Reflectie verslag

DRESS TO IMPRESS Esther ten Haaf 1523597

INHOUDSOPGAVE

3

5

7

8

12

15

Inleiding

Dierenleed in de fashion industrie

Gevolgen voor de bevolking

Documentaires

Designers

Concept en collage

16

17

21

24

25

26

Moodboard

Experimenten

Platform

Conclusie

Eindproduct

Bronnen

Inleiding

3

Tijdens de minor Artistic Needs heb ik mij gericht op dierenwelzijn in de fashion industrie. Ik ben begonnen met het onderzoek doen naar dierenleed. Van jongst af aan heb ik al de drang om iets voor deze toch wel afhankelijke leefgroep, de dieren, te betekenen. Deze afhankelijkheid wordt versterkt door onder andere de eigenaar, klimaatverandering, bevolkingsgroei, bio-industrie en de fashion industrie. Vaak wordt vergeten dat dieren noodzakelijk zijn voor het voortbestaan van de biodiversiteit op aarde. Zonder een ruime variatie aan biodiversiteit zijn consequenties voor het leven van de mens op aarde onvermijdelijk.

Ook fashion is voor mij een passie en omdat dierenleed zo’n groot en breed probleem is, heb ik gekozen om me te focussen op dierenwelzijn in de fashion industrie. Hierbij heb ik dierenleed omgedraaid naar dierenwelzijn, omdat ik met mijn project wil laten zien hoe dieren horen te leven: namelijk in het wild in de vrije natuur. Dierenwelzijn is voor de bevolking een ver-van-mijn-bedshow wat ertoe leidt dat mensen onbewust nog te veel meedoen aan het in standhouden van dierenleed.

De eerste stap moet dan ook het verwezenlijken van bewustwording zijn. Voor dit project heb ik gekozen om me te richten op bont in de fashion industrie. Dit betekent echter niet dat het concept alleen om bont draait, dit is slechts een onderdeel van het project. De leidraad gaat over het bereiken van bewustwording.

Als een (grafisch) ontwerper wil ik dan ook strijden voor dierenwelzijn in de fashionindustrie, met als doel om bewustwording te creĂŤren. Dit doel gaat gepaard met de volgende onderzoeksvraag: Hoe kan ik als (grafisch) ontwerper strijden voor dierenwelzijn in de fashion industrie?

RESEARCH

dierenleed in de fashion industrie Welke soorten dierenleed zijn er in de fashion industrie? Dierenleed in de fashion industrie is begonnen sinds de mens is gestart met het dragen van kleding. We zijn levende wezens als mode-items en dus als een product gaan zien. Stoffen die afkomstig zijn van dieren zijn onder andere wol, vilt, leer, suède, dons, veren, zijde en bont.

Wol en vilt Wol is afkomstig van de vacht van schapen, geiten of konijnen. Mensen denken vaak dat de productie van wol diervriendelijk verloopt en het scheren van deze dieren noodzakelijk is, omdat ze het anders te warm krijgen. Het scheerproces verloopt helaas niet zoals verwacht. Het scheren zorgt ervoor dat de schapen erg gestrest raken en om de beesten in bedwang te houden, worden ze vaak geschopt of geslagen.

"Wereldwijd sterven er bovendien honderdduizenden lammetjes aan blootstelling of verhongering nog voordat ze 8 weken oud zijn – in Nederland overleeft slechts 12.5 procent van de lammetjes de kinderschoenen" KINDD. 5

Wolsoorten als kasjmier, mohair en pashmina zijn afkomstig van de vacht van geiten. Geiten worden tijdens het scheren met hun poten aan elkaar vastgebonden om ze zo onder bedwang te kunnen houden.

Bij angorawol dat afkomstig is van konijnen wordt het vel, zonder verdoving, levend van de dieren afgeplukt. Dit proces gebeurt, twee tot vijf jaar lang, iedere drie maanden opnieuw, totdat ze uiteindelijk naar de slacht gaan.

Vilt bestaat uit minstens 30% wol of bont en wordt verkregen uit samengeperst wol of konijnen- en hazenhaar.

Leer en suède Leer is gemaakt van de huid van dieren en kan alleen verkregen worden als het dier dood is. Het meeste leer is een bijproduct van de vee-industrie en is afkomstig van varkens. Omdat leer afkomstig is van de vee-industrie betekent dit dat het kopen van leer het in standhouden van de vee-industrie stimuleert.

Verder is er nog het exotisch leer dat afkomstig is van reptielen, pythons en krokodillen.

De dieren worden zonder verdoving levend gevild. Dit zorgt er namelijk voor dat het leer soepel blijft. Omdat het om koudbloedige dieren gaat, en zij lang zonder zuurstof kunnen, kan het nog een kwartier tot een uur duren voordat het dier daadwerkelijk dood is. "Ieder jaar worden er wereldwijd meer dan 1 miljard dieren op wrede wijze gedood voor de leerhandel, van koeien en kalfjes tot paarden, lammetjes, geiten en varkens. Zelfs ruim 2 miljoen honden en katten worden per jaar in China voor hun huid gedood" PETA. Suède is gemaakt van de binnenkant van leer. Dit deel voelt zachter aan dan de buitenkant, omdat het alleen de onderlaag van de huid bevat en niet de bovenlaag.

Dons en veren Dons komt van de onderlaag van de fijne veren van vogels en dient als isolatiemateriaal van winterjassen.

Dieren worden vaak levend geplukt.

"Babyeendjes en babygansjes worden vaak geplukt als ze slechts 10 weken oud zijn" PETA. Eenden en ganzen moeten het plukproces meestal vijf keer in hun leven meemaken. Tijdens het plukken kunnen er verwondingen ontstaan waardoor verlamdheid een gevolg kan zijn.

De veren van vogels zijn meestal terug te zien in accessoires. Ook veren zijn vaak een bijproduct van de slacht en is meestal afkomstig van fazanten, ganzen, eenden en kippen.

Zijde Zijde is gemaakt van de cocon van zijderupsen. Zijderupsen worden met cocon levend in kokend water gegooid. Om één zijden blouse te produceren zijn er honderden cocons nodig. "Voor een kilo zijde worden 6.000 zijdewormen gedood.

Jaarlijks worden er daardoor vele miljoenen gedood" ANIMALS TODAY. Er bestaat zijde waarbij de rupsen niet worden gedood, maar omdat de rups zo doorgefokt is, kunnen volwassen vlinders niet vliegen.

Bont Bont is afkomstig van het vel van dieren. Het vel bevat de vacht van het gedode dier. "Ruim 50 miljoen dieren worden per jaar gedood voor deze vacht" IDAUSA. Bont wordt verkregen door het villen van dieren en is meestal afkomstig van nertsen, vossen, konijnen en wasbeerhonden.

