Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw w okresie kryzysu gospodarcze by EUST

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw w okresie kryzysu gospodarczego pod redakcją

Piotra Możyłowskiego

Radom 2014

Recenzent: dr hab. Tadeusz Dyr, prof. UTH – Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu

Projekt okładki: dr Marzena Tyl Opracowanie redakcyjne i korekta: dr Marzena Tyl Redakcja techniczna i DPT: Małgorzata Dyr

ISBN 978-83-62805-21-1

Wydano nakładem: Instytutu Naukowo-Wydawniczego „SPATIUM” 26-600 Radom, ul. Starowolska 13A tel./fax (048) 369 80 74, e-mail: wydawnictwo@inw-spatium.pl http://www.inw-spatium.pl

Druk i oprawa: Sowa-Druk na Życzenie www.sowadruk.pl tel. 022 431-81-40

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Część I Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach kryzysu gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1. Światowy kryzys gospodarczy a sektor małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce (Adam Oleksiuk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2. Znaczenie prawa pomocy publicznej dla funkcjonowania przedsiębiorców z sektora MŚP w Polsce, realizujących projekty współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych (Anita Maciążek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3. Znaczenie MŚP w systemie ochrony zdrowia – stan aktualny i wyzwania (Paweł Lipowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 4. Problemy małych i średnich przedsiębiorstw na polskim rynku książki drukowanej po 2011 roku (Krzysztof Księski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 5. Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP w perspektywie społecznej odpowiedzialności biznesu (Daniel Wieteski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Część II Instrumenty poprawy płynności finansowej przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . 67 1. Luka finansowa a system poręczeń kredytowych dla innowacyjnych przedsiębiorstw (Łukasz Konopielko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2. Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej przedsiębiorstw (Wojciech Niemczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 3. Portfelowa linia gwarancyjna de mini mis – szanse i zagrożenia (Katarzyna Marchocka, Sebastian Wijas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 4. Wybrane zewnętrzne źródła finansowania działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw (Ewa Rogowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 5. Porównanie wybranych instrumentów wpływających na poprawę płynności finansowej przedsiębiorstwa (Patryk Dunal) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

6. Możliwości zabezpieczenia przedsiębiorstwa przed niewypłacalnością kontrahenta, ze szczególnym uwzględnieniem faktoringu jako nowoczesnego narzędzia zarządzania należnościami firmy (Monika Dąbrowska) . . . . . . . . . . 141 7. Zarządzanie ryzykiem jako istotny czynnik wpływający na sukces przedsiębiorstwa (Robert Parzonko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Część III Zabezpieczenie należności na wypadek niewypłacalności kontrahentów . . 163 1. Rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności w kontekście postępowania upadłościowego (Beata Wieczerzyńska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zastaw rejestrowy jako skuteczne narzędzie zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych (Michał Kornasiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Elektroniczne postępowanie upominawcze jako forma dochodzenia roszczeń (Adam Kowalski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Przedsiębiorca jako zobowiązany w postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Wybrane zagadnienia (Piotr Możyłowski) . . . . . . . . . . . . . . . .

163 173 185 203

Część IV Praktyczne aspekty zarządzania finansami małych i średnich przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 1. Prezentacja należności w sprawozdaniu finansowym jako sposób oddziaływania przedsiębiorstwa na ocenę jego płynności finansowej w ujęciu statycznym (Barbara Fiedoruk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Analiza wskaźnikowa w zarządzaniu należnościami w sektorze MŚP na przykładzie przedsiębiorstwa zajmującego się produkcją wyrobów metalowych (Barbara Dembowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Analiza opłacalności kredytu inwestycyjnego w złotych i euro (Marta Kozłowska, Katarzyna Mikler, Katarzyna Rozbejko) . . . . . . . . . . . . . . 4. Struktura i organizacja zespołu marketingu usług prawnych na Ukrainie (O.O. Хохуляк) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

211

223 235 245

Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Notki biograficzne autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Aneks: Recenzja pracy Regionalny program rozwoju na tle strategii UE „Europa 2020” z uwzględnieniem roli ubezpieczeń na przykładzie Województwa Świętokrzyskiego (Adam Rutkowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279

Wstęp

W czasach, w których obserwujemy dynamiczne zmiany w rozwoju gospodarczym, przedsiębiorcy powinni znać narzędzia zapewniające bezpieczeństwo prowadzenia działalności gospodarczej. Dziś, w dobie kryzysu czy – jak to określają niektórzy – spowolnienia gospodarczego, nie wystarczy stworzenie sprzedającego się produktu. Nie wystarczy także zespół oddanych i sprawnych sprzedawców. Nie można bowiem zapomnieć o płynności finansowej, która odnosi się do procesu zarządzania należnościami. Umiejętne koordynowanie przepływów finansowych w firmie zapewnia jej utrzymanie odpowiedniej ilości gotówki. Świadczy również o odpowiednim podejściu do systemu zarządzania należnościami, co podnosi prestiż firmy w oczach innych uczestników obrotu gospodarczego. Oddajemy do Państwa rąk publikację pt. Zarządzanie należnościami w sektorze Małych i Średnich Przedsiębiorstw w okresie kryzysu gospodarczego. Monografia niniejsza jest opracowaniem, na które składa się 20 artykułów poświęconych zagadnieniom z zakresu szeroko rozumianego zarządzania należnościami. Urozmaicona tematyka artykułów i wieloaspektowość ujęć wpłynęła na szeroki, interdyscyplinarny charakter prezentowanej monografii. Wchodzące w jej skład opracowania nie ograniczają się do przedstawienia uregulowań ekonomicznych funkcjonowania przedsiębiorstw sektora MŚP czy zarządzania należnościami. Uwzględniają również – związane z zaprezentowaną problematyką – regulacje prawa cywilnego, podatkowego oraz administracyjnego. Co więcej, dotykają praktycznych aspektów zarządzania finansami. W opracowaniu podjęto się przedstawienia wymienionych zagadnień, które zostały ujęte w cztery bloki tematyczne: 1. Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach kryzysu gospodarczego 2. Instrumenty poprawy płynności finansowej przedsiębiorstw 3. Zabezpieczenie należności na wypadek niewypłacalności kontrahentów 4. Praktyczne aspekty zarządzania finansami małych i średnich przedsiębiorstw Mam nadzieję, że zróżnicowana problematyka zawartych w prezentowanej monografii opracowań zostanie przyjęta przez Czytelników z życzliwością i zainteresowaniem.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Pragnę wyrazić podziękowania Autorom zamieszczonych artykułów, Recenzentowi oraz Pracownikom Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu za pomoc w przygotowaniu opracowania. Mam nadzieję, że przyczyni się ono do pogłębienia wiedzy Czytelników z zakresu omawianych obszarów tematycznych. dr Maria Pierzchalska Rektor Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu

Radom, luty 2014 r.

Część I Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach kryzysu gospodarczego

1. Światowy kryzys gospodarczy a sektor małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Adam Oleksiuk1

Wstęp Cechą gospodarki każdego kraju jest jej cykliczność oraz związane z nią następujące po sobie wzrosty i spadki koniunkturalne. Kryzysy są jej nieodłącznym elementem. Postępująca globalizacja, niosąca ze sobą dużą otwartość gospodarek, powoduje transfer zjawisk ekonomicznych, zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych. Współczesna gospodarka światowa charakteryzuje się silnymi powiązaniami pomiędzy państwami – wahania koniunkturalne bardzo szybko przenoszą się z jednego kraju na drugi, co więcej, są coraz bardziej intensywne. Odpowiedzialne są za to szerokie powiązania handlowe, często także „panika” na rynkach. Jak pokazują wcześniejsze doświadczenia, brak synchronizacji w cyklach koniunkturalnych poszczególnych krajów nie stanowi poważnego zagrożenia. Prawdziwe ryzyko niesie za sobą nieodpowiedzialna polityka rządowa, nieodpowiedni nadzór finansowy oraz spekulacje2. Najtrafniej rolę sektora MŚP określił P. F. Drucker, stwierdzając, że małe i średnie przedsiębiorstwa są „solą gospodarki rynkowej”. Do funkcji, jakie w niej pełnią, możemy zaliczyć m.in.: wpływ na ograniczenie bezrobocia, udział w rozwoju prywatnej własności, wymuszenie zmian legislacyjnych dotyczących funkcjonowania małych podmiotów, aktywny udział w procesie zmian struktury przemysłowej kraju, wynikającej z restrukturyzacji i demonopolizacji gospodarki3. 1

Dr nauk ekonomicznych, Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu. M. Adamczyk, Współczesny kryzys finansowy – przyczyny i konsekwencje dla gospodarki światowej, [w:] Wyzwania gospodarki globalnej, pod red. U. Mrzygłód, S. Antkiewicza, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2012, s. 13–14. 3 T. Piecuch, Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce, [w:] Wyzwania i perspektywy zarządzania w małych i średnich przedsiębiorstwach, pod red. M. Matejuna, C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 15–29. 2

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Celem niniejszego opracowania są – po pierwsze – zdiagnozowanie przyczyn i skutków światowego kryzysu gospodarczego, który został zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku i nadal wpływa na kondycję globalnego rynku; po drugie: identyfikacja stanu MSP w Polsce oraz wskazanie wybranych problemów ich funkcjonowania w dobie kryzysu finansowego. Funkcjonowanie i bycie konkurencyjnym na rynku polskim oraz jednolitym rynku europejskim jest niemałym wyzwaniem dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP)4. Jednak bezpośrednio odczuwają przemiany gospodarcze wywołane kryzysem. Na spowolnienie gospodarcze składa się szereg zjawisk, m.in. gwałtowny spadek cen surowców, znaczący spadek cen nieruchomości, zwiększenie wskaźników bezrobocia oraz istotne ruchy kursów walutowych5.

Przyczyny i skutki kryzysu światowego kryzysu gospodarczego Geneza współczesnego kryzysu sięga lat 90. ubiegłego wieku. Rozpoczęta w 1998 roku przez prezydenta Billa Clintona polityka liberalizacji przepisów dotyczących przyznawania kredytów zaowocowała zniesieniem ustaw chroniących przed nadmiernym ryzykiem, pozwalając na udzielanie kredytów większej liczba osób o niższych dochodach; chodzi tu między innymi o przepis zwany Glass-Steagall Act z 1933 r., który zakazywał łączenia dwóch typów bankowości: inwestycyjnej (o dużym ryzyku) i depozytowo-kredytowej. Gwarantem wypłacalności kredytobiorców miały być dwie firmy – Fannie Mae i Freddie Mac oraz rządowa agencja Federal Housing Administration. W celu ożywienia koniunktury gospodarczej m.in obniżono stopę podatku dochodowego. Pożyczki hipoteczne udzielane osobom o niewystarczających zdolnościach kredytowych (ang. subprime mortgage) stały się zabezpieczeniem obligacji strukturyzowanych, masowo sprzedawanych w celach inwestycyjnych i spekulacyjnych przez prywatne instytucje finansowe (w tym największe banki amerykańskie i europejskie). Ponieważ na rynku nieruchomości trwał wzrost, ryzykowność tych obligacji była niewielka. Niespodziewanie duża niewypłacalność indywidualna (ok. 9,2%) zaowocowała brakiem gotówki i ryzykiem niestabilności tych instytucji. Istotne znaczenie dla późniejszych wydarzeń miało także wejście w latach 90. ubiegłego wieku na giełdę w Nowym Jorku banku Goldman Sachs – jednego z największych banków inwestycyjnych. Skupiał się on na maksymalizacji zysków, podczas gdy uczciwość emisji akcji oraz bezpieczeństwo operacji pozostawały kwestiami drugorzędnymi. 4

A. Baranowska-Skimina, Koniunktura gospodarcza wg MŚP I kw. 2013: http://www.egospodarka. pl/91715,Koniunktura-gospodarcza-wg-MSP-I-kw-2013,1,39,1.html (dostęp z dnia 29.03.2013 r.). 5 Kryzysy i światowe recesje: teoria, historia, przykłady, pod red. K. Piecha, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2012, s. 42.

A. Oleksiuk: Światowy kryzys gospodarczy a sektor małych i średnich ...

Kiedy w 2001 r. ceny akcji spółek wysokich technologii zaczęły mocno spadać, Fed (Federal Reserve – bank centralny Stanów Zjednoczonych) zaczął obniżać stopy procentowe, które w 2002 r. osiągnęły poziom zaledwie 2%. Tani pieniądz znalazł lokatę w nieruchomościach, których ceny z czasem zaczęły szybko wzrastać. „Bańka spekulacyjna” powodowała wzrost PKB o 2% rocznie, jednak wzrost ten miał charakter spekulacyjny, ponieważ nie towarzyszyło mu ani znaczne podwyższenie wynagrodzeń, ani zwiększenie wydajności. W ciągu zaledwie 10 lat zadłużenie amerykańskich gospodarstw domowych wzrosło z 40% do ponad 100% PKB. Wzrost stóp procentowych do poziomu 5,25% w listopadzie 2006 roku spowodował zwiększenie obciążeń odsetkowych i zmniejszenie atrakcyjności lokowania kapitału w nieruchomościach. Wielu kredytobiorców przestało spłacać swoje zadłużenia, w związku z czym Fed po raz kolejny obniżył stopy procentowe, aby zasilić rynek tanim pieniądzem. Spadek cen nieruchomości oraz brak pokrycia w obligacjach subprime (bazujących na kredytach subprime, czyli kredytach o wyższym niż standardowe oprocentowaniu, udzielanych kredytobiorcom o złej historii kredytowej) spowodowały bankructwo dwóch funduszy hedgingowych banku Bear Stearns, natomiast główne banki USA – czyli Merrill Lynch, Goldman Sachs, Morgan Stanley, Lehman Brothers oraz Citigroup – musiały zostać szybko dokapitalizowane, aby zapobiec upadłości. Brak pomocy ze strony Fed zmusił jednak Lehman Brothers do ogłoszenia upadłości 15 września 2008 r., powodując panikę na giełdach w USA. Upadek banku uważanego za jeden z „filarów Wall Street” stał się symbolem początku światowego kryzysu finansowego6. Chociaż kryzys w swojej pierwszej fazie miał wyraźnie lokalny charakter i ograniczał się jedynie do gospodarki USA, to bardzo szybko przeniósł się do Islandii, Irlandii, Wielkiej Brytanii i błyskawicznie rozprzestrzenił na niemal całą Europę. Wyraźnie zadziałał tu efekt globalizacji gospodarki światowej, możliwy dzięki likwidacji lub znacznej redukcji ograniczeń w przepływie kapitału. Wpłynęło to na akcję kredytową światowego sektora finansowego, aktywność na rynku międzybankowym oraz na kondycję ekonomiczną przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych. W rezultacie globalizacji gospodarki krajów stają się współzależne, ale także zagrożone egzogeniczną niestabilnością, poprzez liberalizację międzynarodowej wymiany i zmiany technologiczne w sektorze ICT (teleinformatyki). Ta współzależność zwana jest efektem zarażenia (contagion effect), czyli realną możliwością szybkiego przenoszenia się perturbacji ekonomicznych z jednego kraju na inne gospodarki. 6 J. Zumbrun, M. Desmond, Lending Over Backward: http://www.forbes.com/2008/08/25/fha-housing-mortgages-biz-beltway-cx_jz_md_0826housing.html (dostęp z dnia 20.04.2013 r.); D. ElBoghdady, D. Keating, The Next Hit: Quick Defaults: http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/story/2009/03/07/ST2009030702455.html (dostęp z dnia 20.04.2013 r.).

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Na początku dominowały poglądy, że kryzys zapoczątkowany w 2007 r. jest tylko kryzysem płynności finansowej oraz zachwiania zaufania w sektorze bankowym. Z czasem zauważono jednak silny – negatywny – wpływ na sektor realny, głównie w przemyśle i usługach. Znaczne zmniejszenie zasobów finansowych wpłynęło na ograniczenie wymiany handlowej7. Niektóre kraje, takie jak Islandia czy Grecja, w wyniku recesji stanęły na krawędzi bankructwa, inne, jak USA, stoją w obliczu poważnego deficytu budżetowego, ujemnego bilansu w handlu i bezrobocia sięgającego 10%. Spadek wartości dolara może spowodować znaczne zmniejszenie konkurencyjności gospodarki amerykańskiej i utorowanie Chinom drogi do stania się największą światową potęgą. W wyniku kryzysu rynki finansowe i centra innowacyjne w znacznym tempie zaczęły się przesuwać w stronę Azji. Poważnym problemem jest także spadek płynności na międzynarodowych rynkach pieniężnych. Banki, które do tej pory traktowane były jako instytucje zaufania publicznego, zawiodły owo zaufanie. Kliencie nie wierzą bankom, a banki nie wierzą sobie nawzajem. Kryzys uwidocznił problem nikłej wiedzy nadzoru bankowego na temat kredytobiorców i partnerów bankowych. Wpływ kryzysu finansowego na realną gospodarkę objawił się także zjawiskiem zwanym psychologicznym efektem ubożenia, które w krótkim czasie znacznie obniżyło popyt. Spadek cen nieruchomości i papierów wartościowych (nawet o kilkadziesiąt procent) sprawił, że znaczna część ludzi zaczęła mieć poczucie ubożenia. Szacuje się, że w wyniku tego zjawiska do czerwca 2009 r. handel międzynarodowy skurczył się o 40%. Kryzys uświadomił ponadto, że załamania gospodarki mogą wystąpić w każdym momencie, nie dając wcześniej sygnałów ostrzegawczych. Kapitalizacja giełdy papierów wartościowych gospodarki oraz rozwój rynku papierów wartościowych prowadzi do powstawania baniek spekulacyjnych, których pęknięcie skutkuje wprowadzeniem gospodarki w stan destabilizacji8. Według danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego z 2009 r. w wyniku kryzysu zagregowane straty sektora finansowego sięgały 1400 mld USD, z czego 750 mld stanowiły pożyczki hipoteczne. W kredytach subprime straty te szacowane są na 500 mld USD. Łączna strata wyniosła ok. 10% amerykańskiego PKB. Poszczególne kraje odczuły kryzys w różnym stopniu, przy czym różnice najprawdopodobniej związane są z poziomem rozwoju gospodarczego. W 2009 r.

7 A. Hetmańczuk, T. Kopyściański, Uwarunkowania prowadzenia polityki pieniężnej w realiach kryzysu finansowego na przykładzie państw Europy Środkowo-Wschodniej, [w:] Gospodarka. Nowe perspektywy po kryzysie, pod red. M. Kalinowskiego, M. Pronobisa, Warszawa (CeDeWu), Gdańsk (Wyższa Szkoła Bankowa) 2010, s. 104–106. 8 S. Marek, A. Wieczorek-Szymańska, Przyczyny i przewidywane skutki kryzysu finansowego XXI wieku, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania. Uniwersytet Szczeciński” 2011, nr 21, s. 232–233.

