FOCUS Archi BE NL n°06 by Eurobest Products

HET REFERENTIEMAGAZINE VOOR ARCHITECTEN

Warmtepompen

VERWARMEN MET IJS Wolkenkrabbers

TORENS DIE NAAR DE HEMEL REIKEN

#06 sept./okt./nov. 2015

Energie

ZORG VOOR HET MILIEU, EEN ZAAK VAN IEDEREEN

EDITO Het energiediscours is volop aan de gang. Enerzijds zijn er diegenen die met alternatieve energiebronnen een schonere (lees zuiverdere) wereld willen bewerkstelligen en daarbij ook aanzetten tot een bescheiden energieverbruik. Anderzijds zijn er mensen die op zoek gaan naar nieuwe mogelijkheden om energie op te wekken door bijvoorbeeld het samenbrengen van, jawel, materie en antimaterie. Trouw aan Einstein’s wetmatigheid zou die technologie een onnoemelijke hoeveelheid aan energie kunnen opwekken. In de medische wereld bestaat het al, voor grootschaligere toepassingen blijft het voorlopig echter nog een scifiverhaal. Ook in architectuur weegt het energiediscours en het duurzame, energievriendelijke aspect ervan anno 2015 steeds zwaarder door. De Europese Commissie heeft immers besloten dat na 2020 alleen nog bijna-nul-energie-gebouwen mogen worden opgetrokken. Dat vertaalt zich ook op Belgisch niveau in een aantal ambitieuze doelstellingen. Toekomstmuziek zijn die doelstellingen al helemaal niet. Wanneer een gebouw vanaf 2015 bijvoorbeeld niet voldoet aan de dakisolatienorm, ontvangt de eigenaar gelijk een aantal strafpunten. Dit nummer van Focus Archi wil het dan ook hebben over energie en energieverbruik in de meest brede zin van het woord. Dat gaat van nieuwe technieken voor warmtepompen over efficiëntere methodes van isolatie, ventilatie en verwarming tot de nieuwe batterijen van Tesla en Mercedes voor huiselijk gebruik. Daarnaast is er ook plaats voor inspirerende reportages zoals een retourtje Brazilië of de laatste trends op vlak van interieurarchitectuur. Veel leesplezier ! Pascal Dewulf

UITGEVER - PUBLICATION MANAGER Alain Lhoir 065 66 06 92 info@eurobest.be HOOFDREDACTIE Lionel Lhoir +32 (0)497 06 92 01 lionel.lhoir@focusarchi.be JOURNALISTEN Catherine Callico, Pascal Dewulf, Philippe Golard, Julien Oeuillet, Virginie Stassen, Philip Willaert

GRAFISCH BEHEER Eléonore Cucca eleonore@eurobest.be Marie-Charlotte Leriche mariecharlotte@eurobest.be PUBLICITEIT Lionel Lhoir +32 (0)497 06 92 01 lionel.lhoir@focusarchi.be VERTALING Gitracom 02 735 84 55

ADMINISTRATIE Sylviane Blondiaux 065 66 06 92 secretariat@eurobest.be VERSCHIJNING Februari Mei September December VERDELING Gratis via de post : 17.000 exemplaren

DRUKKERIJ Drukkerij Van der Poorten n.v. Diestsesteenweg 624 3010 Kessel-Lo België Dit tijdschrift is een publicatie van de groep Eurobest Products 311, Rue des Vaches 7390 Quaregnon www.focusarchi.be VOLG ONS

SEPTEMBER/OKTOBER/NOVEMBER 2015 #06

E=mc2

4 INHOUD

HET REFERENTIE- MAGAZINE VOOR ARCHITECTEN

ZOOM 6 10 16 18

Torens die naar de hemel reiken Verwarmen met ijs De energierevolutie is onderweg! Domotica 2.0: het slimme huis

MUST HAVES 14 Eyecatchers

INTERVIEW

20 Energie-efficiĂŤntie in studentenkoten

INSPIRATIE

#06 sept./okt./nov. 2015

22 Minder is meer

PRIKKEL 32 Caleidoscoop 34 Lezen!

MATERIAAL 36 De groten moeten de wereld tot voorbeeld strekken 50 Innovaties

TRAVEL 42 Braziliaans trio

D[ECO] 46 wat je niet ziet, is er niet!

JURIDISCH 48 Reclame en architecten: ja, maar...

Realisatie van Marie-Charlotte Leriche, die het thema van de energie heeft uitgediept, bron van creatie en comfort. Energie in al haar vormen stuwt uw projecten vooruit, maakt ze menselijker en rijker. Zet tussen ontwerp en uitvoering de schakelaar van uw creativiteit in de hoogste stand en geef alle ruimte aan de vitaliteit van uw architectuur.

6 TETIERE 6 ZOOM

Volgens de databank van Georges Binder, fellow van de CTBUH, zal China tegen 2020 6 van de 10 hoogste wolkenkrabbers ter wereld bezitten. De cijfers 4 en 13, traditioneel beschouwd als ongelukbrengers, zijn verboden. Dat is ook het geval in de toren van het International Commerce Center (KPF) in Hongkong.

Torens die naar de hemel reiken Azië en het Midden-Oosten strijden om de hoogste toren ter wereld. Bij ons en in Frankrijk maakt de bescheiden toren een comeback. Zoeklicht op de nieuwe skylines. TEKST & SAMENSTELLING : PHILIPPE GOLARD

Nieuwe projecten Ingesnoerd op een grondgebied van 105 km2 gaat Parijs opnieuw de hoogte in met enkele torens die tussen 2017 en 2020 moeten verrijzen. De eerste toren die intramuros zal worden gebouwd sinds Montparnasse wordt die van de architecten Herzog-de Meuron uit Basel. Het dossier kreeg in juli groen licht. Met een hoogte van 180 meter, 42 verdiepingen en iriserende gevels zal de Triangle-to-

ren de Porte de Versailles overschaduwen en het hart vormen van het Parc des Expositions. Andere nieuwe projecten zijn Duo van architect Jean Nouvel en vooral Phare die First zal onttronen als hoogste kantoortoren van Frankrijk met zijn 297 m, dubbele bekleding uit staal en panoramische lobby. Deze toren is ontworpen door de Amerikaan Thom Mayne (Pritzker 2005), in opdracht van Unibail-Rodamco1.

De ongeveer 45.000 m2 van het project Realex (2019) van Assar Architects beloven een technisch hoogstandje te worden: de toren van 114 m, gepland in de zakenwijk van de Wetstraat, wordt gebouwd bovenop de ingegraven kokers van de Brusselse metro.

België deelt niet langer de Franse koudwatervrees die door Jean Nouvel als «fobie» werd bestempeld.2 De ontwerper van de politietoren van Charleroi hekelt namelijk «de negatieve en valse beelden die verbonden worden met hoogbouw. Om aanvaard te worden moet een toren van ver zichtbaar zijn, een identiteit hebben, bijzonder zijn, trots uitstralen.» Brussel heeft de les onthouden met Up-Site, de hoogste woontoren van België. Met zijn 140 meter en 252 ‘middenklasse’ appartementen onttroont hij Brusilia in Schaarbeek en het Europacentrum (Oostende, 1966, 103 m), dat sinds vijf decennia recordhouder was.

Mixed use De hoogste torens – Zuidtoren, Financietoren, Dexiatoren – van ons land, gebouwd in overheidsopdracht,

(1) Interview door Architecture durable: http://www.tour-phare.com/#!architecture/thom_mayne/5 (2) « Une tour doit être fière, ou alors elle doit changer de métier » in Le Monde, suppl. Cultures-Idées van 29/10/2011, pp. 4-5.

n het westen van Parijs bouwden de haussmanniaanse architecten van het gaullisme sinds de jaren 1950 aan de grootste concentratie kantoorgebouwen van Europa. Vandaag telt La Défense honderd torens met meer dan 3 miljoen m2 kantoorruimte waar 15 van de 50 grootste ondernemingen in de wereld hun zetel hebben. Na de toren van Montparnasse (210 m) zette Paris een rem op de hoogbouw die officieel beperkt werd tot 37 m. Maar daar komt nu verandering in, om de crisis te overwinnen en het project Grand Paris te realiseren met een geschatte waarde van 73,5 miljard euro, een nieuwe agglomeratie van 7 miljoen inwoners in een stad die tot dusver geobsedeerd was door haar verhouding tot het erfgoed. Tegen 2030 zal La Défense meer dan 400 ha beslaan en een nieuwe skyline hebben.

In de as Parijs-Issy-les-Moulineaux overschaduwt de toren Triangle het Parc des Expositions dat gemoderniseerd wordt. Naast kantoren zal het een hotel (120 kamers), een openbaar restaurant en sky bar (12de-13de verdieping), co-workingruimtes, een crèche, gezondheidscentrum, atrium en culturele ruimtes huisvesten.

Binnenkort in Parijs, de Duo-torens gesigneerd door Ateliers Jean Nouvel.

En België...

2. De toren van Up-Site, aanvankelijk Premium genaamd, langs het kanaal Brussel-Willebroek, is vandaag de hoogste woontoren van ons land.

1. De nieuwe politietoren van Charleroi met ellipsvormig grondplan en bekleding van gladde bakstenen (met metalen platen om de twee verdiepingen) is ontworpen door architect Jean Nouvel en het Brusselse bureau MDW Architecture. De blauwe uitkijktoren (75 m), die in 2014 voltooid werd, is een soort verkorte versie van de ‘augurk’ van Norman Foster in Londen.

3. Het Europacentrum in Oostende, 34 verdiepingen hoog, is ontworpen door architect Louis-Henri Sorée op de plaats van een vroeger theater. Sinds 1966 genieten de appartementsbewoners hier van een vrij uitzicht op de Noordzee.

A2RC + Jaspers-Eyers/ Philippe Van Gelooven

4. In de schaduw van de Europese Commissie, de Raad en het Europees Parlement in Brussel is na One een ander mixeduse (kantoren, woningen, winkels) project gepland met BelView (promotor Allfin), in de Van Maerlant-driehoek.

p5 U vindt de to lgische e B e st van de hoog bers op wolkenkrab rchi.be www.focusa

8 TETIERE 8 ZOOM © DR

China telt vandaag de helft van alle torengebouwen van 300 m en meer in de wereld. Hier het Ping An International Financial Center (660 m, 2016) in Shenzhen, ten noorden van Hongkong, de toekomstige hoogste wolkenkrabber van China.

Huzarenstukjes In de strijd om de hoogste toren staat Dubai aan de leiding (Burj Khalifa, 828 m) maar de 1 km hoge Kingdom Tower (Jeddah, Saoedi-Arabië) is in aantocht. Globetrotter Danny Forster is gefascineerd door «de meest bizarre gebouwen». Deze architect uit de VS, presentator van Superstructures XXL4, heeft een voorliefde voor Abu Dhabi, hoofdstad van de Verenigde Arabische Emiraten. Hier staat met 365 meter een van de hoogste woontorens ter wereld. Ze heeft een hellend zonnedak en maakt deel uit van een trio van een half miljoen m2 waarvan de basis gevormd wordt door een soek. Deze traditionele Arabische markt, met openschuifbaar dak, is aan de binnenkant afgezet met gesculpteerd massaranduba en aan de buitenkant met 3.100 GRCpanelen uit glasvezelcement, die voortijdige slijtage moeten voorkomen. Er zijn nog andere originele oplossingen. De 83 verdiepingen, het penthouse en het binnenzwembad zijn bereikbaar via een liftblok aan de buitengevel, waardoor er binnen meer woonruimte is. De centrale kooi beschermt de toren tegen de soms felle woestijnstormen. Drie als spinnenwebben geweven netten van 5.000 metalen kabels zorgen voor extra stabiliteit door de belasting van de bovenkant van de kooi naar de zijkanten en de funderingen af te leiden. Genoeg om windsnelheden van meer dan 120 km/uur te weerstaan.

huisvesten kantoren en staan in Brussel. «Het Rijksadministratief Centrum had eind jaren 1970 een toren van 120 meter. Vandaag telt ons land er 113. Wereldwijd bestaan er 4.500 zulke projecten in 2015. De projecten voor torens van 150 m verdubbelen om de tien jaar. Ik heb de statistieken van een halve eeuw», zegt Georges Binder, observator voor Europa van de CTBUH3. «Geen enkele Belgische toren valt tot dusver in deze categorie», zegt de Belgische expert die ‘executive masters’ in vastgoed geeft voor de sector en toekomstige professionals. Recente of toekomstige torens veroveren het luchtruim, bijna alle ‘monofunctioneel’. «We zijn nog niet zover als in Dubai, maar de betrokken wijken zullen een verdichte bebouwing krijgen», aldus Binder. In Luik zal de toren van de FOD Financiën (118 m), bestemd voor 1.200 ambtenaren, een nieuwe rambla openen tussen de Maas en het station van Calatrava. Deze toren, ontworpen door Jaspers-Eyers Architects, wordt de hoogste van Wallonië. Er is sprake van een tweede toren door privé-investeerders waarvoor Rem Koolhaas zou worden aangetrokken, die nog nooit in België gewerkt heeft. Lager dan 150 m zal deze toren rivaliseren met het project Realex (Brussel), gepland tegen 2019. Met zijn 114 m is het vergelijkbaar met het project One van Atenor, een zogenaamde mixed-use. Palend aan de Europese instellingen zal het voormalige hotel Brussels Europa kantoren, winkels en woningen huisvesten. Het moeten de twee eerste van een reeks worden. In Oostende willen de flamboyante ondernemer Marc Coucke (ex-Omega Pharma) en de groep Versluys samen met ontwikkelaar Allfin een project van 100.000 m2 realiseren als een soort tweede front achter de zeedijk. Het project The White, ontworpen door het Gentse bureau Robbrecht & Daem, plant 800 appartementen gespreid over drie torens tot 22 verdiepingen, waarbij 70% van de wooneenheden zicht op zee zou hebben.

U vindt de top 5 van de hoogste wolkenkrabbers ter wereld op www.focusarchi.be

(3) Binder is fellow van de Council on Tall Buildings & Urban Habitat. Dit is de belangrijkste vereniging ter wereld die alle disciplines groepeert die betrokken zijn bij de bouw van wolkenkrabbers. gmb@buildingsdata.com en www.ctbuh.org | (4) Wetenschappelijke documentaire van Simon Allamathi, Discovery Communications, LLC ; USA 2010.

Na Luik zijn Jaspers-Eyers Architects naar Warschau getrokken. Het bureau ontwerpt er de Warsaw Spire, die weldra de hoogste outdoor toren zal zijn ooit door een Belgisch architectenbureau gebouwd. De 46 verdiepingen en twee lage gebouwen zullen kantoren, handelszaken en een grote esplanade met cafés en restaurants omvatten.

De toren van de FOD Financiën in Luik markeert het begin van een nieuw stadsdeel in ramblastijl tussen de Maas en het nieuwe Guillemin-station van de Catalaanse architect Santiago Calatrava.

Burj Khalifa (V.A.E.), momenteel de hoogste wolkenkrabber op aarde, wordt binnenkort onttroond door de Kingdom Tower in Jeddah (Saoedi-Arabië). Maar tegen 2020 zou de Dubai Marina de hoogte van 1 km overschrijden.

10 ZOOM

Verwarmen met ijs Warmtepompen zijn de laatste jaren aan een steile opmars bezig. In vergelijking met traditionele verwarmingssystemen bieden ze immers heel wat voordelen. Marchetta Bouwgroep gaat alvast een stap verder en pootte haar eerste kijkwoning neer voorzien van een gloednieuw warmtepompsysteem met ijsbuffervat. Of, hoe ijs uiteindelijk verwarmt. TEKST: PASCAL DEWULF FOTO’S: MARCHETTA BOUWGROEP

andaag worden in België grosso modo twee belangrijke soorten warmtepompen courant gebruikt: lucht-water warmtepompen en grond-water warmtepompen die respectievelijk warmte onttrekken aan de omgevingslucht of de bodem. Binnen de groep van grondwater warmtepompen bestaan er systemen op basis van respectievelijk horizontale en verticale warmtecaptatie. De verticale captatiesystemen werken aan de basis met diepteboringen die de warmte onttrekken aan de diepere grondlagen. De horizontale systemen strekken zich daarentegen uit over een behoorlijke oppervlakte van een perceel. Daarnaast bestaat er in België sinds kort echter een nieuw warmtepompsysteem dat warmte gaat genereren op basis van een ijsbuffervat. Substantieel voordeel ten opzichte van grond-water systemen met verticale warmtecaptatie is dat voor dit systeem slechts een bouwput van ongeveer tien kubieke meter nodig is. Een levensgroot verschil met diepteboringen die vaak tussen de dertig tot zelfs honderdtwintig meter diep moeten gaan om het nodige rendement te genereren. Bovendien is niet elke ondergrond geschikt voor een optimaal rendement met een verticaal captatiesysteem. Bij het systeem met ijsbuffervat speelt de ondergrond alvast geen enkele rol. Ook ten overstaan van horizontale captatiesystemen biedt het nieuwe systeem met ijsbuffervat zo zijn voordelen. Niet heel de tuin moet bijvoorbeeld voor de aanleg worden omgeploegd. De grootte van een doorsnee betonnen waterput volstaat als het ware om het te implementeren. Het is met andere woorden een veelzijdig inzetbaar systeem.