Ze worden gefokt voor hun vacht en leven in vreselijke omstandigheden.

Om een goeie kwaliteit van de vacht te behouden, worden de dieren meestal levend en zonder verdoving gevild. "In Nederland zijn er vandaag de dag nog 130 nertsenfokkerijen actief die jaarlijks 5 miljoen nertsen fokken en doden" BONT VOOR DIEREN. De fokkerijen zijn toegestaan tot 2024, maar ondanks het verbod mag en kan bont na 2024 wel nog gewoon gekocht worden in Nederland, waardoor de vraag naar bont zal blijven bestaan.

6

Omdat er ook veel verschillende soorten dierenleed in de fashion industrie plaatsvinden, heb ik ervoor gekozen om me voor de uitwerking van dit project te richten op één onderdeel: bont. De bontproductie is iets waar tot op de dag van vandaag veel over gepraat wordt en waarbij een grote beweging gaande is. Het probleem van bont is dat mensen vaak niet weten dat ze het dragen.

Zelfs als er beweerd wordt dat er geen bont in het kledingstuk zit, kan het zijn dat er toch vacht van dieren in verwerkt is. "Bont wordt vaak geïmporteerd vanuit China waar een lage prijs betaald wordt voor de vacht. Dit uit zich in de goedkope prijs van de kleren waardoor consumenten aannemen dat het om imitatiebont gaat" NICOLE VAN GEMERT. Veel designers zijn omgeslagen nadat er veel bekendheid naar buitenkwam over hoe bont verkregen werd. Toch zijn er nog steeds genoeg invloedrijke modehuizen die bont gebruiken in hun collecties. Het gaat om grote merken als Alexander Wang, Balenciaga, Dior en Valentino.

GEVOLGEN VOOR de BEVOLKING Hoe erg is dierenleed voor de bevolking?

"De fashion industrie is een van de vervuilendste industrieën in de wereld" EILEEN FISHER. Dit komt grotendeels door de vele verschillende manieren van vervuiling. Bij de productie en het vervoer van kleding is er sprake van een grote hoeveelheid aan CO2 uitstoot. Ook de grote hoeveelheid watergebruik, voor het verkrijgen van grondstoffen, draagt bij aan CO2 uitstoot. Het vele watergebruik heeft ook invloed op het vervuilen van grond- en rivierwater. Dan is er nog de vervuiling van de immens grote hoeveelheid zogenaamde "fast-fashion" afval en het gebruik van pesticiden voor de productie van stoffen. De gevolgen van al deze soorten vervuiling leiden tot dierenleed. Het vervoer van deze fast-fashion vindt plaats per boot, omdat een groot deel van de kleding geproduceerd wordt in ontwikkelingslanden. Er is geen wetgeving over hoeveel deze schepen mogen uitstoten. Het gevolg is dat veel giftige stoffen terecht komen in het zeeleven.

7

"Voor het verven van kleding wordt maar liefst 1,9 miljard drinkwater per jaar verbruikt dat vervolgens, zonder nabehandeling, weer de rivier wordt ingegooid" ECO WATCH. Het water dat teruggegooid wordt bevat vaak de stof nonylphenol en is dodelijk voor de dieren die in deze rivieren leven.

Dieren die niet hieraan sterven, vinden hun dood doordat hun prooi wel met deze giftige stof in contact gekomen is. "Op landbouwgronden voor de katoenteelt worden pesticiden gebruikt" PAN–UK. Naast dat pesticiden slecht zijn voor het milieu, kunnen ze ook bij roofdieren terecht komen. Pesticiden kunnen tientallen jaren in het lichaam van een roofdier blijven zitten. Naast het grote dierenleed, heeft al deze vervuiling van de fashion industrie ook negatieve gevolgen voor het gehele ecosysteem en dus voor de gehele bevolking op aarde.

Dan is er nog de ontbossing die plaatsvindt voor het verkrijgen van materialen als viscose. Door deze ontbossing zijn veel dieren genoodzaakt om hun leefgebied te verlaten.

"Dit zal ervoor zorgen dat het niet de laatste keer is dat mensen besmet raken met een dodelijk virus dat afkomstig is van wilde dieren, zoals het coronavirus dat zich momenteel over de wereld verspreidt" THE CONVERSATION. Door de ontbossing en de jacht op wilde dieren, die op zoek zijn naar een nieuwe woonplaats, komen mensen in contact met deze wilde dieren. Hierdoor bestaat het risico dat ziekteverwekkers van deze dieren overgedragen kunnen worden op de mens, de zogenaamde “wildedierenvirussen”.

Het overdragen van deze virussen is een teken dat we dieren gewoon in het wild moeten laten leven in plaats van dat de mens zich met het leven van een dier gaat bemoeien.

DOCUMENTAIRES Om een beeld te krijgen van wat er al gedaan wordt in de fashion industrie tegen maatschappelijke problemen, heb ik een aantal documentaires uitgekozen, waarbij het verhaal positieve ontwikkelingen in de industrie laat zien. De documentaires die ik hiervoor gekeken heb zijn "The Positive Chain of Change" en "Westwood: punk, icon, activist".

Op deze manier wil ik erachter kom waar de oorzaken van de problemen in de fashion industrie te vinden zijn en welke maatregelen succesvol gebleken zijn. Verder heb ik nog de documentaire “What the Health” gekeken, waarbij de focus op plantaardig eten ligt. De eerste stap die in de documentaire gezet wordt richting bewustwording is het benoemen van harde feiten.

THE POSITIVE CHAIN OF CHANGE

8

“The Positive Chain of Change” laat zien dat de kledingindustrie gebaseerd is op een model dat draait om geld. Fast-fashion is hierbij de boosdoener.

Het huidige model van de fashion industrie is een schakel tussen de overheid, de markt (designers en winkels) en de consument. De documentaire laat bij alle drie de onderdelen zien wat het probleem is, wat er gedaan kan worden en welke stappen er al genomen zijn.

Het probleem van dit model is dat iedereen naar elkaar wijst en het gevoel ontstaat dat we in ons eentje niks kunnen doen.

Overheid De overheid moet meer stappen ondernemen dan alleen het creëren van aandacht rond het probleem in de fashion industrie. Het is de vraag wat er echt moet gebeuren om de fashion industrie sneller te veranderen. Momenteel is de overheid bezig met een aantal punten: • Een circulaire fashion industrie.

Dit betekent dat kleding geen afval meer is, maar dat de afval die er ontstaat gebruikt wordt als grondstof. De overheid streeft ernaar om in 2050 volledig circulair te zijn.