A. Oleksiuk: Światowy kryzys gospodarczy a sektor małych i średnich ...

handel krajów rozwiniętych zmniejszył się średnio o 24%, krajów rozwijających się – o 20%, natomiast krajów w fazie transformacji – aż o 34%9. Ekonomiści zgodnie twierdzą, że współczesny kryzys jest największą zapaścią od czasu kryzysu z lat 30. ubiegłego wieku. Największe straty poniosły naturalnie instytucje bankowe. Royal Bank of Scotland stracił ponad 20 mld funtów. Akcje brytyjskiego Barclays Bank w ciągu 2008 r. spadły o 40%, a Citigroup – o ponad 90%. Amerykańskie Merrill Lynch odnotował stratę na poziomie 21,5 mld USD. Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego straty globalnych instytucji finansowych w USA i Europie wynosiły w styczniu 2009 r. 2 bln USD. Branżami, które poniosły ogromne straty, są też budownictwo i nieruchomości; z nimi związane są przemysły: metalurgiczny, meblarski, chemiczny, cementowy, maszynowy. W wymienionych sektorach zamówienia w 2008 r. spadły o 25–30%. Ceny nieruchomości spadły znacznie zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Chinach. Znaczny spadek produkcji pociągnął za sobą skutki w wielu kooperujących branżach. W 2008 r., w stosunku do roku 2007, sprzedano o 18% mniej samochodów. W Wielkiej Brytanii spadek ten wyniósł nawet 21%, przekładając się na zwolnienia grupowe i znaczny wzrost bezrobocia. Zmniejszenie produkcji wpłynęło także na spadek zużycia energii elektrycznej oraz wahania na rynku surowców. Znacznie zmniejszył się także popyt na towary i usługi luksusowe (o ponad 50%)10. Za główne zagrożenia dla polskiej gospodarki uważano między innymi niebezpieczną zależność złotego od spekulacyjnych inwestycji krótkoterminowych, wysokie zadłużenie państwa oraz wysoki udział importu w produkcji. Na objawiające się w Polsce skutki światowego kryzysu wpłynęły przede wszystkim takie czynniki, jak ograniczenie akcji kredytowej przez banki, spekulacyjny atak na polską walutę i znaczne obniżenie wartości złotego oraz problemy niektórych przedsiębiorstw z opcjami walutowymi. Jednak na tle pozostałych krajów europejskich sytuacja gospodarcza Polski była oceniania bardzo pozytywnie. Według danych z Europejskiego Monitora Rozwoju i Zatrudnienia 2009: Wskaźniki sukcesu w gospodarce opartej na wiedzy i konkurencyjności Polska znalazła się wśród sześciu europejskich krajów niedotkniętych kryzysem. Autorzy raportu oceniają, że gdyby kryzys nie nastąpił, to sześć europejskich krajów – Finlandia, Grecja, Holandia, Hiszpania, Szwecja i Polska – spełniłoby wymagania lizbońskie do końca 2010 r. Wszystkie kraje o strategicznym znaczeniu w świecie opracowały pakiety antykryzysowe szacowane na sumę 2 bln USD. Największym z nich był tzw. „pakiet Obamy”, który za pomocą sektora bankowego przeznaczył 819 mld USD na po9

K. Śledziewska, B. Witkowski, Światowy kryzys gospodarczy a handel międzynarodowy, „Ekonomista” 2012, nr 4. 10 Przyczyny i konsekwencje globalnego kryzysu finansowo-gospodarczego i jego przejawy w Polsce. Sposoby jego przezwyciężania oraz pożądane kierunki prorozwojowej polityki gospodarczej w Polsce, pod red. J. Horodeckiego, P. Soroki, Warszawa 2011: http://old.plp.info.pl/dokumenty/plp_raport_o_kryzysie.pdf (dostęp z dnia 21.04.2013 r.), s. 74–77.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

moc dla amerykańskiej gospodarki. W Chinach, w wyniku znacznego spadku eksportu do krajów rozwiniętych, w tym głównie do Stanów Zjednoczonych, nastąpił spadek PKB z 10 do 6,8%. Pakiet wydatków publicznych na pomoc gospodarce chińskiej tylko w latach 2009–2010 wyniósł 585 mld USD. Natomiast Niemcy przeznaczyły w pakiecie 87 mld euro (w tym 50 mld euro na inwestycje w infrastrukturze i edukacji), przy czym jest to już drugi pakiet antykryzysowy. Pakiety antykryzysowe uchwaliły także Japonia – 112 mld USD, Francja – 67 mld euro oraz Wielka Brytania – 16 mld euro11. Skutki kryzysu były dotkliwe zarówno dla samych Stanów Zjednoczonych, jak i innych państw. Wiele instytucji finansowych zbankrutowało lub zostało przejętych przez inne firmy, większość państw musiała dokapitalizować banki komercyjne. Załamały się rynki akcji, głównie w USA, Wielkiej Brytanii, krajach strefy euro i krajach azjatyckich, a rynek papierów wartościowych, bazujących na kredytach hipotecznych, przestał istnieć. Załamania na rynkach papierów wartościowych przełożyły się na gwałtowne pogorszenie wyników funduszy inwestycyjnych i emerytalnych. Zarówno handel międzynarodowy, jak i inwestycje czy konsumpcja, uległy załamaniu. Wszystkie te skutki przełożyły się na skalę mikro, czyli gospodarstwa domowe i małe przedsiębiorstwa, które ucierpiały z powodu załamania produkcji, wzrostu bezrobocia, spadku dochodów i utrudnionego dostępu do kredytów12.

Wpływ kryzysu gospodarczego na funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce J. Schumpeter już ponad pół wieku temu wskazywał na istotne znaczenie tzw. „twórczej destrukcji”; twierdził: „kryzysy niszczą, ale też tworzą – nowe, efektywniejsze przedsiębiorstwa”13. Kryzys dotyczący działalności przedsiębiorstwa oznacza taką sytuację, w której na skutek spiętrzenia się pewnych trudności realizacja podstawowych funkcji firmy napotyka wiele zagrożeń oraz problemów dotyczących ich usunięcia14. Obecna sytuacja na rynku jest sprawdzianem dla przedsiębiorstw, który zapewni im utrzymanie się na rynku.

Ibidem, s. 61–63. M. Adamczyk, op. cit., s. 27–28. 13 L. Kaliszczak, L. Urban, Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach spowolnienia gospodarczego w Polsce, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2011, nr 20, s. 187. 14 J. Burandt, Rola marketingu w funkcjonowaniu małych i średnich przedsiębiorstw w dobie kryzysu, „Uniwersytet Szczeciński. Zeszyty Naukowe” 2010, nr 575 (Młodzi ekonomiści w dobie kryzysu. Sektor usług. Innowacje. Marketing), s. 13. 12

A. Oleksiuk: Światowy kryzys gospodarczy a sektor małych i średnich ...

Definicja MSP obowiązuje na mocy Rozporządzenia Komisji Europejskiej nr 364 z dnia 25 lutego 2004 r. Od 1 stycznia 2005 r. włączono do niej mikroprzedsiębiorstwa. Do sektora MSP kwalifikuje się podmiot prowadzący działalność gospodarczą niezależnie od przyjętej przez niego formy prawnej (art. 1). Rozporządzenie w art. 2 stanowi, że na kategorię MSP „składają się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników i których roczny obrót nie przekracza 50 milionów EUR a/lub całkowity bilans roczny nie przekracza 43 milionów EUR”15. Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią ok. 99,83 % ogółu przedsiębiorstw, są uznawane za jeden z najważniejszych atrybutów silnej i konkurencyjnej gospodarki. Małe i średnie przedsiębiorstwa tworzą instytucjonalny aspekt przedsiębiorczości, który – w ogólnym rozumieniu – kojarzony jest szczególnie z realizacją idei „na swój własny biznes”. Uważa się, iż właśnie przedsiębiorstwa prowadzone przede wszystkim przez samego właściciela działają według idei ryzyka działalności, umiejętności dostrzegania szans oraz kreatywności. Polska zajmuje szóstą lokatę w UE pod względem liczby przedsiębiorstw aktywnych, z nieco większą niż w reszcie wspólnoty średnią liczbą mikroprzedsiębiorstw i o ponad połowę mniejszym udziałem małych firm w całym sektorze MSP. Według danych Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości małe i średnie przedsiębiorstwa są miejscem pracy dla ponad 70% pracujących i 61% zatrudnionych. Mikrofirmy są największym pracodawcą w Unii Europejskiej, a tylko w Polsce tworzą miejsca pracy dla 3,5 mln osób, co stanowi 39,2% ogółu pracujących w polskich firmach. Podobne dane na swoich serwisach internetowych prezentuje Komisja Europejska i Eurostat (por. tab. 1). Tab. 1. Podstawowe dane statystyczne MŚP w Polsce na tle UE-27 Wielkość przedsiębiorstwa Mikro Małe Średnie MŚP Duże Razem

Liczba przedsiębiorstw Polska UE-27 (w %) Liczba Udział Udział 1 495 325 96,1 92,1 42 337 2,7 6,6 15 303 1,0 1,1 1 552 965 99,8 99,8 3 321 0,2 0,2 1 556 286 100,0 100,0

Zatrudnienie Polska UE-27 (w %) Liczba Udział Udział 3 300 558 38,1 29,8 957 115 10,9 20,4 1 611 947 18,4 16,8 5 899 620 67,5 66,9 2 846 524 32,5 33,1 8 746 145 100,0 100,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Europejskiej i Eurostat.

Dane Głównego Urzędu Statystycznego sygnalizują, iż w latach 2008–2009 nastąpiło znaczne przyśpieszenie wzrostu MŚP w porównaniu z okresem 2003–2007, 15

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 364/2004 z dnia 25 lutego 2004 r.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

gdy średnioroczny wzrost osiągnął 2,5%. Ponadto w 2008 r. odnotowano szybki wzrost przedsiębiorstw średnich, jednak już w roku następnym ich dynamika uległa zmianie (nastąpił wzrost o jedyne 1,4%). Również niższe tempo wzrostu występowało także w pozostałych grupach przedsiębiorstw. Wzrost mikroprzedsiębiorstw wyniósł w 2008 r. 1,9%, zaś w 2009 r. obniżył się o 0,2%. Podobna sytuacja miała miejsce w przedsiębiorstwach dużych: w 2008 r. zanotowano wzrost o 1,6%, natomiast w roku 2009 nastąpił spadek o 0,1%16. Należy zauważyć, iż to przede wszystkim średnie i duże podmioty gospodarcze odczuły osłabienie się koniunktury w gospodarce narodowej i za granicą. Mimo to odnotowane dane z 2009 r. sygnalizują, iż mimo słabszej koniunktury gospodarczej nowo powstałe firmy uzewnętrzniły tendencje rozwojowe. Poza tym ogólna ilość nowo powstałych przedsiębiorstw przewyższała liczbę zlikwidowanych firm17. W okresie dekoniunktury gospodarczej obserwowano znaczny spadek globalnego popytu (przede wszystkim wewnętrznego)18. Powodowało to zwiększanie się konkurencji pomiędzy podmiotami. Ze względu na spadek ogólnej aktywności gospodarczej wielu przedsiębiorców odczuwa problemy z płynnością finansową; powoduje to opóźnienia w płatnościach. Zatory płatnicze najbardziej widoczne były w przedsiębiorstwach budowlanych. Trudna sytuacja ekonomiczna spowodowała wzrost zainteresowania przedsiębiorstw obniżeniem kosztów swojej działalności, np. dzięki implementacji procesów restrukturyzacyjnych. Jednak na niektóre determinanty swojej aktywności przedsiębiorstwa nie mają większego wpływu. Do tych czynników zaliczyć możemy np. podatki19. W sytuacji kryzysu polityka fiskalna państwa powinna dążyć do ich obniżenia., gdyż niskie podatki to przede wszystkim większe inwestycje oraz innowacyjność przedsiębiorstw (to ona decyduje o przewagach konkurencyjnych w okresie dekoniunktury)20. Spowolnienie gospodarcze utrudnia również dostęp do kapitału obcego. Z badania Ministerstwa Gospodarki, opublikowanego w drugiej połowie 2010 r., wynika, że spośród firm, które ubiegały się o kredyt, co druga go otrzymała. Tymczasem badania przed kryzysem na zlecenie PKPP Lewiatan wykazały, że aż ponad 80% MŚP miało możliwość zwiększenia zadłużenia21. W warunkach kry16

M. Bekas, P. Grodzki, M. Pindelski, J. Żukowska, Symptomy kryzysu w przedsiębiorstwach w Polsce i na świecie, [w:] Ostatni światowy kryzys finansowy. Przyczyny, przebieg, polityka, przedsiębiorstwa, pod red. K. Piecha, K. Wierus, Warszawa 2012, s. 876–878. 17 Ibidem, s. 878. 18 V. Naidoo, Firm survival through a crisis: The influence of market orientation, marketing innovation and business strategy, „Industrial Marketing Management” 2010, No. 39, p. 1311–1312. 19 I. Steinerowska-Streb, Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – zmiany spowodowane dekoniunkturą gospodarczą, „Przegląd Organizacji” 2012, nr 7, s. 18–21. 20 K. Leszczewska, Funkcjonowanie firm rodzinnych w warunkach kryzysu, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2011, nr 1, s. 65–71. 21 I. Steinerowska-Streb, op. cit., s. 18–21.

A. Oleksiuk: Światowy kryzys gospodarczy a sektor małych i średnich ...

zysu finansowego utrudniony dostęp do obcych źródeł finansowania jest istotną barierą rozwoju MSP, a także często przyczyną ich bankructwa22. W roku 2009 nastąpił wzrost liczby zlikwidowanych przedsiębiorstw (po stabilizacji mającej miejsce w 2008 r.). Uważa się, iż znaczne powiększenie liczby zlikwidowanych firm w 2009 r. ukazuje silne wyhamowanie tempa wzrostu ekonomicznego oraz załamanie się popytu, mającego miejsce w 2009 r. Analogicznie jak w latach 2008 i 2009 r. liczba nowo zarejestrowanych firm w grupach mikro i małych przedsiębiorstw była wyższa niż firm zlikwidowanych. W pozostałej grupie zauważono odwrotną sytuację. Odnośnie do średnich i dużych podmiotów gospodarczych różnica pomiędzy zlikwidowanymi a nowo powstałymi przedsiębiorstwami zdecydowanie się powiększyła23. Potwierdza to m.in. zanotowany w raportach Coface Poland wzrost liczby upadłości. W 2009 r. sądy postawiły w stan upadłości prawie 700 podmiotów gospodarczych, co w stosunku do roku poprzedniego stanowi wzrost na poziomie aż 68%24. W 2010 r. było to 655 polskich firm25. Z kolei w 2011 r. sądy ogłosiły upadłość 723 polskich firm, co oznacza wzrost o 10,4% w stosunku do roku 2010 oraz 76% w stosunku do 2008 r. (jako roku przedkryzysowego). Co więcej, problem niewypłacalności (w przeważającej większości) dotyczy firm sektora MSP. Na blisko 60% przedsiębiorstw, których dane finansowe posiadał Coface, aż 42% to firmy z obrotem do 5 mln złotych, a 52% to firmy z przychodami pomiędzy 5 a 50 mln złotych. Oznacza to, że duże przedsiębiorstwa to tylko 3% wszystkich bankructw26. Istotny wpływ na MSP odgrywają także oczekiwania społeczne co do przyszłości. We wrześniu 2008 r. Polska Konfederacja Przedsiębiorców Prywatnych Lewiatan przeprowadziła badania, które wykazały, iż przedsiębiorcy byli optymistyczne nastawieni na rozwój swoich przedsiębiorstw. Spodziewano się również ograniczenia szarej strefy. Ponadto przedsiębiorcy sądzili, że nastąpi lepsza dostępność do kredytu, a konsumenci będą w stanie spłacać zobowiązania we właściwym czasie. Najistotniejszym problemem wynikającym z kryzysu była mniejsza liczba zleceń, co przekładało się na obniżenie obrotów firmy27. 22

J. Franc-Dąbrowska, M. Porada-Rochoń, Modele zadłużenia małych i średnich przedsiębiorstw − z perspektywy dekoniunktury gospodarczej, „Przegląd Organizacji” 2012, nr 7, s. 30–35. 23 M. Bekas, P. Grodzki, M. Pindelski, J. Żukowska, op. cit., s. 878. 24 Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2009 roku: http://www.windykacja.pl/files/upadlosci_caly_2009_coface.pdf (dostęp z dnia 27.10.2012 r.). 25 Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2010 roku: http://www.coface.pl/CofacePortal/ ShowBinary/BEA%20Repository/PL/pl_PL/documents/Raport_Coface_upadlosci_caly_2010 (dostęp z dnia 27.10.2012 r.). 26 Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2011 roku: http://www.coface.pl/CofacePortal/ ShowBinary/BEA%20Repository/PL/pl_PL/documents/Raport_upadlosci_caly_2011_COFACE (dostęp z dnia 27.10.2012 r.). 27 Ibidem, s. 5–6.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Od 2011 r. koniunktura polska zaczęła ulegać powolnej poprawie. Dzięki wzrostowi zapasów, które były niewielkie w okresie kryzysu, oraz większej aktywności gospodarczej następowała poprawa sytuacji finansowej polskich MSP i wzrost innowacyjności polskich przedsiębiorstw. Jednakże nadal niski był poziom inwestycji; firmy również racjonalnie podchodziły do polityki zatrudnienia28.

Wnioski Sektor MSP zasługuje na miano siły napędowej gospodarki, chociażby ze względu na wkład w tworzeniu PKB. Stanowią go przede wszystkim firmy działające w branżach z zakresu handlu hurtowego i detalicznego, usług, a także produkcji przemysłowej29. Globalny kryzys gospodarczy był w średnim stopniu odczuwalny przez małe i średnie firmy w Polsce. Mimo tego zdarzały się przypadki przedsiębiorstw, które musiały ogłosić upadłość swojej działalności. Przedsiębiorstwa, które zdołały przetrwać, obecnie są znacznie silniejsze; jednocześnie firmy zmieniały strategie swojego rozwoju oraz plany inwestycyjne. Wydarzenia z ostatnich lat pokazały, że małe i średnie przedsiębiorstwa stały się bogatsze o nowe doświadczenia i znacznie lepiej reagują na zmiany w gospodarce. Kryzys pokazał, że MŚP szybciej i sprawniej dostosowują się do słabszej koniunktury gospodarczej niż miało to miejsce przed 2007 roku. Sektor MSP w Polce co prawda odczuwa, ale w umiarkowanym stopniu, skutki spowolnienia gospodarczego (w porównaniu do wielu państw Unii Europejskiej). Reasumując, mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa oraz polska przedsiębiorczość pozwoliły przetrwać polskiej gospodarce w okresie kryzysu gospodarczego.

Bibliografia Pozycje zwarte Adamczyk M., Współczesny kryzys finansowy – przyczyny i konsekwencje dla gospodarki światowej, [w:] Wyzwania gospodarki globalnej, pod red. U. Mrzygłód, S. Antkiewicza, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2012. Bekas M., Grodzki P., Pindelski M., Żukowska J., Symptomy kryzysu w przedsiębiorstwach w Polsce i na świecie, [w:] Ostatni światowy kryzys finansowy. Przyczyny, przebieg, polityka, przedsiębiorstwa, pod red. K. Piecha, K. Wierus, Warszawa 2012. 28

Polska 2011. Raport o stanie gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011, s. 9. A. Żołnierski, Znaczenie sektora MSP w Polsce, [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, pod red. A. Żołnierskiego, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010: http://www.parp.gov.pl/files/74/81/305/5000.pdf (dostęp z dnia 29.03.2013 r.), s. 23.

A. Oleksiuk: Światowy kryzys gospodarczy a sektor małych i średnich ...

Gospodarka. Nowe perspektywy po kryzysie, pod red. M. Kalinowskiego, M. Pronobisa, Warszawa (CeDeWu), Gdańsk (Wyższa Szkoła Bankowa) 2010. Kryzysy i światowe recesje: teoria, historia, przykłady, pod red. K. Piecha, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2012. Łukowski M., Przekuwanie kryzysu w zyski: geneza kryzysu, [w:] Instytucje i rynki wobec kryzysu finansowego – źródła i konsekwencje kryzysu, pod red. A. Matysek-Jędrych, CeDeWu, Warszawa 2011. Piecuch T., Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce, [w:] Wyzwania i perspektywy zarządzania w małych i średnich przedsiębiorstwach, pod red. M. Matejuna, C. H. Beck, Warszawa 2010.

Pozycje ciągłe Burandt J., Rola marketingu w funkcjonowaniu małych i średnich przedsiębiorstw w dobie kryzysu, „Uniwersytet Szczeciński. Zeszyty Naukowe” 2010, nr 575 (Młodzi ekonomiści w dobie kryzysu. Sektor usług. Innowacje. Marketing). Franc-Dąbrowska J., Porada-Rochoń M., Modele zadłużenia małych i średnich przedsiębiorstw − z perspektywy dekoniunktury gospodarczej, „Przegląd Organizacji” 2012, nr 7. Kaliszczak L., Urban L., Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach spowolnienia gospodarczego w Polsce, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2011, nr 20. Leszczewska K., Funkcjonowanie firm rodzinnych w warunkach kryzysu, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2011, nr 1. Marek S., Wieczorek-Szymańska A., Przyczyny i przewidywane skutki kryzysu finansowego XXI wieku, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania. Uniwersytet Szczeciński” 2011, nr 21. Naidoo V., Firm survival through a crisis: The influence of market orientation, marketing innovation and business strategy, „Industrial Marketing Management” 2010, No. 39. Rosati D., Przyczyny i mechanizm kryzysu finansowego w USA, „Ekonomista” 2009, nr 3. Steinerowska-Streb I., Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – zmiany spowodowane dekoniunkturą gospodarczą, „Przegląd Organizacji” 2012, nr 7. Śledziewska K., Witkowski B., Światowy kryzys gospodarczy a handel międzynarodowy, „Ekonomista” 2012, nr 4.

Inne źródła Analiza sytuacji gospodarczej Polski w 2012 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2013.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Baranowska-Skimina A., Koniunktura gospodarcza wg MŚP I kw. 2013: http://www. egospodarka.pl/91715,Koniunktura-gospodarcza-wg-MSP-I-kw-2013,1,39,1. html (dostęp z dnia 29.03.2013 r.). Chwalą nas: Polska odporna na kryzys: http://forsal.pl/artykuly/117712,chwala_ nas_polska_odporna_na_kryzys.html# (dostęp z dnia 28.03.2013 r.). ElBoghdady D., Keating D., The Next Hit: Quick Defaults: http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/story/2009/03/07/ST2009030702455.html (dostęp z dnia 20.04.2013 r.). Polska 2011. Raport o stanie gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011. Przyczyny i konsekwencje globalnego kryzysu finansowo-gospodarczego i jego przejawy w Polsce. Sposoby jego przezwyciężania oraz pożądane kierunki prorozwojowej polityki gospodarczej w Polsce, pod red. J. Horodeckiego, P. Soroki, Warszawa 2011: http://old.plp.info.pl/dokumenty/plp_raport_o_kryzysie.pdf (dostęp z dnia 21.04.2013 r.). Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2009 roku: http://www.windykacja.pl/ files/upadlosci_caly_2009_coface.pdf (dostęp z dnia 27.10.2012 r.). Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2010 roku: http://www.coface.pl/CofacePortal/ShowBinary/BEA%20Repository/PL/pl_PL/documents/Raport_Coface_upadlosci_caly_2010 (dostęp z dnia 27.10.2012 r.). Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w 2011 roku: http://www.coface.pl/CofacePortal/ShowBinary/BEA%20Repository/PL/pl_PL/documents/Raport_upadlosci_caly_2011_COFACE (dostęp z dnia 27.10.2012 r.). Rozporządzenie Komisji (WE) nr 364/2004 z dnia 25 lutego 2004 r. Zmiany sytuacji finansowej przedsiębiorstw małych, średnich i dużych w latach 20062011, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2013. Zumbrun J., Desmond M., Lending Over Backwardi: http://www.forbes. com/2008/08/25/fha-housing-mortgages-biz-beltway-cx_jz_md_0826housing. html (dostęp z dnia 20.04.2013 r.). Żołnierski A., Znaczenie sektora MSP w Polsce, [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, pod red. A. Żołnierskiego, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010: http://www.parp. gov.pl/files/74/81/305/5000.pdf (dostęp z dnia 29.03.2013 r.).