Vernieuwend Sabine Palumbo, architecte bij de Marchetta Bouwgroep, is alvast gewonnen voor deze nieuwe technologie. Sabine Palumbo: «Het bouwen van een nieuwe kijkwoning brengt met zich mee dat we als bedrijf steevast nadenken over hoe we naast innovatieve vormen van architectuur ook het energiebeheer op een vernieuwende manier kunnen aanpakken. We zijn dan ook vrij snel gestart ergens in 2006 - met het integreren van warmtepompen in de projecten van de Marchetta Bouwgroep. Omdat

Het ijsbuffervat werkt in combinatie met een zonne-/luchtabsorber die op het dak wordt geïnstalleerd en die op zijn beurt warmte recupereert uit de omgevingslucht die permanent ter beschikking staat. Zonne-energie vormt daarbij een bijkomende warmtebron.

we vandaag die filosofie van innovatie naar een nieuw niveau willen tillen, hebben we eind vorig jaar in Herent een eerste kijkwoning gerealiseerd voorzien van een warmtepompsysteem op basis van een ijsbuffervat. Als bouwbedrijf wil je immers toch een voortrekkersrol spelen en met het project in Herent spelen we die kaart. We willen vooral kandidaat-bouwheren sensibiliseren omtrent nieuwe technieken en mogelijkheden op het vlak van architectuur en energiebeheer. Ook willen we het wartempompsysteem met ijsbuffervat aanbrengen als een interessant alternatief voor een grond-water warmtepomp met traditionele horizontale of verticale warmtecaptatie.» «Het grondwerk voor

Heel wat belangstelling

Dat het nieuwe systeem werd gekozen voor het kijkwoningproject in Herent heeft zo zijn redenen. Sabine Palumbo: «We wilden natuurlijk werken met een vernieuwende Sabine Palumbo, techniek maar ook de beperkte architecte bij Marchetta oppervlakte van het perceel was Bouwgroep een reden om in Herent te opteren voor een warmtepompsysteem met ijsbuffervat. Hiervoor moesten we immers geen ingrijpende grondwerken zoals diepteboringen doen. Marchetta Bouwgroep bouwde overigens eerder al een aantal kijkwoningen met wartepompsystemen met verticale captatie. Horizontale warmtecaptatie was er al helemaal uitgesloten door de beperkte, beschikbare oppervlakte.»Voor een horizontaal warmtecaptatiesyteem van pakweg 10kW dient de kandidaat-bouwheer al snel vierhonderd vierkante meter tuin om te ploegen. Dat was op het perceel in Herent uitgesloten. Zo’n warmtepompsysteem met ijsbuffervat bestaat in principe uit een ijsreservoirbehuizing. Dat is een betonnen cilinder met een inhoud van ca. 10 m³, een soort van waterput met ingebouwde warmtewisselaar die wordt ingegraven in de

Het systeem onttrekt via een buizensysteem in spiraalvorm warmte aan het water dat in het ijsbuffervat zit.

de installatie van een warmtepompsysteem met ijsbuffervat is een stuk eenvoudiger dan dat van traditionele grond-water warmtepompsystemen.»

grond. Dat ijsbuffervat wordt dan gebruikt in combinatie met een zonne-/luchtabsorber die op het dak wordt geïnstalleerd en die op zijn beurt warmte recupereert uit de omgevingslucht die permanent ter beschikking staat. Zonne-energie vormt daarbij een bijkomende warmtebron. Daarnaast maakt het ijsreservoir ook gebruik van de warmte uit de grond. Van zodra de temperatuur van het opslagwater onder de temperatuur van de omgevende grond daalt, neemt het reservoir aardwarmte op. Groot verschil met traditionele warmtepompsystemen is dus dat dit warmtepompsysteem gebruik maakt van alle warmtebronnen in zijn omgeving - zon, lucht, water, bodem - terwijl alle andere warmtepompsystemen dat niet doen.

Het ijsbuffervat bestaat uit een betonnen cilinder met een inhoud van ca. 10 m3, een soort van waterput met ingebouwde warmtewisselaar die wordt ingegraven in de grond.

12 ZOOM

Tweevoudig systeem Elementen van een warmtepompinstallatie met Viessmann ijsreservoir

Groot verschil met traditionele warmtepompsystemen is dat het warmtepompsysteem met ijsbuffervat en zonne-/luchtabsorber gebruik maakt van alle warmtebronnen in zijn omgeving - zon, lucht, water, bodem - terwijl alle andere warmtepompsystemen dat niet doen.

Een grond-water systeem is daar veel minder gevoelig voor en het nieuwe systeem met ijsbuffervat al helemaal niet. Het houdt zich immers zelf in stand dankzij een tweevoudig systeem van warmtecaptatie (ijsbuffervat en captatiesysteem op het dak). Pas wanneer beide bronnen niet meer zouden kunnen voorzien in de warmtecaptatie, zou het systeem overschakelen op het traditionele elektriciteitsnet. Kandidaat-bouwheren zouden daarom echt moeten nadenken over het nieuwe systeem omdat enerzijds de capaciteit om warmte/koeling op te wekken een stuk hoger ligt en anderzijds het elektriciteitsverbruik een stuk lager uitvalt.» Hiermee verschilt het warmtepompsysteem met ijsbuffervat dus substantieel van traditionele warmtepompsystemen.

Het beste van twee werelden Sabine Palumbo: «Het systeem biedt gelijk het beste van twee werelden. Het betrekt tegelijkertijd warmte/ koeling uit het water in het ijsbuffervat en van een zonne-/luchtabsorber die op het dak wordt gemonteerd om warmte te capteren uit de omgevingslucht. Tijdens de zomer gaat het systeem voorrang geven aan het systeem dat op het dak warmte capteert. Tijdens de winter schakelt het systeem over op het ijsbuffervat. Het systeem onttrekt via een buizensysteem in spiraalvorm

6 1 2

3 4

5 6

Zonnestraling Warmte uit de omgevingslucht Warmte uit de grond Zonne-/luchtabsorber Vitocal-warmtepomp IJsreservoir

in het vat warmte aan het water dat in het ijsbuffervat zit. Dat water heeft immers een vrij constante temperatuur (± 14 ° Celsius). Hoe meer warmte echter wordt onttrokken aan het water, hoe kouder het water wordt waardoor het uiteindelijk gaat transformeren in ijs. Op termijn gaat het water in het ijsbuffervat dus bevriezen, vandaar de benaming ijsbuffervat. Wanneer dat water helemaal zou bevriezen, zit je uiteraard met een probleem. Op dat ogenblik kan er immers geen warmte meer worden onttrokken aan het systeem. Het captatiesysteem op het dak gaat echter voorkomen dat het water in het ijsbuffervat volledig bevriest zodat er altijd een waterreserve in het ijsbuffervat zit waar energie kan worden uitgehaald. Het syteem is continu, de warmtecaptatie op het dak ondersteunt immers de warmtecaptatie in het ijsbuffervat en omgekeerd.»

Verschillende factoren zijn bepalend Moet iedereen nu kiezen voor zo’n warmtepompsysteem met ijsbuffervat ? Niet echt. De keuze van het juiste systeem is immers sterk gelieerd aan het bouwproject. «Welk systeem de bouwheer kiest, mag geen op voorhand uitgemaakte zaak zijn. Het is met andere woorden niet zo dat je eerst je systeem kiest en vervolgens op zoek gaat naar een perceel grond om vervolgens bij een architect te gaan aankloppen. Best overleg je als bouwheer eerst met architect, ingenieur en/of installateur welke installatie het meest optimale rendement zal genereren in functie van de oppervlakte van de tuin, de oriëntatie van het perceel, de karakteristieken van de ondergrond, de te bouwen woning en andere determinerende factoren», besluit Sabine Palumbo. Kortom, een specialist ter zake kan je op lange termijn veel geld besparen.

De kijkwoning van Marchetta Bouwgroep in Herent bewijst alvast de efficiëntie van het warmtepompsysteem met ijswatervat maar de eerste bouwheren die toehappen om het systeem te implementeren laten nog op zich wachten. Sabine Palumbo: «De rentabiliteit van het systeem staat buiten kijf maar net zoals 2 bij traditionele grond-water warmtepompen is ook dit nieuwe systeem duurder dan luchtwater warmtepompen. Bij systemen op basis van omgevingslucht heb je immers enkel een buitenunit nodig die de lucht aanvoert terwijl je bij grond-water gebaseerde systemen initieel een diepteboring of een horizontale afgraving moet doen die al snel kan oplopen tot ettelijke duizenden euro’s. Die meerprijs is er niet bij lucht-water systemen en dat weerhoudt kandidaat-bouwheren er mogelijk van om voor dit systeem te opteren. Een lucht-water systeem is nochtans erg gevoelig voor klimatologische omstandigheden. Een praktisch voorbeeld: wanneer het bijvoorbeeld dagenlang vriest en de zon helemaal niet schijnt, zakt zo’n luchtwater systeem al snel onder een bepaalde temperatuur waardoor het gaat overschakelen naar het elektriciteitsnet om toch nog de benodigde warmte te genereren.

Herbestemming Muziekacademie Ieper

PUBLI-REDACTIONEEL

In Ieper kreeg de oude Stedelijke Muziekacademie een herbestemming. Het beschermde pand biedt nu een onderkomen aan twee medische groepspraktijken. DB-Architecten liet bouwonderneming Desodt het gebouw onder handen nemen en paste het oppervlakteaspect AZENGAR toe op de zinken gevelpartij die de verbinding vormt tussen het oude gebouw en de nieuwe aanbouw. Ook AZENGAR zelf, een nieuw oppervlakteaspect dat met de modernste procedés ontwikkeld werd om zink van meet af aan een verouderde look te geven, kan als verbinding tussen heden en verleden worden geïnterpreteerd. Een dubbele metafoor dus, die zeker in een stad als Ieper kan tellen…

Muziekacademie Ieper D’Hondtstraat 65 8900 Ieper Bouwheer nv Immodoc bvba Immovision Architect DB-Architecten Oppervlakte VMZINC-bekleding 120 m² gevelbekleding Techniek VMZ Staande naad Oppervlakteaspect AZENGAR VMZINC at WORK-installateur nv DESODT 8900 Ieper

Beschermd monument Voor de renovatie en aanbouw aan het schoolgebouw deden de bouwheren een beroep op DB-Architecten. Dit ontwerpbureau uit Wevelgem, onder leiding van Rik Behaegel, heeft door de jaren heen een ruime kennis en ervaring opgebouwd inzake restauratie en renovatie, zeker van beschermde monumenten. Het aangewezen bureau dus om een geklasseerd gebouw als de Ieperse muziekschool onder handen te nemen met veel respect voor historiciteit gecombineerd met actuele toetsen.

Finesse De voormalige Muziekacademie bestond uit drie vleugels van twee bouwlagen onder leien zadeldaken gegroepeerd rondom een rechthoekige binnenplaats. Momenteel zijn op de eerste verdieping tandartskabinetten gevestigd en op de gelijkvloerse verdieping is er een operationeel gedeelte voor oogartsen. Deze herbestemming, waardoor het ruimtegebruik en de circulatiestromen veranderden, impliceerde architec-

turale ingrepen op het grondplan, waarvan de aanbouw van een nieuw volume op de binnenkoer dat dienst doet als onthaalgebouw, de meest opvallende is. De aanbouw valt op door de glasgevel met staalstructuur. Het bijzondere is dat het glas niet doorloopt tot tegen de oude structuur van de voormalige school. De finesse schuilt in de overgang van het oude en het hedendaagse door middel van een zinkpartij. Ook de traphal en de lift kregen een zinken bezetting. Niet zomaar zink, maar zink in het nieuwe oppervlakteaspect AZENGAR.

Van nieuw naar oud “Het oppervlakteaspect AZENGAR kwam voor dit project inderdaad als geroepen”, bevestigt Rik Behaegel. “Dit nieuwe oppervlakteaspect, waarbij zink van meet af aan een verouderde en verweerde look meekrijgt - ook op zichzelf een overgang tussen nieuw en oud dus-, heeft de perfecte naturelle uitstraling en de perfecte zachtheid om de overgang tussen nieuw en oud echt naadloos te laten verlopen”.

14 MUST HAVES

Kunst en design Tijdens Design September presenteert het Nederlandse designlabel Transnatural een eerste exhibitie in België, ‘Dutch Reflections’. De expo omvat onder andere handgemaakte geoxideerde spiegels zoals deze ‘Transcience’ spiegel, lampen met ingebouwde lichtgevende pigmenten en meer.

www.designseptember.be

Starck maakt bubbels Philippe Starck is gekend als een veelzijdig ontwerper. Voor de gelegenheid ging hij aan de slag met champagnehuis Louis Roederer dat voor het eerst sinds meer dan 40 jaar een nieuwe cuvée uitbrengt : Roederer Brut Nature 2006. Starck ontwierp een minimalistisch, speels label voor de fles en nam zelf ook deel aan het ontwikkelingsproces van deze prestigieuze bubbels. Beperkt tot 60.000 flessen.

Verkrijgbaar bij De Coninck Wines.

Eyecatchers Interieur- of exterieurobjecten met een - spreekwoordelijk - kantje af, met een apart verhaal of met een eigenzinnige vormgeving: ze geven gelijk karakter aan huis of kantoor. TEKST & SAMENSTELLING: PASCAL DEWULF

Discrete knipoog

Kleur uw dag Deze mobiele lader voor smartphones uit de lifestyle collectie van Clouds of Fashion geeft gelijk wat extra kleur aan uw kantoor en dag.

www.cloudsoffashion.be

Surrealistisch De ‘Floating Record’ platenspeler is voor diegenen die nostalgie willen combineren met een surrealistisch kantje. Een absolute blikvanger op kantoor of thuis.

www.gramovox.com

De Era Rocking Chair low Fame van Normann Copenhagen lijkt een discrete verwijzing naar de Eames RAR schommelstoel. De zachte schuimvulling van de zitting zal dit exemplaar alvast een stuk comfortabeler maken dan zijn schijnbare evenknie.

www.normanncopenhagen.com

Onuitgegeven creaties De tweede editie van het parcours Uptown Design, in de Brusselse bovenstad, krijgt dit jaar een nieuwe dimensie. 14 designers stellen er onuitgegeven creaties voor aan het grote publiek, op 10 locaties. Van 11 tot 26 september 2015.

www.uptowndesigntour.com

Speels boekenrek Het ‘Birdie’ boekenrek vormt naast zijn speelse karakter een vette knipoog naar de Japanse origami kunst. Het design in combinatie met de hippe kleurtjes geven het object alvast iets erg speels.

www.ex-t.com

Zeven wereldzeeën Ga zitten Deze karaktervolle krukjes van ‘House Doctor’ met metalen onderstel en mangohout als zitting trekken de aandacht door hun eigenzinnige vormgeving. De opdruk ‘have a seat’ oogt daarbij erg uitnodigend. Leuk als kruk of bijzettafel.

www.nordicliving.be

727Sailbags recupereert zeilen van boten die de zeven wereldzeeën hebben bevaren en geeft ze een tweede leven als fashion- of designobject. Het zeil dat voor deze vlinderstoel werd gebruikt, is afkomstig van een zeiljacht dat ooit langs de Middelandse zee en de Atlantsiche Oceaan heeft gezeild.

www.727sailbags.com

Eyecatcher De baden van Kenny & Mason zijn composietbaden, met of zonder pootjes, die de gebruiker naar hartelust zelf kan afwerken met een verf of grafische print naar keuze. Een absolute eyecatcher voor de badkamer dus.

www.kenny-mason.com

Designtroeven De MultipliCITY collectie van Landscape Forms is een collectie outdoor design voor de openbare ruimte die de term ‘globaal design’ een nieuw elan geeft. Flat-pack shipping, diverse kleuren en modulariteit vormen de troeven van het gamma.

www.landscapeforms.com

16 ZOOM

Batterijen van Tesla en Mercedes

De energierevolutie is onderweg!