In totaal gooien we in Nederland per jaar zo’n 238 kilo aan textiel weg. Gemiddeld wordt een kledingstuk maar 7 keer gedragen en het grootste deel van het afval is dus de goedkope wegwerpkleding: fast fashion.

Deze kleding is zelfs niet of nauwelijks geschikt voor recycling. Fast fashion zorgt daarom ervoor dat een circulair systeem bijna onmogelijk is.

Verder zou het btw-tarief op het laten repareren van kleding ook verlaagd kunnen worden.

Consumenten worden dan gestimuleerd niet meteen hun kleding weg te gooien. Kleding krijgt hierdoor ook meer waarde.

• Transparantie. Voor consumenten is het bijna onmogelijk om de hele afkomst van een merk en de bijbehorende kleding te gaan doorspitten. De overheid zou hierbij moeten zorgen dat er meer transparantie komt op het gebied van de productie van kleding en zorgen dat de consument zekerheid heeft dat de kleding van goede afkomst is.

Duidelijke en eenduidige keurmerken zouden hiervoor een oplossing zijn.

• Bewustwording. Het moet voor consumenten bekend worden welk verhaal er achter de fast fashion kleding zit.

Annemmieke Koster Gerecycled katoen Annemmieke Koster Gerecycled katoen + Gerecyclede PET-flessen

9

Consumenten hebben namelijk invloed op hoe rechten nageleefd worden en kunnen de vraag naar fast fashion beïnvloeden.

• De Convenant Duurzame Kleding en Textiel. Dit is een brede samenwerking van bedrijven en organisaties die aan de slag gaan om misverstanden over uitbuiting, dierenleed of milieuschade te voorkomen.

Het heeft ertoe geleid dat er merken zijn die jaarlijks een verslag uitbrengen over hun productieproces en materiaalgebruik, met meer transparantie als gevolg.

Markt Annemieke Koster is gestart om verandering teweeg te brengen in de fashion industrie. Ze heeft een weeffabriek opgericht en is daarmee bezig om al bestaande duurzame merken te steunen en richt zich daarbij op het produceren van duurzame materialen. Dit wil ze het liefst samen doen met de ontwerpers van de merken, zodat de materialen aansluiten bij het imago van de brand. Annemieke: “Ik kan aan de zijlijn staan en zeggen dat het anders moet, maar ik kan ook actie ondernemen en mijn eigen duurzame weeffabriek oprichten”.

Ook zijn er ontwerpers in Nederland, zoals Amber Ambrode Aurèle en Judith van Vliet die het gebruik van lokale resources onderzoeken om vervolgens hieruit lokale materialen te produceren.

Consument Het is de vraag wat leidt tot impact onder de consumenten.

Wanneer gaan consumenten nadenken voordat ze iets kopen?

Influencer Romy Bresseleers is bij de documentaire als proefpersoon genomen en geconfronteerd met harde beelden over de fashion industrie. Voordat ze met deze beelden geconfronteerd werd, kocht ze vooral wat ze mooi vond en dacht ze niet na over waar het vandaan zou kunnen komen. Na het zien van de heftige beelden komt ze met de volgende conclusies: • Consumenten moeten vaker geconfronteerd worden met heftige en realistische beelden en feiten. Hoe vaker mensen worden geconfronteerd hoe meer verandering er teweeggebracht zal worden. Door deze confrontatie komt de boodschap harder binnen en denken consumenten twee keer na voordat ze iets kopen. Doordat het een ver-van-mijn-bed-show is, denken mensen vaak dat ze in hun eentje niks kunnen doen en staan ze er minder snel bij stil voordat ze iets kopen.

Mensen sluiten hun ogen en willen een fast fashion item hebben, omdat het er gewoonweg mooi uitziet.

• Eigen belang en het uiten van jezelf staan voorop. Je eigen imago is belangrijker dan iets wat ver weg van je staat. Romy geeft aan dat het mensen natuurlijk wel raakt, maar dat iedereen samen actie zou moeten nemen om een gevoel van nuttigheid te creëren. Er zou een grote groep moeten komen die niks anders wilt dan verandering.

• Duurzaamheid heeft een stoffig imago. Creatief zijn met kleding kan een oplossing zijn. Het fast fashion model wordt hierdoor verminderd en zelf word je bewuster van wat je koopt.

Ook de critici rondom het model van de fashion industrie kijken naar het gedrag van de consument. Cecile Scheele is al 10 jaar hard bezig om kleding via winkels bij de consument te krijgen. Samen met ontwerpers, winkels, merken en andere initiatiefnemers wil ze duurzame fashion in heel Nederland op de kaart zetten.

Elisa van Joolen PORTAL

10

Om dit te bereiken kwam ze op het idee om de Dutch Sustainable Fashionweek te organiseren.

Cecile is erachter gekomen dat consumenten het niet hun eigen verantwoordelijkheid vinden om duurzame fashion aan te schaffen, maar vinden dat winkels meer van deze verantwoordelijkheid zouden moeten nemen, zodat zij als consument bewust kunnen kopen. Het probleem is dat de consument naar de winkelier kijkt en de winkelier naar het merk. Op deze manier gebeurt er vrij weinig om het fast fashion model te veranderen.

Niemand voelt verantwoordelijkheid en iedereen wijst naar elkaar. Vaak hebben consumenten het idee dat duurzame fashion stoffig is, maar Cecile geeft aan dat dit juist niet het geval is en dat het nou net innovatief is. De hele fashion wereld is namelijk bezig met het brainstormen over hoe ze verantwoord produceren kunnen verwezenlijken. De consument zou nieuwsgierig moeten zijn en niet alles zo maar moeten aannemen. Cecile: “Het is een kettingreactie die start bij de consument. De consument moet opzoek gaan en zich laten verrassen”. Het advies dat Cecile geeft aan de consument is dat ieder klein stapje dat ze nemen helpt, als er maar vooruitgang gemaakt wordt. Verder is het belangrijk om als consument kritisch te blijven.

Tijdens de Tentoonstelling State of Fashion in Arnhem zijn ontwerpers, kunstenaars en bekende merken samen gekomen om hun visie op een nieuwe fashionwereld te tonen.

Zij vinden dat het tijd wordt dat de fashionwereld zich opnieuw gaat uitvinden. Elisa van Joolen ging voor deze tentoonstelling samen met de consument op onderzoek uit. Ze gelooft dat de bewustwording en de waarde die de consument hecht aan kleding centrale onderwerpen moeten zijn in het streven naar een duurzame fashionindustrie. Aan de bezoekers vraagt ze de volgende drie vragen om zo deze centrale onderwerpen aan het licht te laten komen: • Hoeveel kost jouw kledingstuk?