2. Znaczenie prawa pomocy publicznej dla funkcjonowania przedsiębiorców z sektora MŚP w Polsce, realizujących projekty współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych Anita Maciążek1

Wstęp MŚP, jako beneficjenci środków pochodzących z Unii Europejskiej, podczas realizacji projektów współfinansowanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) – realizowanych w perspektywie finansowej 2007–2013 – muszą sprostać szeregowi wymagań, jakie stawia przed nimi prawo unijne, zwłaszcza w dziedzinie poszanowania zasad konkurencji, w tym poszanowania prawa pomocy publicznej. Celem artykułu jest zasygnalizowanie mechanizmów rządzących prawem pomocy publicznej w projektach dofinansowanych w ramach RPO, sytuacji przedsiębiorców z sektora MŚP jako beneficjentów RPO, stopnia skomplikowania przepisów w tym zakresie, mnogości możliwych interpretacji i precedensowych rozwiązań oraz konsekwencji, jakie przynosi korzystanie z tych środków. Tematy związane z prawem pomocy publicznej to zagadnienia wielopłaszczyznowe, wykazujące interakcje między naukami prawnymi a ekonomicznymi, z czym koresponduje próba znalezienia kompromisu między zachowaniem zasad ochrony konkurencji a funkcjonowaniem pomocy publicznej.

Oferta Regionalnych Programów Operacyjnych dla przedsiębiorców z sektora MŚP Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) są motorem inicjatyw w zakresie przedsiębiorczości, innowacji oraz przyczyniają się do poprawy spójności gospodarczej 1 Mgr prawa, doktorantka na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Katedrze Prawa Unii Europejskiej.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

i społecznej na poziomie regionalnym, jak i na poziomie rynku wewnętrznego. Stanowią one główne źródło zatrudnienia, wywierają istotny wpływ na rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności, a tym samym mają kluczowe znaczenie dla zwiększenia konkurencyjności. Są one jedną z ważniejszych grup docelowych, do których skierowana jest oferta Regionalnych Programów Operacyjnych. W Polsce funkcjonuje 16 Regionalnych Programów Operacyjnych, odrębnych dla każdego województwa, obejmujących swoim zakresem szereg działań, które należy zrealizować w okresie programowania 2007–2013 oraz utrzymać ich efekty i rezultaty przez okres od trzech do pięciu lat od dnia ich zakończenia. Ich zadaniem jest osiągnięcie określonych celów, istotnych dla danego województwa. RPO to programy, które stanowią element systemu wdrażania Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia2 i są współfinansowane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego3, jednego z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, którego zadaniem jest zmniejszanie dysproporcji w poziomie rozwoju regionów, w ramach polityki spójności Unii Europejskiej. Programy te są podstawowym instrumentem rozwoju, jakim dysponują organy samorządu województwa. Celem strategicznym Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia dla Polski jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Priorytety, czyli wskazane obszary wsparcia, w poszczególnych Regionalnych Programach Operacyjnych są do siebie zbliżone. Zazwyczaj w ich ramach można pozyskać dofinansowanie na inwestycje związane ze zdrowiem, edukacją, rozwojem miast, turystyką, społeczeństwem informacyjnym, promocją regionu. Zawsze też uwzględniony jest tam priorytet dotyczący rozwoju firm, szczególnie z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Celem polityki regionalnej państwa powinien być bowiem rozwój regionalnej przedsiębiorczości oraz ukierunkowanych regionalnie inwestycji produkcyjnych i usługowych. Oznacza to przede wszystkim: wsparcie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, wsparcie dla realizowania inwestycji zagranicznych, zwiększających poziom rozwoju gospodarczego zgodnie z wojewódzką strategią rozwoju, a także rozwój regionalnych sieci kooperacyjnych i przepływu nowoczesnych technologii do polskich przedsiębiorstw4. Przedsiębiorcy z sektora MŚP mogą w ramach RPO ubiegać się m.in. o środki na inwestycje w sferę badawczo-rozwojową, wzmocnienie potencjału poprzez 2 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, Narodowa Strategia Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 40. 3 Rozporządzenie (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1783/1999 (Dz. Urz. UE L 210/1 z 31 lipca 2006 r.). 4 Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2007–2013, Założenia, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Polityki Regionalnej, s. 28–29.

A. Maciążek: Znaczenie prawa pomocy publicznej dla funkcjonowania ...

udzielanie specjalistycznego wsparcia doradczego, dotacje dla nowo powstałych przedsiębiorstw, dotacje inwestycyjne, mogą również korzystać z instrumentów pożyczkowych i poręczeniowych itp. RPO oferują przedsiębiorcom z sektora MŚP nie tylko szeroki wachlarz możliwości pozyskania środków na wsparcie projektów środkami pochodzącymi z UE, ale także starają się maksymalnie uprościć i ułatwić dostęp do tych środków. Propozycje skierowane do tej kategorii beneficjentów są wydzielone i szczegółowo opisane w konkretnych osiach priorytetowych i działaniach RPO. W celu skrócenia drogi dotarcia do środków z RPO oraz ułatwienia procesu obsługi beneficjentów i ich projektów samorządy województw zdecydowały się w wielu przypadkach na wydzielenie w ramach RPO struktur instytucji powołanych tylko i wyłącznie do obsługi sektora MŚP, np. w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013 funkcjonuje Lubelska Agencja Wspierania Przedsiębiorczości, która obsługuje dwie pierwsze osie tego programu5, a w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Dolnośląskiego na lata 2007–2013 jest to z kolei Dolnośląska Instytucja Pośrednicząca6.

Przedsiębiorca jako beneficjent Aktywność małych i średnich przedsiębiorstw odgrywa zasadniczą rolę w rozwoju gospodarczym Polski. Podmioty te mają fundamentalne znaczenie dla zrównoważonego funkcjonowania gospodarki, pozwalającego na czerpanie korzyści z efektów dynamicznego rozwoju przez przyszłe pokolenia. Ponad 1,6 mln podmiotów sektora MŚP w Polsce to dominująca siła naszej gospodarki oraz źródło wzrostu, innowacji, zatrudnienia i integracji społecznej. Małe i średnie przedsiębiorstwa cechują się elastycznością i łatwością dostosowania do sytuacji rynkowej oraz reagowania na potrzeby rynku7.

Lubelska Agencja Wspierania Przedsiębiorczości powołana została do obsługi dwóch pierwszych osi Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013, skierowanych do beneficjentów z sektora MŚP; są to: Oś Priorytetowa I Przedsiębiorczość i innowacje, Oś Priorytetowa II Infrastruktura ekonomiczna, por. Szczegółowy Opis Osi Priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013. Uszczegółowienie Programu, załącznik nr 2 do uchwały nr CLVIII/3252/2013 Zarządu Województwa Lubelskiego z dnia 05.02.2013 r. 6 Dolnośląska Instytucja Pośrednicząca obsługuje Priorytet 1 Wzrost konkurencyjności dolnośląskich przedsiębiorstw „Przedsiębiorstwa i innowacyjność”, Priorytet 5 Regionalna infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku „Energetyka”, Szczegółowy Opis Priorytetów Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2007–2013. Uszczegółowienie Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Dolnośląskiego, marzec 2013. 7 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, pod red. A. Brussy, A. Tarnawy, PARP, Warszawa 2011, s. 6.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Podmioty gospodarcze, jako beneficjenci RPO, występują w trzech formach; są to przedsiębiorstwa mikro, małe i średnie. Jako podmioty korzystające ze środków Unii Europejskiej traktowani są jak przedsiębiorcy w rozumieniu unijnego prawa konkurencji. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej8 (TFUE) posługuje się pojęciem przedsiębiorstwa (ang. undertaking), nie zawiera jednak jego definicji. Pojęcie to zdefiniowane zostało w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Orzecznictwo definiuje pojęcie przedsiębiorstwa szeroko, skupiając się nie na formie prawnej podmiotu, a na jego funkcji – działalności9. Przedsiębiorstwem jest każdy podmiot zaangażowany w działalność gospodarczą, bez względu na jego status prawny oraz sposób jej finansowania10. Działalnością gospodarczą jest „jakakolwiek działalność, polegająca na oferowaniu towarów i usług na danym rynku”. Za działalność gospodarczą uważana jest więc niemal każda działalność (handlowa, usługowa, dystrybucyjna, produkcyjna), której rezultat w postaci wytworzonych towarów lub świadczonych usług stanowi przedmiot wymiany rynkowej11. Kluczowe dla stwierdzenia, czy podmiot wykonuje działalność gospodarczą, jest więc określenie, czy istnieje rynek na oferowane przez niego towary i usługi. Przy tym nie ma znaczenia, czy dany podmiot sam osiąga zyski oraz czy działa dla zysku. Zarobkowy cel działalności nie ma decydującego znaczenia dla uznania jej charakteru za gospodarczy. Liczy się natomiast możliwość jego uzyskiwania w wyniku prowadzenia danej działalności12. Za przedsiębiorstwo uważa się podmiot prowadzący działalność gospodarczą, bez względu na jego formę prawną. Zalicza się tu w szczególności osoby prowadzące działalność na własny rachunek oraz firmy rodzinne zajmujące się rzemiosłem lub inną działalnością, a także spółki lub konsorcja prowadzące regularną działalność gospodarczą13. Tak szeroko zdefiniowany przedsiębiorca ma prawo ubiegać się o dofinansowanie swoich pomysłów/projektów w ramach RPO, w tym takich, w których może wystąpić zagadnienie pomocy publicznej.

Art. 107 ust 1 Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C83/47 z dnia 30 marca 2010 r., wersja skonsolidowana). 9 Pomoc publiczna dla przedsiębiorców. Zapewnienie odpowiednich kompetencji konsultantów Punktów Konsultacyjnych Krajowego Systemu Usług (PK KSU) – szkolenia i działania pomocnicze Poddziałanie IVA – Aktualizacja produktów informacyjnych „Informatora Konsultanta PK”, Warszawa 2011, s. 5. 10 C-41/90, K. Höffner, F. Elser v. Macrotron GmbH. 11 T-66/92, Herlitz AG v. Commission. 12 Pomoc publiczna dla przedsiębiorców…, s. 5. 13 Art. 1 zał. nr 1 do Rozporządzenia Komisji (WE) NR 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87 i 88 Traktatu (ogólne rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych), (Dz. Urz. UE L 214/3 z 09 sierpnia 2008 r.).

A. Maciążek: Znaczenie prawa pomocy publicznej dla funkcjonowania ...

Pomoc publiczna a ochrona konkurencji Projekty realizowane w ramach RPO można podzielić na te, które nie są objęte przepisami o pomocy publicznej, i na te, w których a priori przewidziane jest występowanie dozwolonej pomocy publicznej. Te ostatnie określone są z góry i zaakceptowane przez Komisję Europejską m.in. w formie programów pomocowych14. Pomoc publiczna uzyskiwana w ramach RPO przez przedsiębiorców jest instrumentem aktywnego oddziaływania państwa na gospodarkę, umożliwiającym pobudzanie procesów rozwojowych oraz łagodzenie niedoskonałości rynku. Zupełny zakaz współfinansowania projektów realizowanych przez przedsiębiorców ze środków unijnych wykluczałby z grona beneficjentów pomocy zbyt szeroki krąg podmiotów, a stojąc na straży ochrony konkurencji, sam stanowiłby mechanizm ograniczający ją. Dlatego też zakaz z art. 107 ust. 1 TFUE nie jest zakazem bezwzględnym. Co jednak bardzo istotne, wszelkie wyjątki od zakazu udzielania pomocy publicznej powinny być interpretowane zawężająco15. Dozwolona pomoc publiczna musi być udzielana według reguł dopuszczalności określonych przepisami prawa. Regulacje z zakresu prawa pomocy publicznej są częścią składową szeroko rozumianego prawa konkurencji, które należy do kompetencji wyłącznych Unii16. Traktat Lizboński wprowadził dookreślenie pięciu obszarów, objętych kompetencjami wyłącznymi Unii, m.in.: ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego17. Jest 14

Programy pomocowe są aktami normatywnymi (np. ustawami albo rozporządzeniami), które zawierają podstawy prawne przyznawania określonego wsparcia przedsiębiorcom i jednocześnie określają zasady oraz warunki udzielania tego wsparcia m.in. krąg beneficjentów, formę wsparcia (dotacja, rozłożenie na raty płatności podatku, gwarancja, poręczenie, itp.), przeznaczenie (np. na szkolenia, badania i rozwój, ochronę środowiska, zwiększanie zatrudnienia, restrukturyzację), organy udzielające, maksymalną wielkość wsparcia, czas trwania programu. Należy podkreślić, iż co do zasady w programie pomocowym nie są wskazani konkretni przedsiębiorcy, którzy otrzymają pomoc – program stanowi akt o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, zob. szerzej http://www. uokik.gov.pl/programy_pomocowe_i_pomoc_indywidualna2.php (dostęp z dnia 27.06.2013 r.). 15 I. Postuła, A. Werner, Pomoc publiczna, LexisNexis, Warszawa 2006, s. 74. 16 Aktualnie można wyodrębnić trzy rodzaje kompetencji Unii Europejskiej. Są to: kompetencje wyłączne, kompetencje dzielone z państwami członkowskimi oraz kompetencje w zakresie wspierania, koordynowania lub uzupełniania działań państw członkowskich. Dokonując jednak bardziej ogólnego podziału, można również wskazać na kompetencje wyłączne i niewyłączne. Podziału tego nie wprowadzono w traktatach, ale jest również możliwy do przyjęcia – por. art. 3 ust. 1 TFUE, art. 4 TFUE, art. 5 TFUE, szerzej zob.: A. Kuś, Kompetencje wyłączne Unii Europejskiej w zakresie wspólnej polityki handlowej i unii celnej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012, s. 19–20. 17 Traktat Lizboński wprowadził wiele nowych rozwiązań prawnych i instytucjonalnych. Jednym z nich było dookreślenie pięciu obszarów, objętych kompetencjami wyłącznymi Unii. Są to aktualnie następujące dziedziny: unia celna, ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego, polityka pieniężna w odniesieniu do państw członkowskich, których walutą jest euro, zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa, wspólna polityka handlowa: ibidem, s. 20.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

to kluczowa dziedzina mająca znaczenie dla zagadnienia uzyskiwania pomocy publicznej przez przedsiębiorców. Podkreślić należy, że prawo Unii Europejskiej chroni konkurencję przed negatywnym wpływem pomocy publicznej, jednocześnie przyznając państwom członkowskim prawo do tworzenia indywidualnych rozwiązań systemowych. Państwom członkowskim pozostawiona jest swoboda w kwestii konstrukcji wewnętrznych systemów udzielania i nadzorowania pomocy publicznej, które w sposób oczywisty z powodów normatywnych, instytucjonalnych, uwarunkowań historycznych, politycznych i gospodarczych są od siebie odmienne. W żadnym z tych państw nie jest jednak możliwe udzielanie pomocy publicznej, która zniekształcałaby konkurencję, gdyż nadzór Komisji Europejskiej nad zagadnieniami związanymi z pomocą publiczną rozciąga się w skali całej Unii Europejskiej. Co do zasady udzielanie pomocy publicznej jest zabronione. Dozwolona pomoc publiczna powstaje na zasadzie wyjątków od zasady. Z zastrzeżeniem innych postanowień przewidzianych w Traktatach, wszelka pomoc przyznawana przez państwo członkowskie lub przy użyciu zasobów państwowych w jakiejkolwiek formie, która zakłóca lub grozi zakłóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towarów, jest niezgodna ze rynkiem wewnętrznym w zakresie, w jakim wpływa na wymianę handlową między państwami członkowskimi18. Wsparcie dla przedsiębiorstwa podlega przepisom dotyczącym pomocy publicznej, o ile jednocześnie spełnione są powyższe przesłanki. Następujący po takim ustaleniu etap oceny występowania pomocy publicznej to jej weryfikacja pod kątem tego, czy jest to pomoc publiczna dozwolona czy też nie. Sformułowania dotyczące przesłanek występowania pomocy publicznej określone w TFUE są na tyle ogólne, że niezbędne dla ich zrozumienia i stosowania jest ich dookreślenie. Zasoby państwowe (publiczne) to wszelkie środki, jakimi dysponuje dane państwo członkowskie. Zasobami tymi dysponują zwykle – ale nie tylko – organy władzy i instytucje publiczne. Transferu środków może również dokonać podmiot prywatny wyznaczony przez państwo do dysponowania określonymi środkami publicznymi i działający na jego polecenie. Dla spełnienia niniejszej przesłanki wystarczy okoliczność, że państwo członkowskie miało wpływ na przekazanie zasobów publicznych na rzecz określonego beneficjenta. Efektem przekazania zasobów publicznych jest uzyskanie przez beneficjenta korzyści ekonomicznej, której w normalnych warunkach i zwykłym toku działalności nie uzyskałby w ogóle albo uzyskałby w mniejszym zakresie. Uzyskanie tych środków następuje na zasadach korzystniejszych niż rynkowe, co oznacza, że warunki otrzymania środków są lepsze od możliwych do uzyskania na rynku w momencie otrzymania pomocy. 18

Art. 107 ust. 1 TFUE.

A. Maciążek: Znaczenie prawa pomocy publicznej dla funkcjonowania ...

Przysporzenie może mieć charakter podmiotowy, kiedy środki otrzymują określone kategorie beneficjentów, przedmiotowe, kiedy środki otrzymują tylko określone typy projektów, czy też terytorialne, gdy pomoc uzyskują podmioty/ projekty zlokalizowane na określonym terenie. Pomoc państwa może skutkować przyznaniem korzyści w najróżniejszych formach. Sama bowiem forma pomocy nie ma znaczenia dla kwalifikacji danego środka jako pomocowy lub nie. W doktrynie wyróżnia się pomoc w sensie pozytywnym, określaną też jako pomoc czynną, albo pomoc polegającą na subwencjonowaniu oraz pomoc w sensie negatywnym, określaną też jako pomoc bierną albo pomoc polegającą na zmniejszaniu obciążeń przedsiębiorstw. Pierwszy rodzaj pomocy polega na bezpośrednim transferze do przedsiębiorstw świadczeń pieniężnych lub rzeczowych; drugi – na zmniejszeniu ciężaru danin publicznych lub zaniechaniu ich poboru i pozostawieniu środków z tego tytułu w dyspozycji beneficjentów pomocy. Jako przykłady różnych form pomocy w sensie pozytywnym można wskazać subwencje, subsydia, dotacje, dopłaty do odsetek, kredyty, gwarancje kredytowe na szczególnie korzystnych warunkach, dostawy dóbr lub świadczenie usług na szczególnie korzystnych warunkach. Są to zatem zarówno formy charakterystyczne dla prawa publicznego (dotacje), jak i formy wynikające z działań o charakterze prywatnoprawnym (kredyty). Przysporzenie może być dokonane w formie biernej (zaniechanie poboru należności publicznej) lub w formie aktywnej (udzielenie wsparcia, przekazanie dotacji na jakiś cel, czyli aktywne wydatkowanie środków publicznych). W zasadzie obojętne jest przy tym, w jaki sposób odbywa się to przysporzenie, czyli w jaki sposób następuje transfer środków. Najprostszymi sytuacjami są przytaczane tu już wielokrotnie: dotacja na określoną inwestycję – projekt realizowany przez przedsiębiorcę lub zaniechanie poboru należności publicznych. W praktyce gospodarczej spotykamy jednak daleko szerszy i bardziej bogaty wachlarz „przysporzeń”. Może również zaistnieć sytuacja, w której przysporzenie niezrealizowane finalnie, a jedynie zapowiedziane, będzie stanowiło pomoc publiczną (np. w przypadku gwarancji i poręczeń dokonywanych przez Skarb Państwa lub inne jednostki dysponujące środkami publicznymi). Katalog form wsparcia ze środków publicznych jest otwarty. W szczególności w grę wchodzą tu: dotacje, ulgi i zwolnienia podatkowe, wszelkie formy dokapitalizowania, pożyczki, kredyty, poręczenia, gwarancje, a także różnorodne formy „podatkowe”: zaniechanie poboru, odroczenie płatności lub rozłożenie na raty płatności podatku bądź zaległości podatkowej czy też umorzenie zaległości podatkowej bądź odsetek za zwłokę19.