De Powerwall-batterij zou via een Smartphone kunnen worden bediend en zou zelfs elektriciteitsoverschotten naar het net kunnen sturen.

Zonnepanelen hebben al heel wat veranderd in onze woningen. Met de batterijen van Tesla en Mercedes wordt een nieuwe drempel overschreden waarbij we bevrijd worden van het elektriciteitsnet ten gunste van zonne-energie. Dit lijkt het begin van een nieuw tijdperk! TEKST: VIRGINIE STASSEN

esla, de Californische fabrikant van elektrische auto’s, heeft zich een ambitieuze uitdaging gesteld, namelijk de volledige energie-infrastructuur in de wereld veranderen dankzij een ‘batterij voor huishoudelijk gebruik’, Powerwall genaamd. Deze batterij, die sinds deze zomer in de Verenigde Staten te koop is (internationaal is het nog wachten tot volgend jaar), is in staat een volledige woning van energie te voorzien. Zo’n batterij zou er dus op termijn voor kunnen zorgen dat woningen het elektriciteitsnet niet meer nodig hebben. Elon Musk, de oprichter van Tesla, windt er geen doekjes om: «Ons doel is de wereldwijde energie-infrastructuur om te vormen om ze volledig duurzaam te maken, zonder CO2-uitstoot (…) Deze hightech batterij vormt de ‘missing link’ in de ontwikkeling van de zonne-energie.» Deze innovatie zal, als ze doorbreekt, onze gewoontes radicaal veranderen, terwijl ze tegelijk goed is voor het milieu en onze portefeuille. Sommigen spreken al over een ‘geniaal idee’.

Energie die vrijkomt op het goede moment De Powerwall-batterij is straffe kost: ze maakt het immers mogelijk energie op te slaan om die later te gebruiken. Dat betekent dus dat men de batterij kan opladen wanneer de prijs van de elektriciteit laag is om er gebruik van te maken wanneer de prijs hoog is. De zonnepanelen schieten op dit punt nog altijd tekort omdat de opslag van de energie in de tijd (die bijzonder delicaat is) voor problemen zorgt. Het huishoudelijk gebruik is onderhevig aan ‘pieken’ die zich voordoen op het begin en einde van de dag, dus op momenten dat de zonnestralen minder intens zijn. De Powerwall-batterijen lijken van dat probleem geen last te hebben aangezien ze tijdens de daluren kunnen worden opgeladen. Dat heeft als dubbel voordeel dat particuliere gebruikers hun energiefactuur zien dalen terwijl de centrales tijdens de piekuren gespaard blijven.

Hoe werkt het? Deze herlaadbare elektrische lithium-ionbatterij (die voortbouwt op technologieën die Tesla eerder ontwikkeld heeft voor zijn auto’s) zet de zonne-energie om in wisselstroom. Ze is uitgerust met een thermisch controlesysteem en software die bevelen ontvangt van een zonneondulator. De batterij is in staat de door de zonnepanelen opgewekte elektriciteit op te slaan tot 10 kWh en continu 2 kW te leveren, enkelfasig of driefasig. Wat de praktische kant betreft, de batterij is 1,30 m hoog bij 90 cm breed. Ze weegt 100 kg en is bedoeld om aan een muur te worden opgehangen (ook een buitenmuur).

Hoeveel zal dat kosten? De Powerwall-batterij, die in de Verenigde Staten 3 500 dollar kost, heeft een garantie van tien jaar. Doordat ze nog niet in Europa te koop is, bestaat er nog geen prijs in euro. Het is in elk geval de bedoeling dat men dit product op een paar jaar tijd kan afschrijven. Volgens Tesla zou de Powerwallbatterij de elektriciteitsbehoeften van een gemiddeld gezin moeten kunnen dekken. Deze batterijen worden geproduceerd in de ‘Gigafactory’, een fabriek van 5 miljard dollar die Tesla samen met het Japanse bedrijf Panasonic in het midden van de woestijn heeft gebouwd.

Tesla, de fabrikant van elektrische luxeauto’s, staat op een keerpunt in zijn geschiedenis met de lancering van zijn Powerwall-batterijen voor huishoudelijk gebruik. Het veelbelovende begin lijkt de voorbode van een kolossaal wereldwijd verkoopsucces.

De ondernemingen worden niet vergeten Ervoor zorgen dat de gezinnen hun eigen energie kunnen opwekken voor een lagere prijs is natuurlijk prima, maar hoe zit het met de ondernemingen? Speciaal voor hun behoeften heeft Tesla een krachtiger batterij ontwikkeld (100 kWh), de Powerpack. Die houdt de belofte in van een eindeloos uitbreidbaar systeem, dat de belangrijkste behoeften dekt en tegelijk alle voordelen biedt van de smart grid-logica. Met andere woorden, als al deze batterijen met elkaar worden verbonden en in staat zijn de manier waarop de elektriciteit wordt verbruikt te analyseren, kunnen ze het geheel voortdurend optimaliseren.

Mercedes in het spoor van Tesla

Nu al uitverkocht! Sinds de lancering eind april in de Verenigde Staten kent de Powerwall voor woningen een ‘waanzinnig succes’ volgens de grote baas van Tesla. In minder dan een week werden er 38 000 voorbestellingen geplaatst, waardoor de voorraad nu al uitgeput is tot half 2016. De kopers zullen dus geduld moeten hebben.

Het succes van de twee nieuwe Tesla-batterijen lijkt een andere vermaarde autobouwer te hebben geïnspireerd. Mercedes heeft zich op zijn beurt op de commerciële ontwikkeling van een ‘huishoudelijke’ batterij gestort. De Duitse fabrikant zal het echter niet gemakkelijk krijgen. Tesla heeft een veel grotere slagkracht en productiecapaciteit, waardoor het lagere prijzen kan bieden. Mercedes is momenteel in zijn laboratoria bezig met tests van battery packs voor woningen. Deze innovatie zou in september van dit jaar op de markt moeten komen.

De Powerwall-batterij lijkt ook ideaal voor gebruik in ontwikkelingslanden waar het elektriciteitsnet vaak minder betrouwbaar is ondanks de overvloedige zonneschijn.

18 ZOOM

Domotica 2.0 : het slimme huis Domotica heeft reeds een lange weg afgelegd. Vandaag maakt de discipline echter een kwantumsprong waardoor een aan de basis eenvoudig elektrisch schakelsysteem evolueert naar een hoogtechnologisch, digitaal aangestuurd geheel dat fungeert als kloppende hart van de slimme huizen van de toekomst. TEKST: PASCAL DEWULF

omotica is een typisch fenomeen dat een steile opgang maakte in de jaren ‘80. Wie in die tijd echter een domoticasysteem wilde installeren, was er vaak aan voor de moeite. Vastgekluisterd aan een bepaald merk diende in belangrijke delen van de woning (indien het niet om nieuwbouw ging) breekwerken te gebeuren. Resultaat: een vaak primitieve vorm van domotica, die als een elektrisch geschakeld netwerk bepaalde functies van de woning zoals verlichting, rolluiken en dies meer bediende. Leuk, maar daar was dan ook alles mee gezegd.

Een stuk makkelijker Ook vandaag werken heel wat domoticasystemen nog steeds volgens dat principe maar zijn er gelukkig tal van draadloze varianten op de markt waardoor de installatie en sturing heel wat makkelijker is. Het goede nieuws is verder dat naast traditionele domoticasystemen vandaag ook al tal van domoticasystemen een enorm stuk verder gaan dan louter het vergroten van het comfort binnenshuis. Met één druk op de knop is het voor die domoticainstallaties mogelijk om naast traditionele functies (zoals bediening van verlichting en rolluiken) ook voor de veiligheid in te staan (toegangscontrole), energiebesparend te werken (klimaatregeling- en simulatie per ruimte) en specifieke entertainmentfuncties aan te sturen (video, audio, sauna, ...). De betere domoticaversies zijn digitaal gekoppeld met pakweg een smartphone of tablet waardoor de gebruiker heel het domoticasysteem met het grootste gemak kan bedienen van waar hij dat ook maar wil. De verwarming even wat hoger zetten terwijl men zich klaarmaakt om weer huiswaarts te keren na een feestje: moderne domoticasystemen draaien hun hand er niet meer voor om.

plaatsen van slimme stopcontacten (die in het traditionele stopcontact worden geplugd), slimme lichtschakelaars of slimme schakelsystemen die eenvoudigweg achter het traditionele stopcontact/lichtschakelaar kunnen worden geplaatst. Combineer dat met IFTTT-technologie waarbij slimme toestellen en schakelaars conditioneel kunnen worden aangestuurd, bijvoorbeeld om het licht aan te doen in huis vanaf het moment dat het donker wordt, dan ontstaat een systeem dat op een erg intelligente manier uw woning kan gaan beheren.

Zee aan mogelijkheden Dat laatste behelst uiteraard ook de installatie van sensoren. Gelijk een nieuw element dat domoticasystemen volledig interactief en autonoom een huis/gebouw kan laten beheren. Wanneer immers ook naast temperatuur- en lichtsensoren aanwezigheids- en bewegingssensoren binnen het intelligente domoticasysteem worden geschakeld, dan ontstaat er opnieuw een zee aan mogelijkheden. Zo kan dan bijvoorbeeld in functie van de lichtinval of temperatuur in een ruimte automatisch de verlichting of klimaat op een intelligente manier worden aangestuurd of middels bewegingssensoren ongewenste bezoekers gemeld worden op uw smartphone, en dat alles vanaf één en hetzelfde systeem. Een heuse verademing ten overstaan van traditionele domoticasystemen.

Veilig en duurzaam In de toekomst zullen architecten/installateurs dan ook meer en meer afstappen van gesloten domoticasystemen en open source internetstandaarden gaan toepassen wanneer het aankomt op het aansturen/ beheren van slimme domotica- en smarthomesystemen voor huizen en gebouwen. Het voordeel van dit soort open systemen is bovendien dat ze in hoge mate modulair en schaalbaar zijn zonder ingewikkelde ingrepen. Bovendien passen ze ook in een context van duurzaam energiebeheer. Thermostaatfuncties, ventilatie, airconditioning maar ook sluimerverbruik kunnen door dit soort systemen nauwkeurig worden gemonitored en bijgestuurd. Sensoren kunnen er bijvoorbeeld voor zorgen dat lichten niet nodeloos blijven branden wanneer er niemand in de ruimte is of dat de verwarming wordt uitgeschakeld wanneer iemand in een ruimte het raam openzet. Dit soort systemen kan dan ook snel voor een energiebesparing van veertig procent of meer zorgen. En dat scheelt toch in de portemonnee.

Domotica 2.0 De opkomst van het ‘internet der dingen’ waarbij ieder toestel (elke koelkast, thermostaat, koffiezet, centrale verwarming,... met een digitale interface) draadloos met een centraal stuursysteem kan communiceren, heeft binnen het domein van domotica echter voor een explosie aan nieuwe mogelijkheden gezorgd. In combinatie met mobiel internet worden de toepassingsmogelijkheden van domotica schier eindeloos. Kortom, vandaag stapt domotica een nieuw tijdperk binnen. Of: hoe domotica 2.0 definitief onze manier van werken en leven zal veranderen.

Slimme toestellen Domotica is dood, lange leve domotica! Vandaag duiken er immers heel wat nieuwe ‘slimme’ toestellen op die een huis/gebouw in een vingerknip tot een smart home kunnen omtoveren zonder de installatie van een complex domoticasysteem. Ze communiceren eenvoudigweg via digitale weg (ip-adres) met een digitaal systeem geïnstalleerd op laptop of mobiele telefoon. Aansturen/beheren kan rechtstreeks met ip-gestuurde apparaten. Niet-digitaal gestuurde apparaten zoals stopcontacten of verlichtingsschakelaars kunnen communiceren met het systeem door het

20 INTERVIEW

Energie-efficiëntie in studentenkoten Uit recent onderzoek blijkt dat in Vlaamse studentenverblijven tot bijna 15% aan energiebesparing kan worden gedaan zonder enige toegeving op het vlak van comfort. Sensibilisering is daarvan één facet, verouderde architectuur en bijhorende installaties zijn de andere elementen. De Leuvense studenten energiedenktank ‘Young Energy Reviewers Association’, kortweg YERA, mengt zich in het debat en laat zien dat ook jongeren uitermate begaan zijn met een Gigantische lacune energie-efficiënte Naast dit gegeven is er echter ook het bouwtoekomst. technisch aspect van de studentenverblijven dat een TEKST: PASCAL DEWULF

Geen echte stimulans België telt jaarlijks bijna 500.000 studenten die een opleiding doorlopen in het hoger onderwijs (bachelor, master). Een groot deel daarvan combineert die studies met logies in een studentenverblijf (in de volksmond studentenkot) nabij de campus. Uit cijfers blijkt alvast dat er op het vlak van energie-efficiëntie heel wat kan worden verbeterd in die studentenverblijven. Het energie-verbruik swingt er immers vaak de pan uit en dat heeft zo zijn redenen. Alexander Van de Voorde van YERA weet waarom. Alexander Van de Voorde: «Een belangrijk element m.b.t. de energie-efficiëntie in studentenverblijven is merkwaardigerwijs de verhouding tussen de verhuurder en de huurder. De verhuurder van een pand maakt immers kosten op het vlak van energie en energieverbruik maar schuift die in de meeste gevallen integraal door naar de huurder, de student dus. Maar ook gemeenschappelijke tellers voor elektriciteitsverbruik en verwarming die aan het eind van het academiejaar gewoon gedeeld worden door het aantal inwonende studenten : ze vormen voor geen van de partijen een echte stimulans op het vlak van energie-efficiëntie.»

determinerende factor vormt. Alexander Van de Voorde: «Heel wat gebouwen waar vandaag studentenverblijven zijn in gevestigd, dateren nog vaak uit de jaren ‘50 tot ‘70, gemetst in baksteen met zelfs maar zelden een luchtspouw als enig isolerende element en centrale verwarming als belangrijkste ondersteuning voor klimaatregeling. Wanneer je dat vergelijkt met wat vandaag qua architecturale en energetische technieken voorhanden is, dan weet je dat daar een gigantische lacune zit die kan worden opgevuld in nauw overleg met architecten en energiedeskundigen.» Tegen 2020 is het sowieso de bedoeling om energieneutraal te bouwen en te wonen. Er is dus nog enorm veel werk voor zowel nieuwbouwwoningen als bestaande panden om die doelstelling te halen, ook voor gebouwen met studentenverblijven. Hoogisolerend glas, grondige spouwmuurisolatie, isolatie van funderingen en daken maar vooral ook bewust verbruik zijn daarbij sleutelelementen. De meest duurzame energie is immers diegene die niet wordt verbruikt. «Als ik één erg belangrijke tip mag geven aan studenten: kijk uit naar een studentenverblijf waar je op een autonome manier aan energiebeheer kan doen (caloriemeters op de verwarming, slimme/individuele elektriciteitsmeters) en waar je voor meerdere jaren kan blijven wonen. Dat laat je dan toe om zelf te investeren in moderne toestellen als een A+++ koelkast, led-verlichting, ... in je studentenkot. Kijk ook uit naar een modern gebouw dat voldoet aan hedendaagse standaarden op het vlak van energie-efficiëntie», besluit Alexander Van de Voorde.

PUBLI-REDACTIONEEL

Met touch & feel van een tablet

BTicino lanceert revolutionair touchscreen Het nieuwe MyHome_Screen 10 bij BTicino beheert niet alleen het volledige MyHome-domoticasysteem, tegelijkertijd is het ook een videofoon en controletoestel voor meerdere camera’s. BTicino gaat met dit toestel voluit voor een hedendaagse Graphic User Interface (GUI), voor optimale personalisatie en multimediatoepassingen.

The Human Touch Genoeg van ingewikkelde interfaces? Wil je een systeem waarmee je je huis naar jouw behoeften en wensen beheert? Eenvoudig en intuïtief, voor een complete controle van de woning. Dat is MyHome_Screen 10 van BTicino, voor die persoonlijke toets. MyHome_Screen 10 laat, net als bij voorgaande toestellen, instellingen per functie toe. Daar blijft het echter niet bij. Voortaan kan de gebruiker ook kiezen voor het werken per ruimte én kunnen, per bewoner, scenario’s op maat worden geprogrammeerd. Elke gebruiker kan, bijvoorbeeld, op zijn ‘pagina’ persoonlijke shortcuts instellen naar favoriete websites of muziekprogramma’s.