• Hoe verzorg jij je kledingstuk?

• Hoe vaak draag je jouw kledingstuk?

Ook Marieke Eyskoot richt zich op de rol van de consument. Ze bracht het boek “Dit is een goede gids” uit. Het op weg helpen van de consument naar een duurzamer leven staat in dit boek centraal.

Marieke geeft aan dat wij de wereld gemaakt hebben en wij zelf de wereld dus ook moeten veranderen, want wie doet het anders? Consumenten krijgen een rijk gevoel als ze veel goedkope kleding kopen, terwijl ze er eigenlijk armer van worden. Goedkoop betekent niet dat het weinig kost, want iemand anders betaalt er de prijs voor. Volgens Marieke zou er bewustwording moeten worden gecreëerd rond de daadwerkelijke kosten. Consumenten zijn degene met een eigen keuze en veel invloed.

Elke keer als we iets kopen, stemmen we ermee in dat we datgene wat de brand doet goed vinden: “hier heb je mijn geld om er alsjeblieft mee door te gaan”. Naast de consument is er natuurlijk ook de invloed van de fashion industrie. Het zijn namelijk hun kleren die geproduceerd worden, met hun winst en invloed. Niet alleen de consumenten hebben invloed op een merk, maar een merk heeft ook invloed op de consument. Merken zijn namelijk opgezet rond het idee dat de consument niet goed genoeg is, maar zij als brand kunnen dat oplossen.

Op het moment dat je hun kleren koopt, zal je gelukkig zijn. Dit terwijl niks wat we kopen onze eigenwaarde kan vergroten.

11

Consumenten zijn gevoelig voor verleiding en social media speelt hierbij een grote rol. Wanneer een consument een fashionicon iets ziet dragen, voelt dat als de beste manier van acceptatie als zij dit zelf ook gaan dragen. Social media zorgt ervoor dat je gedwongen wordt om de beste versie van jezelf te laten zien, steeds opnieuw op elk moment van de dag. Het gevolg hiervan is dat consumenten te veel kleding kopen.

Social media draait er verder om dat het hebben van veel geld en succes belangrijk is. De relatie van nieuwe kleding en succes maakt het moeilijk om het kopen van veel kleding onder consumenten tegen te gaan.

Het publiek dat hier het meest gevoelig voor is, zou de volgende generatie moeten zijn, maar het enige wat ze doen, is het volgen van trends. Deze trends worden gecreĂŤerd door grote bedrijven.

Het advies dat in de documentaire gegeven wordt, is dat het belangrijk is dat je een trend kiest die past bij je persoonlijkheid. Dit vind je door erover na te denken wat je mooi vindt en waarom het bij je past. Een eigen stijl hoort niet iedere zes weken te veranderen. De documentaire geeft opnieuw aan dat recycling en bewustwording bij consumenten kan helpen om fast fashion tegen te gaan.

Consumenten zouden herinnerd moeten worden elke keer als ze kleding kopen.

Ook scholen kunnen verandering teweegbrengen in het huidig model van de fashion industrie. Scholen nemen duurzaamheid als fundament van de opleiding waardoor studenten steeds vaker worden verplicht om zich bezig te houden met duurzaamheid. De documentaire geeft aan dat studenten opgeleid moeten worden om verandering teweeg te kunnen brengen.

IT’S ALL GRAPHIC Hoe uiten ontwerpers activisme in hun werk en wat is de impact hiervan?

"It’s All Graphic" is een bijeenkomst van designers, waarbij interviews en lezingen met en door de designers plaatsvinden. "It’s All Graphic" is een samenwerking van het Wim Crouwel instituut en Pakhuis de Zwijger. Beide staan ervoor om de geschiedenis van grafische vormgeving te combineren met actuele onderwerpen en maatschappelijke problemen. Tijdens "It’s All Graphic" worden succesvolle jonge en ervaren designers uitgenodigd om deze connectie waar te maken.

12

Lies Ros Lies is een van de drie oprichters van Wild Plakken: een designers collectief uit Amsterdam afkomstig uit de jaren ’70. Toentertijd was er een groot verschil tussen rijk en arm en waren er veel mensen zonder onderdak. Deze mensen kwamen naar Wild Plakken en vroegen of ze door middel van het grafisch werk gesteund konden worden.

Zo groeide Wild Plakken uit met de ambitie om de wereld te verbeteren.

Ze werden gevraagd voor het maken van posters van vele verschillende demonstraties. Ook ontwierpen ze covers en backcovers van magazines die gebaseerd waren op maatschappelijke problemen en aansloten bij de activistische posters. Het werk dat ze maakten, zorgde er niet voor dat de situatie beter werd, maar heeft er wel toe geleid dat ogen zijn geopend. Bij het uiten van hun werk, gebruikten ze de Russische Revolutie ter inspiratie, omdat deze groep ontwerpers dezelfde idealen hadden als Wild Plakken. Sarcastische humor is gebruikt in de ontwerpen, omdat de boodschap volgens Lies anders niet zou overkomen. Serieusheid brengt een boodschap niet over. Lies geeft advies aan jonge ontwerpers die activistisch werk maken: “Denk vooral aan jezelf, laat je niet beïnvloeden door Facebook of Photoshop, maar gebruik je handen en je hersenen en misschien zelfs een schaar”.

Roosje Klap Roosje heeft een studio die gericht is op visuele communicatie. Ze maakt video’s die onder andere gericht zijn op het onderzoeken van algoritmes.

Gepaard met muziek wil ze van deze algoritmes een video, over de mogelijke uitkomst van een probleem, maken. Ook Roosje gebruikt lyrics in haar ontwerpen, vooral in de uitingen van posters. Vervolgens hangt ze deze activistische posters door de hele stad en gebruikt ze social media om haar boodschap te verspreiden.

Lies Ros Wild Plakken Roosje Klap Universal Kimono

DESIGNERS

Raul Balai Raul is co-creator van het IJzeren Gordijn. Hij maakt installaties, campagnes, films, stickers en logo’s om te strijden tegen maatschappelijke problemen. Vaak maakt hij gebruik van lyrics in zijn ontwerpen. Naast het geven van kritiek op de problemen, komt hij ook met oplossingen: zwarte piet wordt roetveeg piet. Hij geeft aan dat een campagne succesvol is als er veel mensen bereikt worden. Nieuwe dingen hierbij bedenken is belangrijk.

Zo heeft Raul folders door Nederland verspreid die afkomstig leken van de Overheid. Met deze actie wilde Raul strijden voor privacy. Raul krijgt de vraag of een activistische campagne genomen moet worden vanuit een negatief perspectief en of het niet omgedraaid kan worden. Hierbij geeft Raul aan dat zijn boodschap overgebracht wordt wanneer hij de negativiteit gebruikt om mensen boos te maken.