A. Nykiel-Mateo, Pomoc państwa a ogólne środki interwencji w europejskim prawie wspólnotowym, System Informacji Prawnej Lex, Typ LEX Szkolnictwo Wyższe i Nauka, Wersja 201401.0.0, Bulid nr RELEASE-201401.0.0.457, data aktualizacji danych 2014.02.12, Warszawa 2009, s. 19.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Korzyść może być bezpośrednia lub pośrednia20, ale musi być pewna. Nie może być to korzyść hipotetyczna, która może stać się przywilejem dla określonego przedsiębiorstwa w przyszłości i która w momencie sporu nie może być precyzyjnie określona21. W przypadku zakłócenia konkurencji znaczenie ma w takiej samej mierze zakłócenie konkurencji pomiędzy poszczególnymi przedsiębiorcami w różnych krajach członkowskich, jak również między przedsiębiorcami konkurującymi ze sobą w ramach jednego kraju członkowskiego22. Działanie krajowe może zostać zaklasyfikowane jako pomoc państwa, bez stwierdzania faktycznego wpływu przyznanej pomocy na wymianę handlową między państwami członkowskimi i rzeczywistego zakłócenia konkurencji. Znaczenie ma tu fakt potencjalnej możliwości wpływu na wymianę handlową i możliwości zakłócenia konkurencji23. Niewielki stopień natężenia pomocy lub stosunkowo niewielki rozmiar przedsiębiorstwa będącego beneficjentem pomocy nie wykluczają ewentualnego wpływu pomocy na wymianę handlową między państwami członkowskimi24. Udzielanie pomocy publicznej w UE jest niezgodne z rynkiem wewnętrznym (a zatem jest niedopuszczalne), z wyjątkiem dopuszczalnej przepisami TFUE25. Beneficjenci RPO z sektora MŚP mogą być objęci w szczególności pomocą regionalną, którą jest pomoc przeznaczona na sprzyjanie rozwojowi gospodarczemu regionów, w których poziom życia jest nienormalnie niski, lub regionów, w których istnieje poważny stan niedostatecznego zatrudnienia, z uwzględnieniem ich sytuacji strukturalnej, gospodarczej i społecznej26. Konieczne jest przy tym, aby tego rodzaju pomoc regionalna stanowiła zachętę do podejmowania inwestycji, które w przeciwnym razie nie zostałyby zrealizowane w regionach objętych pomocą. Pomoc tego rodzaju jest uznawana przez Komisję Europejską za zgodną z rynkiem wewnętrznym.

Ocena występowania pomocy publicznej Specyfika dziedziny, jaką jest prawo konkurencji, polega na tym, że jedynymi organami uprawnionymi do wydawania oficjalnych wykładni prawa jest Komisja Europejska oraz Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Zatem informacji 20

T-177/07 Mediaset. T-92/02 Stadtwerke Schwäbisch Hall, pkt 101 i n. 22 Por. sprawa nr 102/87, Francja v. Komisja, [1988] ECR 4067. 23 C-372/97 Włochy p. Komisji, pkt 44. 24 C-278/92, C-279/92, C-280/92 Hiszpania p. Komisji, pkt 42; T-303/05 Electrabel. 25 Art. 107 ust. 2 i 3 TFUE. 26 Por. art. 107 ust. 3 lit a TFUE. 21

A. Maciążek: Znaczenie prawa pomocy publicznej dla funkcjonowania ...

zawartych w skierowanych do beneficjentów wytycznych, poradnikach, instrukcjach, dokumentach tworzonych jako swego rodzaju przewodniki po zawiłościach prawa pomocy publicznej, mających za zadanie przybliżyć beneficjentom zagadnienie pomocy publicznej oraz ułatwiać ocenę pod tym kątem własnych projektów, nie należy traktować jako wykładni prawa. Trzeba także pamiętać, że prawo w przedmiocie ochrony konkurencji, a w szczególności prawo pomocy publicznej, jest prawem opartym na precedensach. Polega to na tym, że w przypadku pomocy publicznej ocena każdego przypadku udzielenia wsparcia jest oceną indywidualną. Wielokrotnie Komisja Europejska podejmowała odmienne decyzje w sprawach, które dla osób niedostatecznie zorientowanych w zagadnieniach pomocy publicznej mogłyby się wydawać identyczne. Wysoki poziom ogólności w podejściu do kwalifikacji środków jako pomocy pozwala z jednej strony na elastyczne stosowanie odpowiednich przepisów prawa pomocy publicznej, z drugiej natomiast prowadzi do wystąpienia stanu niepewności po stronie instytucji, jak również potencjalnych i rzeczywistych beneficjentów, którzy nie mogą w sposób jednoznaczny określić, czy wsparcie posiada charakter pomocy publicznej lub czy istnieje możliwość zakwalifikowania uzyskanego dofinansowania jako pomocy publicznej w trakcie realizacji projektu lub nawet po jego zakończeniu. Stan niepewności pogłębia dodatkowo fakt, że ostateczną decyzję o zgodności lub niezgodności dotacji państwowej z rynkiem wewnętrznym Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej pozostawia uznaniu Komisji. Przy stosowaniu obecnie 107 TFUE (dawniej art. 87 TWE) Komisja korzysta z władzy dyskrecjonalnej, której wykonywanie wiąże się z koniecznością dokonywania ocen natury gospodarczej i społecznej w kontekście unijnym (rynku wewnętrznego). Dyskrecjonalny charakter decyzji Komisji oznacza, że pomimo iż w danej sprawie zostaną spełnione kryteria wskazane w ww. przepisie prawa, może ona nie udzielić zgody na wprowadzenie pomocy w życie27.

Konsekwencje udzielonego wsparcia zakwalifikowanego jako pomoc publiczna Udzielenie przedsiębiorstwu pomocy publicznej niesie za sobą daleko idące skutki ekonomiczne, zarówno pozytywne, jak i negatywne. To zależy od punktu odniesienia, który przyjęty zostanie jako punkt wyjściowy do dokonania oceny. Przyjmując perspektywę konkretnego przedsiębiorstwa, każda otrzymana pomoc pozytywnie wpływa na jego pozycję na rynku, to jednak nie zawsze jest równoznaczne z pozytywnym oddziaływaniem na konkurencję na poziomie całej 27

Por. sprawa 730/79, Philip Morris Holland BV p. Komisji.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

gospodarki – stricte krajowej, jak również dotyczącej całego rynku wewnętrznego. Nie ma wątpliwości, że udzielona pomoc może mieć negatywny wpływ na konkurencyjność, zwłaszcza ta uznana za niedozwoloną. Uzyskanie dofinansowania ze środków RPO niezgodnie z zasadami prawa pomocy publicznej pociąga za sobą daleko idące konsekwencje: konieczność zwrotu nienależnej kwoty pomocy wraz z odsetkami, do momentu zwrotu zawieszenie przedsiębiorcy w prawie uzyskania pomocy państwa z innego tytułu, a w przypadku jej niezwrócenia – wykluczenie z kręgu potencjalnych beneficjentów środków pochodzących z Unii Europejskiej. Jednak konieczność zwrotu pomocy nie jest karą, jest to tylko zwrot służący przywróceniu stanu sprzed udzielenia pomocy, przywrócenie stanu równowagi, która została zakłócona przez niewłaściwe przyznanie pomocy. Konsekwencję są więc poważne. Z drugiej jednak strony realizacja projektów w ramach RPO objętych dozwoloną pomocą publiczną wpływa na rozwój oraz systematyczny wzrost konkurencyjności przedsiębiorców. MŚP jako beneficjenci RPO są w stanie szybciej reagować i dostosowywać się do zmieniających się warunków zewnętrznych oraz wymogów popytowych, wzmacniając tym samym pożądane w nowoczesnej gospodarce postawy innowacyjne i przedsiębiorcze, zwłaszcza, że pomoc publiczna w ramach RPO koncentruje się na celach horyzontalnych, pobudzających innowacyjność i konkurencyjność nie tylko przedsiębiorstw, ale i innych podmiotów w regionie. Szczególnie podkreślić należy wzmocnienie potencjału badawczo-rozwojowego, a także stymulowanie i rozwój powiązań sieciowych i kooperacyjnych pomiędzy instytucjami badawczo-rozwojowymi a przedsiębiorstwami. Ważne jest, zwłaszcza na rynkach lokalnych, do jakiej specyfiki dostosowane są RPO i to, że korzystając z dofinansowania również tego objętego pomocą publiczną, w sytuacji kiedy realizacja projektu generuje nowe miejsca pracy, przedsiębiorcy z sektora MŚP stają się pracodawcami dla nowo zatrudnionych osób. Dzięki działaniom przedsiębiorców z sektora MŚP – jako beneficjentów RPO – widoczne są więc zarówno efekty ekonomiczne, jak i społeczne, istotne dla samego przedsiębiorcy, jak również oddziałujące na rynek lokalny i wewnętrzny.

Podsumowanie Pomimo rozlicznych wątpliwości oraz pułapek normatywnych i interpretacyjnych beneficjenci-przedsiębiorcy starają się poruszać dosyć sprawnie w gąszczu przepisów związanych z uzyskaniem wsparcia ze środków RPO w zakresie realizacji projektów podlegających przepisom o pomocy publicznej. Także instytucje zarządzające programami starają się ułatwić przedsiębiorcom dostęp do tych środków. Są to, mimo trudności w spełnieniu warunków ich uzyskania, zwłaszcza w dobie kryzysu gospodarczego, dosyć atrakcyjne źródła dofinansowania działalności gospodarczej. Przedsiębiorcy zdają sobie sprawę z konsekwencji, jakie może wywołać nieprawidłowe skorzystanie z dofinansowania objętego pomocą

A. Maciążek: Znaczenie prawa pomocy publicznej dla funkcjonowania ...

publiczną, ale wizja potencjalnych i rzeczywistych korzyści możliwych do osiągnięcia, powoduje, że stanowią oni poważną grupę beneficjentów RPO. Znajomość regulacji dotyczących pomocy publicznej i umiejętność ich odpowiedniego wykorzystania przynosi wiele korzyści nie tylko poszczególnym przedsiębiorcom, ale również całej gospodarce Unii Europejskiej.

Bibliografia Pozycje zwarte Kuś A., Kompetencje wyłączne Unii Europejskiej w zakresie wspólnej polityki handlowej i unii celnej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012. Nykiel-Mateo A., Pomoc państwa a ogólne środki interwencji w europejskim prawie wspólnotowym, System Informacji Prawnej Lex, Typ LEX Szkolnictwo Wyższe i Nauka, Wersja 201401.0.0, Bulid nr RELEASE-201401.0.0.457, data aktualizacji danych 2014.02.12, Warszawa 2009. Postuła I., Werner A., Pomoc publiczna, LexisNexis, Warszawa 2006. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, pod red. A. Brussy, A. Tarnawy, PARP, Warszawa 2011.

Akty prawne Rozporządzenie (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1783/1999, (Dz. Urz. UE L 210/1 z 31 lipca 2006 r.). Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, (Dz. Urz. UE C83/47 z 30 marca 2010 r. wersja skonsolidowana), http://eur-lex.europa.eu. Zał. nr 1 do Rozporządzenia Komisji (WE) NR 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87 i 88 Traktatu (ogólne rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych), (Dz. Urz. UE L 214/3 z 09 sierpnia 2008 r.).

Orzecznictwo C-278/92, C-279/92, C-280/92 Hiszpania p. Komisji, pkt 42; T-303/05 Electrabel. C-372/97 Włochy p. Komisji. C-41/90, K. Höffner, F. Elser v. Macrotron GmbH. Sprawa nr 102/87, Francja v. Komisja, [1988] ECR 4067. Sprawa 730/79, Philip Morris Holland BVp. Komisji. T-177/07 Mediaset. T-66/92, Herlitz AG v. Commission. T-92/02 Stadtwerke Schwäbisch Hall, pkt 101 i n.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Inne źródła http://www.uokik.gov.pl/programy_pomocowe_i_pomoc_indywidualna2.php (dostęp z dnia 27.06.2013 r.). Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2007–2013, Założenia, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Polityki Regionalnej. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, Narodowa Strategia Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007. Pomoc publiczna dla przedsiębiorców. Zapewnienie odpowiednich kompetencji konsultantów Punktów Konsultacyjnych Krajowego Systemu Usług (PK KSU) – szkolenia i działania pomocnicze Poddziałanie IVA – Aktualizacja produktów informacyjnych „Informatora Konsultanta PK”, Warszawa 2011. Szczegółowy Opis Osi Priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013. Uszczegółowienie Programu, załącznik nr 2 do uchwały nr CLVIII/3252/2013 Zarządu Województwa Lubelskiego z dnia 05.02.2013 r. Szczegółowy Opis Priorytetów Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2007–2013. Uszczegółowienie Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Dolnośląskiego, marzec 2013.

3. Znaczenie MSP w systemie ochrony zdrowia – stan aktualny i wyzwania Paweł Lipowski1

Wprowadzenie Przedmiotem niniejszej pracy jest podjęcie próby charakterystyki systemu ochrony zdrowia przez pryzmat działalności świadczeniodawców usług medycznych, którzy – z racji rozmiarów swojej aktywności gospodarczej – mogą być kwalifikowani do kategorii mikro, małych i średnich przedsiębiorców. Obserwacje dokonywane będą w oparciu o analizę stanu aktualnego, a ich uzupełnieniem będzie wskazanie potencjalnych wyzwań stojących przed tego rodzaju świadczeniodawcami, implikowanych w pierwszej kolejności rozwiązaniami systemowymi ochrony zdrowia2. Celem pracy jest wskazanie obecnych, wybranych uwarunkowań prowadzenia działalności gospodarczej przez podmioty gospodarcze sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w sektorze ochrony zdrowia. Prezentowane zagadnienie oparte będzie na analizie aktualnego stanu prawnego, dostępnych danych statystycznych oraz obserwacjach praktycznych autora, popartych jego doświadczeniem zawodowym.

Regulacje działalności gospodarczej – podstawowe pojęcia Podejmując tematykę działalności gospodarczej w obszarze ochrony zdrowia w Polsce, w pierwszej kolejności należy dokonać pewnych rozróżnień terminolo1

Dr, Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu. W ujęciu celowościowym za system ochrony zdrowia należy uznać zorganizowany i skoordynowany zespół działań, którego celem jest realizacja świadczeń zdrowotnych o charakterze profilaktycznoleczniczym i rehabilitacyjnym, mających na celu zabezpieczenie oraz poprawę stanu zdrowia jednostki i zbiorowości. Pojęcia „system ochrony zdrowia”, „system zdrowotny” i „system opieki zdrowotnej” będą w niniejszej pracy prezentowane zamiennie dla zachowania jasności wywodu. 2

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

gicznych. Wychodząc od regulacji ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej3, należy więc wskazać, że za „przedsiębiorcę” uznaje ona osobę fizyczną, osobę prawną i jednostkę organizacyjną niebędącą osobą prawną (której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną), wykonującą we własnym imieniu działalność gospodarczą4. Za przedsiębiorcę uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej (art. 4 tej ustawy, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części pracy). Wszystkie te ustawowe typy przedsiębiorców spotyka się także w praktyce działalności systemu ochrony zdrowia. Zgodnie z art. 2 wskazanej ustawy, „działalnością gospodarczą” – na gruncie systemu zdrowotnego – będzie przede wszystkim zarobkowa działalność usługowa, ale i wytwórcza, jak i handlowa. Na podstawie tej definicji może ona być rozumiana w systemie ochrony zdrowia także w ujęciu szerszym (nie tylko „czysto zarobkowym”) jako działalność zawodowa profesjonalistów medycznych (lekarzy, pielęgniarek, położnych oraz innych pracowników medycznych), wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły5. W systemie opieki zdrowotnej, odnoszonym tylko do procesu udzielania świadczeń zdrowotnych, działalność prowadzą przedsiębiorcy, których – na podstawie omawianej ustawy – możemy zakwalifikować do kategorii: mikro, małych i średnich przedsiębiorców. Zgodnie z art. 104 ustawy o sdg za „mikroprzedsiębiorcę” uważa się takiego przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych (w praktyce najczęściej kalendarzowych) zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży usług (towarów, wyrobów) oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 2 mln euro6. Z kolei za „małego przedsiębiorcę” uważa się takiego przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniał średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 10 milionów euro (art. 105 ustawy o sdg)7. 3

Dz. U. 2013, poz. 672 z późn. zm., zwana dalej także w skrócie ustawą o sdg. Przez zdolność prawną, na gruncie prawa cywilnego, rozumie się możliwość bycia podmiotem różnych praw i obowiązków. 5 Pełna definicja „legalnej działalności gospodarczej” wskazuje, że jest nią zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa, jest to poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż; to także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. 6 Lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 2 milionów euro. 7 W tym przypadku sumy aktywów jego bilansu nie powinny przekroczyć równowartości w złotych 10 milionów euro. 4

P. Lipowski: Znaczenie MSP w systemie ochrony zdrowia ...

Natomiast za „średniego przedsiębiorcę” (art. 106 omawianej ustawy) uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniał średniorocznie mniej niż 250 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 50 milionów euro8. Warto przy tym zaznaczyć, że ustawodawca wymaga spełnienia łącznego wskazanych kryteriów ustawowych, służących do wyróżniania statusu przedsiębiorców (odnoszących się do liczby zatrudnionych pracowników oraz osiąganych obrotów finansowych). Z kolei na podstawie tego podziału w naszym kraju wprowadzane są różnorodne instrumenty wsparcia organizacyjnego i finansowego przedsiębiorców (np. środki z funduszy europejskich, rozwiązania podatkowe).

Regulacje ustawy o działalności leczniczej Do działalności gospodarczej w obszarze ochrony zdrowia odnoszą się w pierwszej kolejności, jako lex specialis, przepisy ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej9. Ma ona bowiem charakter działalności regulowanej w rozumieniu ww. ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, tj. takiej, której wykonywanie wymaga spełnienia szczególnych warunków, określonych przepisami prawa (w szczególności właśnie ustawą o działalności leczniczej). Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy o działalności leczniczej, „podmiotami leczniczymi”, a więc podmiotami uprawnionymi do udzielania świadczeń zdrowotnych („wykonywania działalności leczniczej”), są: przedsiębiorcy w rozumieniu ww. ustawy o sdg we wszelkich formach przewidzianych dla wykonywania działalności gospodarczej; samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej (tzw. SP ZOZ-y); jednostki budżetowe10; instytuty badawcze11; fundacje i stowarzyszenia12 oraz osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o sto8

W tym przypadku granica sumy aktywów bilansu została oznaczona na poziomie równowartości w złotych 43 milionów euro. 9 Dz. U. 2013, poz. 217, zwana dalej ustawą o działalności leczniczej. 10 W tym państwowe jednostki budżetowe tworzone i nadzorowane przez ministra obrony narodowej, ministra właściwego do spraw wewnętrznych, ministra sprawiedliwości lub szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, posiadające w strukturze organizacyjnej ambulatorium, ambulatorium z izbą chorych lub lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. 11 Prowadzące badania naukowe i prace rozwojowe w dziedzinie nauk medycznych – zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz. U. Nr 96, poz. 618 z późn. zm.). 12 Celem statutowym takich stowarzyszeń i fundacji powinno być wykonywanie zadań w zakresie ochrony zdrowia, a ich statut winien dopuszczać prowadzenie działalności leczniczej (ustawa o działalności leczniczej dopuszcza również przyznanie statusu podmiotów leczniczych posiadającym osobowość prawną jednostkom organizacyjnym takich stowarzyszeń).

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

sunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Zakres podmiotowy potencjalnych „organów założycielskich” jest zatem znaczny, co potwierdzają obserwacje praktyczne. Poza podmiotami leczniczymi w obszarze ochrony zdrowia możemy mieć także do czynienia z „osobami wykonującymi zawód medyczny”, a więc osobami uprawnionymi do udzielania świadczeń zdrowotnych lub osobami legitymującymi się nabyciem fachowych kwalifikacji do udzielania świadczeń zdrowotnych (w określonym zakresie lub w określonej dziedzinie medycyny – art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy o działalności leczniczej). Najczęściej będą to pielęgniarki i położne oraz lekarze i lekarze dentyści. Mogą oni wykonywać swój zawód w ramach działalności leczniczej na zasadach określonych w omawianej ustawie oraz w przepisach odrębnych dla każdej z grup profesjonalistów medycznych13. Na gruncie ustawy o działalności leczniczej taka działalność pielęgniarek, położnych i lekarzy nazywana jest wykonywaniem „praktyki zawodowej” i może być wykonywana w formie jednoosobowej działalności gospodarczej („praktyka jednoosobowa”) jako: – indywidualna praktyka pielęgniarska/położnicza/lekarska, – indywidualna praktyka pielęgniarska/położnicza/lekarska wyłącznie w miejscu wezwania (do udzielania świadczeń zdrowotnych u konkretnego pacjenta), – indywidualna specjalistyczna praktyka pielęgniarska/położnicza/lekarska, – indywidualna specjalistyczna praktyka pielęgniarska/położnicza/lekarska wyłącznie w miejscu wezwania, – indywidualna praktyka pielęgniarska/położnicza/lekarska wyłącznie w przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego na podstawie umowy z tym podmiotem, – indywidualna specjalistyczna praktyka pielęgniarska/położnicza/lekarska wyłącznie w przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego na podstawie umowy z tym podmiotem14. Ponadto omawiana ustawa dopuszcza prowadzenie takiej działalności w formie spółki cywilnej, spółki jawnej albo spółki partnerskiej, jako „praktyk grupowych” (pielęgniarskiej, położniczej lub lekarskiej). Przy czym, jak zaznacza ustawa o działalności leczniczej, wykonywanie zawodu w ramach jednej z dozwolonych form praktyki zawodowej nie jest prowadzeniem podmiotu leczniczego.

Będą to odpowiednio: ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 174, poz. 1039 z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. 2011, Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.). 14 Termin „przedsiębiorstwo” w tym przypadku trzeba rozpatrywać w kontekście przepisów prawa cywilnego, zgodnie z którymi należy za nie uznać zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej. Wskazanie egzemplifikacyjne elementów tej definicji („zespołu składników”) znajduje się w art. 551 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.).