Multimedia inbegrepen MyHome_Screen 10 is een toestel voor de sturing van verlichting, rolluiken, muziek, verwarming en alarm. Daarnaast fungeert het touchscreen ook als controletoestel voor meerdere camera’s. Voor gebruik als videofoon bevinden zich rechts van het scherm sneltoetsen (Design for All) voor een vlotte toegankelijkheid. Het touchscreen wordt aangeboden met geïntegreerde browser en de meest recente multimediatoepassingen. De aanwezigheid van een USB-poort en aansluiting voor SD-kaart creëert extra mogelijkheden, bijvoorbeeld voor het gebruik als interactieve fotokader. Koppeling naar RSS-feeds, webradio of webcam,… met

MyHome_Screen 10 haalt de gebruiker een werkelijk multifunctioneel toestel in huis. In zwart of wit, helemaal in lijn met de huidige trend in de architectuur. En de nieuwe MyHome_Screen 10 vervangt probleemloos een ouder 10”-toestel!

Voor meer informatie: Legrand Group Belgium nv Kouterveldstraat 9 - 1831 Diegem Tel.: +32 (0)2 719 17 11 Fax: +32 (0)2 719 17 00 info.be@legrandgroup.be www.bticino.be

22 INSPIRATIE 22 TETIERE

Of men nu spreekt over passieve, lage of nulenergie, deze concepten willen allemaal het energieverbruik verlagen en het milieu beter beschermen. Zowel in Vlaanderen als WalloniĂŤ gaan heel wat projecten in die richting. We presenteren hier vier realisaties van verschillende schaal, benadering en finaliteit, die innovatie en esthetische bekommernis met elkaar verzoenen. Een woning midden in de natuur, een notariskantoor verbouwd tot open space, een passiefschool die leven brengt in een woonwijk en het nieuwe stadhuis van Herstal. TEKST: CATHERINE CALLICO

24 INSPIRATIE 24 TETIERE

NOTARISKANTOOR KIEST VOOR DUURZAAM ENTransparence - TILLEUR (LUIK) In dit project voor de verbouwing en uitbreiding van een notariskantoor, gerealiseerd door het Luikse bureau hélium3, ging het erom bijkomende ruimtes te creëren en tegelijk de volledige organisatie van het gebouw te herdenken. Aan het bestaande gebouw, dat de vorm van een parallellepipedum heeft, is een volume in L-vorm toegevoegd aan de oostelijke gevel, met drie ruime kantoren in een open-space filosofie en een vergaderzaal. Twee belangrijke eisen waren de keuze voor duurzame materialen en transparantie – van

de wanden, in de relatie binnen-buiten, tussen de gebruikers van het kantoor (collega’s en cliënten). Tegelijk moest ook de intimiteit van sommige zones verzekerd worden. Dat vertaalde zich concreet in grote vensteropeningen en de afwisseling van transparante, doorzichtige of opake wanden, respectievelijk door het gebruik van glaswanden, bekledingselementen van geprofileerd metaal en stukken bepleisterde muur. De metaalprofielen zijn ook gebruikt op de zuidelijke gevel van het gebouw als zonnewering, en in de afwerking van de omgeving buiten. Als een soort van bindteken tussen de verschillende bureaus (oude en

nieuwe) is tevens op verschillende plaatsen gegalvaniseerd staal gebruikt (deuren, plinten, enz.) die het industriële karakter van het pand extra onderstrepen. De uitbreiding bestaat uit een houten geraamte met een isolatie van ingeblazen cellulose. De keuze voor dit prefabsysteem vloeide enerzijds voort uit het globale streven naar duurzaamheid en anderzijds uit het verlangen om de duur en de hinder van de bouwplaats te beperken.

NAAM VAN HET BUREAU: HELIUM3 ARCHITECTURE WWW.HELIUM3.BE BESCHRIJVING: VERBOUWING EN UITBREIDING VAN EEN NOTARISKANTOOR IN DE REGIO LUIK

Réfectoire

Bureau

Archives

bordure en béton existante

Verrière existante

OPDRACHTGEVER: NOTARISKANTOOR VAN TILLEUR

Réserve

Verrière existante

Bureau 1

béto

tant exis

dur

bor

Salle d'attente Couloir

Bureau 2

HOUTEN GERAAMTE/DAK: SYNERGIE BOIS

Open space

Bureau Bureau 3 T.D.

Chemin

Terrasse couverte

Salle de réunion

T.D.

AANNEMER: AFBRAAK- EN VERBOUWINGSWERKEN MAÇONNERIE KLEIN

BINNENSCHRIJNWERK: MV CONSTRUCT VERWARMING/VENTILATIE: J. KLEINEN ET FILS SPRL ELEKTRICITEIT: M. KLINKENBERG & FILS SA BELGIË 2013-2014 © FOTOGRAAF OLIVIER BÉART

26 INSPIRATIE

EEN SCHOOL VOL PASSIEVE ENERGIE SCHOOL MET DE BIJBEL -BILZEN, VLINDERHOF 1 De nieuwe school in het Limburgse Bilzen, waarvoor het bureau Lava architecten de Award Duurzame school 2014 heeft gekregen, is volledig ontworpen vanuit een low energy-concept. Deze school annex buurtcentrum ligt in een uitgestrekte woonwijk die vroeger weinig levendig was. De lagere school en het buurtcentrum worden verbonden door een brug die een binnenspeelzaal begrenst. Het project combineert diverse sociale functies in bij elkaar aansluitende volumes en ruimtes met een uitgepuurd karakter, die samen een soort ‘dorp’ vormen. Het geheel omvat een kleuter- en basisschool, een crèche, een speelplaats, een voorplein en een openbaar park. De huidige gebouwen liggen langs doorgangen van 3 meter breed.

en bewaakt. Ook de temperatuur wordt energiezuinig verspreid via vloerverwarming in de zalen en radiatoren in de andere lokalen. Niets wordt aan het toeval overgelaten, want om grote temperatuurschommelingen te vermijden zal de school zich openstellen voor andere sociale activiteiten buiten de lesuren, zoals sport en thema-avonden.

NAAM VAN HET BUREAU: LAVA ARCHITECTEN CVBA OUW BVBA & MEEUSA NV WWW.LAV-A.EU

Het ontwerp is volledig afgestemd op passieve energie: compacte volumes, optimale oriëntatie, goede isolatie van de mantel van het gebouw, evenwichtige en gecontroleerde CO2-ventilatie, luchtdensiteit en hoge prestaties, schaduw, controle van het daglicht, gebruik van de thermische massa en free cooling,... Het energieverbruik wordt gecontroleerd via een bedieningssysteem dat het verbruik en de kosten regelt

BESCHRIJVING: PASSIEVE BASISSCHOOL MET BUURTCENTRUM OPDRACHTGEVER: ‘T PIEPELKE & STAD BILZEN AANNEMER: ELTIBOUW BVBA & MEEUSA NV BELGIË, 2013 © FOTO’S CHAK LOPEZ

Gelijkvloers

Verdieping

28 INSPIRATIE

STADHUIS MET GROENGEVEL NIEUW STADHUIS VAN HERSTAL PLACE JEAN JAURES

Het pas geopende stadhuis van Herstal, een ontwerp van Frederic Haesevoets Architecture, is zowel mooi als functioneel en voldoet tevens aan de Europese milieudoelstellingen voor 2020. In dit innoverende en organische project is grote aandacht besteed aan de vloeiende verbindingen van ruimtes en doorgangen, teneinde de kloof tussen binnen en buiten, tussen gebouw en omgeving te beperken. Een en ander wordt geĂŻllustreerd door de bijzondere geometrie, hellende gevels en nietloodrechte hoeken. De gevels bestaan uit gemengde tegels (hout-beton) die op hun punt in een metalen geraamte bevestigd zijn. De originaliteit van het ontwerp zit in het glasraameffect van de gevel waarin diverse soorten glaselementen (transparant, opaalachtig, lichtdoorlatend, isolerend) en groenmodules elkaar afwisselen. In antwoord op de Europese milieudoelstellingen voor 2020, die meer duurzame energie willen tegen de klimaatverandering, heeft het bureau ingezet op drie grote criteria: vermindering van de broeikasgassen, energie geleverd door duurzame bronnen en een grotere energieefficiĂŤntie. Een van de middelen daarvoor is de groengevel die de stedelijke verontreiniging neutraliseert, zuurstof produceert en de lucht zuivert. Tegelijk speelt ze ook een isolerende en warmteregelende rol. De toegepaste energiezuinigere technieken zijn bovendien gekoppeld aan een energieproductiesysteem met zonnepanelen. En er zijn ook maatregelen om warmteverliezen te verminderen zoals de automatische luchtregeling door luchtwarmtepompen en de luchtdichtheid van de gevels.

NAAM VAN HET BUREAU: FREDERIC HAESEVOETS ARCHITECTURE WWW.FREDERIC-HAESEVOETS.COM BESCHRIJVING: BOUW VAN EEN NIEUW STADHUIS IN HERSTAL VAN 13.500 M². HET GEBOUW BESTAAT UIT TWEE DELEN, EEN ADMINISTRATIEF EN EEN SOCIAAL GEDEELTE. OPDRACHTGEVER: STAD HERSTAL AANNEMER: TIJDELIJKE VERENIGING GALERE MOURY BELGIË 2013-2015 © FOTO’S CHRISTOPHE VOOTZ

Gelijkvloers

30 INSPIRATIE

OMGEKEERDE WONING WONING MET ZEER LAGE ENERGIE P+N RUE RY SAINT PIERRE IN MODAVE

Deze woning met zeer laag energieverbruik is door het architectenbureau Plan 9 midden in de Ardense natuur gebouwd. Ze berust op een concept van omkering van ruimtes en een verwarmingssysteem dat hoofdzakelijk gebruikmaakt van thermische zonnepanelen. In een omgeving met een zeer dominante natuur en op een sterk hellend terrein hebben de architecten ervoor gekozen hun cliënten volledig in de natuur onder te dompelen. Ze hebben dit concept uitgewerkt door de normale volgorde van de woonzones om te keren: leefzones op de verdieping en nachtzones op de begane grond,

en door een volledig beglaasde box voor de living te creëren waarvan de achterkant in overstek is gebouwd. Dit aanpalende volume zorgt voor een verschoven verticale circulatie. De toegangsdeur ligt aan de andere zijde op halve hoogte.

onderkant van de gevel en daarboven een lichte bekleding in leien en houten latten. Het metalen geraamte en de afwezigheid van dragende muren op de verdieping komt de flexibiliteit van de ruimte ten goede.

De woning is modernistisch van inslag en wordt gekenmerkt door uitgepuurde lijnen, een schijnbaar eenvoudige maar zeer doordachte geometrie, en een fundamentele verbinding tussen natuur en architectuur.

Het streven naar duurzaamheid blijkt ook uit de verwarming die hoofdzakelijk gebeurt met thermische zonnepanelen (18 m²) en in de winter aanvullend door een kachel met houtpellets die aangesloten is op het centrale distributiesysteem.

De streekgebonden en duurzame materialen spelen met contrasten: breukstenen voor de NAAM VAN HET BUREAU: PLAN 9, BUREAU D’ARCHITECTES SPRL WWW.PLAN9.BE BESCHRIJVING: BOUW VAN EEN WONING MET ZEER LAGE ENERGIE OP EEN STERK HELLEND TERREIN AANNEMER: RUWBOUW AGM EN DAKWERKEN ALAIN DONNAY BELGIË 2012 © FOTO’S PLAN9

Arch. Mies van der Rohe Mathias Ramirez Photography

Bewezen duurzaamheid, daar kan je zeker van zijn! Op het vlak van waterdichting hebben Belgische fabrikanten van bitumen dakbanen altijd een toonaangevende rol gespeeld, zowel wat productontwikkeling en service als uitvoering betreft. Hierdoor hebben ze een stevige internationale reputatie opgebouwd. Op het gebied van waterdichting moeten vooral platte daken aan bijzonder strenge eisen voldoen. Ze worden zwaarder dan om het even welk ander bouwonderdeel op de proef gesteld door vocht, zon, wind en pollutie en ze moeten dikwijls nog aan bijkomende eisen voldoen (brandgedrag, groendaken, terrasdaken, ...). Bitumen dakbanen zijn de juiste keuze en zijn dan ook van vitaal belang voor een betrouwbare en duurzame dakconstructie.

www.Bitumeninfo.Be

32 PRIKKEL

MARIO BELLINI 17/09 om 20.15 u FLAGEY www.flagey.be, www.designseptember.be

ART EN VILLE & PARCOURS Tot 21/09 In de stedelijke ruimte van Bergen www.mons2015.be Gevel, dak, straat of bomen... Laatste week om de stedelijke installaties, 15 in totaal, te ontdekken gerealiseerd in het kader van Mons 2015. Vincent Glowinsky aka Bonom, de beroemdste Belgische graffitikunstenaar, presenteert een reusachtig en bontgekleurd fresco, een soort van psychedelisch bos in het hart van de stad. De Spaanse kunstenares Alicia Martin stort met haar Biografías een lawine van boeken uit een venster van de Université de Mons op de place Warocqué, als vraag – in een tijd waarin alles digitaal wordt – naar het lot van kennis en herinnering. De Antwerpse kunstenares Julia Wlodkowski, die existentiële vragen stelt over het alledaagse, plaatst boven op een dak een gigantische vaas op een sierkleedje. Very expensive is een eerbetoon aan haar Poolse grootmoeder en een ironische bespiegeling bij het eenvoudige leven dat ons vandaag onmogelijk wordt gemaakt door de consumptiemaatschappij.

In het kader van de 10de editie van Design September vindt in het centrum van Brussel een honderdtal activiteiten plaats. Een daarvan is een lezing in Flagey door de beroemde architect Mario Bellini, die acht keer de Compas d’or-prijs ontving. Tot zijn bekendste realisaties behoren het Tokyo Design Center in Japan, de National Gallery of Victoria in Melbourne en de hoofdzetel van de Deutsche Bank in Frankfurt. Vijfentwintig van zijn werken zitten in de vaste verzamelingen van het MoMa in New York – van de eerste computers die hij ontwierp voor Olivetti tot de meubels gecreëerd voor Cassina, B&B en Vitra. Andere lezingen op het programma zijn: Alfredo Häberli (16/09), Michael Young (21/09), Xavier Lust (22/09), Studio Job (23/09).

Caleidoscoop Kunst, design en architectuur blijven dit seizoen niet alleen binnenskamers, maar overrompelen ook massaal de stedelijke ruimte en/of stellen die in vraag. Een overzicht van noord en zuid. TEKST & SAMENSTELLING : CATHERINE CALLICO

MIES VAN DER ROHE AWARD 2015 Tot 01/11 Paleis voor Schone Kunsten van Brussel www.bozar.be Deze reizende tentoonstelling georganiseerd door het team achter de Award van de Mies van der Rohe Foundation is na Barcelona nu ook in Brussel te zien, in Bozar. In een enscenering van architect Jorge Vidal kijkt ze met een kritische blik naar de 34 hedendaagse Europese architectuurontwerpen die genomineerd zijn. Dit gebeurt via criteria zoals het gebruik van en de relatie met de omgeving van de projecten of nog hun atmosfeer, schaal en tektoniek. Een en ander wordt verduidelijkt aan de hand van modellen, delen van gebouwen op ware grootte, bouwmaterialen en interviews.

RECIPROCITY Van 01/10 tot 01/11 Diverse plaatsen in Luik en omgeving www.reciprocityliege.be De triënnale voor design en sociale innovatie Reciprocity in Luik presenteert binnen een goed gevuld programma twee tentoonstellingen: «Déconstruction», gecureerd door het collectief Rotor, over hoe gebouwen gedeconstrueerd worden en hun materialen opnieuw gebruikt, en «Le goût du changement», die in het spoor van de wereldtentoonstelling van Milaan 60 projecten toont rond alimentair design (werktuigen, diensten en systemen). Een gedeelte is bovendien gewijd aan de samenwerking tussen «Design en lokale gemeenschappen» (designers, designscholen en inwoners) om het leven in de wijken Saint Gilles in Luik en Trasenster in Seraing op creatieve wijze te verbeteren.