Het doel hiervan is om de bevolking uit zijn eigen bubbel te laten komen.

Omdat ze wil dat iedereen haar boodschap kan delen, maakt ze ook sweaters met de bijbehorende lyrics en maakt ze foto’s van de mensen die de activistische sweaters dragen.

Ze wil mensen bewust maken, zodat ze vervolgens actie ondernemen, al is het iets kleins. Verder is Roosje bezig met de verspreiding van mensenrechten. Ze heeft drie vlaggen ontworpen die vertellen wat human rights inhouden. Van deze drie vlaggen samen kan een kimono gemaakt worden die voor iedereen toegankelijk is en door iedereen gedragen kan worden. Om de boodschap van human rights verder te verspreiden, is Roosje momenteel bezig met een fotoserie van mensen die de kimono dragen, ieder met zijn eigen verhaal. Roosje: “Negeren is een vorm van tolerantie. Designers moeten de naakte en pijnvolle waarheid tonen. We leven NU en dus moet het NU gebeuren”.

Yuri Veerman Putin a Rainbow Inzending

13

Yuri Veerman Yuri is een designer en performer.

Voordat hij begint aan zijn werk, interviewt hij mensen die in de situatie leven waar hij iets over wil vertellen. Op deze manier komt hij achter de benodigde informatie en kan hij een boodschap rond het probleem formuleren. In zijn werk maakt hij gebruik van humor. Zo heeft Yuri de actie “Putin a Rainbow” opgezet als protest tegen Putin voor gay rights.

Er kwam een website rond het concept waarop iedereen in de wereld bewerkte foto’s rond Putin kond sturen. Sommige foto’s waren zo sterk dat ze gebruikt werden bij demonstraties. Om nog verder in te gaan op de humor die Yuri gebruikt in zijn werk heeft hij zich ook gericht op privacy. Yuri is foto’s gaan verzamelen op internet die, waarschijnlijk per ongeluk, geen copyright hadden. De website die Yuri over deze privacy boodschap oprichtte heette “Koppie Koppie”. Yuri gebruikte deze website vervolgens om mokken, met deze toegankelijke foto’s op gedrukt, te verkopen.

Hiermee wil Yuri laten zien dat een belangrijke boodschap op een makkelijke manier overgebracht kan worden. Veel van Yuri zijn werk wordt online verspreid. Hij heeft verder een interesse voor symbolen, omdat deze een diep verhaal met zich mee brengen, maar dit op een eenvoudige manier vertellen. Hij denkt dat mensen aangetrokken worden tot zijn werk, omdat er schoonheid in verwerkt is. Voordat mensen snappen waar het ontwerp over gaat, zien ze de schoonheid of de humor. Op deze manier kan iemand makkelijk bereikt worden en toch achter de boodschap van zijn werk komen.

Ruben Pater Onder de naam “Untold Stories” maakt Ruben visuele verhalen over activistische onderwerpen.

Hij vraagt zich af of activisme noodzakelijker is dan vroeger en of het gebruiken van een combinatie van activisme en design momenteel een trend is. Hij definieert design en activisme als het combineren van foto’s, typografie en ontwerpen in bijvoorbeeld magazines die daarmee een politieke of sociale verandering teweegbrengen. De nieuwe media heeft ervoor gezorgd dat een poster of symbool minder effect heeft.

Ruben vindt dat design niet alleen het probleem aan het licht moet brengen, maar ook oplossingen moet kunnen bieden. Veel designers komen met oplossingen voor kleine problemen die aansluiten bij een veel groter probleem. Ruben vraagt zich af of deze designers wel daadwerkelijk activisten zijn. Hij vraagt zich af of we het kunnen van design aan het overschatten zijn wat betreft maatschappelijke issues.

Designers moeten volgens Ruben beginnen met het goede voorbeeld te geven en geeft als voorbeeld om digitaal te werken in plaats van te printen. Ruben: “Iedereen zal iets moeten opofferen. Opofferen leidt tot activisme”.

VISUEEL

Ik ben begonnen met het maken van collages om voor mezelf een beeld te creĂŤren welke richting ik eventueel uit zou kunnen gaan. Ik ben begonnen met het halen van afbeeldingen uit tijdschriften, heb deze verspreid door de woonkamer, en ben vervolgens gaan sorteren welke afbeeldingen bij elkaar passen.

Tijdens het sorteren van deze afbeeldingen ben ik op twee collages uitgekomen. Vanwege de korte resterende tijd van de minor heb ik ervoor gekozen om ĂŠĂŠn collage verder uit te werken tot eindproduct.

Bij de uitwerking van de collage ben ik begonnen om de grote afbeeldingen als basis te gebruiken om er vervolgens kleinere onderdelen en details aan toe te voegen. Toen ik startte met deze collage had ik geen idee dat dit ontwerp zou ontstaan.

Er is een contrast van bloed en bloemen te zien en toch oogt het vrolijk. Ik vind dat ik een heftig en serieus onderwerp gekozen heb en daarbij had ik in eerste instantie niet voor ogen dat er zoiets kleurrijks uit zou komen.

15

Tijdens het proces van deze collage ben ik op een gegeven moment een concept rond de afbeeldingen gaan vormen. Omdat er zoveel natuurlijke elementen te zien waren, ben ik me gaan richten op hoe het dierenrijk er eigenlijk uit hoort te zien. Dit idee ben ik niet tijdens mijn onderzoek tegengekomen en ik ben me gaan afvragen waarom hier nog niks mee gedaan is. Dit heeft voor mij de doorslag gegeven om deze collage verder uit te werken naar een eindproduct. Deze collage is tevens de reden waarom ik dierenleed heb vervangen voor dierenwelzijn, omdat ik me richt op het goede leven dat dieren horen te leiden. In de collage vind ik het tevens een uitdaging om contrasten als negatieve elementen te combineren met vrolijke elementen om zo tot een toch positief en energiek resultaat te komen.

Resultaat eerste collage

CONCEPT & collage

moodboard

16

Het uitgangspunt van dit moodboard is om een positief gevoel uit te stralen. Dit komt mede door het vele kleurgebruik. Het moodboard hoort de energie te laten zien die de dierenwereld hoort uit te stralen. Omdat dieren in de natuur thuishoren, heb ik, net zoals in de collage, natuurlijke elementen terug laten komen. Voor het moodboard heb ik gekeken naar de archetypen die bij mijn project horen. Hierbij heb ik gekozen voor een bold lettertype, dat aansluit bij de hero, en een handgeschreven font, dat past bij de lover. Ook de bijbehorende kreten, afkomstig van lyrics, stralen moed en positiviteit uit.