P. Lipowski: Znaczenie MSP w systemie ochrony zdrowia ...

Ze względu na zakreślone ramy niniejszego opracowania nie sposób przeprowadzać charakterystyki wszystkich rodzajów działalności grupowej profesjonalistów medycznych. Należy jednak wyróżnić dwie dominujące w systemie zdrowotnym, jakimi są: spółka cywilna i – coraz szerzej stosowana – spółka partnerska. Pierwsza z nich, regulowana przez przepisy Kodeksu cywilnego15, zakłada, że – zawierając umowę (spółki) – wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów (pieniężnych lub niepieniężnych). Możliwość jej szerokiego stosowania wynika także z istoty tej spółki, albowiem wkład wspólnika może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw albo na świadczeniu usług. Zgodnie z konstrukcją prawną spółki cywilnej jej specyficzną cechą będzie także odrębność działań w obrocie gospodarczym każdego ze wspólników spółki, z czym wiąże się także odrębne dla nich ryzyko prowadzenia takiej działalności. W obszarze prawnym odnosi się to także do reżimu odpowiedzialności solidarnej za zobowiązania spółki. Najczęściej forma ta występuje w obrębie jednego z rodzajów udzielania świadczeń zdrowotnych (np. spółka cywilna praktykujących wspólnie: lekarzy rodzinnych czy też lekarzy o różnych specjalnościach medycznych w opiece ambulatoryjnej). Natomiast spółka partnerska, która pojawiła się w polskim obrocie prawnym wraz z wejściem w życie przepisów Kodeksu spółek handlowych16, jest instytucją godną zainteresowania przede wszystkim ze względu na podkreślenie swobody działań partnerów jako osób wykonujących wolny zawód. Spółką partnerską jest spółka osobowa, utworzona przez wspólników (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną firmą (nazwą). W spółce tej partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce, jak również za zobowiązania spółki, będące następstwem działań lub zaniechań osób zatrudnionych przez spółkę (na podstawie umowy o pracę lub innego stosunku prawnego, które podlegały kierownictwu innego partnera przy świadczeniu usług związanych z przedmiotem działalności spółki). Wydaje się, że poprzez zaliczenie do kategorii „wolnych zawodów” lekarzy, pielęgniarek i położnych, taka forma umożliwia prowadzenie kompleksowej działalności medycznej w poszczególnych segmentach systemu zdrowotnego (szczególnie w ramach podstawowej opieki zdrowotnej). Jakkolwiek należy zauważyć, że być 15

Regulacja odnosząca się do spółki cywilnej znajduje się w Tytule XXXI tego Kodeksu „Spółka” (art. 860–875). 16 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. 2013, poz. 1030) weszła w życie z dniem 1 stycznia 2001 r. Regulacja odnosząca się do spółki partnerskiej znajduje się w art. 86–101 tego Kodeksu.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

może z racji stosunkowo krótkiej tradycji stosowania tej spółki w obrocie gospodarczym, w systemie zdrowotnym taka forma nie jest szczególnie rozpowszechniona17. Dopuszczając do legalnego prowadzenia działalności leczniczej w systemie ochrony zdrowia, omawiana ustawa wymaga konstytutywnego wpisania każdego z tych podmiotów do rejestru podmiotów wykonujących działalność leczniczą lub, w przypadku działania w formie praktyki zawodowej, do rejestru prowadzonego przez właściwą okręgową izbę (organu samorządu zawodowego – odpowiednio: pielęgniarek i położnych oraz lekarzy). Wpis tego rodzaju warunkuje bowiem legalne rozpoczęcie działalności gospodarczej w obszarze ochrony zdrowia, będąc sui genesis zezwoleniem władzy publicznej na świadczenie usług medycznych obywatelom (komercyjne, jak i w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego). Dopełniając charakterystyki działalności leczniczej, należy wskazać na wybrane uwarunkowania jej prowadzenia, wprowadzane przez omawianą ustawę. Pierwszym z takich czynników determinujących jest art. 13 ustawy o działalności leczniczej, zgodnie z którym w miejscu udzielania świadczeń zdrowotnych może być wykonywana działalność inna niż działalność lecznicza, pod warunkiem, że „nie jest uciążliwa dla pacjenta lub przebiegu leczenia” (nie mogą być także świadczone usługi pogrzebowe oraz nie może być prowadzona ich reklama). Kolejnym czynnikiem istotnie wpływającym na działania rynkowe podmiotów leczniczych jest wskazanie art. 14 ww. ustawy, na podstawie którego dozwolone jest podawanie przez podmiot wykonujący działalność leczniczą do wiadomości publicznej informacji o zakresie i rodzajach udzielanych świadczeń zdrowotnych, przy czym treść i forma tych informacji nie mogą mieć cech reklamy18. Wydaje się, że wskazane przepisy ustawy o działalności leczniczej, ze względu na możliwość dokonywania różnych interpretacji in concreto, są mocno dyskusyjne i wywołują różnorodne komplikacje praktyczne. Wyznaczają jednak w istotny sposób prawne ramy działalności analizowanych form prowadzenia działalności gospodarczej w systemie ochrony zdrowia, na coraz bardziej konkurencyjnym rynku usług medycznych.

Przedsiębiorcy w systemie zdrowotnym – stan aktualny Dokonując próby analizy istniejącego potencjału przedsiębiorców w systemie zdrowotnym, wskazać należy na ograniczony dostęp do danych statystycznych odnoszących się stricte do tego obszaru działalności gospodarczej. Taka sytuacja implikuje także dokonanie kwalifikacji podmiotów prowadzących działalność 17

Podobna sytuacja dotyczy w systemie opieki zdrowotnej spółki jawnej, której reżim prawny, jako podstawowego typu spółki osobowej, normują art. 22–85 ww. Kodeksu spółek handlowych. 18 Podobne ograniczenie ustawowe, sformułowane w tzw. pragmatykach zawodowych, dotyczy wykonywania praktyk zawodowych przez pielęgniarki, położne, jak i lekarzy (patrz przypis nr 13).

P. Lipowski: Znaczenie MSP w systemie ochrony zdrowia ...

gospodarczą do sektora małych, czy też średnich przedsiębiorstw. Widoczna słabość systemu informacji statystycznej może w znaczny sposób utrudniać także podejmowanie decyzji strategicznych, zorientowanych w szczególności na rozwój przedsiębiorczości w ochronie zdrowia. Na podstawie agregowanych danych wskazać należy, że liczba zarejestrowanych praktyk lekarzy (ogólnych) i lekarzy dentystów w Polsce, według stanu na dzień 31 grudnia 2012 r., wynosiła: dla lekarzy – 7 617 praktyk indywidualnych, 48 168 praktyk indywidualnych specjalistycznych, 610 praktyk grupowych i 32 106 praktyk świadczących usługi w miejscu wezwania; dla lekarzy dentystów wartości te wynosiły odpowiednio: 14 433, 8 275, 703 i 80219. Z racji przyjętych kryteriów odnoszących się do rozmiarów prowadzonej działalności można uznać, że żadna z tych form nie będzie kwalifikowała się do kategorii wyróżnianych przez ww. ustawę o sdg: mikro, małych i średnich przedsiębiorców. Na podstawie tych danych wskazać także należy, że wpływ na taką liczbę praktyk zawodowych ma niewątpliwie wykształcona na przestrzeni ostatnich lat praktyka skłaniania lekarzy do podejmowania „samozatrudnienia” i świadczenia usług medycznych dla „dużych podmiotów”, jakimi są np. szpitale (umowy konsultacji lekarskich, umowy dyżurów medycznych). Takie praktyki są także dostrzegalną formą udzielania świadczeń zdrowotnych i wydaje się, że ich istotny udział w systemie zdrowotnym, pozostający na względnie stałym poziomie, powinien być dostrzegany przez władze publiczne. Zgodnie z innymi danymi w 2012 r. w Polsce działalność prowadziło 897 szpitali ogólnych20 (o 44 więcej niż w 2011 r.). W tej grupie znajdować się będą podmioty kwalifikowane – w kolejności – do średnich, jak i małych przedsiębiorców (niewykluczony jest także udział w tej grupie mikroprzedsiębiorców)21. Według innych dostępnych danych (Głównego Urzędu Statystycznego), w Polsce w 2011 r. z tych podmiotów skorzystało blisko 7,9 mln pacjentów. Pomimo trwającego kolejny rok wzrostu liczby szpitali niepublicznych, których było 313 (o 9,4% więcej), oraz dalszego spadku liczby placówek publicznych, których było 540 (o 1,8% mniej), nadal zdecydowana większość szpitali to szpitale publiczne: 63,3% (prowadzonych w przeważającej większości w formie SP ZOZ-ów). Natomiast świadczenia ambulatoryjnej opieki zdrowotnej realizowane są najczęściej przez ambulatoryjne podmioty lecznicze (zakłady opieki zdrowotnej) 19

„Biuletyn Statystyczny Ministerstwa Zdrowia” 2013, s. 35. Dysponowały one 185 609 łóżkami (wskaźnik na 10 tys. ludności wynosił 48,2; było to ok. 3,4 tys. łóżek mniej niż rok wcześniej). Wśród tej grupy znajdowało się 38 szpitali utworzonych przez ministra lub centralny organ administracji rządowej (bez ministra właściwego do spraw wewnętrznych) ze 9 845 łóżkami, 45 szpitali utworzonych przez publiczną uczelnię medyczną lub publiczną uczelnię prowadzącą działalność badawczą i dydaktyczną w dziedzinie nauk medycznych (19 462 łóżek) oraz 48 szpitali psychiatrycznych (17 369 łóżek). Za: ibidem, s. 69, 78. 21 Zdrowie i ochrona zdrowia w 2011 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 92. 20

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

i praktyki lekarskie. W końcu 2011 r. w tym segmencie opieki zdrowotnej funkcjonowało ogółem 19,1 tys. ambulatoryjnych zakładów (o 2 543 zakłady więcej niż w roku poprzednim), z czego 14,4% stanowiły zakłady publiczne, a 85,6% – niepubliczne. W 2011 r., w porównaniu z 2010 r., odnotowano wzrost liczby ambulatoryjnych zakładów niepublicznych o 18%, a o 2% zwiększyła się liczba publicznych zakładów świadczących opiekę ambulatoryjną22. Warto zauważyć, że zarówno w miastach, jak i na obszarach wiejskich, od 2000 r. systematycznie wzrasta liczba niepublicznych zakładów ambulatoryjnej opieki zdrowotnej: w 2011 r. w miastach zaobserwowano wzrost o 20%, na obszarach wiejskich wzrost ten wyniósł 11%. Nieco odmienne tendencje można było zauważyć w przypadku praktyk lekarskich i stomatologicznych, realizujących (obok publicznych i niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej) świadczenia opieki ambulatoryjnej w ramach środków publicznych. Systematycznemu wzrostowi od 2001 r. liczby praktyk stomatologicznych towarzyszył trwający od 2004 r. coroczny spadek liczby praktyk lekarskich realizujących świadczenia w ramach NFZ23. Powyższe oznacza, z jednej strony, że transformacja systemu ochrony zdrowia nie jest jeszcze procesem zakończonym, a dokonujące się przekształcenia własnościowe szpitali – niejako wymuszane przez obowiązujące przepisy – będą w dalszym stopniu postępować. Z drugiej strony na rynku usług medycznych należy się spodziewać utrzymującej się pozycji prywatnych mikro i małych przedsiębiorców, często udzielających świadczenia zdrowotne na mniejszą skalę i w wybranych specjalnościach medycznych (jak szpitale monoprofilowe i szpitale tzw. jednego dnia – chirurgiczne i ginekologiczno-położnicze). Natomiast odnosząc obserwacje do kadry medycznej, należy zauważyć, że w 2011 r. w grupach zawodowych jej większość pracowała w podmiotach zaliczanych do grupy publicznych zakładów opieki zdrowotnej24. Było to około 64% lekarzy, 76% pielęgniarek i 74% położnych. Wśród lekarzy dentystów w podmiotach publicznych pracowało jedynie 13% osób objętych badaniem25. Biorąc pod uwagę poprzednie lata, można zauważyć, że odsetek osób pracujących w zawodzie lekarza i lekarza dentysty w publicznych podmiotach leczniczych z roku na rok zmniejsza się na korzyść takich niepublicznych zakładów. W 2011 r. w tych podmiotach pracowało 36% lekarzy, o 4 punkty procentowe

Ibidem, s. 111–112. Ibidem. 24 Obecnie podmiotów leczniczych, zgodnie z omawianą ustawą o działalności leczniczej, która weszła w życie z dniem 1 lipca 2011 r., uchylając wcześniej obowiązującą ustawę z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst pierwotny: Dz. U. Nr 91, poz. 408). 25 Zdrowie..., s. 88. 23

P. Lipowski: Znaczenie MSP w systemie ochrony zdrowia ...

więcej niż w 2010 r. Wśród lekarzy dentystów pracujący w niepublicznych podmiotach stanowili 87% i było to o 3 punkty procentowe więcej niż w 2010 r.26 Dane te z kolei świadczą o dokonującej się zmianie struktury własnościowej w obrębie sektora ochrony zdrowia, w którym wybór personelu medycznego, co do form prowadzenia działalności gospodarczej, odgrywa coraz większą rolę. Jest to także wyraz przemian tego rodzaju, zachodzących w całej gospodarce w naszym kraju27.

Zakończenie Dokonując analizy podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w obszarze ochrony zdrowia, należy mieć na względzie różnorodność możliwych form prawnych jej podejmowania. Prezentowany przegląd rozwiązań pozwala także na uznanie systemu zdrowotnego za ważnego elementu gospodarki, w którym dostrzegalna jest wyraźnie swoboda indywidualnych decyzji profesjonalistów medycznych (wykonujących „wolne zawody”). Należy podkreślić, że ocena aktualnego znaczenia sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorców w ochronie zdrowia powinna być dokonywana z uwzględnieniem determinującego wpływu na ich powstawanie i rozwój, samego procesu transformacji systemu zdrowotnego, który nie jest jeszcze w naszym kraju procesem zakończonym. Docelowy model tego systemu, także po stronie podażowej (udzielających świadczeń), nie jest ciągle znany. Zachodzące zmiany w strukturze własnościowej (prywatyzacja), zapoczątkowane jeszcze na początku lat 90. XX w., nie zostały jeszcze zakończone i, jak wskazują obserwacje aktualne, mogą jeszcze zyskiwać na znaczeniu (oczekiwane przez twórców omawianej ustawy o działalności leczniczej przekształcenia SP ZOZ-ów w spółki prawa handlowego). Wyzwaniem dla sektora „małych przedsiębiorców” w takiej sytuacji będą także zmiany zachodzące w strukturze populacji pacjentów, które powinny być przedmiotem szczególnej uwagi. Wydaje się, że dokonywanie analizy czynników epidemiologiczno-demograficznych poszczególnych populacji (bezpośrednich biorców świadczeń) może stać się istotnym zasobem informacyjnym dla lekarzy, pielęgniarek, położnych, jak i innych pracowników medycznych. Należy także mieć na względzie, że rynek usług medycznych ma charakter regulowany, w którym, z racji przyjętego modelu organizacji ochrony zdrowia, zapewnia się istotny wpływ płatników publicznych na zachodzące transakcje 26

Ibidem, s. 88. Autor nie analizuje działalności spółek kapitałowych (z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnych) jako świadczeniodawców usług medycznych w systemie zdrowotnym ze względu na aktualny brak istotnych danych statystycznych, a także de facto proces przekształceń SP ZOZ-ów w takie spółki, zapoczątkowany wejściem w życie ustawy o działalności leczniczej (rozpoczęty w 2012 r.) i trwający nadal.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

udzielania świadczeń (Narodowy Fundusz Zdrowia, jednostki samorządu terytorialnego i administracja rządowa). I wreszcie, że podmiotem oddziaływań rynkowych jest pacjent, co oznacza, że to jego dobro, oceniane przez pryzmat wartości etycznych, powinno być punktem odniesienia medycyny. Obserwując praktykę działalności leczniczej, niejednokrotnie można uznać, że „podmiotowość pacjenta” pozostaje poza sferą zainteresowań podmiotów „rynkowego” systemu.

Bibliografia Pozycje zwarte Grabowski J., Publiczne prawo gospodarcze. Zbiór przepisów, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 1997. Kruczalak K., Prawo handlowe. Zarys wykładu, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1998. Nesterowicz M., Prawo medyczne, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 2000. Włodarczyk C., Wprowadzenie do polityki zdrowotnej, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2010.

Pozycje ciągłe „Biuletyn Statystyczny Ministerstwa Zdrowia” 2013. Zdrowie i ochrona zdrowia w 2011 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012.

Akty prawne Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408 z późn. zm.). Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.). Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2013 r., poz. 1030). Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2013 r., poz. 672 z późn. zm.). Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz. U. Nr 96, poz. 618 z późn. zm.). Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. z 2013 r., poz. 217 z późn. zm.). Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 174, poz. 1039 z późn. zm.).

4. Problemy małych i średnich przedsiębiorstw na polskim rynku książki drukowanej po 2011 roku Krzysztof Księski1

Wstęp Ostatnie lata dla polskiego rynku książki drukowanej to okres istotnych zmian przy jednoczesnym zachowaniu jego dotychczasowej struktury. Z jednej strony rynek ten jest wciąż rynkiem płytkim i niebogatym. Szacuje się, że jego wartość wynosi poniżej 3 miliardów złotych i jest to wartość dość stabilna z lekką tendencją spadkową2. W porównaniu z innymi branżami rynek książki prezentuje się pod względem wielkości niezwykle słabo3. Z drugiej strony posiada on wielką wartość społeczną; wysoki poziom czytelnictwa obywateli jest pożądanym zjawiskiem w każdym nowoczesnym kraju, przekłada się on bowiem na ich kreatywność, aktywność, rozumienie spraw publicznych. A to z kolei przekłada się na zamożność społeczeństwa, poziom usług publicznych itp. Wyjątkowo niski poziom czytelnictwa w Polsce4 jest bardzo negatywnym zjawiskiem, mającym przełożenie na 1

Dr, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza w Sandomierzu. W 2012 r. wyniósł 2,65 mld zł, w zeszłych latach wynosił: 2,6 mld w roku 2007, 2,91 mld w roku 2008, 2,86 mld w roku 2009, 2,94 mld w roku 2010, 2,7 mld w roku 2011. W 2011 roku o 9% zmniejszyła się liczba tytułów wprowadzonych do sprzedaży w stosunku do roku poprzedniego; spadł też średni nakład do 5 410 egz., czyli był o 5% mniejszy niż w roku 2010. Łączny nakład książek wydanych w 2011 roku wynosił 122,4 mln egz. (był o 12% niższy niż rok wcześniej): P. Dobrołęcki, Rynek książki w Polsce, Biblioteka Analiz, Warszawa 2013, s. 1; patrz też: M. Lemańska, Chomikuj wciąż unika procesu, „Rzeczpospolita” 2013 (wydanie z dnia 3.09.2013 r.), s. B5. 3 W 2011 roku wartość tego rynku szacowano na poziomie 2,71 mld złotych. Dla porównania na przykład wielkość rynku odzieżowego jest ponad dziesięć razy wyższa, patrz: http://www.dlahandlu.pl/e-commerce/wiadomosci/polski-rynek-odziezy-i-obuwia-wart-29-mld-zl,29481.html (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). 4 Na przykład w 2010 roku 56% Polaków nie przeczytało ani jednej książki, a 77% nie kupiło żadnego egzemplarza, patrz: P. Dobrołęcki, op. cit., s. 10; Biblioteka Narodowa podaje, że w 2012 roku ani jednej książki w całym roku nie przeczytało aż 60,8% Polaków: R. Chymkowski, Społeczny zasięg książki w Polsce w 2012 roku, Warszawa 2013: http://www.bn.org.pl/download/document/1362741578.pdf (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). 2

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

sprawy gospodarcze, zaś kondycja rynku książki jest tego jednocześnie przyczyną i skutkiem. Artykuł prezentuje polski rynek książki drukowanej w perspektywie jego specyfiki związanej z zatorami płatniczymi, relacjami pomiędzy poszczególnymi przedsiębiorcami oraz należnościami, jakie dotyczą omawianej branży. W Polsce istnieje około trzydziestu jeden tysięcy wydawców, jednak tylko jedna dziesiąta tej liczby przejawia większą aktywność5. Pozostała część jest bierna, wydaje jedną książkę co kilka lat lub w ogóle nie korzysta z posiadanych uprawnień wydawniczych. Spośród tych około trzystu pięćdziesięciu aktywnych podmiotów dwadzieścia największych odpowiada aż za 60% rynku6. Ponadto podmioty te właściwie się nie zmieniają – to wciąż te same wydawnictwa od wielu lat. Dynamika w tym zakresie dotyczy wyłącznie małych, początkujących wydawnictw, których powstaje niemało, jednak nie potrafią się one rozwinąć w większe przedsięwzięcia. To zazwyczaj małe rodzinne firmy, które traktują działalność wydawniczą jako uboczną w stosunku do swojej działalności zawodowej. Tym samym rynek skoncentrowany jest w dużych wydawnictwach, które nadają ton całej branży. Duże wydawnictwo w tej branży to jednak wciąż albo mały, albo co najwyżej średni przedsiębiorca. Większych podmiotów nie ma. Wielkim problemem są niskie nakłady książek przy jednoczesnej sporej ich podaży. Rocznie w Polsce ukazuje się około dwudziestu tysięcy nowych tytułów7, co w przeliczeniu na każdego czytelnika jest liczbą sporą. Jednak sprzedaż egzemplarzy danego tytułu jest mała. Poza hitami wydawniczymi sprzedaż książki na poziomie dwu tysięcy sztuk jest już uznawane za sukces. Często dany tytuł sprzedaje się w liczbie poniżej tysiąca sztuk i to mimo wytężonych działań promocyjnych. Stąd też nakłady książek tak bardzo się kurczą, a zysk na pojedynczym tytule maleje. Nie jest to rynek, gdzie łatwo osiągnąć sukces, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę koszty początkowe, jakie wiążą się z wydaniem książki, przewidywany zysk, czas jego osiągnięcia oraz ryzyko braku rentowności. W ramach rynku książki poza czytelnikami, autorami książek i wydawcami mamy jeszcze do czynienia z hurtownikami (dystrybutorami) oraz ze sprzedawcami detalicznymi (księgarzami). Ci pierwsi są pośrednikami pomiędzy wydawcami a księgarzami – od wydawców odbierają książki i dostarczają je księgarzom. Ta grupa obejmuje kilku głównych dystrybutorów działających na terenie całego kraju oraz kilkudziesięciu mniejszych. Z kolei księgarzy jest około trzech tysięcy na terenie całego kraju8. Grupa ta jednak jest bardzo zróżnicowana. Obok tradycyjnych samodzielnych księgarń mamy do czynienia z sieciami sprzedaży, 5