LEVENSECHT. DE PERFORMANTIE VAN DE MODERNE STAD Van 26/09/15 tot 10/01/16 De Singel www.desingel.be

IMAGINARY CITIES Tot 18/10 Stadhuis van Brugge www.triennalebrugge.be

Deze tentoonstelling gaat in op het vermogen van de moderne architectuur om te evolueren en toch haar originele kwaliteiten te behouden. Volgens curator Tom Avermaete kunnen de naoorlogse steden zich lenen tot individuele en collectieve aanpassingen. Dat wordt gedemonstreerd aan de hand van voorbeelden zoals Chandigarh, Casablanca en Brasilia, maar ook Stockholm, Algiers, Parijs en Lima.

De stad van morgen staat centraal op de Triënnale van Brugge, met in & out installaties verspreid over de stad. Vier kunstenaars stellen hier hun imaginaire steden voor. Lijnrecht tegenover de chaotische groei van de Afrikaanse steden presenteert de Congolees Bodys Isek Kingelez zijn gekleurde maquettes in papier, karton en wegwerpmaterialen, geïnspireerd op Kinsjasa. De Chinees Liu Wei exposeert verticale en bijna monochrome steden in papier. De Amerikaan Tracey Snelling mengt beelden van diverse steden, culturen en plaatsen door elkaar tot nieuwe en andere. En het groene universum van onze landgenoot Luc Schuiten wordt bevolkt door milieuvriendelijke en duurzame voertuigen.

Elders ➔ Tentoonstellingen Cergy-Pontoise. Formes et fictions d’une ville nouvelle Tot 20/09, Pavillon de l’Arsenal, Parijs www.pavillon-arsenal.com

Korea Now ! : design, craft, mode et graphisme en Corée

Van 19/09/2015 tot 03/01/2016, Les arts Décoratifs, Parijs, www.lesartsdecoratifs.fr

UTOPIA IN PROGRESS : LA CIUDAD ABIERTA DE AMEREIDA, CHILE Van 02/10 tot 13/12 Civa Extra Muros - Espace architecture La Cambre Horta, ULB www.civa.be Ciudad abierta (Open stad), opgericht in 1970 door dichters, filosofen, beeldhouwers, schilders en architecten, ligt op 16 km van Valparaiso, ten noorden van de Rio Aconcagua, in een duinengebied van 270 hectare. De Chileense architect Alberto Cruz en de Argentijnse dichter Godofredo Iommi, beiden vandaag overleden, hebben hier een originele benadering gerealiseerd van architectuur, kunst en ambacht waarin plaats is voor poëzie en filosofie.

Archi-timbrée, Cité de l’Architecture et du Patrimoine Tot 20/09, Parijs www.citechaillot.fr

Red Prosperity. Sovjet Design 1950-1980 Van 26/09/2015 tot 16/02/2016, Kunsthal Rotterdam www.kunsthal.nl

Maker Library network

Tot 04/10, Vitra Design Museum, Weil am Rhein (Bâle) www.design-museum.de

Kitchens & Invaders

Tot 21/02/2016, Triennale di Milano, Milaan www.triennale.it

Camper : Life on Foot

Tot 01/11, Design Museum, Londen www.designmuseum.org

Olafur Eliasson XAVIER LUST DESIGN STORIES Tot 01/11 Museum www.botanique.be, www.designseptember.be Le Botanique opent zijn deuren voor de Belgische ontwerper Xavier Lust, wiens innoverende techniek om metalen oppervlakken te vervormen is opgepikt door een aantal grote merken zoals MDF Italia, Driade, De Padova, Cerruti Baleri, Fiam en Extremis. Hij ontwierp ook stadsmeubilair voor Brussel waaronder de zitbanken op de Kunstberg en 2.700 wachthokjes voor de MIVB die dit najaar geplaatst zullen worden. Xavier Lust ontwerpt ook stukken die onder het label «Art-Design» in beperkte oplages geproduceerd worden. Hier worden de verschillende aspecten van zijn werk getoond, van zijn meest emblematische ontwerpen tot recente onuitgegeven creaties.

Van 03/10/2015 tot 17/01/2016, ArkDes, Arkitektur- och designcentrum, Stockholm www.arkdes.se

➔ Event The London Design Festival Van 19 tot 27/09

www.londondesignfestival.com

Dwell on Design

Van 02 tot 04/11, New York www.dwellondesign.com

Chicago Architecture Biennale Van 03/10/15 tot 03/01/2016 www.chicagoarchitecturebiennial.org

Downtown Design Dubai Van 27 tot 30/10 www.downtowndesign.com

34 PRIKKEL

JUTAKU: JAPANESE HOUSES Naomi Pollock Phaidon, in het Engels, , 19,95 € De hedendaagse Japanse cultuur, die voortdurend in beweging is en graag experimenteert, brengt nieuwe architecturale praktijken voort. In dit boek worden meer dan 400 huizen gepresenteerd – één per pagina – die getuigen van de recente innovaties in de Japanse woningarchitectuur. In geografische volgorde komen de realisaties aan bod van grote namen (Shigeru Ban, Sou Fujimoto, Toyo Ito, Kengo Kuma, Jun Igarishi, Shuhei Endo, ...) en van tientallen opkomende talenten van de jonge generatie.

LIVING ROOFS Collectief Te Neues Gb, drietalige uitgave Engels-Duits-Frans, 49 €

Lezen!

Leven in de lucht is een alternatieve woonvorm die meer en meer ingang vindt in zones die dicht bevolkt zijn en waar daktuinen voor groen zorgen in het stedelijke landschap. Met struiken, moestuinen, zwembad, salonhoek, ... wordt het dak een volwaardige leefruimte en ontstaat er een intensievere interactie tussen het leven binnen en buiten.

Nieuwe architecturale praktijken in het land van de Rijzende Zon, architectuur en cinema, de visionaire denkbeelden van Yona Friedman en andere boeiende onderwerpen in onze boekenselectie van het najaar. TEKST & SAMENSTELLING: CATHERINE CALLICO

DOMUS 1950'S Peter Fiell, Charlotte Fiell Editions Taschen, in het Engels, 14,99 €

Deze nieuwe heruitgave van alle nummers uit de jaren 1950 van het magazine Domus – opgericht in 1928 door de grote Milanese architect en designer Gio Ponti – belicht de naoorlogse periode die gekenmerkt werd door een ongebreideld optimisme. Architectuur en design waren op zoek naar nieuwe materialen, vormen en toepassingen, en probeerden een internationale dialoog op gang te brengen. De artikels van Domus weerspiegelen de geest van die tijd aan de hand van de realisaties van Le Corbusier voor de zetel van de Verenigde Naties in New York, de Case Study Houses van Charles en Ray Eames, Richard Neutra in Californië of Oscar Niemeyer in Brazilië. Andere referenties waren de schrijfmachines van Olivetti, de keramiekwerken en lampen van Ettore Sottsass en de Showroom Herman Miller van Alexander Girard in San Francisco.

ANTHRACITE 1 (2005-2015) Teksten van Anthracite en David Perreau Les presses du réel – domaine Architecture, 20 €

In tien jaar tijd heeft het Bretoense architectenbureau Anthracite een veertigtal projecten ontwikkeld en gerealiseerd in het westen van Frankrijk. Sommige daarvan hadden betrekking op het grote stadsvernieuwingsproject van de metropool Rennes (La Courrouze, Beauregard, twee bovengrondse stations van metrolijn B). Dit boek bespreekt zes realisaties die rijkelijk geïllustreerd worden. De werkwijze van dit bureau berust op het in praktijk brengen van een 'directe, concrete en milieubewuste' architectuur. Speciale aandacht gaat daarbij naar de 'materialiteit' van de gebouwen die zowel tot uiting komt in het gebruik van ruwe materialen (zoals beton) als in de zorg voor de details die blijkt uit de liniëring van een gevelrij, de nauwkeurigheid van de werktekeningen of het patroon van de vloeren in bedrukt beton.

THE DILUTION OF ARCHITECTURE Yona Friedman, Manuel Orazi Park Books, in het Engels, 48 €

Dit boek gaat over de ambitie van architect Yona Friedman om een discours te ontwikkelen dat nauw aansluit bij de hedendaagse architecturale en stedenbouwkundige bekommernissen, en over zijn visionaire denkbeelden. Parallel daarmee analyseert historicus Manuel Orazi het werk van Friedman en volgt hij zijn vorderingen in zones die geografisch, sociaal en disciplinair per definitie op afstand liggen en waarin de architect op onsystematische maar continue wijze geëvolueerd is.

MONS 1865-2015. OUVRIR LES MURS Collectief (op initiatief van de vereniging Sauvegarde et Avenir de Mons) Editions Mardaga, 42 €

Talrijke aspecten uit de ontwikkeling van de stad Bergen in de loop van zijn geschiedenis passeren de revue, gebaseerd op recent onderzoek en onuitgegeven documenten. Aanleg van nieuwe wegen (boulevards en lanen), permanente militaire aanwezigheid, industriële ontwikkeling, beperkingen door de aard van de bodem, demografie en reflecties over de huisvesting, ... Het boek toont ook de inspanningen op het gebied van erfgoed: herbestemming van oude gebouwen binnen de vroegere stadsomwalling en uitbreiding van de zone ten westen van de stad, met de stationswijk en het winkelcentrum Les Grands Prés.

ARCHITECTURE ET CINEMA École nationale supérieure d'architecture Paris-Malaquais, Collectief – onder leiding van Nasrine Seraji en Jessie Magana Infolio, 19 €

Van de verbeelde naar de reële stad. De diverse bijdragen brengen overeenkomsten tussen de film en de architectuur aan het licht. Films van de Nouvelle Vague, films uit Azië, avant-garde- en experimentele films, Hollywoodfictie en sciencefiction, documentaires. Al deze genres zijn hier geselecteerd vanwege 'hun visies op de metropool als archetype, hun observaties van het dagelijks leven, hun kritieken op de realiteit, hun fictionele en fantasiegeladen dimensies'.

En ook nog... Dimitris Kottas, Projets de petite échelle, micro-architecture, Links International, coll. www.linksbooks.net, 29 €

Sybille Kramer, Rough style, Braun Fr www.braun-publishing.ch, 59,95 €

Collectief, Agences d'urbanisme et le patrimoine territorial (Les), Editions alternatives www.editionsalternatives.com, 29€

Nic Clear et Neil Spiller, Educating Architects. How Tomorrow's Practitioners Will Learn Today, Thames & Hudson www.thamesandhudson.com, 35 €

Fabrice d’Orso, Ecoquartiers. Deel 2, Editions PC www.editionspc.fr, 30 €

36 MATERIAAL © Création LMCdesign - © niyazz - Fotolia.com - © eevl - Fotolia.com - normalfx-Fotolia.com

De groten moeten

de wereld

tot voorbeeld strekken De zorg voor het milieu is zeker een zaak van u en ik. Maar evenzeer een politieke kwestie want als de politiek niet mee wil, is dat niet goed voor het milieu. Onlangs verklaarde Obama de oorlog aan de CO2-uitstoot van de kolencentrales. Ook de president maakt zich kennelijk zorgen en maakt op de valreep van zijn ambtstermijn zo nog een goede beurt. TEKST: PHILIP WILLAERT

oor de nieuwe plannen van Obama wordt concreet om de uitstoot in de VS 26 tot 28 procent te doen dalen in 2025. Daarop legde Obama zich vorig jaar vast in besprekingen met China. Dat betekent een enorme stap voorwaarts in het tempo dat de VS zichzelf oplegt bij de vermindering van de CO2-uitstoot. In december van dit jaar wordt op de klimaattop in Parijs een ultieme poging gedaan de opwarming van de aarde tot twee graden Celsius te beperken. De VS (15 procent) en China (29 procent) moeten daarbij als grootste uitstoters het voortouw nemen. Het nu aangekondigde beleid van Obama wordt uitgelegd als een poging internationaal de toon te zetten in de aanloop naar Parijs. Meteen is het duidelijk hoe zwaargewichten als Obama de wereld weten te inspireren. En hopelijk blijft het niet bij die ene symbolische geste. In de bouwsector zijn wij Belgen al volop bezig met het milieu en slaan we hiermee in Europa absoluut geen mal figuur. De rol van de overheid - de

subsidiërende maatregelen indachtig - zit daar zeker voor iets tussen om de goegemeente hiertoe aan te zetten. Duurzaam bouwen zien we vaak nog al te veel als sterk en stevig bouwen. Een constructie die lang in de tijd meegaat en dus duurt krijgt algauw het predicaat duurzaam opgeplakt. Maar het is veel complexer dan dat. Duurzaam bouwen is er ook voor zorgen dat wereldwijd een gezonde, ecologische en sociaal aanvaardbare leefomgeving geschapen en gevrijwaard wordt. Zowel voor de huidige als de toekomstige generaties. Duurzaam bouwen wil een optimaal gebruik van lokaal beschikbare hernieuwbare grondstoffen en energiebronnen. In deze uitgebreide betekenis moet volgens de eerste Vlaams Bouwmeester bOb Van Reeth ook rekening gehouden worden met sociale aspecten en de band tussen Noord en Zuid. In zijn brochure Bewust duurzaam bouwen kijkt hij met een mondiale bril naar de wereld: Als de oorspronkelijke grondstoffen hiervoor echter in abominabele arbeidsomstandigheden en/of met veel milieuvervuiling gewonnen werden ergens in Zuid-Amerika of Azië, kan er van ‘duurzaam’ bouwen geen sprake zijn.

Van vergiet tot speeldak

Bij platte daken denken we vaak aan de negatieve ervaringen. Primitieve dakbedekkingen die naar techniek, kwaliteit en duurzaamheid het moesten afleggen tegen de traditie van hellende daken. Het voorbeeld van de Villa Savoye (1928-1931) van Le Corbusier is ons genoegzaam bekend. De fraai ontworpen woning was bij regenweer zo lek als een mandje.

Een nachtmerrie voor zowel architect als zijn welwillende opdrachtgevers. “Tegenwoordig zijn de dakdichtingsmaterialen erg geëvolueerd”, weet architect Egide Meertens. “Ze bieden in tegenstelling tot hun eerstegeneratie soortgenoten waterdichte garanties, die gemakkelijk op dezelfde hoogte staan als de hellende daken. Een vaak voorkomend misverstand is, dat een plat dak ook nooit echt “plat” is. Een lichte helling van ong. 1,50cm/m wordt steevast geïntegreerd, waardoor de neerslag meteen afgeleid wordt naar de tapbuizen en water geen kans heeft om op te hopen.” Voor deze architect is een duurzaam dak is in de eerste plaats een functionele aangelegenheid, waarbij met de nodige vakkennis en degelijke materialen een dichting wordt voorzien die beschutting biedt aan weersinvloeden, en dit op een onderhoudsvriendelijke manier, liefst nog gedurende de levensduur van een woning. Egide Meertens: “Verder heeft het dak de mogelijkheid om op een erg eenvoudige wijze zijn steentje bij te dragen aan het energieverhaal. De diktes van isolatiepakketten die op een dak geplaatst kunnen worden zijn nagenoeg onbeperkt. Het plat dak biedt bovendien een grote vrijheid naar plaatsing van diverse types van zonnepanelen, ongeacht de oriëntatie van de woning.” Een plat dak kan tevens deelnemen aan het verhaal van verantwoord watergebruik. Bij het aanleggen van een groen dak buffert men

regenwater op het dak in drainagematten voor de irrigatie van de begroeiing. Het overtollige water wordt op zijn beurt vertraagd afgevoerd naar de omgeving. Niet te vergeten dat een groendak op zijn beurt ook een architecturale meerwaarde kan bieden aan het gebouw.

De vijfde gevel, « plus est en vous »* Uit een plat dak valt meer eer te halen. Steeds meer groendaken in de stad steken de kop op, ze maken de stad mooier en leefbaarder. De experience van een groendak is onbeschrijfelijk. Beseffen we dat eigenlijk wel voldoende? Vervang de zwarte teer- of epdm- laag echter door een groendak, dan is de woning beter gekoeld, hebben eventuele zonnepanelen een hoger rendement en gaat het dak dubbel zo lang mee doordat licht en ultraviolette straling geen kans krijgen. Is een dak normaal gesproken na vijftien tot dertig jaar aan vervanging toe, met een groen dak is die periode verlengd tot dertig à zestig jaar. Groene daken kunnen bestaan uit een substraat met kruiden zoals lavendel, bieslook en oregano, ofwel uit een soort vetplantjes. Sedums zijn interessant: ze vergen weinig onderhoud en vragen weinig voeding. De maximumtemperatuur van zo’n groendak blijft rond de 35 graden, terwijl die bij een zwart dak bij warm weer vaak oploopt tot 90 graden. Goed voor de airco die minder hard moet loeien. Hoe meer groene daken, des te minder de stad opwarmt.

