miejscowym cmentarzu” czy „Najpopularniejszy symbol żydowski”. Jeśli jest to możliwe, zrób zdjęcia korzystając z aparatu dobrej jakości.

Co dalej?

Wybierz najlepsze zdjęcia na wystawę. Zorganizuj wystawę w swojej szkole, lokalnym muzeum, bibliotece itp.

Do materiałów wizualnych można dołączyć fakty historyczne dotyczące gminy żydowskiej lub cmentarza. Skorzystaj z informacji zawartych w tym podręczniku, aby wyjaśnić znaczenie ozdób i symboli. Możesz również skorzystać z literatury polecanej w odpowiednim rozdziale. Jeśli w wystawie fotografii bierze udział kilku autorów, można zorganizować konkurs na najlepsze zdjęcie. 3. Badania historyczne Jeśli opanowałeś już alfabet hebrajski i umiesz znaleźć, przeczytać i obliczyć datę śmierci na epitafium, zrób to. To dobry sposób na zastosowanie w praktyce wiedzy zdobytej za pomocą podręcznika. Zbadaj nagrobki na miejscowym cmentarzu żydowskim i postaraj się ustalić jak najwięcej dat. Skorzystaj z tego przewodnika, aby obliczyć daty kalendarza gregoriańskiego i spróbuj odpowiedzieć na podstawie wyników na następujące pytania: Ile lat ma cmentarz? Z jakich lat pochodzą najstarsze i najnowsze nagrobki? Który okres najczęściej można znaleźć na nagrobkach? Co to może znaczyć? Zaprezentuj swoje badania w szkole, lokalnym muzeum, bibliotece itp.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

4. Projekt genealogiczny To zadanie praktyczne wymaga większego zaangażowania i zasobów, niż poprzednie, ale jego wynik może być jeszcze bardziej interesujący i zaskakujący. Skorzystaj z porad teoretycznych zawartych w niniejszej instrukcji i przeprowadź badania archiwalne lub etnograficzne. Taki projekt może być indywidualny lub grupowy. Na podstawie informacji z konkretnej macewy na miejscowym cmentarzu przygotuj genealogiczną pracę badawczą dotyczącą osoby pochowanej, a nawet, jeśli jest to możliwe, całej rodziny. Najpierw zbadaj nagrobki. Jeśli na kamieniu są jakieś symbole, spróbuj zidentyfikować te, które odzwierciedlają status społeczny, zawód i płeć zmarłego. Zapoznaj się z odpowiednimi sekcjami tego podręcznika. Wybierz nagrobek, który najbardziej cię interesuje. Zanotuj informacje, które udało ci się uzyskać z nagrobka. Znajdź i oblicz datę śmierci, przelicz ją na kalendarz gregoriański. Znajdź, przeczytaj i zapisz imię i nazwisko osoby pochowanej (jeśli epitafium zawiera takie informacje). Na podstawie zebranych informacji utwórz „profil” osoby, której historię próbujesz prześledzić. Zbadaj inne nagrobki, na których znajduje się to samo nazwisko. Powtórz poprzednie kroki, aby utworzyć „profile” dla innych osób pochowanych pod tym nazwiskiem.

Co dalej?

Porównaj daty urodzin i śmierci. Czy można stwierdzić, że osoby pochowane o wspólnym nazwisku należą do tej samej rodziny? Badania archiwalne: Jeśli jest to możliwe, znajdź informacje o osobach o tym nazwisku w lokalnym archiwum. Kim byli ci ludzie? Jakie informacje na ich temat można znaleźć? Badania etnograficzne: Jeśli daty śmierci są stosunkowo niedawne, zapytaj starszych ludzi w Twoim mieście lub wsi, czy pamiętają rodzinę żydowską, której historię badasz. Zacznij od swoich dziadków! Nawet jeżeli nie możesz zidentyfikować pochowanego, postaraj się zebrać jak najwięcej innych informacji. Ustal, czy osoba pochowana była mężczyzną czy kobietą. Czy pochodził z rodu Lewitów lub Kohenów (jeżeli był to mężczyzna)? Czy można ustalić zawód zmarłego? Określ daty śmierci. Nawet jeśli informacje, jakich dostarcza epitafium, są ograniczone, wciąż możesz prowadzić badania własne i prezentować je w klasie, muzeum, bibliotece i tak dalej. Takie zadania praktyczne przyczyniają się do zainteresowania poznawaniem kultury i historii Żydów na poziomie lokalnym. Te przykłady zadań praktycznych są proste i interaktywne: możesz albo ściśle przestrzegać zaleceń podręcznika, albo dostosować je do swoich potrzeb edukacyjnych lub znaleźć motywację do realizacji projektów własnych. Udostępniliśmy jedynie narzędzia i wskazówki do badania lokalnego dziedzictwa historycznego.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Odpowiedzi do zadań