P. Dobrołęcki, op. cit., s. 1. Raport z badania rynku sprzedaży książek, muzyki i multimediów w Polsce, UOKiK, Warszawa 2011, s. 37. 7 P. Dobrołęcki, op. cit., s. 3. 8 Ibidem, s. 4. 6

K. Księski: Problemy małych i średnich przedsiębiorstw ...

salonami, salonami prasowymi, marketami, wreszcie sklepami internetowymi. Księgarze zatem stanowią dość rozdrobnioną grupę, jednak jest tu również kilku najważniejszych graczy, posiadających ponad połowę udziałów w rynku; prym wiedzie sieć EMPiK (ze swoim sklepem internetowym) oraz sieć Matras9. To oczywiście pewnego rodzaju modelowe przedstawienie podmiotów funkcjonujących na rynku książki. W rzeczywistości powiązania między nimi są znacznie bardziej skomplikowane. Wielu wydawców nie tylko korzysta z usług dystrybutorów, ale również osobiście sprzedaje swoje tytuły (na targach, poprzez stronę internetową wydawnictwa, serwisy aukcyjne) lub też przekazuje je do księgarzy bez pośrednictwa dystrybutorów. Podobnie rozszerzają swoją działalność dystrybutorzy i księgarze, zakładając własne oficyny wydawnicze i wydając książki, sprzedając je detalicznie lub je rozprowadzając. O ile w przypadku wydawców takie poszerzanie swojej działalności nie ma wpływu na rynek książki drukowanej traktowanej jako całość, o tyle w przypadku dystrybutorów i księgarzy sytuacja jest odmienna. Dystrybutorzy to obracające sporym kapitałem, duże jak na tę branżę, podmioty, które mogą wykorzystywać swoją silniejszą pozycję w kontaktach z kontrahentami. Będąc jednocześnie wydawcą i dystrybutorem, mogą preferować w dostarczaniu książek do księgarzy swoje tytuły kosztem innych, oferować lepsze warunki cenowe dla własnych spółek. W takiej sytuacji jest np. Firma Księgarska Olesiejuk, która obok swojej głównej działalności dystrybucyjnej założyła własne wydawnictwo10, a poprzez swoje powiązania posiada także udziały w kilku innych. Podobnie przedstawia się sytuacja księgarzy podejmujących działalność wydawniczą (np. EMPiK kupujący znane oficyny, np. Wydawnictwo Wilga czy W.A.B11). I nieważne, że i dystrybutorzy, i księgarze czynią tak za pomocą spółek zależnych, a nie bezpośrednio. Nie zmienia to ich faktycznego wpływu na kształt całego rynku. Przełomowy stał się rok 2011. 1 stycznia weszły w życie nowe przepisy podatkowe12, które utrudniły prowadzenie działalności wydawniczej, co przełożyło się na kondycję całej branży. Na skutek nowelizacji ustawy o podatku od towarów i usług została wprowadzona pięcioprocentowa stawka na książki w miejsce stawki zerowej13. Wprowadziła ona ogromne zamieszanie na rynku, bowiem w obro9

Raport z badania rynku sprzedaży książek…, s. 47. Wydawnictwo Olesiejuk, które powstało w 2003 roku: www.wydawnictwoolesiejuk.pl (dostęp z dnia 20.11.2013 r.). 11 P. Mazurkiewicz, Empik kupuje kolejne wydawnictwa, „Rzeczpospolita” 2011 (wydanie z dnia 25.08.2011 r.). 12 Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. 2004, Nr 54, poz. 535 z późn. zm.). 13 Polskie władze nie wywalczyły stawki zerowej na czas nieokreślony książki tak, jak uczyniły to Wielka Brytania i Irlandia. Nie starały się także o przedłużenie terminu obowiązywania stawki zerowej. 10

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

cie znajdowały się tysiące tytułów, które posiadały stawkę zerową, a teraz musiała ona zostać zmieniona. Wiele dodatkowej pracy miały wszystkie podmioty obecne na rynku. Pojawienie się podatku od towarów i usług w obrocie książkami naruszyło płynność niektórych wydawców, szczególnie tych najmniejszych, niektóre zakończyły lub zawiesiły z tego powodu działalność. Szacuje się, że zmiana ta spowodowała średni wzrost ceny książek o 10%. Cały rynek odczuł zmianę: już i tak niski poziom czytelnictwa jeszcze bardziej się obniżył, zaś wielkość rynku zmalała o około 8% w 2011 roku i kolejne 2% w roku następnym. Sygnały w 2013 roku wskazują, że będzie to trzeci z rzędu rok spadków14. Obciążenie produkcji książek dodatkowym podatkiem, odczuwalnie podnoszącym jej koszty, było dużym ciosem dla całego rynku. Zmianę odczuły wszystkie podmioty: księgarze, dystrybutorzy, wydawcy, czytelnicy, a także autorzy. Wszyscy odnotowali mniejsze zyski. Obciążenie to jest tym poważniejsze, że dotyczy branży, gdzie produkcja towaru, jakim jest książka, trwa stosunkowo długo, zaś końcowy efekt wymaga znacznych nakładów, przy których zyski zwykle są stosunkowo niewielkie (jeśli porównać to z innymi branżami). W trakcie produkcji pojawiają się znaczne koszty, które wydawca musi ponieść, by książka trafiła na półki księgarskie. Długi czas przygotowania produktu do sprzedaży i wysokie koszty to dwie cechy charakterystyczne dla tego rynku. Proces przygotowania książki do publikacji jest długi. Pierwszym etapem jest znalezienie utworu godnego wydania. Wydawnictwo zwykle zatrudnia osobę, która ocenia nadsyłane teksty – propozycje książek. Wśród wielu propozycji niektóre zyskują akceptację tej osoby i władz wydawnictwa – książka trafia do dalszych prac. Zawierana jest umowa z autorem (zwykle standardowa), którą proponuje wydawca. Wynagrodzenie dla autora w Polsce niemal zawsze jest pochodną wysokości sprzedaży – od każdego sprzedanego egzemplarza autor otrzymuje określony procent od wydawcy. W ten sposób wydawca ogranicza swoje ryzyko w przypadku niskiej sprzedaży tytułu. Nierzadko jednak decyduje się na wypłacenie autorowi bezzwrotnej zaliczki, a więc pewnej kwoty pieniężnej za samo podpisanie umowy, która jednak zazwyczaj wchodzi w należność dla autora od sprzedanych egzemplarzy. Po zawarciu umowy tekst jest poprawiany przez redaktora w porozumieniu z autorem. Redakcja tekstu obejmuje nie tylko oczywiste błędy ortograficzne, interpunkcyjne, ale przede wszystkim zajmuje się wygładzeniem tekstu pod względem stylistycznym, doprowadzeniem go do stanu, w którym będzie dostosowany do odbioru przez czytelnika. Nierzadko zdarza się, że – poza poprawkami stylistycznymi – niektóre sceny, partie tekstu są usuwane lub przebudowywane, niekiedy autor godzi się dopisać pewne wątki itp. Redakcja trwa co najmniej kilka tygodni, tym bardziej, że autor musi każdą poprawkę zaakceptować. 14

Recesja na rynku książki, „Rzeczpospolita” 2013 (wydanie z dnia 30.01.2013 r.).

K. Księski: Problemy małych i średnich przedsiębiorstw ...

Po ustaleniu tekstu książki całość trafia do korekty. Zwykle w wydawnictwach tekst przechodzi przez dwie lub trzy korekty, z tego ostatnia następuje zawsze po złożeniu i złamaniu tekstu, czyli „wlaniu” tekstu (zdjęć, rysunków, wykresów itp.) w odpowiednie formy graficzno-techniczne (ułożenie go na poszczególnych stronach, w ustalonej czcionce itp.), przypominające już efekt końcowy, czyli to, jak wnętrze książki się będzie prezentować w efekcie końcowym. Korekta poprawia błędy językowe, literówki, wdowy i sieroty itp. Równolegle do powyższych działań przygotowywana jest szata graficzna książki – przede wszystkim okładka i projekt wnętrza. Te wszystkie działania trwają kolejne kilka tygodni. Wreszcie po przygotowaniu materiałów do druku całość trafia do drukarni. Tutaj również proces druku nie jest krótki – trwa zwykle tydzień lub dwa. Wreszcie kiedy druk jest już zakończony, książki przygotowane, trzeba towar dostarczyć do księgarzy – czy to bezpośrednio przez wydawnictwo, czy to za pośrednictwem dystrybutora. To również trwa nawet do kilku tygodni, minimalnie jeden tydzień, bowiem księgarz musi nowe tytuły wprowadzić do swojej oferty, a to nie dzieje się automatycznie. W efekcie od podpisania umowy z autorem do pojawienia się książki dostępnej dla czytelników mija sporo czasu – w praktyce najczęściej co najmniej trzy miesiące. Oczywiście w wyjątkowych sytuacjach jest możliwe przyspieszenie tego procesu, jednak to sytuacjach rzadka. Kiedy książka, którą wydawca wydaje, jest obcojęzyczna, proces wydawania jest jeszcze dłuższy, bowiem samo dobre tłumaczenie trwa zwykle kilka miesięcy15. Koszty, które należy ponieść, także są niemałe16. Opłacić trzeba osobę, która ocenia teksty – tu wchodzi w grę umowa zlecenia lub umowa o pracę. Trzeba się liczyć z wydatkiem rzędu minimum 2 000 tysięcy złotych miesięcznie. Do tego dochodzi redakcja (80–100 zł brutto za arkusz wydawniczy, czyli 40 000 znaków), korekta (40–50 zł brutto za arkusz wydawniczy), łamanie i skład (80–100 zł brutto za arkusz wydawniczy), projekt graficzny okładki i wnętrza (400–800 zł brutto). To same koszty osobowe niezbędne do wydania książki. Do tego dochodzi czasem zaliczka (od 1 000 zł brutto). Sam druk również jest pokaźnym wydatkiem. Przykładowo 1 000 egzemplarzy nakładu książki o grubości 400 stron będzie kosztować minimum 8 000 zł brutto (pomimo tylko 5-procentowej stawki VAT). Przy przykładowej książce (1 000 egz., 400 stron) mamy do czynienia – powiedzmy – z około 15 arkuszami wydawniczymi. Łatwo można policzyć, że minimalny koszt wydrukowania książki to 12 600 zł brutto, czyli koszt jednego egzemplarza to 12,60 zł. Do tego trzeba doliczyć jeszcze koszty osoby oceniającej teksty. A przecież to nie wszystkie 15

Dane zebrane na podstawie rozmów z ponad dwudziestoma wydawcami różnej wielkości posiadającymi różne doświadczenie na rynku (z rocznym lub wieloletnim stażem pracy) podczas imprez branżowych lub spotkań prywatnych. 16 Dane zebrane na podstawie rozmów z ponad dwudziestoma wydawcami oraz kilkunastoma osobami zajmującymi się zawodową redakcją, korektą, składem oraz przygotowywaniem szaty graficznej tego typu publikacji.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

koszty, jakie ponosi wydawca. Istnieją jeszcze przecież koszty bieżące: najem lokalu, media. Do tego wysyłka książek, która także tania nie jest – to także kilkaset złotych. Poza tym aby sprzedać książkę, konieczne jest jej wypromowanie – co również pochłania kolejne pieniądze. Myślę, że 15 złotych za egzemplarz przy analizowanym nakładzie jest kwotą minimalną. A przecież wchodzi jeszcze w grę wynagrodzenie dla autora od sprzedawanej książki. Z tym jest różnie, jednak kwota ta waha się zwykle od 1 zł do 3 zł za sprzedany egzemplarz. Zwykle jest jednak wyrażona w procentach – np. 12% od ceny hurtowej, 6% od ceny detalicznej itp. Zdarzają się tu wahania o kilka punktów procentowych. Oznacza to, że z każdej sprzedanej książki wydawca powinien mieć minimum 20 złotych. Z tej kwoty będzie w stanie opłacić autora (2,4 zł brutto) i zarobić 2,60 zł do ewentualnego opodatkowania. To oczywiście minimum. Problemem jest cena książki. W powszechnej opinii Polaków książki są drogie. Jednak jeśli spojrzeć na koszty i poziom sprzedaży, to konstatacja musi być całkowicie inna. Załóżmy, że przykładowa książka kosztuje 40 złotych i jest to cena detaliczna. Wydawca właściwie nigdy nie otrzymuje całej tej kwoty jako zapłaty za książkę. Nawet jeśli sam sprzedaje ją detalicznie, to robi to zwykle z odpowiednim rabatem (10–20%) – czy to podczas targów i imprez o podobnym charakterze, czy za pomocą strony internetowej. Gdyby nie rabat, czytelnik kupiłby książkę w innym miejscu lub nie kupiłby jej w ogóle. Jeśli natomiast wydawca korzysta z pośredników, udziela im odpowiednio wysokiego rabatu. Przy jednym pośredniku (księgarzu) rabat wynosi zwykle od 20 do 35% od ceny okładkowej. Przy dwóch pośrednikach (dystrybutor i księgarz) rabat waha się między 40 a nawet 55%. Na przykład marże, jakie stosuje EMPiK – największy sprzedawca książek w Polsce – przekraczają połowę ceny okładkowej. Im bardziej wydawca korzysta z pomocy pośredników, tym mniej otrzymuje za sprzedany egzemplarz. Czyni tak jednak zazwyczaj, bowiem dzięki temu dostępność jego książek będzie znacznie większa, łatwiej dotrze z nimi do czytelnika (klienta). Często więc przy cenie detalicznej wynoszącej 40 zł wydawca otrzymuje z niej połowę, którą pomniejsza o podatek VAT, potem o należność dla autora; otrzymaną kwotę może uznać za swój dochód. Dodatkowo najwięksi księgarze nie chcą współpracować bezpośrednio z wydawcami (którzy są zbyt mali), preferując dystrybutorów. Od nich bowiem mogą otrzymywać dostawy książek różnych wydawców i w większej ilości, co pozwala im zaoszczędzić sporo czasu. Jak wynika z przedstawionych powyżej danych, rynek książki drukowanej w Polsce jest rynkiem trudnym. Jednak największą bolączką w nim jest kwestia terminów płatności. Zasadą jest to, że na każdym poziomie sprzedaży książek dominuje umowa komisu. Wydawca daje książki dystrybutorowi w komis, dystrybutor księgarzowi podobnie. W pewnym sensie autor wydawcy także, bowiem nie licząc zaliczki, pieniądze za udzielenie licencji wydawniczej otrzymuje od

K. Księski: Problemy małych i średnich przedsiębiorstw ...

sprzedanego egzemplarza, nie wcześniej17. Zdarzają się odstępstwa od tej ogólnej reguły, należą one jednak do rzadkości. Poza jednym wyjątkiem – czytelnikiem, który płaci od razu. Ogromnym problemem są terminy płatności. Księgarz, dystrybutor i wydawca co miesiąc przedstawiają raporty sprzedaży – odpowiednio dystrybutorowi, wydawcy i autorowi. Na tej podstawie wystawiana jest faktura VAT (rachunek w przypadku autora) z terminem płatności wynikającym z umowy między współpracującymi podmiotami. Stosowane są różne terminy. Jednak z uwagi na to, że dominującym podmiotem jest tu niemal zawsze ten, który bierze książki do sprzedaży, terminy są bardzo długie. Z badanych stosunków najkrótszym terminem płatności, z jakim się spotkałem, był termin 30-dniowy, najdłuższym – 240-dniowy. Przeważają te dłuższe terminy, od 180 dni wzwyż od wystawienia faktury. Jeśli mamy do czynienia z dłuższym łańcuchem sprzedażowym (wydawca – dystrybutor – księgarz), to te terminy obowiązują w obu stosunkach. Nierzadko zdarza się również, że strony nie dotrzymują nawet tych niezwykle wydłużonych terminów18. W około jednej trzeciej przypadków tak właśnie się dzieje. W konsekwencji wiele podmiotów w branży jest zagrożonych utratą płynności i zalega z opłatami. Wydawcy starają się bronić przed podobnymi praktykami. Mają jednak bardzo ograniczone możliwości. Duzi wydawcy, o ustalonej mocnej pozycji w branży, mogą czasami szachować dystrybutorów i księgarzy, grożąc, że jeśli ci nie uregulują zaległości płatniczych wobec nich, nie otrzymają nowości topowych autorów, których książki z pewnością okażą się sukcesem sprzedażowym. Szczególnie wiele konfliktów pojawia się na linii EMPiK (czyli największy księgarz w Polsce) kontra wydawcy i dystrybutorzy. Stąd próby znalezienia rozwiązania i osłabienia pozycji EMPiK-u (np. akcja internetowa Nie karm książkowego potwora19 czy próba znalezienia przeciwwagi dla EMPiK-u, dzięki czemu książki znalazły się w sieci Media Markt). Takie naciski nierzadko bywają skuteczne, jednak trzeba je stosować często. W efekcie relacje między tymi trzema rodzajami podmiotów to nieustanna walka, pełna „zawieszeń broni i otwarć ognia” – w zależności od sytuacji. W znacznie gorszej sytuacji są małe lub początkujące wydawnictwa, które chcą wejść na rynek, sprzedać nowy tytuł itp. One nie mają żadnych atutów w ręku (np. 17

Inaczej jest w przypadku tytułów zagranicznych, gdzie za udzielenie licencji na wydanie książki trzeba od razu zapłacić ustaloną cenę. 18 Głośnym echem odbił się sprzeciw części wydawców wobec sieci EMPiK, która nie płaciła swoich zobowiązań przez wiele miesięcy, jednocześnie inwestując ogromne sumy na Ukrainie. Te inwestycje zostały de facto skredytowane przez niepłacenie należności wydawcom i dystrybutorom; patrz np. I. Szymańska, Bunt wydawców przeciw EMPIK-owi, „Gazeta Wyborcza” 2011 (wydanie z dnia 28.11.2011 r.). W ostatnim czasie z kolei sieć Matras ogłosiła, że w miesiącach wakacyjnych wstrzymuje regulowanie należności, patrz: Sieć Matras nie płaci kontrahentom, by nie stracić płynności, „Metro” 2013 (wydanie z dnia 04.06.2013 r.). 19 https://www.facebook.com/niekarmksiazkowegopotwora (dostęp z dnia 30.10.2013 r.).

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

znanych autorów), a zależy im na zaistnieniu. Godzą się więc na bardzo długie terminy płatności, na ich niedotrzymywanie, bo jeśli zadrą z mocniejszym partnerem, ten zrezygnuje ze współpracy. Istnieje bowiem przewaga podaży nad popytem i ilością miejsca do ekspozycji książek. Zawsze brak jednego tytułu może być zastąpiony innym. Problemem jest jeszcze jedna sprawa. Często dystrybutorzy w zestawieniach sprzedaży nie informują wydawcy o książkach, które faktycznie zostały sprzedane, ale o tych, które zostały przekazane w komis księgarzowi. Jeśli książki w dalszej perspektywie zostaną sprzedane, to nie następują żadne nieprzewidziane zmiany. Jednak księgarz może książki wzięte w komis zwrócić dystrybutorowi. W takim wypadku dystrybutor żąda od wydawcy korekty wystawionej faktury. Taka sytuacja może mieć miejsce co miesiąc, co znacznie utrudnia orientację, jak przedstawia się rzeczywista sprzedaż danego tytułu. Do tego dochodzi jeszcze zapłata autorowi. Umowy zwykle są tak konstruowane, że autor ma otrzymać należne pieniądze od faktycznie sprzedanych książek, czyli takich, za które wydawca otrzymał wynagrodzenie. Co miesiąc autor zwykle otrzymuje raport sprzedaży, wystawia rachunek i na tej podstawie otrzymuje swoje pieniądze. Nierzadko po terminie, czasem wiele tygodni lub nawet miesięcy później. Jeśli zaś wydawca zlikwiduje swoją działalność, a autor niewystarczająco zadba o swoje interesy, może nie otrzymać pieniędzy wcale. Problemem jest także to, że nigdy nie dochodzi do sytuacji, gdzie cały nakład trafia do sprzedaży. Po pierwsze każdy autor otrzymuje tzw. egzemplarze recenzenckie w różnej ilości, nierzadko np. nawet 20 sztuk. Do tego dochodzi około 20 tzw. egzemplarzy obowiązkowych20. Wreszcie w celach promocyjnych zawsze przeznacza się pakiet książek, które rozsyłane są do mediów, w tym patronów medialnych publikacji. Ich liczba oscyluje w granicach kilkunastu – kilkudziesięciu egzemplarzy. Kilka książek zostaje też w wydawnictwie. W konsekwencji często nawet sto sztuk i więcej nie jest przeznaczonych do sprzedaży. Trzeba pamiętać, że książka jest towarem, który dość łatwo ulega uszkodzeniom. Z jednej strony jest podatna na uszkodzenia mechaniczne (podarcie, pogięcie itp.), z drugiej strony jest wrażliwa na wilgoć. Dlatego też towar na półkach w sklepach samoobsługowych (salony, markety) nierzadko ulega zniszczeniu, co również jest stratą dla wydawcy. Rynek polskiej książki drukowanej jest bardzo wymagający dla podmiotów na nim działających. Charakteryzuje się ogromną podażą książek i mnogością występujących w nim podmiotów. Z drugiej strony przy malejącym powoli, acz nieubłaganie, popycie, nowych technologiach i kryzysie gospodarczym jego perspektywy nie kształtują się różowo, wręcz przeciwnie. Jest miejscem dla największych, doświadczonych podmiotów, gdzie mali i początkujący mają niewielką 20

Ustawa z dnia 7 listopada 1996 roku o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych: Dz. U. 1996, Nr 152, poz. 722.