Een verklaring voor het feit dat steeds meer gemeenten, waaronder Brussel, Antwerpen, Gent de aanleg van groene daken met behulp van subsidies stimuleren. Dat heeft te maken met de grote rol die groene daken in het watermanagement van een stad spelen. Een paar flinke regenbuien overbelasten al gauw het afvoersysteem, waardoor straten blank komen te staan. Groene daken houden regenwater langer vast, waardoor een groot deel verdampt. MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK Het idee van daktuinen en vegetatiedaken is op zich niet nieuw. Sommige bedrijven gaan er al meer dan twintig jaar mee aan de slag. Een bedrijf als EPDM-solutions uit Rumbeke Roeselare heeft ruim vijftien jaar ervaring met de aanleg van sedumdaken in België, terwijl ook in Duitsland en de Verenigde Staten groene dakterrassen al langer

* Motto van de Brugse adellijke familie Van Gruuthuse, « meer is in u »

38 MATERIAAL

Athenaeum Hotel Vertical Garden, Londen, Augustus 2012

Patrick Blanc GEESTELIJKE VADER VAN DE VERTICALE TUIN

Het is de Fransman Patrick Blanc die de verticale tuin onder de publieke aandacht heeft gebracht. Succesvolle creaties als het Musée du quai Branly en de Pershing Hall hotel in Parijs voren publiektrekkers in het kwadraat. Meer en meer vindt de verticale tuin zijn weg in het stedelijk landschap, de landschapsarchitectuur en in de binneninrichting. Planten als bouwmateriaal van de 21ste-eeuw? Zeker wel. Ze zijn levend, nemen koolstof op uit de lucht, werken luchtreinigend, reguleren de temperatuur en de vochtigheid, en werken bovendien relaxerend. Vanuit esthetisch standpunt lijkt elke verticale groencreatie van zijn hand op een schilderij.

in trek zijn. Maar het is nu eenmaal nodig de nieuwe mogelijkheden van het dak bij een veel grotere groep mensen onder de aandacht te brengen en bereikbaar te maken. Ook bij architecten. Niet alleen daken van bedrijven, musea of parkeergarages, maar het liefst op elk huis. Tom Bogaert zaakvoerder van EPDM-solutions: “Veel mensen zijn zich nauwelijks bewust van de mogelijkheden, ze denken er niet aan dat zoiets ook op hun eigen dak kan.” SPORTIEVE BUITENRUIMTE Behalve groene daken zijn er tegenwoordig ook complete dakterrassen. Een terras omringd door plantenbakken en met zonnescherm, zodat je niet alleen in het zonnetje kunt zitten, maar ook de nodige beschutting en verkoeling hebt. Een stad als Rotterdam stimuleert meervoudig ruimtegebruik, onder meer door de aanleg van groene daken. Tegelijkertijd is er gebrek aan voldoende kwalitatieve bespeelbare, sportieve en educatieve buitenruimte. Dit heeft bij de Dienst Sport en Recreatie van de Nederlandse havenstad tot de gedachte geleid om meer daken geschikt te maken voor sport en spel. Met name voor multifunctionele accommodaties en brede scholen kunnen bespeelbare daken een toegevoegde waarde.

MUURISOLATIE Muurisolatie is eveneens zeer energiebesparend - premie via netbeheerder - en vergt slechts een kleine en budgetvriendelijke ingreep met onmiddellijk resultaat. Muren na-isoleren waarvan de ramen nog bestaan uit enkel glas of ramen vervangen zonder muurisolatie …. Dat kan maar er is ook de aantrekkelijke combipremie. Door de combipremie kan men gelijktijdig ramen vervangen en na-isolatie van de spouwmuur toepassen. Een dubbele slag: er is de gewone premie voor na-isolatie spouwmuur alsook de viervoudige premie voor hoogrendementsglas via netbeheerder. Opmerking 1: momenteel nog geen verplichting maar is er sprake om dit ook tegen 2020 ook een als een must te voorzien bij verkoop of verhuur van de woning. Opmerking 2: vanaf volgend jaar premie voor binnenmuurisolatie indien de spouw niet in aanmerking komt voor de premie. Belangrijke opmerking: bij grote renovatiewerken (grotere budgetten) kan de bouwheer genieten van verbeteringspremie. Zie hiervoor de Vlaamse renovatiepremie. Verder zijn er goedkope leningen voor energiebesparende investeringen.

Na-isolatie gevel, troef voor oude woningen

DAKISOLATIE Dakisolatie in eerste instantie een absolute must, bovendien is het de rendabele, milieubewuste en duurzame investering dankzij de huidige premies via energieleverancier, soms via gemeente of stad, momenteel genieten we nog 30% belastingvermindering. Opmerking 1: Tegen 2020 moeten alle daken van zowel woningen als huurwoningen geïsoleerd zijn, anders zal de woning bij verkoop of verhuur ongeschikt verklaart worden. Opmerking 2: Er is sprake dat de aantrekkelijke premies in de toekomst zullen worden afgebouwd!

Vlaanderen staat vol met oude woningen en wellicht is dat in Wallonië niet anders. Wat kunnen wij doen om die woningen energiezuinig te maken? Hoe ouder de woning, hoe groter energieverlies!

EEN DAK VOOR PASSIEVE WONINGEN Wat hoort de architect te weten over EPDM m.b.t. passiefwoning en lage energiewoning. Bij passiefwoning wordt er gebruik gemaakt van zonne-energie, dit zowel voor een warmteboiler, warmtepomp, en zonnepanelen, ook de isolatie moet daarbij voldoen aan bepaalde R-waardes = lambdawaardes volgens de dikte en de kwaliteit van het isolatiemateriaal ( Zie bijlages) het dampscherm van de isolatie moet ook voldoen aan de TV 215. (Dampscherm klasse E3) De EPDM zal bij passiefwoningen altijd moeten voldoen aan hogere normen, dit omdat de installaties die geplaatst worden zonnepanelen in het algemeen - moeten kunnen weerstaan aan de drukvastheid. Het gewicht van de panelen leidt er nl toe dat EPDM moet voldoen aan de hoogste normen. Of nog hoe dikker het EPDM-laken, hoe meer gewicht het aankan zonder dat het geraamte(gewicht) van de zonnepanelen er zich op korte of lange termijn daar doorheen kan drukken... De EPDM moet ook altijd volledig verkleefd zijn in het geval van zonnepanelen, zodat de EPDM zichtbaar blijft, dit om eventuele lekdetecties van waterlekken vlotter te doen verlopen. Waarmee moet de architect bij een plat dak rekening houden bij passief bouwen? • Alle Technieken die worden geplaatst - rookgas, dampkap, ventilatie, airco - zijn allemaal met geïsoleerde dubbelwandige eindstukken.

• De koepels (dakvlakramen) zijn uiteraard met beglazing die opnieuw voldoen aan de R- waarden. • Afvoerbuizen worden ingepakt in isolatie om ook daar te voldoen aan de vereiste isolatienormen. • Ter hoogte van de opstanden wordt alles verticaal en horizontaal geïsoleerd (spouwmuur wordt overbrugd met de dakisolatie). • Ter hoogte van de ramen wordt er een verbinding gemaakt van aan het binnenspouwblad tot op het raam met EPDMslabben. Water- en luchtdichtheid van het gebouw worden op die manier gegarandeerd. Hoe zit het met de subsidies? Is de regeling uniform over heel België? De regeling is zeer complex en zeer omvangrijk. In elke gemeente en provincie heerst een andere wetgeving omtrent subsidiëring. Om kort samen te vatten: energiebesparende maatregelen worden op dit moment nog steeds GROTENDEELS gesubsidieerd. Passief wonen is de toekomst, huizen staan in dit geval meer energie af dan dat ze energie verbruiken, en dit alles via de natuur... Een éénmalige investering in datgene waar we maandelijks duur voor moeten betalen. Bovendien help je er de natuur mee, en maak je er de volgende generatie goed van bewust dat we verder op dit elan moeten verder drijven.

Ventileren, ventileren, ventileren…

Door de grotere nadruk op isolatie en luchtdichtheid stijgt ook het belang van ventilatie. Maar ventilatie is niet van dagdagelijkse eenvoud en elke architect heeft dat allicht aan de lijve ondervonden. Een specialist ter zake is Bart Vandeghinste. Focus Archi legde hem enkele vragen voor waar architecten en hun creaties alleen maar gelukkiger van worden.

Welke afwegingen moeten architecten maken bij het kiezen van een ventilatiesysteem? Van de vier mogelijke ventilatiesystemen worden op vandaag nog enkel type C en D toegepast. Bij systeem C spreken we over mechanische afvoer via één of meerdere ventilatoren in de natte ruimtes en de keuken. De toevoer komt via raamroosters in de droge ruimtes zoals leef- en slaapkamers. Vandaag worden enkel nog echt gecertificeerde C systemen met een vorm van vraagsturing geplaatst. Principe bij deze systemen is zo weinig mogelijk ventileren om zo weinig mogelijk warmteverlies te generen. Deze systemen zijn eenvoudiger in plaatsing en behoeven minder onderhoud. Daarnaast zien we de balansventilatie (= type D) steeds meer aan belang winnen. Bij dit systeem wordt de warmte teruggewonnen uit de afgevoerde lucht en meegegeven aan de toevoerlucht en dit met terugwinning tot 90%. De afweging die een architect dient te maken bij de keuze van het systeem is het gebruik, gezien prijsklasse van beide systemen op vandaag plus minus gelijklopend is. Voor een huurwoning kan bijvoorbeeld de afweging gemaakt worden dat het minder onderhoud en belangrijke factor kan zijn.

Een vraag gestuurd D systeem biedt misschien wel de meest correcte oplossing voor elke woning die permanent bewoond zal worden. Sociale woningbouw en verhuurbouw en renovatie zullen de komende jaren nog gebruik maken van een C systeem tot ook deze via onderhoudscontracten vast op de warmteterugwinning zullen overschakelen. Ventilatie en ontwerp gaan m.a.w. nauw samen... In hun ontwerpen moeten architecten ventilatie meteen betrekken in hun project ? Hoe doen ze dat het best? Door beroep te doen op een erkende specialist? De essentie van het naadloos inwerken van een ventilatiesysteem is er rekening mee houden van in de ontwerpfase. Leidingwerk wordt op vandaag bijvoorbeeld meer en meer in de betonplaat zelf gestort (zie foto), inplanting van de unit en roosters genieten hierdoor van een ongelooflijke vrijheid zonder afbreuk te doen aan de architectuur van de woning. Een samenwerking met een of meer specialisten is absoluut aan raden om de architect extra support te geven. Een gespecialiseerd ventilatieonderneming heeft namelijk continu een vinger aan de pols en is op de hoogte van iedere vernieuwing en verbetering die zich op de markt aandient.

40 MATERIAAL

Met welke aspecten dienen architecten rekening te houden? Hoe is de wetgeving hieromtrent? Zijn er regionale verschillen? Jammer genoeg zijn er kleine verschillen tussen de regio’s zowel inzake EPB als met betrekking tot de premies. De basis blijft echter overeind en toepasbaar. Een heel belangrijk punt is een EPBD-goedgekeurde ventilatie unit, en een installateur die consequent werkt met kwalitatieve geschikte ventilatiematerialen. Een voorbeeld: kanalisatie met rubberdichting met toepasselijke dichtheidsklasse moet correct gemonteerd worden in beugels met rubberinleg. Een flexibel instortsysteem met attestering op de kanalisatie naar gebruik voor lucht binnen een woning… Het is dus belangrijk dat de installateur deze toelichting duidelijk geeft via een voorontwerp en technische fiches van zijn systeem.

Onderhoud? Beide systemen vergen onderhoud, bij een C systeem moet ook de unit jaarlijks gereinigd worden en de raamroosters intern gedemonteerd en schoongemaakt worden, dit om misvatting rond beperkt onderhoud C systemen te verduidelijken. Bij een warmterecuperatie volstaat een tweejaarlijks onderhoud dooreen gespecialiseerde onderneming en het regelmatig zelf reinigen van de filters op het toestel, plus jaarlijks een nieuwe set plaatsen. Het onderhoud tussen beide systemen is anders gezegd weinig verschillend. Bij nalatigheid zal het C systeem minder problemen veroorzaken, echter is een nalatig onderhoud natuurlijk nooit aan te raden.

Moeten we ventileren? Ja, ventilatie moet en niet omdat het wettelijk is voorgeschreven! De laatste 20 jaar zijn we heel ver geëvolueerd inzake isolatie. Zonder meer een goede zaak. Daarnaast is de aannemingswereld heel sterk gevorderd - vooral de laatste 5 jaar - in het effectief luchtdicht bouwen. Dit heet naar verwarming een thermoseffect, echter dient vocht en zuurstof wel permanent gereguleerd om er ook voor de mens in de woning een gezond geheel van te maken. Een gecontroleerde ventilatie op maat zorgt voor leefbaarheid zonder beduidend energieverlies. Instortkanalen voor ventilatie die in de vloeropbouw zijn verwerkt.

ErP-wetgeving voor verwarmingstoestellen HET IS BIJNA VIJF VOOR TWAALF VOOR EUROPA Op 27 september 2015 gaat de Europese ErP-richtlijn ( Energy related Products ) voor verwarmingstoestellen en installaties voor de productie van sanitair warm water van kracht. Eindelijk, willen we de 2020 doestellingen op tijd behalen. Een en ander zetten we voor u op rij.

De Europese Richtlijn 2009/125/EG f gewoon kortweg ErP-richtlijn genoemd, legt de eisen vast van het ecologisch ontwerp m.b.t. energiegerelateerde producten. De doelstelling hiervan is enerzijds de verbetering van de energie-efficiëntie, anderzijds de bescherming van het milieu. Warmteproducerende toestellen zoals verwarming en sanitair warm water, krijgen daarom minimumrendementen opgelegd. Tevens bepaalt de Europese Richtlijn welke eigenschappen op de nieuwe energielabels moeten staan.

breed gamma toestellen: van verwarmingsketels over warmtepompen en warmwaterboilers tot alle oplossingen met een geïntegreerde circulatiepomp. Ze geldt voor alle producten met een vermogen van minder dan 400 kW - dat is ongeveer 90% van de markt - en voor alle boilers tot 2.000 liter.

De achterliggende ambitie van deze maatregel is om direct bij te dragen aan de uitdagingen van het «klimaat-energiepakket 2020» ook wel aangeduid als de 2020-doelstellingen. In dit perspectief willen we de uitstoot van broeikasgassen met 20% verminderen, de energieefficiëntie met 20% verbeteren en het aandeel hernieuwbare energie in het totale energieverbruik op 20% brengen. De ErP-richtlijn zou volgens berekeningen leiden tot een daling met 10% van het totale energieverbruik in de Europese Unie.

Het tweede luik betreft Energie-etiketteringsrichtlijn (Energy Labelling) een uniforme etikettering van producten zodat hun energieprestaties voortaan beter «leesbaar» zijn voor het grote publiek. Zo kan de consument energiebewustere keuzes maken.

Ecodesign ErP-richtlijn is gestoeld op twee maatregelen. Zo legt de Ecodesignrichtlijn de eisen inzake ecologisch ontwerp vast, alsook de minimumeisen qua energie-efficiëntie en de maximummarges op het vlak van uitstoot en geluidsniveau. Deze richtlijn is van toepassing op een

Labeling

Dergelijke labels zijn niet nieuw. Koelkasten, wasmachines, droogzwierders , maar ook televisietoestellen, auto’s en woningen zijn er al me geconfronteerd. Dat maakt het voor de consument gemakkelijk om prijsvergelijkingen te maken en tegelijkertijd deze te koppelen aan milieuaspecten en verbruik. Op 27 september 2015 is het de beurt aan verwarmingstoestellen en installaties voor de productie van sanitair warm water. De richtlijn geldt voor alle verwarmingsketels met een vermogen van minder dan 70 kW en voor alle boilers met een capaciteit tot 500 liter. De ErP-richtlijn verhoogt aanzienlijk het minimumrendement van nieuwe verwarmingstoestellen en precies dat gegeven zal moeten leiden tot een

lager energieverbruik. Het rendement van verwarmingsinstallaties is makkelijker te lezen en te interpreteren dankzij de heldere energieefficiëntieklassen op het label gaande van A tot G.