De gebruikte afbeeldingen in het moodboard zijn afkomstig van Metahaven, die transparantie centraal stellen in hun werk, in onder andere de fashion industrie, en QTA-3, die vaak natuurlijke elementen in collages verwerkt.

Let’s pick the truth that we believe in

AND YOU CAN SAY WHAT IS, OR

DRESS

fiGHT

FOR IT

Moodboard passend bij collage

Toen ik de collages gemaakt heb, ben ik me gaan bezighouden met het ontwerpen van moodboards, passend bij de collages. Op deze manier geef ik mezelf een houvast aan een bepaalde stijl die ik kan onderbouwen met argumenten. Ik heb gekozen om voor beide collages een moodboard te maken, omdat ik in de toekomst de andere collage ook nog wil uitwerken. Voor dit project heb ik me gefocust op één moodboard.

remainers

TO IMPRESS

We’ ll be the proud

17

Typografie Omdat uit het onderzoek gebleken is dat het beginnen met confronteren van harde feiten een stap naar bewustwording is, ben ik op zoek gegaan naar aangrijpende feiten die te maken hebben met dierenleed en heb ervoor gekozen om dit als centraal punt van de collage te nemen. Zoals eerder vermeld, heb ik gekozen voor een feit die gaat over bont:

Verf Om voor nog meer structuur te zorgen in de collage, zodat het niet alleen papier is wat te zien is, maar het ook tastbaarheid vormt, ben ik experimenten gaan uitvoeren met verf. Ik ben begonnen met het verven van een touw dat de boodschap verteld dat een dier vastzit. In de uitvoering van de collage heb ik het idee om het touw door te knippen om zo het idee van vrijheid voor een dier weer te geven.

Typograftie Vachtstructuur

“Per bontjas zijn er 6 – 400 dieren nodig voor hun vacht” BONT VOOR DIEREN. Omdat mijn concept over dierenwelzijn gaat heb ik de feit omgedraaid naar: “Voor een bontjas kan het leven van 6 – 400 dieren gespaard worden”. Op deze manier wil ik laten zien hoe het hoort. Om het font passend te maken bij de boodschap die het meedraagt, heb ik de vormgeving van de tekst omgezet naar een vachtstructuur dat een bonteffect geeft. Omdat de feit schreeuwt om gezien te worden, heb ik ervoor gekozen om deze feit groots op de collage af te beelden en het formaat van de collage daarmee uit te breiden. Vervolgens heb ik verschillende experimenten gedaan met deze tekst om de boodschap tot zijn recht te laten komen en meer structuur te geven aan de gehele collage. Ik heb de letters apart afgedrukt met een witte, zwarte en bloed rode achtergrond. Verder heb ik de "6 – 400" in de kleuren van het moodboard, zonder vacht structuur, en in het bloedrood, met vachtstructuur afgedrukt. Ook heb ik bij de "6 – 400" gevarieerd met verschillende fonts die in het moodboard terugkomen.

Typograftie Vachtstructuur Verbrand

Omdat collages een goede manier zijn om op een creatieve manier verhalen te vertellen en omdat ik zelf veel plezier ervaren heb tijdens het maken van de eerste twee collages, heb ik ervoor gekozen om één collage uit te werken tot eindproduct.

Voor deze collage ben ik eigen werk gaan verzamelen in plaats van afbeeldingen uit magazines te halen.

Op deze manier is de collage echt iets wat vanuit mezelf komt. Voor de collage ben ik op zoek gegaan naar eerder gemaakt werk dat bij het moodboard van de collage past en ben ik nieuw werk gaan maken. Het bestaande en nieuwe werk bestaat uit fotografie en illustraties van dieren, bloemen en structuren.

Typograftie Vachtstructuur Kruissteek

EXPERIMENTEN

Daarna ben ik de randjes van de letters gaan verbranden en heb ik verschillende naaimethodes toegepast om de letters op papier vast te naaien. Het naaien geeft voor mij een extra laag aan de collage, omdat kleding ook altijd aan elkaar vastgenaaid wordt. Bovendien geeft de draad een extra structuur aan de collage. Na deze experimenten ben ik op zoek gegaan naar een stof die lijkt op de vachtstructuur die ik ontworpen heb en geeft op deze manier meer realiteit aan de collage. Ik heb het font uit de stof uitgesneden en ben vervolgens gaan experimenteren met bloedspetters en het verbranden van de haren om te kijken hoe de stof hierop reageert.

Ook ben ik de letters met de kruissteek en verschillende kleuren garen gaan naaien op papier om te onderzoeken welk soort garen het beste bij het geheel past.

Verfexperimenten touw, tpuitbus, kwast Verfexperimenten touw, stempels, vingerafdruk, veren

De reactie van de verf op het touw heeft ervoor gezorgd dat het touw is gaan rafelen wat een ruwer effect geeft. Verder ben ik gaan stempelen met alledaagse voorwerpen en materialen. Hierbij heb ik een jampot en aluminiumfolie als hoofdstructuur gekozen met de kleuren passend bij het moodboard.

Ik ben er vingerafdrukken aan gaan toe voegen, omdat er dan een persoonlijk gevoel naar voren komt en duidelijk maakt dat iedereen individueel iets kan betekenen. Ook heb ik gespetterd met rode verf om het effect van bloedspetters over te brengen. Omdat ik witte veertjes heb gebruikt in de eerste collage ben ik voor de eindcollage de veertjes gaan verven om de structuur van de veertjes naar voren te brengen.

Met de overige verf die ik had, ben ik een kwast gaan “leeg” stempelen in de vorm van een bloem. Daarna ben ik nog gaan nadenken over een bloedeffect en heb ik een spuitbus gepakt die rode verf spuit.

Vervolgens ben ik op een centraal punt van het papier veel verf gaan spuiten en heb dat vervolgens laten uitlopen om zo het bloed effect te creëren.

Foto experiment Om de verf experimenten minder letterlijk in beeld te brengen en de uitkomsten duidelijker te tonen, ben ik aan de slag gegaan met het maken van ingezoomde foto’s.

18

Bij deze foto’s is naar voren gekomen dat de verfuitkomsten vol structuren zitten en dat op een aantal foto’s het voorwerp onbekend geworden is. Er is een totaal nieuw beeld ontstaan.

Bloemen In de eerste collage heb ik veel gebruik gemaakt van bloemen.

Vanwege het energieke resultaat heb ik er dan ook voor gekozen om deze in de eindcollage terug te laten komen. Een heel weekend lang ben ik alle bloemen gaan fotograferen die ik tegen kwam en deze heb ik vervolgens uitgeprint om te verwerken in de collage.