K. Księski: Problemy małych i średnich przedsiębiorstw ...

szansę na odniesienie sukcesu. Podmioty mające duże możliwości mogą obniżać ceny swoich działań, negocjować lepsze warunki, pozwolić sobie na nietrafione tytuły. Przy dobrze zorganizowanej sieci partnerów i współpracowników właściwie wiele tytułów w końcu po kilku latach sprzeda się na poziomie 2–3 tysięcy sztuk21, a te trafione – w nakładzie 10 tysięcy lub nawet więcej większym – przy nieznacznie wyższych nakładach. Małe wydawnictwa nie mają czasu czekać na taką okoliczność. Muszą za wszelką cenę starać się o szybki zwrot poniesionych nakładów. A jak widać z powyższego wywodu, jest to bardzo trudne przy tak rozciągniętym w czasie procesie – najpierw wydawania książki, a potem uzyskiwania z niej zarobku. Nierzadko wydawnictwo otrzymuje pierwsze pieniądze za dany tytuł po dziewięciu miesiącach od premiery, zaś autor jeszcze później. Trudno więc prowadzić wydawnictwo, nie mając środków na zapewnienie płynności finansowej – opłacenie czynszu, mediów, VAT-u, pracowników itd. Można sięgać po desperackie środki ograniczania wydatków: wykonywanie przez przedsiębiorcę samemu niektórych prac, korzystanie z pomocy rodziny, znajomych, uzgadnianie płatności dopiero w momencie posiadania środków, korzystanie ze stażystów i wolontariuszy itp. To wpływa na obniżenie jakości wydawanych pozycji. Część z tych działań może być nielegalna, jednak jest szeroko stosowana, by przetrwać. System podatkowy i specyfika branży nie sprzyjają innym sytuacjom. Dlatego też wydawnictwa – zarówno małe, jak i duże – decydują się na własną sprzedaż detaliczną poprzez własną stronę internetową czy serwisy aukcyjne (np. Allegro). Nawet udzielając sporego rabatu, uzyskują znacznie wyższą kwotę za jeden egzemplarz niż jeśli korzystają z pośredników. Ale ważniejsze jest co innego – otrzymują pieniądze od razu, a nie po wielu miesiącach monitów i oczekiwań. A płynność finansowa jest niezbędna dla każdego przedsiębiorcy.

Podsumowanie Rynek książki drukowanej w Polsce jest rynkiem płytkim i trudnym dla przedsiębiorców, którzy na nim działają. Charakteryzuje się decydującą przewagą największych podmiotów nad pozostałymi, którzy decydują o jego kształcie i stale umacniają swoją pozycję. Cechuje go znaczna ilość należności opłacanych z opóźnieniem lub nieopłacanych wcale, co wzmaga niepewność i powoduje trudności szczególnie dla najmniejszych podmiotów tu występujących. Jego wielkość stale się zmniejsza z powodu zmian podatkowych, spadku czytelnictwa oraz coraz bardziej rozpowszech21

Największa sprzedaż tytułu ma miejsce w pierwszym miesiącu od premiery, potem wyraźnie spada i utrzymuje się na niskim, ale dość stałym poziomie. Wyjątkiem są hity, które potrafią sprzedawać się przez cały czas. Ponadto istotne są bodźce zewnętrzne, które pozwalają na zwiększenie zainteresowania tytułem – np. premiera w innym medium (film na podstawie książki trafia do kin), przyznanie nagrody autorowi (np. Nike), premiera innej książki autora.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

nionej książki elektronicznej. Wysokie nakłady inwestycyjne i małe marże powodują, że perspektywy tego rynku nie są zachęcające dla dojrzałych przedsiębiorców, którzy chcieliby tu ulokować swój kapitał i uzyskiwać wysokie dochody.

Bibliografia Pozycje zwarte Dobrołęcki P., Rynek książki w Polsce, Biblioteka Analiz, Warszawa 2013. Raport z badania rynku sprzedaży książek, muzyki i multimediów w Polsce, UOKiK, Warszawa 2011.

Pozycje ciągłe Lemańska M., Chomikuj wciąż unika procesu, „Rzeczpospolita” 2013 (wydanie z dnia 3.09.2013 r.). Mazurkiewicz P., Empik kupuje kolejne wydawnictwa, „Rzeczpospolita” 2011 (wydanie z dnia 25.08.2011 r.). Recesja na rynku książki, „Rzeczpospolita” 2013 (wydanie z dnia 30.01.2013 r.). Sieć Matras nie płaci kontrahentom, by nie stracić płynności, „Metro” 2013 (wydanie z dnia 04.06.2013 r.). Szymańska I., Bunt wydawców przeciw EMPIK-owi, „Gazeta Wyborcza” 2011 (wydanie z dnia 28.11.2011 r.).

Inne źródła www.bn.org.pl (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). Chymkowski R., Społeczny zasięg książki w Polsce w 2012 roku, Warszawa 2013: http:// www.bn.org.pl/download/document/1362741578.pdf (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). http://www.dlahandlu.pl/e-commerce/wiadomosci/polski-rynek-odziezy-i-obuwia-wart-29-mld-zl,29481.html (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). https://www.facebook.com/niekarmksiazkowegopotwora (dostęp z dnia 30.10.2013 r.). www.wydawnictwoolesiejuk.pl (dostęp z dnia 20.11.2013 r.).

Akty prawne Ustawa z dnia 7 listopada 1996 roku o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych: Dz. U. 1996, Nr 152, poz. 722. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług: Dz. U. 2004, Nr 54, poz. 535 z późn. zm.

5. Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP w perspektywie społecznej odpowiedzialności biznesu Daniel Wieteski1

Wprowadzenie W ekonomii coraz częściej dostrzega się „miękkie zmienne” w analizie zachowań gospodarczych. Coraz częściej i głośniej krytykuje się nierealistyczne założenia ekonomii neoklasycznej, które często prowadzącą do wniosków nijak mających się do rzeczywistości gospodarczej. Coraz częściej do analiz ekonomicznych wykorzystuje się wyniki uzyskane w badaniach z zakresu takich dziedzin jak psychologia czy socjologia. Takie kategorie jak zaufanie, moralność, etyka czy kultura stanowią sedno badań wielu ekonomistów. W opracowaniu poruszono temat zaufania w kontaktach biznesowych i pojęcia moralności płatniczej. Całe rozważania osadzono w kontekście społecznej odpowiedzialności biznesu, w której postuluje się bardziej zhumanizowane działanie podmiotów gospodarczych. Rozważania uzupełniono o analizę danych ilościowych związanych z poziomem zaufania oraz problemów z regulowaniem płatności w oparciu o raport płatności dokonywanych przez przedsiębiorstwa. W pracy wykorzystano analizę źródeł literaturowych oraz graficzną analizę danych ilościowych. W przypadku analizy zaufania wykorzystano dane z ostatnich 10 lat (okres 2002–2012), w przypadku analizy opóźnień w płatnościach wykorzystano raport z 2013 roku, dotyczący roku 2012.

Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu a zaufanie Po raz pierwszy sformułowania „społeczna odpowiedzialność biznesu” w 1953 roku użył H. R. Bowen w swojej książce Social Responsibility of Business1 Mgr, doktorant Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej, Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

man. Pokreślił on, że przedsiębiorcy mają obowiązek koncentrować się na oczekiwaniach, celach i wartościach społeczeństwa2. W literaturze przedmiotu można zidentyfikować bardzo wiele definicji społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Responsibility – SCR). Jak akcentuje A. Kamela-Sowińska, „CSR jest szerokim nurtem ideowym, który zawiera w sobie swego rodzaju przykazania wskazujące na powinności, jakie firmy powinny spełniać wobec społeczeństwa”3. Ta sama autorka podkreśla, że można zaryzykować stwierdzenie, że istnieje tyle definicji CSR, ile jest przedsiębiorstw, które je stosują4. Krótki przegląd przykładowych definicji CSR zawarto w tabeli 1. Tab. 1. Przykładowe definicje CSR funkcjonujące w literaturze przedmiotu Autor ISO 26000

Definicja CSR CSR to odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko przyrodnicze poprzez zachowanie przejrzystych i etycznych zachowań, które przyczyniają się do zrównoważonego rozwoju, w tym zdrowia i dobrobytu społecznego. Światowa Rada Biznesu CSR to zobowiązanie biznesu do etycznego zachowania i przyczyds. Zrównoważonego nianie się do rozwoju gospodarczego przy jednoczesnej poprawie Rozwoju jakości życia pracowników i ich rodzin oraz społeczności lokalnej i całego społeczeństwa. Komisja Europejska Bycie społecznie odpowiedzialnym oznacza nie tylko spełnienie (Zielona Księga) oczekiwań prawnych, ale również większe inwestowanie w kapitał ludzki, środowisko i relacje z interesariuszami. O. Bazzich CSR jest dobrowolnym łączeniem spraw społecznych i gospodarczych w działalności handlowej i w stosunkach z interesariuszami, którymi są: pracownicy, klienci, dostawcy, społeczność, w której firma działa, oraz rząd i media. Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Sznajder, op. cit., s. 196.

Ogólnie idea CSR oparta jest na dialogu z interesariuszami i braniu odpowiedzialności za swoje działania w sferze ekonomicznej, społecznej i ekologicznej oraz etyce w działaniu, która pozwala lepiej zarządzać ryzykiem i buduje, tak potrzebny firmom, kapitał zaufania5. Główną przesłanką koncepcji społecznej odpowiedzial2 M. Sznajder, Korzyści z wdrożenia koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu (z uwzględnieniem koncepcji interesariuszy), „Economics and Management” 2013, nr 2, s. 195. 3 A. Kamela-Sowińska, Sprawozdawczość społeczna. Czy to jeszcze rachunkowość?, [w:] Problemy współczesnej rachunkowości, oprac. K. Klimczak, M. Boniecki, R. Grabowski, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2009, s. 217. 4 Ibidem, s. 216. 5 T. Borkowski, PR w kryzysie czy na kryzys PR?, „Gazeta Bankowa” 2008, nr 43, s. 50–51, za: J. Krasodomska, Rachunkowość a idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w dobie kryzysu ekonomicznego, [w:] Rachunkowość wobec kryzysu gospodarczego, pod red. B. Michedry, Difin, Warszawa 2010, s. 12.

D. Wieteski: Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP ...

ności biznesu jest przeświadczenie, iż wszystkie działania podmiotów powinny przyczyniać się do wzrostu swojej wartości poprzez współtworzenie wartości wspólnej6. Można wskazać 4 zazębiające się obszary CSR: ekonomiczny, socjologiczny, ekologiczny i etyczny, co zostało zaprezentowane na rysunku 1. OBSZARY CSR

Socjologiczny

Ekonomiczny Ekologiczny

Etyczny

Rys. 1. Obszary CSR Źródło: J. Krasodomska, op. cit., s. 171.

Przedstawione wyżej obszary mają zarówno cechy wspólne, jak i charakterystyczne tylko dla siebie; można je scharakteryzować w następujący sposób: – wymiar ekonomiczny dotyczy nie tylko efektywnościowego wymiaru działalności i osiągania zysku jako jednego z celu działalności przedsiębiorstwa, ale również dotyczy ekonomicznych podstaw tworzenia dobrobytu i rozwoju całego społeczeństwa; – wymiar socjologiczny dotyczy społecznego wymiaru działalności przedsiębiorstw, jego wpływu na pracowników, uwzględnienia praw i interesu ludzi, których działalności może dotyczyć, oraz wymaga uwzględniania interesu społeczności lokalnej; – wymiar ekologiczny dotyczy minimalizowania negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne, które może wyrażać się nadmiernym zużywaniem zasobów naturalnych, zanieczyszczeniem czy zniekształceniem krajobrazu; – wymiar etyczny wyraża się w szanowaniu ogólnie przyjętych reguł i zasad moralnych, dostrzeganiu konsekwencji własnych decyzji i ich wpływu na innych. 6

M. Sznajder, op. cit., s. 195.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

W próbie zrozumienia istoty CSR ważne jest właściwe określenie pojęcia odpowiedzialności. Według Internetowego Słownika Języka Polskiego ‘odpowiedzialność’ to obowiązek moralny lub prawny odpowiadania za swoje lub czyjeś czyny albo przyjęcie na siebie obowiązku zadbania o kogoś lub o coś7. ‘Obowiązek’ natomiast to konieczność zrobienia czegoś, wynikająca z nakazu moralnego lub prawnego; to również to, co ktoś – powodowany taką koniecznością – musi zrobić8. Odpowiedzialność może zatem wynikać albo z wewnętrznego poczucia zrobienia czegoś albo z zewnętrznych przesłanek podjęcia działania w określonych sytuacjach, które dane działanie wymuszają. A. Kamela-Sowińska akcentuje trzy rodzaje odpowiedzialności: narzuconą, wymuszoną oraz świadomą9. Pierwsza z nich wymagana jest prawem, druga wynika z presji opinii społecznej, trzecia zaś – uważana za najwyższą formę odpowiedzialności – wynika z przyjęcia odpowiedzialności za podejmowane działania w sposób dobrowolny (przy pełnej świadomości konsekwencji, jakie te działania mogą wywołać). W ramach koncepcji CSR A. B. Caroll wyróżnił 4 poziomy odpowiedzialności10: – odpowiedzialność ekonomiczną – rozumianą jako zyskowne prowadzenie działalności; – odpowiedzialność prawną – rozumianą jako przestrzeganie prawa; – odpowiedzialność etyczną – rozumianą jako godziwe i sprawiedliwe prowadzenie działalności; – odpowiedzialność filantropijną – jej efektem powinna być korzyść społeczna. Podstawą rozwoju koncepcji biznesu społecznie odpowiedzialnego jest dążenie do stworzenia bardziej humanitarnego działania przedsiębiorstw, zwłaszcza w kontekście wielu kompromitacji, jakimi dotknięty został świat biznesu w ostatnich czasach. Na rozwój tej idei miały wpływ szczególnie następujące koncepcje teoretyczne: 1) teoria zrównoważonego rozwoju – zakłada ona, że bieżący rozwój gospodarczy powinien następować w takim tempie i przy wykorzystaniu takich środków, aby podstawy tego rozwoju zostały nienaruszone i żeby można było je wykorzystać w następnych okresach. Idea ta najpełniej wyraża się w ochronie środowiska naturalnego. Zakłada się bowiem, że surowce naturalne powinny być eksploatowane w taki sposób, aby umożliwić rozwój obecnemu i następnemu pokoleniu; 2) teoria interesariuszy – wprowadza ona szeroką grupę podmiotów zainteresowanych działalnością przedsiębiorstwa. Pomiędzy tymi podmiotami a przedsiębiorstwem występują zwykle sprzężenia zwrotne – przedsiębiorstwo oddziałuje na owe podmioty i jednocześnie podmioty te mają wpływ na kontekst działal7 Internetowy Słownik Języka Polskiego PWN: http://sjp.pwn.pl/haslo.php?id=2493511 (dostęp z dnia 24.10.2013 r.). 8 Ibidem: http://sjp.pwn.pl/szukaj/obowi%C4%85zek (dostęp z dnia 24.10.2013 r.). 9 A. Kamela-Sowińska, op. cit., s. 215. 10 P. Hąbek, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa jako koncepcja firmy zorientowanej na interesariuszy, „Organizacja i Zarządzanie” 2009, nr 2(6), s. 74.

D. Wieteski: Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP ...

ności przedsiębiorstwa. Stanowią oni zatem otoczenie bliższe i dalsze, z którymi przedsiębiorstwo powinno prowadzić odpowiedni dialog społeczny. Cztery podstawowe założenia teorii interesariuszy są następujące11: 1) przedsiębiorstwo ma związki z różnymi grupami, które są nazywane interesariuszami organizacji. Interesariusze wpływają na działalność organizacji i pozostają pod wpływem jej działalności; 2) charakter relacji między organizacją i jej interesariuszami oceniany jest przez pryzmat korzyści, jakie czerpie każda ze stron analizowanych relacji; 3) każdy z interesariuszy przedstawia i zabiega o wewnętrzną wartość, czyli żywi określone oczekiwania. Jednocześnie stara się, aby jego oczekiwania zdominowały oczekiwania innych interesariuszy i aby jego interes był przedkładany ponad interes innych; 4) proces podejmowania decyzji strategicznych jest podstawowym punktem odniesienia dla prowadzonych w ramach powyższej teorii analiz. Oprócz podziału interesariuszy na wewnętrznych i zewnętrznych, odpowiadającego podziałowi otoczenia przedsiębiorstwa na wewnętrzne i zewnętrzne, można spotkać rozróżnienie na12: – interesariuszy substanowiących – dzięki nakładom swojej pracy, kompetencjom i umiejętnościom, wiedzy współtworzą oni przedsiębiorstwo; są to ci wszyscy interesariusze, którzy mieszczą się w ramach przedsiębiorstwa; – interesariuszy kontraktowych – wywodzą się oni bezpośrednio z działalności przedsiębiorstwa: ich związek z przedsiębiorstwem ma charakter formalnego kontraktu; – interesariuszy kontekstowych – pełnią oni niejako funkcję fundamentalną w osiąganiu przez przedsiębiorstwo dobrego imienia i akceptacji dla swojej działalności, bronią wspólnych dóbr i reprezentują troskę o wspólne dobra (np. środowisko, pokój, bezpieczeństwo, wolność, sprawiedliwość). Rozwój CSR jest coraz bardziej dynamiczny również z tego powodu, że zaczęto dostrzegać działanie negatywnych kosztów zewnętrznych, czyli kosztów, które nie są wkalkulowane bezpośrednio w działalność przedsiębiorstwa, ale ujawniają się w otoczeniu zewnętrznym pod wpływem działalności przedsiębiorstwa, np. w postaci zanieczyszczenia środowiska. Koncepcja CSR łączona jest też z marketingiem społecznym i budowaniem reputacji i zaufania w otoczeniu, w którym funkcjonuje. Zaufanie i społeczna odpowiedzialność biznesu, jak podkreśla się w literaturze, to niewątpliwie dwaj sprzymierzeńcy w realizacji tej samej misji. Ich celem jest dobrowolne uwzględnienie elementów etycznych i społecznych w działalności gospodarczej oraz podejmowanie niezbędnych kroków w budowaniu wartości długofalowej i w utrzymaniu się na rynku. Jednym z podstawowych postulatów 11 12

Ibidem, s. 76. M. Sznajder, op. cit., s. 198.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

CSR jest dialog społeczny ze wszystkimi osobami, które mają uzasadniony interes w działaniu przedsiębiorstwa13. Zaufanie to ta cecha, która w kontaktach z innymi ludźmi jest niezbędna, aby podjąć współpracę i realizować wspólne cele. Wydaje się, że społeczeństwo nie mogłoby istnieć bez chociaż niewielkiej dozy zaufania. Ufamy, że lekarze dobrze nas leczą, prawnicy dobrze nam radzą, a osoby, które nas otaczają, nie oszukają nas i nie będą nam szkodzić. Zaufaniem są zainteresowani zarówno psycholodzy, antropolodzy, socjologowie, jak i ekonomiści; ci ostatni widzą w nim spoiwo pozwalające prowadzić działalność i minimalizować koszty transakcyjne. Istnieje wiele definicji zaufania. Krótki ich przegląd zawarto w tabeli 2. Tab. 2. Przykładowe definicje zaufania funkcjonujące w literaturze przedmiotu Autor F. Fukuyama

Definicje zaufania Zaufanie to mechanizm oparty na założeniu, że innych członków danej społeczności cechuje uczciwe i kooperatywne zachowanie, oparte na wspólnie wyznawanych wartościach. E. Głuszek Zaufanie to wiara w to, że żadna strona nie wykorzysta słabości tej drugiej lub wynik sankcji zniechęcających do zachowań oportunistycznych. L. T. Hosmer Zaufanie jest poleganiem osoby, grupy lub organizacji na dobrowolnie przyjętym zobowiązaniu innej osoby, grupy czy organizacji do poznania oraz ochrony praw i interesów wszystkich stron zaangażowanych we wspólny wysiłek. Nieścior Zaufanie to stosunek trójczłonowy między obdarzającym zaufaniem Z (człowiek), ufającym U (człowiek) i przestrzenią Q odniesienia (cecha), będący synergiczną sumą trzech relacji dwuczłonowych (ZU, ZQ, UQ). A. Zaheer i in. Zaufanie to oczekiwanie, że na partnerze można polegać, iż dotrzyma swoich zobowiązań w sposób przewidywalny oraz że będzie działał uczciwie w obliczu różnych możliwości. W. Grudzewki Zaufanie to ukierunkowana reakcja między dwoma jednostkami, z któi in. rych jedna zwana jest ufającym, a druga powiernikiem. P. Sztompka Zaufanie jest zakładem podejmowanym na temat niepewnych, przyszłych działań innych ludzi. N. Lin Zaufanie to przekonanie lub oczekiwanie, że partner weźmie pod uwagę interesy partnera w toku wymiany. C. Tilly Zaufanie polega na poddawaniu cennych dla nas wartości ryzyku złej woli, błędów czy niepowodzeń innych ludzi. Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. O. Paliszkiewicz, Zaufanie a wyniki działalności przedsiębiorstw – przegląd literatury, http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2010_ nr82_s5.pdf (dostęp z dnia 23.10.2013 r.), s. 6–7; D. Hirsch, op. cit., s. 6; P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 69–70. 13

D. Hirsch, Budowanie zaufania jako podstawa funkcjonowania społecznie odpowiedzialnego biznesu: http://spolecznieodpowiedzialni.pl/files/file/tztqkcsoe883y0m4vm41519rccrmbu.pdf (dostęp z dnia 19.10.2013 r.), s. 3.