Europese Unie De ErP-richtlijn is van kracht binnen de Europese Unie voor alle producten met een rendement lager dan 86%. Bestaande toestellen zijn niet geviseerd, de regelgeving geldt alleen voor apparaten en systemen die voor het eerst op de markt zijn gebracht vanaf 26 september 2015. Wat is de impact op architecten en studiebureaus? Het label zal in geen geval een vervanging van deskundig advies en ontwerp zijn. Architecten en studiebureaus zijn vooral betrokken bij het voorbereiden van samengestelde systemen. Deze moeten in de toekomst berekend en gedocumenteerd worden op basis van rendementsklassen. Deze samengestelde systemen, bestaande uit verschillende enkelvoudige producten zoals een verwarmingsketel, een buffervat en een systeem op zonne-energie, zijn onderworpen aan speciale etiketteringvoorschriften. Leveranciers van dergelijke samengestelde systemen - in veel gevallen groothandelaren of de installateurs zelf - moeten een systeemlabel opmaken, voorzien van de nodige berekeningen.

en technische productfiches. De uitvoering van de ErP-richtlijn is de verantwoordelijkheid van de op de markt toezichthoudende autoriteiten. In Duitsland werd deze taak gedelegeerd aan de deelstaten van Duitsland (Länder) die verantwoordelijk zijn voor het operatieve ontwerp van hun controlefunctie. Fabrikanten van verwarmingsoplossingen zijn zich dus volop aan het voorbereiden op deze overgang. Ze zullen nagaan in welke mate elk van hun productgamma’s beantwoordt aan de eisen van de ErPrichtlijn. Sommige zullen al voldoen, andere niet en mogen niet langer geproduceerd worden. De doelstelling is duidelijk: alle producten met een te lage energie-efficiëntie vliegen sowieso van de markt. De nieuwkomers zullen des te meer de milieu-impact verlagen. Sommige fabrikanten hebben echt niet stilgezeten en ontwikkelen slimme hybride systemen. Het gaat om toestellen die in staat zijn om twee technologieën - gascondensatie en warmtepomp - te combineren. Een dergelijke hybride systeem is toepasbaar in nieuwbouw, maar is evengoed in staat om een bestaande installatie te upgraden, als het gaat om een gascondensatieketel van maximaal 30 kW. Bovendien merken we dat de toestellen supercompact zijn samengesteld met een kleine lucht-waterwarmtepomp en een speciale regeling.

Met dank aan: Egide Meertens Plus Architecten: Tom Bogaert epdm-

De rol van de fabrikant

solutions, architect Architectenbureau Jerry Popeye bvba; Bart

Alle relevante gegevens met betrekking tot individuele toestellen moeten door de fabrikanten worden aangeleverd in de vorm van energielabels

Alex De RUYver – A.D.R Cleaning BVBA; Guy Bertin en Cecile

Vandeghinste, BELVENT BVBA; Koen Pottie Vandenberghe BVBA; Eggermont –GuySolutions@home; Patrick Leblanc (Fr.); Buderus

Ventileren en verwarmen in harmonie !

Ruimteverwarming

Systeem www.renson.be

focus_NL_170x126_0815.indd 1

Vraaggestuurde ventilatie

tot

-37 E-punten met Smartzone!

Productie van Sanitair Warm Water

14/08/15 14:51

42 TRAVEL

Braziliaans trio In het spoor van de Wereldbeker voetbal 2014 en de Olympische Spelen van volgend jaar smukt Brazilië zijn stedelijk weefsel op. Hele wijken worden gerenoveerd en schitterende nieuwbouwprojecten (stadions, musea, hotels, ...) schieten uit de grond, in het bijzonder in het zuiden van het land. TEKST & FOTO’S: CATHERINE CALLICO

São Paulo of het beheerste eclecticisme Uit de stedelijke chaos van São Paulo verrijzen gebouwen van verschillende schaal en stijlen die door elkaar verstrengeld de mateloosheid van deze stad vertolken. Naast gigantische wolkenkrabbers en andere modernistische, zelfs brutalistische gebouwen hertekenen nieuwe projecten de stedelijke skyline. Een goede manier om zich hiervan rekenschap te geven is door het panorama te bewonderen boven op een van deze torengebouwen. Geflankeerd door het Edifício Copan, een appartementsgebouw van Oscar Niemeyer, was het

1 Het auditorium van het park Ibirapuera, voltooid door Oscar Niemeyer in 2005.

Edifício Italia van de in Duitsland geboren architect Franz Heep gedurende tientallen jaren de hoogste wolkenkrabber (160 meter) van Latijns-Amerika. De 42 verdiepingen worden bediend door 19 liften. Op de top floor bevindt zich het befaamde restaurant Terraço, dat een grandioos uitzicht biedt over de stad. Niet ver daarvandaan is het Museu de Arte de São Paulo (MASP), ontworpen door Lino Bo Bardi, een van de grote culturele trekpleisters van de stad. Het beglaasde volume, opgehangen aan een rood skelet, springt onmiddellijk in het oog tussen de andere gebouwen aan de Avenida Paulista. Het museum bevat een van de belangrijkste verzamelingen Europese kunst van Latijns-Amerika. Het destijds vernieuwende idee om een transparante en open ruimte te creëren, met grote neutrale plateaus, waar de kunstwerken in volledige vrijheid tot de bezoeker kunnen spreken, was een inspiratiebron voor het Centre Beaubourg. Een andere blikvanger, meer in het zuiden van São Paulo, is het bekende park van Ibirapuera, ontworpen door Niemeyer in samenwerking met landschapsarchitect Roberto Burle Marx, en geopend in 1954. Het bevat het museum voor moderne kunst en kunstpaviljoenen. Het auditorium is door de architect voltooid in 2005. Zijn sculpturale luifel in rood metaal contrasteert met de soberheid van het beton. Het park, dat vaak vergeleken wordt met het Central Park in New York, is een van de meest geliefde ontmoetingsplaatsen van de lokale bevolking. Het is ook de thuishaven van de Biënnale van São Paulo.

Her en der in de stad dragen talrijke architecturale interventies de signatuur van Paulo Mendes da Rocha, zoals het Braziliaanse museum voor beeldhouwkunst, het gerenoveerde Praça do Patriarca (Plein van de Patriarch), of de restauratie van de Nationale Pinacotheek. En sinds de realisatie van het Instituto Tomie Ohtake in 2001, gewijd aan de beroemde in Brazilië wonende Japanse kunstenares, heeft haar zoon, de architect Ruy Ohtake, de metropool nieuwe stoutmoedige gebouwen geschonken, waaronder het sculpturale Hotel Unique. Het architecturale landschap verandert voortdurend, zoals blijkt uit andere ophefmakende projecten die dit jaar voltooid zullen worden, voor het merendeel door buitenlandse bureaus. Zo is er de glazen Vitra-woontoren, 77 meter hoog, ontworpen door Studio Libeskind in samenwerking met Pablo Slemenson Arquitetura. Of ook nog, niet ver van het Instituto Ohtake, het nieuwe museum van het Braziliaanse object, dat focust op de nationale (semi-)artisanale en industriële productie, ontworpen door het bureau RoccoVidal Perkins+Will. We vermelden nog de Global Flagship Store TOG, aan de rua Iguatemi, een realisatie van het bureau Triptyque onder de artistieke leiding van Philippe Starck. Deze winkel legt de nadruk op het belevingsaspect – mensen komen er om te kopen, eten, dansen, enz. – en definieert zichzelf als een nieuwe versie van de mythische Factory van Andy Warhol. 1. Zowat overal in São Paulo wordt het stedelijke landschap verfraaid door muurschilderingen van de tweelingbroers Pandolfo, beroemde graffitikunstenaars beter gekend als Os Gêmeos. 2. De nieuwe woontoren Vitra, een ontwerp van Studio Libeskind in samenwerking met Pablo Slemenson Arquitetura. 3. Het Edificio Italia, ontworpen door Franz Heep.

Het instituut ter ere van de Braziliaanse kunstenares Tomie Ohtake, ontworpen door haar zoon, de architect Ruy Ohtake.

44 TRAVEL

Project van het Nederlandse kunstenaarsduo Haas&Hahn (Jeroen Koolhaas en Dre Urhahn) in de favelas.

Rio, van de favelas tot het Casa Atlântica van Zaha Hadid In Rio de Janeiro komt men natuurlijk eerder voor zijn stranden en andere natuurlijke attracties dan voor zijn architectuur. De stad heeft op dit vlak nochtans heel wat te bieden. Naast talrijke paleizen, kerken en gebouwen uit de koloniale tijd bevat ze ook enkele modernistische ijkpunten zoals de metropolitane kathedraal, het paleis Gustavo Capanema, het gebouw van Petrobas of het museum voor moderne kunst. De laatste jaren is het stedelijke landschap in volle transformatie in de aanloop naar de Olympische Spelen. Sommige zones worden volledig opgefrist en overal zijn er nieuwe architectuurprojecten in aanbouw. Achter de kathedraal is de volkswijk van Lapa grondig gerenoveerd, waarbij onder meer het historische aquaduct, de zogenaamde Arcos, gerestaureerd is. Dit koloniale monument dient vandaag als bedding voor de tramlijn die naar de top van Santa Theresa leidt, aan de voet van de favelas. Door de vereende inspanningen van stedenbouwkundigen, architecten en kunstenaars worden de favelas beetje bij beetje in het stedelijk weefsel geïntegreerd en stellen ze zich open voor autochtone en buitenlandse bezoekers. Een opgemerkt initiatief is dat van het Nederlandse kunstenaarsduo Haas&Hahn (Jeroen Koolhaas en Dre Urhahn). In samenwerking met de inwoners hebben ze de gevels beschilderd met grafische motieven en levendige kleuren. Een kabelspoor verbindt het nieuwe Museu de Arte van Rio in de havenzone die volop vernieuwd wordt met de favela Morro da Conceição. Het museum is door Paulo Jacobsen en Thiago Bernardes ontworpen naar het model van het Tate Modern in Londen. Een loopbrug op de tweede verdieping verbindt twee bestaande gebouwen – een neoclassicistisch koloniaal paleis en een modernistisch vroeger politiebureau – onder een wit golvend dak. In dezelfde zone moet het Museum van Morgen (Museu do Amanha) van Santiago Calatrava, gewijd aan het leven in de nabije toekomst, weldra zijn deuren openen.

Het aquaduct Los Arcos de Lapa, een van de blikvangers van het stadscentrum.

Het gebouw, waarvan de vorm doet denken aan een ruimteschip, strekt zich uit over 12.500 m² en twee verdiepingen. De verbinding met het plein Praça Mauá en de heuvel São Bento is bijzonder doordacht uitgewerkt. Op de kaai werpt een grote waterspiegel zich in zee.

Het nieuwe administratieve centrum van Belo Horizonte, met laag energieverbruik, een van de laatste projecten van Oscar Niemeyer.

Ook de stadswijk Copacabana wordt gerenoveerd. Op de Rambla zullen in 2016 de olympische wedstrijden van het beachvolleybal, zwemmen in open water en de triatlon plaatsvinden. Tegenover het strand, op de beroemde Avenida Atlântica, is sinds kort een omvangrijk project voltooid: het nieuwe Museum van Beeld en Geluid, ontworpen door de Noord-Amerikaanse architecten Diller Scofidio + Renfro. Het heeft een oppervlakte van 7.000 m² met tentoonstellingszalen, auditorium, panoramisch restaurant en bar op het dak. Het museum krijgt binnenkort gezelschap van het Casa Atlântica van Zaha Hadid, een appartementsgebouw van elf verdiepingen met een zwembad bovenaan. Dit is maar een van de vele grote projecten die in uitvoering zijn.

Gevels in de wijk Lapa, die volop in ontwikkeling is.

Het nieuwe Museu de Arte van Rio de Janeiro, ontworpen door Paulo Jacobsen en Thiago Bernarde.

De kunstgalerij Adriana Varejão Gallery in Inhotim, ontworpen door Tacoa Arquitetos.

Ondertussen in Belo Horizonte Op minder dan 500 kilometer van Rio de Janeiro ligt de derde stad van het land qua inwonersaantal, Belo Horizonte, hoofdstad van de welvarende regio Minas Gerais. Het was de eerste stad van Brazilië die planmatig werd aangelegd, omstreeks 1890, en het is ook de geboorteplaats van Oscar Niemeyer, die er de eerste en laatste projecten van zijn carrière ontworpen heeft. In de wijk Pampulha rond een kunstmatig meer kan men zijn eerste realisaties bewonderen: de kerk van Sint-Franciscus van Assisi, het Museu de Arte van Pampulha en het Huis van de Dans (Casa do Baile). Zijn laatste grote project is het nieuwe, energiezuinige administratieve centrum in het noorden van de stad. C M

CMJ

Belo Horizonte heeft altijd een avant-gardistisch imago op het gebied van kunsten en architectuur gecultiveerd, maar de internationale belangstelling voor de regio, een van de locaties van de Wereldbeker Voetbal 2014, is vooral op gang gekomen in de nasleep van dit evenement. Zo kon de wereld een uniek en ambitieus project ontdekken, dat in 2006 voor het publiek werd geopend op initiatief van de rijke mijneigenaar Bernardo Paz: het centrum voor hedendaagse kunst Inhotim, in Brumadinho. Kunst en architectuur kregen hier in volle natuur, te midden van een weelderige plantentuin van 45 hectare, een uitgelezen expressieterrein. De verzameling omvat meer dan 500 werken van Braziliaanse kunstenaars (Cildo Meireles, Hélio Oiticica,...) en andere (Doug Aitken, Matthew Barney,...), verspreid over tijdelijke of vaste paviljoenen. De sculpturale architectuur van de meeste paviljoenen getuigt van de creativiteit van een nieuwe generatie architecten zoals Arquitetos Associados of Rizoma, om slechts die twee te noemen.

IN TER IOR LIV ING

ULTRATOP LOFT

Ultratop Loft, eencompononenten pasta op cementbasis, aan te brengen met spatel, voor vloeren en muren met een mooi esthetisch resultaat

46 ZOOM

Wat je niet ziet, is er niet! Geïntegreerd meubilair is in de mode. Een gevolg van de kleiner wordende woningen die rationelere bergruimtes en een beter beheer van de ruimte eisen. Het resultaat is een grotere visuele harmonie, meer zen en in de geest van de tijd. TEKST: VIRGINIE STASSEN

og maar 30 jaar geleden investeerden particulieren in meubels ‘voor het leven’, iets wat ver af staat van de huidige integratietrend. Uitgeruste keukens, imposante eiken meubels,... in die manier van denken is een twintigtal jaar geleden een omslag gekomen.

investeren in op maat gemaakte kwaliteitsmeubels om de ergonomie en functionaliteit van hun woning te vergroten ».

« Die mentaliteitsverandering is parallel verlopen met een grotere openheid op de wereld. Naarmate de mensen meer zijn beginnen te reizen, is ook hun houding tegenover hun interieur veranderd », zegt Peggy Bauwens, interieurarchitecte en decoratrice bij Peggy Boo. « De consumenten evolueren tegenwoordig sneller en hechten meer belang aan comfort en schoonheid. Ze willen ook meubels die aangepast zijn aan hun behoeften, en die exclusiviteit en ambachtelijkheid uitstralen. Ondanks een tendens naar de aankoop van vastgoed met een kleinere oppervlakte, aarzelen ze niet te

Voor een geslaagde integratie van meubels in een vastgoed verkiest Peggy Bauwens in eenzelfde stijl te blijven. « Het is zo dat decoratieve elementen beter zullen uitkomen tegen een homogene achtergrond. Het vermengen van stijlen is een zeer moeilijke oefening die kan uitmonden in een esthetische ramp als het slecht gedaan wordt. Voor een professionele decorateur echter is het altijd een boeiende uitdaging ».