Zadanie

Odkrywanie cmentarza żydowskiego – Podręcznik ESJF

a mapie Kowla możemy zlokalizować trzy cmentarze żydowskie. Widać, że najstarszy znajdował się prawie w centrum miasta. Obecność nowszych (położonych dalej od centrum) cmentarzy wskazuje na szybki wzrost populacji żydowskiej. Dziś cmentarze te już nie istnieją, zostały rozebrane, a tereny po nich zabudowane. Informacje o nich zachowane są tylko na starych mapach. Zadanie*

Grecja

Mołdawia

Odkrywanie cmentarza żydowskiego – Podręcznik ESJF

adanie to ma dwa poziomy trudności: ten prostszy zawiera standard , ten bardziej złożony wykorzystuje formułę „macewat kwurat”, wspomnianą w naszym podręczniku. Podręcznik jednak nie zawiera pełnej hebrajskiej wersji, a jedynie skrót , więc zadanie przewiduje użycie alfabetu hebrajskiego. Jeśli udało ci się rozwikłać tę zagadkę, jesteś już prawdziwym archeologiem! Oba nagrobki kończą się skrótem

Odpowiedzi do zadań

Zadanie

Symbols and Ornaments on Jewish Tombstones

próbujmy! Obliczenie pierwszej daty: 1908 = 1240 + 668 = Druga data: 1849 = 1240 + 609 = Co musisz zrobić, aby zapisać swoją datę urodzenia według kalendarza żydowskiego? Powiedzmy, że urodziłeś się w 1975 roku. Obliczenia należy przeprowadzić w następujący sposób: 1975 — 1240 = 735. Następnie musimy dodać 5000 (ponieważ rok 1240 według kalendarza gregoriańskiego zbiega się z rokiem 5000 według chronologii żydowskiej). Zatem według kalendarza żydowskiego urodziłeś się w 5735 roku. Gratulacje! Teraz zapiszmy tę datę literami hebrajskimi: 400 + 300 + 30 +5 = Zadanie

Grecja

Słowacja

Warsztaty z czytania epitafiów żydowskich

ardzo ciekawe są też imiona żydowskie. Pozwólcie Państwo, że przedstawimy panią Nisl Papenhajm ze Słowacji i pana z Grecji o imieniu Abraham Icchak. Jak pisać imiona po hebrajsku? Oto lista nazwisk niektórych osób, które pracowały nad tym przewodnikiem. Spróbuj je przeczytać, a następnie dopisz swoje imię i nazwisko.

Ukraina

Litwa

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Przydatne linki O cmentarzach żydowskich

ESJF European Jewish Cemeteries Initiative — największa baza cmentarzy żydowskich w Europie

Wschodniej (mapy, opracowania historyczne, opisy i zdjęcia) https://www.esjf-surveys.org/surveys/ International Jewish Cemetery Project (by the International Association of Jewish Genealogical Societies) http://iajgscemetery.org/eastern-europe Online Worldwide Burial Registry by Jewishgen (JOWBR) https://www. jewishgen.org/databases/Cemetery/tree/CemList.htm Maceva — cmentarze Litwy http://www.litvak-cemetery.info/ O badaniach genealogicznych