Kreten De kreten die ik gekozen heb, zijn afkomstig van lyrics van diverse liedjes. Omdat in de eerste collage de kreten nogal voor de hand liggend waren, heb ik nu gekozen voor zinnen en woorden die aanzetten tot nadenken. Ik heb de kreten verwerkt in de typografie en kleur van het moodboard. Op de foto zijn nog kreten te zien die gebaseerd zijn op beide moodboards.

Tijdens het verzamelen van eigen werk ben ik namelijk nog uitgegaan van het ontwikkelen van beide collages. Het zijn vooral de kreten aan de rechterkant en het midden die ik gekozen heb voor de eindcollage.

Bloedspetters Omdat ik gebruik maak van het combineren van contrasten, en de bloedspetter in de eerste collage een belangrijk element was, heb ik gekozen om zelf bloedspetters vorm te geven. Hiervoor heb ik penselen in Photoshop gebruikt en deze met kleur en een licht-donker effect aangepast. Om de bloedspetters in de collage meer kracht te geven, ben ik van plan om nog te spetteren met rode verf.

Typografie Imitatiebont Kruissteek

19

Typografie verbrand imitatiebont met bloedspetters

Typografie losse stukken imitatiebont gevormd tot letter

Foto's Bloemen

Fotoexperiment verf

Experiment Bloedspetters

Kreten van lyrics

Fotoexperiment verf en spuitbus

Fotoexperiment verf en kwast

20

platform Wat nog rest is een geschikt platform om mijn werk met de wereld te delen en mijn doel van bewustwording over te kunnen brengen aan de doelgroep. Om tot een overzicht van de mogelijkheden te komen, ben ik een brainstormsessie gestart.

Hierbij heb ik gekeken naar hoe dierenwelzijnsorganisaties hun doelen naar buiten brengen en vervolgens succes bereiken. De uitkomsten hiervan heb ik gekoppeld aan drie mogelijke opties.

21

Optie 1 Bij de eerste optie wil ik mijn werk bekendheid geven via Instagram.

Instagram is een handig platform om kunst te delen. Verder bevindt zich op Instagram een grote groep beïnvloedbare mensen, zoals eerder in mijn onderzoek aangegeven.

Deze groep wordt beïnvloed door influencers en fashion icons die hun bekendheid via Instagram verworven hebben. Naast dat er influencers zijn die zich bezighouden met dierenwelzijn, zijn er ook nog influencers die zich vooral richten op gezond eten en sporten, maar hierbij minder bewust bezig zijn met dierenwelzijn.

Dat geldt ook voor de fashion icons die vooral creatief bezig zijn met het tonen van hun eigen stijl. Deze twee krachtige groepen staan bekend om het goede voorbeeld te geven en dus zullen zij ook openstaan om na te denken over dierenwelzijn.

Bovendien hebben zij veel volgers en hebben dus de macht om veel mensen te bereiken. Voor mij zou het ideaal zijn als ik een influencer of fashion icon, die nog niet bewust met dierenwelzijn bezig is, met mijn werk zou kunnen bereiken. Wanneer dit lukt, en diegene het proces van bewustwording succesvol ondergaan is, kan mijn boodschap, via hun, verspreid worden naar een breed beïnvloedbaar publiek. Dit publiek zijn allemaal consumenten en behoren dus tot mijn doelgroep.

Het is natuurlijk wel een uitdaging om een influencer of fashion icon te bereiken en dit is dan ook iets om verder uit te werken na deze minor. Omdat de collage van groot formaat is, ben ik van plan om steeds een klein deel van de collage te fotograferen en dit te tonen op Instagram. Alle kleinen delen vormen samen het grote geheel.

Door kleine delen te tonen worden details zichtbaar en kunnen kijkers nieuwsgierig gemaakt worden om vervolgens te gaan nadenken over de boodschap. Daarnaast wil ik de interactie aangaan en persoonlijke vragen stellen over hoe mensen zichzelf herkennen in het deel van de collage dat getoond wordt.

Naast de Instagrampagina lijkt het me interessant om een website te ontwikkelen die meer informatie geeft. Dit wordt vooral aantrekkelijk wanneer er meerdere projecten rond dierenwelzijn uitgevoerd worden.

Optie 2 Bij de tweede optie wil ik mijn werk tonen op plaatsen waar veel consumenten komen: tussen de winkels, in de centra van steden.

Op deze manier komt de collage direct in contact met de doelgroep.

Bovendien beschikt de collage over verschillende materialen en texturen en in verband met deze tastbaarheid komt de collage het beste tot uiting wanneer deze in het echt gezien wordt. De collage zou ontwikkeld kunnen worden van “vergaanbaar” papier. Hierdoor ontstaat er een dubbele laag aan de collage. Dierenleed wordt (hopelijk) verminderd en de collage gaat met deze verkleining mee. Het is wel een uitdaging om consumenten ook daadwerkelijk naar het werk te laten kijken.

Ook bij deze optie lijkt het me interessant om de interactie met de doelgroep aan te gaan en consumenten erover na te laten denken wat zij bij de boodschap voelen. Deze optie is lastig om in de huidige situatie uit te voeren, maar wellicht is het wel een idee voor de toekomst.

Optie 3 Bij de derde optie ben ik van plan om contact op te nemen met dierenwelzijnsorganisaties, die strijden voor dierenwelzijn in de fashion industrie, en openstaan om via beeld hun boodschap naar buiten te brengen. Door middel van een gesprek hoop ik om een samenwerkingsproject aan te kunnen gaan.

Dierenwelzijnsorganisaties weten hoe ze hun publiek moeten bereiken en hebben dezelfde doelgroep, waardoor dit een ideaal platform voor mijn concept zou zijn. Bovendien kan door middel van de samenwerking het werk groots aangepakt worden, zowel offline als online.

In de meest gunstige positie zou ik alle drie de opties willen combineren, maar voor nu heb ik gekozen om een Instagrampagina op te zetten. Na de brainstormsessie voelt dit als de meest realistische optie.

22

Instagram biedt de mogelijkheid om een grote doelgroep te bereiken, waarbij de invloed van influencers en fashion icons mij zou kunnen helpen om deze doelgroep te benaderen. Ik ben begonnen met het maken van een opzet van de Instagrampagina, waarmee ik later naar buiten wil treden. Voor mij voelt het naar buiten brengen van mijn boodschap nu niet als het geschikte moment. Er is van alles gaande in de wereld, en ondanks de noodzaak van het dierenleed in de fashion industrie, is het verstandig om nog even te wachten. Waarschijnlijk zal ik met mijn boodschap op dit moment zorgen voor afkeer, waardoor de doelgroep niet oprecht zal gaan luisteren en niet zal openstaan voor bewustwording.