Een coherente stijl

Voorbeelden van integratie ‹ EEN ‘GEHEIME’ DEUR OM DE PROVISIEKAMER TE MASKEREN De eigenaar van deze Luikse woning (een kasteeltje uit het begin van vorige eeuw) droomde van een zwarte keuken met een vloer in oude stijl (keramiek tegels met retrouitzicht). Peggy Bauwens, die carte blanche had, wou deze ruimte een hedendaags tintje geven zonder te raken aan de architectuur die in overeenstemming moest blijven met de stijl van het gebouw. « Toen ik de volumes ontdekte, merkte ik dat er gebrek was aan bergruime. Ik heb toen

een aanpalende ruimte van 6 m² gecreëerd, gescheiden van het hoofdvertrek door een kastdeur in zwarte eik die identiek was aan de wanden van de keuken ». Bezoekers die denken kopjes en borden te vinden wanneer ze deze klassiek ogende kastdeur openen, zijn verrast om op een onverwachte ruimte te stoten. Bemerk ook de handgrepen in gezwart brons die mooi versmelten met de donkere eik en de wand van het aanrecht in Marokkaanse ‘zelliges’, kleine geglazuurde keramiektegels.

Binnenhuisarchitectuur en decoratie: Studiebureau Peggy Boo.

Decoratie: Studiebureau Peggy Boo. Realisatie: BHI Concept (Michel Devriendt).

‹ HET GEVOEL VAN LAMBRISERING In dit restaurant in Lasne wou de eigenaar een doorgedreven integratie van het meubilair voor het serveren van kleine gerechten met de klemtoon op volle smaken en bioproducten. Het doel was een ruimte te creëren die kosmopolitisch en tijdloos was maar ook het ‘cottagegevoel’

uitstraalde dat typisch is voor Lasne, rond een grote traiteurbar. De creatieve geest en de visuele integratie komen tot uiting in het houten lattenwerk dat door zijn herhaling ritme geeft aan de binnenhuisarchitectuur. Dat lattenwerk is onder meer aanwezig in de spijlen die de wenteltrap in granito (vermalen natuursteen) omgeven.

‹ DE KUNST VAN HET VERBERGEN In een typisch Baskische villa in Biarritz is deze bibliotheek in grijze eik op de verdieping geïnstalleerd om een schoorsteenschacht te verbergen. Op het eerste gezicht lijkt het meubel vol, maar het verhult in feite een technische koker. « De bedoeling was deze ontsiering in de ruimte aan het oog te onttrekken zonder dat de kamer aan kwaliteit zou inboeten », zegt Peggy Bauwens die het project gerealiseerd heeft.

Decoratie: Studiebureau Peggy Boo. Realisatie: BHI Concept (Michel Devriendt).

‹ EEN ONZICHTBARE KEUKEN In deze loft wou de eigenaar dat er niets meer van de keuken te merken zou zijn zodra de openklapbare deuren gesloten zouden zijn. Het ontwerp moest zo optimaal mogelijk zijn. Er is onder meer een technische kolom die een oven en vuilnisemmer verbergt. Links wordt de kolom met schuifladen door een blauw licht verlicht zodra men de deur opent. Merk ook op dat dit type keuken een zekere diepte vereist om volledig tot zijn recht te komen. Als materialen is gekozen voor inox (het werkblad), kalkbeton (wand van het aanrecht) en gekleurde eik (openklapbare deuren).

48 JURIDISCH

Reclame en architecten: ja, maar ... Ziet u zichzelf al op een affiche? Met neonlichten en een flitsend scherm? En waarom niet overal e-mails rondsturen waarin u uw prachtige architecturale projecten voorstelt? Toch beter even wachten! In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, mogen architecten reclame maken. Maar wel binnen zeer strikte grenzen en u moet goed uitkijken als u niet wilt dat uw mooie affiche de wettelijke beperkingen overtreedt. TEKST: JULIEN OEUILLET

erst een kleine juridische tip: aan de rechtsfaculteiten leren de toekomstige juristen dat hoe vager een regel is, hoe strikter ze kan worden toegepast. Dat is iets wat u goed moet onthouden als u zich met uw architectenbureau op het gladde ijs van de reclame wilt wagen.

Reclame was vroeger gewoon verboden, in naam van de waardigheid en het imago van het beroep. En laten we maar meteen zeggen dat velen nog altijd die mening zijn toegedaan. Zonder gekheid, als u er al in slaagt om reclame te maken, dan doet u dat het best zo sober en onopvallend mogelijk! Het reclameverbod voor architecten is door de Europese regelgeving al op de vingers getikt. In naam van de vrije concurrentie hebben de EU en haar voorganger de gemeenschappelijke markt de lidstaten en de beroepsordes verboden om absolute grenzen op te leggen aan het gebruik van reclame. Dat neemt niet weg dat de Orde van Architecten nog altijd regels kan uitvaardigen voor het maken van reclame, waar u zich als architect aan dient te houden. Artikel 13 van de deontologische code van de Orde regelt het gebruik van reclame. En om elk misverstand uit te sluiten heeft de raad van de Orde een document gepubliceerd dat als referentie geldt als u reclame wilt maken. Het gaat om de Aanbeveling van 16 juni 1989 betreffende de toepassing van het fameuze artikel 13. U kunt de volledige aanbeveling consulteren op de website van de orde maar dit zijn de voornaamste punten. De Aanbeveling verplicht ten eerste tot voorzichtigheid. De sleutelwoorden zijn hier discretie, onafhankelijkheid en waardigheid.

We zijn om uitleg gaan vragen aan de bron zelf, bij de Orde van Architecten, en kregen daar te horen dat het gaat om "opzichtige reclame": men mag de waardigheid van het beroep niet aantasten. Reclame is zeldzaam omdat de meeste architecten ten onrechte geloven dat het verboden is, maar in feite kan het op alle media. De Orde verbiedt a priori geen enkel medium, ook niet het internet. Maar, zo voegt men er altijd aan toe, het mag niet opzichtig zijn! De term opzichtig is vaag. Maar herinner u wat we aan het begin gezegd hebben: hoe vager de regel is, hoe meer ze u verplicht tot grote voorzichtigheid. Hoe weet u wat opzichtig is of niet? Hoe weet u wanneer u de eer van het beroep aantast? Dat brengt ons tot het tweede belangrijke punt van de Aanbeveling: u kunt uw reclameproject aan de Orde voorleggen, die u met plezier zal zeggen of het al dan niet opzichtig is. De Orde is van mening dat het onmogelijk is om vaste criteria te definiëren en beoordeelt liever geval per geval. Het komt erop neer dat u een gedetailleerd reclamevoorstel naar de raad van de Orde van uw provincie dient te sturen. We benadrukken het woord 'gedetailleerd' want het is niet voldoende om de grote lijnen te schetsen, u moet echt goed uitleggen wat uw bedoeling is en een afgewerkt voorstel op tafel leggen! De raad komt één keer per maand bijeen en u krijgt dus snel antwoord, op voorwaarde dat u een volledig project hebt ingediend. Reclame verspreiden waarmee de Orde het niet eens is gebeurt op eigen risico. De Orde kan u een sanctie naar goeddunken opleggen, gaande van een berisping tot in het (hypothetisch) uiterste geval een schorsing. Het is dus zeer raadzaam uw reclamevoorstel vooraf aan de Orde voor te leggen. Als die akkoord gaat, zit u vrij safe want de

Leg uw reclamevoorstel eerst voor aan de raad van de Orde Orde kan u moeilijk vervolgen voor een reclame die ze zelf heeft goedgekeurd. De Orde verzekert ons nochtans dat er in de praktijk weinig vervolgingen zijn omdat de meeste architecten denken dat ze geen reclame mogen maken en het dus niet doen! Kortom: voorkom moeilijkheden en leg uw reclamedossier eerst voor aan de Orde. Dit is het voornaamste wat u moet weten. Maar er zijn nog andere regels die specifiek zijn voor de reclame door architecten. Zo zijn er de afficheringen op de bouwplaats. Architecten zijn verplicht om op de plaats waar een door hen ontworpen gebouw wordt opgetrokken een bord aan te brengen dat hun naam vermeldt. Ook hier is uw referentie de deontologische code van de Orde. Een andere aanbeveling, van 25 september 1987, legt in detail uit wat er op dat bord moet staan. Hoewel deze aanbeveling erkent dat dit bord een manier is om uw werk te ondertekenen, beperkt ze tegelijk uw manoeuvreerruimte: geen sprake van een groot lichtgevend scherm met daarop uw knipperende logo! Naast de verplichte vermeldingen zoals de naam en volledige gegevens van de architect, preciseert de aanbeveling dat de grootte van het bord in verhouding moet zijn met de grootte van het project. Een bord voor de bouw van een ziekenhuis mag bijvoorbeeld niet hetzelfde zijn als een bord voor een gezinswoning. Verder moet het bord "vrij zijn van elk reclame-element". U mag er uw logo op plaatsen en u bent verplicht er de namen en opdrachten van alle betrokken architecten op te vermelden, maar alle andere afbeeldingen om uzelf en uw werk aan te prijzen zijn uit den boze! Vergeet ten slotte niet de regels die van toepassing zijn op alle reclame en niet alleen op die van architecten. Bedrieglijke reclame of reclame die concurrenten aanvalt is verboden. Sommige regels gelden voor alle vrije beroepen. Uw reclameboodschap mag niet concurrerend zijn. Hoewel zulke reclame in het algemeen en onder strikte voorwaarden

HET GEVAL VAN THOMAS & PIRON: OM OVER NA TE DENKEN! Een bekend geval van reclame waarbij het architectenberoep betrokken was, heeft enkele jaren geleden veel stof doen opwaaien en tot veel verontwaardiging geleid bij de Orde. De firma Thomas & Piron maakte op Batibouw reclame met de aankondiging dat het werk van de architect op hun projecten gratis zou zijn. Daarmee werd natuurlijk bedoeld dat het bouwbedrijf zijn factuur met hetzelfde bedrag zou verlagen, maar het dubbelzinnige karakter van de boodschap kreeg felle kritiek en werd door de Orde van Architecten beschouwd als "bijzonder vernederend en beledigend voor de architecten". De auteur van de controversiĂŤle reclame was hier uiteraard niet de architect zelf en het was overigens de wetgeving op de reclame in het algemeen die als basis voor de gerechtelijke klacht diende. Maar het geval maakt wel duidelijk wat de Orde verstaat onder opzichtig. Uw diensten goedkoop aanbieden of er in elk geval openlijk reclame voor maken kan u duur te staan komen!

wettelijk toegelaten is, wordt ze uitdrukkelijk uitgesloten als onwaardig voor architecten en andere vrije beroepen. Advocaten bijvoorbeeld zijn min of meer aan dezelfde regels inzake reclame onderworpen. En alvorens u aan reclame te wagen, kan het nuttig zijn even te kijken hoe het er in de vrije beroepen in het algemeen aan toegaat. Aarzel niet er met een gespecialiseerd advocaat over te spreken! Besluit: vergeet felle kleuren en grafische technieken, als u erin slaagt een goede reclame te maken, zal die waarschijnlijk sober en bescheiden zijn, en voer eerst een goed gesprek met de Orde.

Aankruisen wat van toepassing is: Ik wil het tijdschrift graag ontvangen in het

Frans /

Nederlands

Ik wens het tijdschrift niet langer te ontvangen Ik wil graag een adreswijziging melden HET REFERENTIEMAGAZINE VOOR ARCHITECTEN

HUIDIG ADRES: Architectenbureau: ................................................................................................. BTW: . .......................................................... Naam: ......................................... Voornaam: . ............................................................................................................................... Adres: .............................................................................................................................................................................................. Postcode: . .................................. Gemeente: . ............................................................................................................................... Tel.: ............................................. Mail: ...........................................................................................................................................

NIEUW ADRES (IN GEVAL VAN ADRESWIJZIGING): Adres: .............................................................................................................................................................................................. Postcode: . .................................. Gemeente: . ............................................................................................................................... Tel.: ............................................. Mail: . .........................................................................................................................................

Terugsturen: Eurobest Products/Focus Archi 311, rue des Vaches - 7390 Quaregnon Fax: 065 66 61 75 of via contact@eurobest.be

50 MATERIAAL 50 TETIERE

DELTA DORE - Comfortica – TYDOM 1.0 IP INTERFACE GYPROC© - Habito™ Gyproc©-wanden opgebouwd met Habito™-platen zijn sterk, duurzaam, geluidsisolerend en bovendien gebruiksvriendelijker dan klassieke wanden. Het bevestigen van voorwerpen als flatscreens, gordijnroedes, wandrekken … wordt echt kinderspel.

Met de combinatie van een TYDOM 1.0 IP interface van Delta Dore en een draadloze thermostaat van hetzelfde merk kan een projectontwikkelaar een meerwaarde creëren door aan zijn klanten een woning te bieden waarvan de verwarming op afstand bestuurbaar is. De klant-eigenaar zal vervolgens kunnen kiezen om zijn installatie verder uit te breiden met andere toepassingen (verlichting, verduistering, alarm, enz.). www.deltadore.com

www.gyproc.be

HONEYWELL EVOHOME met WIFI

CUBYKO - waterdicht schakelmateriaal IP55

Honeywell introduceert evohome Wi-Fi. Waar voorheen nog een internet gateway nodig was, is dit nu standaard in het bedieningspaneel geïntegreerd, wat installatie nog eenvoudiger maakt. Vanaf nu verkrijgbaar in België en te gebruiken met alle bestaande evohome-componenten.

cubyko onderscheidt zich door zijn geraffineerd design dat zich aan alle omgevingen aanpast en aan alle seizoenen weerstaat. Dankzij het kader met leds, beschikt cubyko over een opmerkelijke zichtbaarheid.

www.honeywell.com

www.hager.be

SERGE FERRARI - Nieuw assortiment Stamskin One

STIEBEL ELTRON - Glasverwarming RHB, RHW en RHM

Serge Ferrari lanceert zijn nieuw assortiment Stamskin One. Stamskin One is speciaal ontworpen om aan de barste omstandigheden te weerstaan (outdoor, medisch, contract …) en bezit uitzonderlijke technische eigenschappen en een unieke afwerking. www.sergeferrari.com

Verwarming als design aandachtstrekker: glasverwarming is visueel zeer aantrekkelijk en past perfect in elke moderne woning. Zowel in de leefruimte, in de inkomhal als in de badkamer zorgen de verwarmde glaspanelen voor een bijzonder ruimtegevoel. De RH glasverwarmingen zijn bovendien snel en gemakkelijk te plaatsen, door één man alleen. www.stiebel-eltron.be

MITSUBISHI ELECTRIC De nieuwe VRF warmtepompen Ze vallen op door hun lage bedrijfskosten, langere leidinglengtes en verhoogd warmtecomfort tijdens het ontdooiingsproces. Bovendien voldoen ze nu al aan de toekomstige ErP-richtlijn. Een absolute primeur! City Multi is een lichtend voorbeeld voor een nieuwe generatie VRF-systemen. www.mitsubishi-electric.be

NOVY - Dampkap en kookplaat in een De Belgische dampkapspecialist lanceert een volledig nieuw product dat inspeelt op de vraag naar meer planningsvrijheid in onze keuken. One is een dampkap en kookplaat in één. Geen blok meer boven je hoofd: One zorgt voor architecturale vrijheid, visuele rust en natuurlijk een prima en buitengewoon stille afvoer van de kookdampen. www.novy.be

KIJK VOOR MEER INNOVATIES OP WWW. FOCUSARCHI.BE

O N G E Ă&#x2039; V E N A A R D E

F I N E S S E

Minimalistisch design Minimale dikte van 3,5 mm Beschikbaar in versie wit, Tech, antraciet en mat wit (overschilderbaar) Compatibel met de standaard BTicino inbouwdozen Compatibel met de bestaande bedieningen en contactdozen van het Axolute gamma

www.bticino.be

Realiseer je Des solutions dromen met innovantes grensverleggende pour donner vie oplossingen. à vos rêves.

Beton natuurlijk en biedt oneindig veel mogelijkheden Par sonis aspect brutenettijdloos, son style intemporel, le béton vous permet omlaisser uw verbeelding deàvrije loop te laten. Alle kleuren texturen de libre cours votre imagination. Toutes lesen couleurs et zijn les mogelijk sont voor permises vloeren enpour muren, zoweletbinnen alstant buiten. textures les murs les sols, à l’intérieur qu’à Vanwege zijn vele positieve eigenschappen is beton uitermate geschikt l’extérieur. voor wie duurzaam bouwt. De par sesgraag multiples caractéristiques, le béton s’avère être un matériau de premier choix au niveau de la construction durable. Breng uw creativiteit tot uiting met de producten van Holcim. Exprimez votre créativité avec les produits Holcim. Voor meer informatie, documentatie of een afspraak: www.holcim.be Pour plus d’infos, une documentation ou un rendez-vous : www.holcim.be

Kracht.Performance. Prestatie. Passie. Force. Passion.