Jewishgen — największa baza gmin żydowskich (miejscowości, nazwiska, podstawowe informacje

i linki) https://www.jewishgen. org/Communities/Search.asp Avotaynu — katalog tekstów dotyczących genealogii żydowskiej https://www.avotaynu. com/allbooks.htm Geni.com — drzewa genealogiczne / nazwiska https://www.geni.com/projects/ Jewish-Genealogy-Portal-A-Guide-to-Jewish-Projects-and-Resources-on-Geni https://www.ancestry.com/cs/jewishgen-all Ancestry — drzewa genealogiczne / nazwiska O mapach

Mapster — polski portal badawczy, zawierający ponad 150 polskich, austriackich, niemieckich i rosyjskich map historycznych (możliwość wyszukiwania po nazwie miejscowości) http://igrek.amzp.pl/mapindex.php Mapire — szczegółowe mapy historyczne Cesarstwa Austro-Węgierskiego automatycznie łączone z nowoczesnymi mapami satelitarnymi https://mapire.eu Etomesto — dziesiątki map historycznych, głównie Ukrainy i Rosji, automatycznie łączonych z nowoczesnymi mapami satelitarnymi http://www.etomesto.ru

Materiały informacyjne

Materiały informacyjne Gwiazda Dawida („Magen Dawid”) jest gwiazdą sześciokątną. Jest to symbol narodu żydowskiego, judaizmu, Izraela. Według średniowiecznej legendy był to znak króla judejskiego Dawida i znajdował się na tarczach żołnierzy jego armii. W czasach nowożytnych — główny żydowski symbol narodowy. Kohen — kapłan w Świątyni Jerozolimskiej w czasach starożytnego państwa żydowskiego. Po zniszczeniu Świątyni Jerozolimskiej w I wieku n.e. Kohenowie stracili większość swoich funkcji, z wyjątkiem sprawowania specjalnego błogosławieństwa kapłańskiego podczas modlitwy w czasie ważnych świąt. Aby przekazać to błogosławieństwo, składają dłonie w geście, który prezentuje grafika. Lewici są jednym z plemion Izraela — służącymi Świątyni w Jerozolimie. Asystowali kapłanom — Kohenom, między innymi obmywali ich ręce przed nabożeństwem. Symbolem tego jest wizerunek dzbana. Świecznik (menora) — to złoty siedmioramienny świecznik, który według tradycji znajdował się w Świątyni Jerozolimskiej. Jego wizerunek jest jednym z najstarszych symboli judaizmu, funkcjonującym już od czasów starożytnych.

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Formuły początkowe i końcowe — dwie litery alfabetu hebrajskiego: „pej” i „nun”, od których zwykle zaczyna się tekst inskrypcji na nagrobku (epitafium). Jest to skrót od słów „tu pochowany” — „po nitman”. — Pięć liter alfabetu hebrajskiego, które najczęściej kończą inReading a Jewish Epitaph: Tips and Guidelines skrypcje na nagrobkach. Są skrótem od tradycyjnego dobrego życzenia zmarłemu: „niech jego/jej dusza będzie związana węzłem życia”.

SJF Guide

Tips and Guidelines

will be useful when calculating the date (see below).

Please note that there are 5 letters (marked with circles) that can be Jak obliczyć datę

written in two ways, either of which you might come across when read-

ing the epitaph. form on the right always appears at the end of the Każda literaThe alfabetu hebrajskiego ma znaczenie liczbowe: word.

Pięć liter zaznaczonych na czerwono może mieć dwie miliarised with the structure and pisownie. W epitafiach move to its core visible element: można znaleźć obydwa nd the inscriptions on them (epiwarianty: wersja litery rmation. This section will provide Besides help you extract much verbal poas lewej używana jest the Orgeyev cemetery, Goberwewnątrz słów, a ta po of text. Like any genre, it abides man documented many cemeteries prawej używana jest tylko ph is unique and individual, but in Moldova and of structure andna contain several końcu słów.Ukraine, immortal-

ough identifying these elements, ried person’s name, gender and ent for research purposes. guages can be found, especially he focus of this section, howeviversal Hebrew epitaphs. Therew alphabet is needed to use this table shows the correlation bed numbers (gematria9). The latter

alphabet, where each letter has its own radition instead of common numerals,

There are five of us – my parents, my elder brother, my baby sister and me. First, meet my mum and dad, Jane and Michael. My mum enjoys

ising them.