Instagram: @DR3SStoIMPR3SS (let op: deze pagina is nog in ontwikkeling, omdat het eindproduct nog toegevoegd moet worden)

23

CONCLUSIE Tijdens deze minor heb ik onderzoek gedaan om erachter te komen wat de beste manier is om te strijden voor dierenwelzijn in de fashion industrie om vervolgens bewustwording te creëren. Met in mijn achterhoofd het gevoel dat ik een steentje wil bijdragen aan het verbeteren van de dierenwereld. Om tot een antwoord op de hoofdvraag te komen heb ik verschillende resultaten met elkaar vergeleken en samengevoegd. Er is naar voren dat met kleine stapjes begonnen moet worden en dat ieder klein stapje ook daadwerkelijk helpt. De eerste stap die hierbij gezet moet worden, is het creëren van bewustwording. Deze bewustwording moet bereikt worden onder iedereen die deelneemt aan het huidige model van de fashion industrie: de overheid, de markt (designers en winkels) en de consumenten. Ook moeten zij zich ervan bewust worden dat het wijzen naar anderen niet helpt en zij zelf het touw in handen moeten nemen.

Bewustwording kan bereikt worden door het regelmatig tonen van harde feiten en het confronteren met realistische beelden.

24

Dit is iets wat ik ook zelf gemerkt heb tijdens het onderzoek van deze minor. Ik ben achter informatie gekomen waarvan ik eerst geen weet had. Ik ben al mijn hele leven tegen dierenleed, maar de hoeveelheid feiten en heftige informatie heeft zelfs bij mij voor meer bewustwording gezorgd.

Verder ben ik gaan onderzoeken hoe deze bewustwording via design het beste bereikt kan worden om zo mijn hoofdvraag te kunnen beantwoorden. Hierbij heb ik advies opgevolgd van verschillende ontwerpers die beweren dat analoog werken helpt. Een collage is dus een effectief medium. Ook nieuwe ideeën zijn van belang om mensen nieuwsgierig te maken.

Zo wordt er eerst dieper naar het ontwerp gekeken om vervolgens de boodschap te kunnen ontvangen.

Dit is de reden dat ik het concept omgedraaid heb naar dierenwelzijn en er daardoor een positieve draai aan gegeven heb. Mensen worden geconfronteerd met feiten en een realistisch beeld op een vernieuwende manier. Ook pakkende lyrics heeft een goede werking op weg naar bewustwording.

Dit heb ik dan ook toegepast in de vorm van kreten op de collage.

Met het gedane onderzoek en de uitgewerkte collage geef ik dus antwoord op de vraag “Hoe kan ik als (grafisch) ontwerper strijden voor dierenwelzijn in de fashionindustrie?"

Met het doel om bewustwording te creëren.

EINDPRODUCT

25

BRONNEN Dierenleed in fashion industrie • De Groot, B. (2018, 9 januari). De

schokkende feiten achter dierlijke

kledingmaterialen. Geraadpleegd van https://bymonkey.nl/blogs news/dierlijke-kledingmaterialen • Rengers, C. (2017, 11 december).

Hoe diervriendelijk is wol?

Geraadpleegd van https://kiind.nl hoe-diervriendelijk-is-wol/ • PETA. (z.d.). De leerindustrie.

Geraadpleegd van https://www peta.nl/onze-missie/kleding/de leerindustrie/ • PETA. (z.d.). Dons: eenden

en ganzen betalen de prijs.

Geraadpleegd van https://www peta.nl/onze-missie/kleding/dons eenden-en-ganzen-betalen-de prijs/ • Animals Today. (2014, 22 januari). De waarheid achter

zijde. Geraadpleegd van https:/ www.animalstoday.nl/de waarheid-achter-zijde/ • In Defense of Animals. (z.d.). Fur. Geraadpleegd van https://www idausa.org/campaign/wild animals-and-habitats/fur/ 26

• Sweeny, G. (2015, 17 augustus).

• Bont voor dieren. (2019, 8

augustus). Bont voor dieren

lanceert meldpunt nertsenfokkerij

en transport. Geraadpleegd van https://www.bontvoordieren nl/bont-voor-dieren-lanceert meldpunt-netsenfokkerij-en transport/ • Straver, F. (2017, 27 september).

Echt bont aan je jas, en je weet

van niets. Geraadpleegd van https://www.trouw.nl/nieuws/echt bont-aan-je-jas-en-je-weet-van niets~be6840f3/ • Humane Decisions. (z.d.). Fashion

designers still using real animal

fur. Geraadpleegd van https:/ www.humanedecisions.com fashion-designers-still-using-real animal-fur/ Gevolgen voor bevolking • Veenhoven, N. (2017, 10 mei). Is

de mode industrie de tweede

meest vervuilende industrie?

Geraadpleegd van https:/ www.projectcece.nl/blog/is-de mode-industrie-de-tweede meest-vervuilende-industrie/

Fast Fashion Is the Second

Dirtiest Industry in the World, Next

to Big Oil. Geraadpleegd van https://www.ecowatch.com fast-fashion-is-the-second dirtiest-industry-in-the-world next-to-big--1882083445.html • Pesticide Action Network UK. (z.d.). Pesticide Concerns in

Cotton. Geraadpleegd van http:/ www.pan-uk.org/cotton/ • The Conversation. (2020, 14 februai). Van dier naar mens:

wat een blik op het verleden

leert over het nieuwe coronavirus.

Geraadpleegd van https://www eoswetenschap.eu/gezondheid van-dier-naar-mens-wat-een blik-op-het-verleden-leert-over het-nieuwe-coronavirus Documentaires • IMVO Convenanten. (z.d.).

Convenant Duurzame Kleding en

Textiel. Geraadpleegd van https:/ www.imvoconvenanten.nl/nl kleding-en-textiel • Elisa van Joolen. (z.d.). PORTAL. Geraadpleegd van https://www elisavanjoolen.com

Designers • Pakhuis de Zwijger. (z.d.). It's All

Graphic (2) Activism and Graphic

Design. Geraadpleegd van https:/ dezwijger.nl/programma/activism and-graphic-design Moodboard

• Future Gallery. (z.d.). Black

Transparency. Geraadpleegd van https://futuregallery.org metahaven-black-transparency/ • Q-TA. (z.d.). QTA-3. Geraadpleegd van https://www.q-ta.com/blog Experimenten • Bont voor dieren. (z.d.). Bontjas.

Geraadpleegd van https:/ www.bontvoordieren.nl/bontvrij bontjassen/