Meet my family. There are five of us – my parents, my elder brother, my baby sister and me. First, meet my mum and dad, Jane and Michael. My mum

Starting and ending formulas The overwhelming majority of Hebrew epitaphs contain fixed sentenc-świata. Według chronoŻydzi tradycyjnie odliczają lata od stworzenia es or abbreviations that mark the beginning and end of the epitaph. logii rok 5780. Theseżydowskiej abbreviations areobecnie important forjest several reasons: first, Liczby they indi- są oznaczone literami. cate that the object is indeed a tombstone; second, they facilitate the Na przykład, aby zapisać rok 5765, musisz zrobić to tak, jak pokazuje right orientation of the stone in case it does not stand upright; finally, poniższa grafika (czyta się od prawej do lewej): they are usually close to the crucial elements of the epitaph and help locate them more quickly. wartości liczbowe wszystkich liter, otrzymamy żądaJeżeli zsumujemy ną liczbę — 5765. Jak przeliczyć datę żydowską na “nasz zwykły” kalendarz gregoriański? including dates. Należy wykonać następujące kroki: 5

There are five of us – my parents, my elder brother, my baby sister and me. First, meet my mum and dad, Jane and Michael. My mum enjoys

60 300 400

5000

1) dodać wartości liczbowe wszystkich liter (patrz tabela); 2) odrzucić tysiące (często nie są one nawet 23zapisane); 3) dodać do otrzymanej liczby 1240 (bo rok 1240 według naszego kalendarza odpowiada 5000 rokowi chronologii żydowskiej): 765 + 1240 = 2005. 76

Od autorów

ziękujemy Ci za poświęcenie czasu na przeczytanie naszego podręcznika! Mamy nadzieję, że było to ciekawe doświadczenie, a podane informacje będą przydatne w prowadzeniu twoich własnych badań lokalnego dziedzictwa żydowskiego. Jeśli masz jakiekolwiek pytania dotyczące podręcznika lub cmentarzy w ogóle, napisz bezpośrednio do autorek pocztą elektroniczną. Ester Zyskina zdobyła licencjat z orientalistyki na Moskiewskim Uniwersytecie Państwowym i obecnie jest na ostatnim roku studiów magisterskich z historii Żydów na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Głównym obszarem badań Ester jest żydowski ruch oświeceniowy (haskala) w Imperium Rosyjskim w XIX wieku. Brała również udział w ekspedycjach centrum Sefer badających epigrafikę żydowską i ma duże doświadczenie w katalogowaniu i analizowaniu cmentarzy żydowskich w Europie Wschodniej. Adres e-mailowy: asya.zyskin@mail.huji.ac.il Aleksandra Fiszel ukończyła studia doktoranckie w Instytucie Rękopisów Orientalnych Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu. Głównym obszarem jej badań są cmentarze żydowskie. Aleksandra jest ekspertką w dziedzinie epigrafiki żydowskiej i nekropolii. Wielokrotnie prowadziła wyprawy badawcze. Obecnie zajmuje stanowisko Kierowniczki Projektu Edukacyjnego ESJF. Adres e-mailowy: alexandra.fishel@esjf-cemeteries.org

Odkrywanie cmentarza żydowskiego. Podręcznik ESJF

Zdjęcia i ilustracje w tym przewodniku pochodzą głównie z bazy danych ESJF, ale niektóre z nich są zapożyczone z Wikipedii i następujących źródeł: Synagoga Słonimska, Białoruś, z Unomano i United States Holocaust Memorial Museum, dzięki uprzejmości Jerzego Ficowskiego, str. 14-15 Ketuba, Słowacja z Kolekcji Biblioteki Narodowej Izraela — The National Library of Israel collection, str. 15 Zdjęcia niektórych nagrobków z Mołdawii — Archiwum Terenowe „Sefer” (www.sfira.ru), str. 30-39 To nie jest oryginalna płaskorzeźba na Łuku Tytusa w Rzymie, lecz kopia znajdująca się w Muzeum Ludu Żydowskiego — Beit Hatfutsot w Tel Awiwie. (https://www.bh.org.il), str. 40 Zdjęcia wykonane przez D. Gobermana w latach 60. XX wieku udostępnione przez Archiwum Judaica w Petersburgu (http:// judaica.spb.ru), str. 59

Printing House LLC “Sofia-A” LTD 04053, Kyiv, Observatorna street, 12-B +380442722877 Circulation: 300 copies

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego została powołana przez Związek Gmin Żydowskich w Polsce i Światową Organizację ds. Restytucji Żydów (WJRO) w 2002 roku. Naszą misją jest ochrona ocalałych miejsc i zabytków dziedzictwa żydowskiego w Polsce. Fundacja działa na dużych obszarach, które leżą poza zasięgiem kilku gmin wyznaniowych żydowskich działających obecnie w Polsce. Działalność FODŻ obejmuje ponad dwie trzecie kraju. Wiele miejsc ocalałych z przedwojennej kultury żydowskiej jest w zaawansowanym stanie zniszczenia i zaniedbania, i chociaż często ma dużą wartość historyczną lub kulturalną i jako takie powinny być chronione, polskie władze wykazywały najczęściej niewielkie zaangażowanie w ich ochronę. Fundacja jest dumna ze swojego projektu zwanego “Szlakiem Chasydzkim”, obejmującego duży obszar w południowo-wschodniej Polsce, który zamieszkiwała duża przedwojenna populacja Żydów. Punktem kulminacyjnym naszej działalności edukacyjno-kulturalnej związanej z tym projektem jest odrestaurowana przez nas w latach 2009-2010 synagoga w Zamościu. Poza tym nasze działania rewitalizacyjne obejmują jedne z najważniejszych i najbardziej znanych obiektów żydowskich w Polsce, takie jak synagogi w Kraśniku, Łańcucie, Przysusze i Rymanowie. W 2015 roku podjęliśmy wyjątkową inicjatywę, aby dotrzeć do potomków, organizacji żydowskich i fundacji rodzinnych by zaangażować ich w opiekę nad cmentarzami Żydowskimi w Polsce. Utworzyliśmy w tym celu program “Adoptuj cmentarz”. Wszystkie prace na cmentarzach wykonywane są pod nadzorem Komisji Rabinicznej do spraw Cmentarzy. Do tej pory wykonaliśmy prace na ponad 100 cmentarzach żydowskich w Polsce, m.in. w Mszczonowie, Dubience, Kolnie, Iłży, Wysokiem Mazowieckim, Siedleczce-Kańczudze, Żurominie, Myślenicach, Szczebrzeszynie, Radoszycach i Głogowie Małopolskim. Fundacja przywiązuje dużą wagę do działań edukacyjnych, a także nau kowych i była organizatorem kilku międzynarodowych konferencji naukowych poświęconych historii i kulturze Żydów.

Działania ESJF obejmują wiele dziedzin ochrony zabytków kulturowych. Mamy nadzieję, że nasze podręczniki pomogą różnym specjalistom w ochronie i konserwacji cmentarzy żydowskich. Pragniemy dzielić się doświadczeniem, które niezbędne jest w długotrwałym procesie konserwacji zabytków kultury żydowskiej. Ochrona cmentarzy żydowskich zaczyna się od społeczności lokalnych. Aby młodzież mogła się tym zainteresować, musi ona dostać szansę poznania i zrozumienia lokalnej historii. Ten podręcznik jest wyjątkowym zbiorem technik edukacyjnych, dzięki którym badanie cmentarza żydowskiego stanie się interaktywnym procesem uczenia się. Rozdziały dotyczące cech charakterystycznych dziedzictwa żydowskiego oraz instrukcje interpretacji nagrobków i badania starych cmentarzy zawierają niezbędne narzędzia do świadomego kontaktu z lokalnym dziedzictwem żydowskim.