D. Wieteski: Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP ...

Zaufanie ma szczególne znaczenie w warunkach niewiedzy lub niepewności, związanych z nieznanymi lub niepoznawalnymi działaniami innych. Stanowi swego rodzaju strategię upraszczającą, która pozwala jednostkom zaadaptować się do złożonego środowiska społecznego i tym samym korzystać z szerszej puli możliwości14. Można mieć zaufanie (bądź nie) do samych siebie, do swoich możliwości. Można mieć też zaufanie (bądź nie) do innych ludzi (rodziny, bliskich, sąsiadów, współpracowników, innych obcych nam ludzi), do przedsiębiorstw, organizacji, rządu itp. Trzeba też podkreślić, że zaufanie jest zjawiskiem stopniowalnym (można mieć większe lub mniejsze zaufanie), dynamicznym (jego poziom może zmieniać się w czasie, można zyskiwać lub stracić zaufanie) oraz ukierunkowanym (zawsze ufamy komuś lub czemuś). Zaufanie we wzajemnych relacjach pomiędzy przedsiębiorstwami, jak wspomniano wyżej, jest bardzo istotnym warunkiem działania współczesnej gospodarki. Zasadniczy poziom zaufanie wynika z przyjętego przez poszczególne jednostki nastawienia do innych ludzi. W tym względzie, podobnie jak w przypadku ryzyka, możemy mówić o ogólnej tendencji poszczególnych jednostek do ufności bądź nie. Badania zaufania społecznego wśród Polaków są realizowane cyklicznie przez CBOS. W badaniu tym respondenci pytani są m.in. o to, czy ich zdaniem warto ufać ludziom, czy raczej należy zachować daleko idącą ostrożność. Odpowiednie dane zostały zaprezentowane na rys. 2. 100%

I 2002

I 2004

I 2006

I 2008

I 2010

I 2012

80% 60% 40% 20% 0% Trudno powiedzieć W stosunkach z innymi trzeba być bardzo ostrożnym Ogólnie rzecz biorąc, większości ludzi można ufać

Rys. 2. Deklarowany przez Polaków poziom zaufania do innych ludzi Źródło: opracowanie własne na podstawie badań CBOS. 14

P. Sztompka, op. cit., s. 69.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Około 76% Polaków w minionych latach wskazywało, że w stosunku do innych trzeba być ostrożnym, a nie obdarzać ich bezwzględnym zaufaniem. Jest to bardzo wysoki poziom nieufności w społeczeństwie. Pocieszające jest jednak to, że od 2008 r. nastąpił dość duży (o około 8 pkt. proc.) spadek odsetka osób deklarujących taką postawę życiową. Trudno jest zidentyfikować przyczyny takiego stanu. Wydaje się, że Polacy przyjmują taką postawę jako ogólnie przyjętą prawdę, która jest trudna do obalenia. Choć jest to ryzykowna hipoteza, wydaje się, że na przestrzeni lat została ukształtowana kultura nieufności i może być ona jedną z cech narodowościowych samych Polaków. Taka postawa powinna zatem wpływać niekorzystnie na nawiązywanie relacji w kontaktach biznesowych. Jednak w przypadku kontaktów biznesowych nieufność Polaków jest nieco mniejsza. Zdania w tym temacie są jednak podzielone. Na przestrzeni kilku lat średnio 42% Polaków stwierdziło, że zaufanie w kontaktach biznesowych źle się kończy, zaś 31% uważało, że się opłaca. Około 27% osób nie zajęło w jednoznacznego stanowiska. Od 2006 roku można zauważyć wzrost poglądów na opłacalność zaufania względem partnerów biznesowych. W 2012 roku aż 38% Polaków uważało, że zaufanie się opłaca. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić przyczynę tak dużych rozbieżności, ponieważ określenie przyczyn przyjęcia konkretnych postaw jest trudne do zbadania. 100% 90%

I 2008

I 2010

I 2012

80% 70% 60% 50%

40% 30% 20% 10%

I 2002

I 2004

I 2006

Trudno powiedzieć Zaufanie do partnerów w interesach na ogół źle się kończy Zaufanie do partnerów w interesach na ogół się opłaca

Rys. 3. Deklarowany przez Polaków poziom zaufania do partnerów biznesowych Źródło: opracowanie własne na podstawie badań TNS OBOP.

D. Wieteski: Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP ...

Moralność płatnicza – czy da się ją zmierzyć? Słowo ‘moralność’ wywodzi się ze starożytnej łaciny. Rzymianie posługiwali się pojęciem ‘mos’ dla oznaczenia akceptowanych zwyczajów i obyczajów15. W późniejszych czasach moralność zaczęto utożsamiać z zespołem wartości, norm, przekonań, postaw i wzorców postępowania praktykowanych przez konkretnych ludzi żyjących w konkretnym miejscu i czasie16. Według Encyklopedii PWN ‘moralność’ to zestaw dominujących w danej epoce lub w danym środowisku ocen, norm, zasad i ideałów określających poglądy i zachowania uważane za właściwe17. Wobec powyższych definicji należy uznać, że moralność jest przymiotem podmiotowym i może podlegać subiektywnej ocenie przez poszczególnych oceniających w zależności od akceptowanych zasad etycznych. Moralność należy wiązać z dobrym, właściwym postępowaniem, które jest akceptowane przez otoczenie, wypełnianiem pewnych moralnych obowiązków narzuconych i zaakceptowanych w ramach życia społecznego. W wielu badaniach używa się sformułowania „moralność płatnicza” dla oznaczenia stopnia zwłoki w regulowaniu swoich zobowiązań płatniczych. Często oznacza się tym terminem przeciętną strukturę terminową należności dla ogółu przedsiębiorstw lub strukturę terminową charakteryzującą, z jakim opóźnieniem płacona jest określona cześć wystawionych faktur (z oznaczeniem faktur płaconych w terminie, faktur przeterminowanych nie dłużej niż 1 miesiąc, nie dłużej niż kwartał, nie dłużej niż pół roku itd.). Zdaniem autora jednak bardziej zasadne jest określanie tego typu danych jako zwyczaje czy praktyki płatnicze. Termin moralność płatnicza jest o wiele bardziej złożonym i intencjonalnym ujęciem problemu. W zaprezentowanych raportach tego typu uwzględnia się: 1) niezapłacone faktury wynikające z ogólnie przyjętych uwarunkowań ekonomicznych, a mających swoje źródła w zatorach płatniczych, będących konsekwencją niepłacenia przez inne przedsiębiorstwa, czyli będące konsekwencją funkcjonowania w ramach ograniczonych zasobów pieniężnych, zazwyczaj niezależne od intencjonalnych działań podmiotu, często uniemożliwiające uregulowanie danych zobowiązań (pomimo szczerej chęci dłużnika); 2) niezapłacone faktury wynikające z braku należytej staranności w realizacji terminów płatności, tzn. proste przeoczanie terminów i regulowanie należności po odpowiednim przeglądzie;

A. Reiske, Etyka działania i odpowiedzialność społeczna w ekonomii społecznej, http://www.ie-ries.com.pl/archiwum/artykuly/RIES_201110241034_Etyka.pdf (dostęp z dnia 15.10.2013 r.), s. 1. 16 Ibidem, s. 1–2. 17 Internetowa Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4009227/moralnosc.html (dostęp z dnia 17.10.2013 r.).

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

3) niezapłacone faktury wynikające ze świadomego opóźniania płatności w celu dysponowania przez dłuższy czas dodatkową gotówkę, czyli „wymuszony kredyt kupiecki”. W tym przypadku możemy mieć do czynienia z dwiema sytuacjami: a) przedsiębiorstwo już w czasie realizacji zakłada, że będzie się w taki nieuczciwy sposób finansowało i celowo wydłużało terminy płatności (nawet wówczas, gdy takie środki byłaby w stanie zdobyć w inny sposób); b) przedsiębiorstwo w chwili zawierania kontraktu zakłada, że będzie płacić w terminie; myśl o celowym opóźnianiu płatności pojawia się później z różnych przyczyn. Tak naprawdę dopiero w trzecim przypadku można mówić o zachwianiu zasad etycznych i braku moralności płatniczej ze strony przedsiębiorstw, ponieważ występuje tutaj świadoma chęć działania osób decydujących o braku regulowania swoich zobowiązań. O braku moralności i etycznych zasad w kształtowaniu obyczajów płatniczych świadczy wykorzystywanie swojej pozycji konkurencyjnej w celu wymuszania od kontrahentów dłuższych terminów płatności. W przypadku praktyki badania moralności płatniczej, powszechnie stosowanej przez wiele firm badawczych, można mówić tylko o skrócie myślowym, tudzież o chwytliwym haśle na oznaczenie czegoś, co należałoby nazwać strukturą terminową portfela należności (patrząc od strony wierzyciela) lub regulowania zobowiązań (patrząc od strony dłużnika). Nawet sformułowanie ‘obyczaje’ czy ‘praktyki płatności’ należałoby zachować dla określenia zwyczajowych, ogólnie przyjętych i wzajemnie uzgodnionych, okresów odraczania płatności za wystawione faktury przy ustalaniu dłuższego niż przyjęty terminu płatności (np. zwykle termin płatności faktur wynosi 14 dni, ale w danej branży termin ten wydłużony jest do 30 dni). Określenie „moralność płatnicza” należałoby zachować na określenie ważniejszych aspektów zjawiska nieterminowego regulowania zobowiązań, z uwzględnieniem zamierzeń intencjonalnych, zachowań oportunistycznych i stosunku do zagadnienia nieregulowania w terminie zobowiązań. Jest to jednak bardzo trudne do zmierzenia i zbadania, gdyż intencje są właściwie niemierzalne, mają często charakter czynności niedokonanych. Sformułowanie „moralność płatnicza” należałoby również powiązać z wiarygodnością i poziomem zaufania do kontrahenta. W innym przypadku należy tylko mówić o pobieżnych przejawach pewnego poziomu panującej moralności płatniczej w gospodarce. Toteż przy omawianiu charakteru opóźnień płatniczych w tej pracy, pomimo iż w przywoływanym raporcie (jak i w tytule niniejszego szkicu) pojawia się sformułowanie „moralność płatnicza”, autor będzie używał sformułowania „terminowa struktura zaległości płatniczych”.

Moralność płatnicza w sektorze MŚP – stan i problemy Na płatności z tytułu dostaw i usług zawsze należy patrzeć dwustronnie, gdyż jest to stosunek łączący dwie strony kontraktu. Z jednej strony dana kwota wyka-

D. Wieteski: Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP ...

zywana jest w księgach dostawcy dóbr i usług jako należność, kwota, którą otrzyma od kontrahenta w przyszłości. Z drugiej strony u odbiorcy dóbr lub usług wykazywana jest jako zobowiązanie, kwota, którą należy uregulować. W zależności od tego, z której strony analizowane jest zjawisko, można mówić o portfelu należności lub portfelu zobowiązań. Oba spojrzenia są od siebie uzależnione, pomimo że przyjmujemy inną perspektywę analizy. W obu perspektywach można uzyskać pewien stan wiedzy na temat płatności i zatorów płatniczych. W niniejszej pracy płatności w sektorze MŚP zostaną zanalizowane z perspektywy płatnika faktur. W tym celu wykorzystano badanie zwyczajów płatniczych w Polsce i w wybranych państwach Europy w 2012 r. Dane zostały zaczerpnięte z raportu Barometr płatności na świecie 2013, przygotowanego przez przedstawicieli D&B oraz Bisnode, którego głównym zamierzeniem jest przedstawienie obrazu praktyk płatniczych. W raporcie przedstawia się strukturę faktur z podziałem na faktury płacone w terminie oraz kategorie przekroczenia terminów płatności. W raporcie uzyskane dane określane są również jako „moralność płatnicza przedsiębiorstw”. Odpowiednie dane zostały zaprezentowane na rys. 4. Włochy

44,3

Węgry

43,5

Turcja

45,2 49,2 52,7

Czechy

30,4

30,9

64,2

Finlandia

45,5

53,6

Dania

83,3

Słowienia

16,3

39,8

Polska

52,1

23,7

Portugalia

57,8

17,6

58,5

Hiszpania

41,6

Wielka Brytania

44,2

30,2

60,4

Niemcy

78,8

Francja

20,1

31,9

62,3

Holandia

50,3

Belgia

45,8

44,9

Europa

48,9

39,1 0%

10%

20%

w terminie

51,3 30% <30

40%

50% 30-60

60% 60-90

70%

80% 90-120

90%

100%

>120

Rys. 4. Struktura terminowa płatności faktur w poszczególnych krajach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport Barometr płatności na świecie 2013, cz. I Europa, Bisnode i D&B Polska: http://www.bisnode.pl/wp-content/uploads/2013/08/Raport-Barometr-P%C5%82atno%C5%9Bci-Europa.pdf (dostęp z dnia 30.10.2013 r.).

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Struktura terminowa płatności faktur w przedsiębiorstwach w różnych krajach jest bardzo zróżnicowana. Terminy płatności faktur w największym stopniu zostają dotrzymane (bez względu na to, na jak długie terminy faktury te są wystawiane) w Danii i Niemczech, gdzie odsetek terminowo płaconych faktur oscyluje wokół 80%. Niestety nie da się jednoznacznie stwierdzić, czy tak duże zdyscyplinowanie w płaceniu faktur wynika z uwarunkowań instytucjonalnych, wysokiej etyki w kontaktach z partnerami biznesowymi i samodyscypliny regulowania zobowiązań, czy może z odpowiedniego zawierania umów (w taki sposób, aby terminy płatności były możliwe do dotrzymania) lub też z samych uwarunkowań makroekonomicznych w tych dwóch krajach. W Danii i Niemczech również odsetek faktur niezapłaconych dłużej niż 30 dni po terminie waha się w granicach 1%. Wobec tego prawdopodobieństwo powstania złych, trudno ściągalnych, długów lub straconych wierzytelności jest bardzo niskie. Podobnie wartość ta kształtuje się w Finlandii, lecz występuje tam już znacznie mniejszy odsetek faktur płaconych w terminie. Polska znajduje się – niestety – na końcu w tej hierarchii. Po pierwsze: zanotowano drugi, po Portugalii, najniższy odsetek faktur płaconych w terminie w całej grupie (wynosi on około 24%, czyli nieco więcej niż połowa faktur płaconych w terminie dla całej Europy). Znajdujemy się o 6 pkt. proc. niżej niż Czechy; wyprzedzają nas Hiszpania i Włochy, które znacząco odczuwają skutki kryzysu. W Polsce występuje natomiast największy odsetek faktur, których termin płatności wygasł kwartał temu lub jeszcze wcześniej (12,5 %). Niewiele lepsza pod tym względem jest Portugalia, dla której odsetek ten wynosi około 11%. W Hiszpanii odsetek ten utrzymany jest na poziomie około 8%. Jak widać, w Polsce odnotowano największe opóźnienia w płaceniu faktur. Następnie przyjrzano się skali zjawiska dla Polski w perspektywie czasowej od momentu rozpoczęcia kryzysu finansowego. Odpowiednie dane prezentuje rys. 5. Z danych zawartych na wykresie jasno wynika, że problemy z terminowym opłacaniem faktur wzrastają z roku na rok. W roku 2008 odsetek terminowo płaconych faktur zbliżał się niemal do połowy wszystkich faktur, by w roku 2012 spaść niemal o połowę (przy jednoczesnym prawie dwukrotnym wzroście faktur przeterminowanych dłużej niż 120 dni). Rodzi się tu pytanie, w jakim stopniu mamy do czynienia z rzeczywistym pogorszeniem możliwości płatności faktur wynikających z makroekonomicznych (względnie obiektywnych) uwarunkowań, w jakim stopniu zaś z rzeczywistym spadkiem moralności płatniczej przedsiębiorstw w Polsce i praktyką nielegalnego wydłużania kredytu kupieckiego. Jaka jest wreszcie rola tzw. efektu domina, czyli zatorów płatniczych (nie płacimy faktur, ponieważ nam nie zapłacono za faktury). Ostatni aspekt analizy obejmuje porównanie struktury należności przedsiębiorstw ze względu na wielkość przedsiębiorstwa. Ma ono na celu określenie,

D. Wieteski: Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP ...

w jakich typach przedsiębiorstw występują największe problemy z terminowością płacenia swoich zobowiązań. Odnośne dane zaprezentowano na rys. 6. 2012 2011

10,1

57,8

23,7

2008 10%

20%

5,6

40,1

47 0%

8,6

49,8

34,5

30%

w terminie

40% <30

50%

60%

30-60

60-90

70% 90-120

80%

90%

100%

>120

Rys. 5. Struktura terminowa płatności zobowiązań w Polsce w okresie 2008–2012 Źródło: jak w rys. 4.

duża

średnia mała mikro

68,2

23,2

52,8

11,7

25,6 0%

3,4

10%

20%

30%

w terminie

40% <30

50% 30-60

6,6

60% 60-90

70%

80% 90-120

90%

100%

>120

Rys. 6. Struktura terminowa płatności zobowiązań w Polsce z podziałem na wielkość przedsiębiorstwa w okresie 2008–2012 Źródło: jak w rys. 4.

W tym przypadku najbardziej terminowo płacą mikroprzedsiębiorstwa i małe przedsiębiorstwa (około ¼ wszystkich zobowiązań). Największe problemy z terminowymi płatnościami mają duże przedsiębiorstwa, wobec tego współpraca z nimi byłaby najbardziej ryzykowna. Jednocześnie duże przedsiębiorstwa odnotowują największy odsetek faktur zapłaconych łącznie do 30 dni po terminie płatności (w sumie 93%), zaś w przypadku małych firm i mikroprzedsiębiorstw odsetek faktur przeterminowanych dłużej niż 120 dni jest największy. Powoduje to nawarstwianie się zaległości w tych właśnie grupach przedsiębiorstw i powstawanie u kontrahentów realnych zatorów płatniczych wywołanych brakiem gotówki.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Podsumowanie Brak terminowego regulowania zobowiązań względem kontrahentów i problemy z odzyskiwaniem należności od swoich partnerów handlowych rodzą bardzo poważne skutki w gospodarce. Powstające w wyniku tego zatory płatnicze powodują problemy z płynnością, co w konsekwencji może zakończyć się niewypłacalnością i bankructwem przedsiębiorstwa. Zlikwidowanie tych problemów jest bardzo trudne przynajmniej z dwóch powodów: decyzje w gospodarce podejmowane są w oparciu o indywidualne działania jednostek, jednakże te działania – zwłaszcza, jeżeli nie są zgodne z prawem i szeroko pojętą moralnością – nie pozostają bez konsekwencji dla innych uczestników życia gospodarczego (m.in. poprzez powstawanie zatorów płatniczych). Powoduje to efekt domina – drugi z powodów problemów z wyeliminowaniem tych zjawisk. Fakt ten wiąże się z tzw. moralnością płatniczą lub zwyczajami płatniczymi, które próbuje się badać i analizować. W pracy usiłowano wskazać jednak szerszy kontekst pojęcia moralności płatniczej, powiązanej ze swego rodzaju obowiązkiem moralnym i uczuciem powinności. Wskazano, że obejmuje on obszar zaufania i etyki. Wydaje się, że jednym ze sposobów obniżenia problemów z zatorami płatniczymi może być postulowanie zachowań etycznych względem swoich partnerów biznesowych (interesariuszy), które są jednym ze składowych koncepcji CSR. Ponadto koncepcja CSR akcentuje działania zgodne z prawem, czyli m.in. należyte wywiązywanie się z zawartych umów. Oczywiście szersza implementacja i propagowanie idei CSR nie spowodują całkowitego wyeliminowania tych problemów, ale mogą przyczynić się do wzrostu odpowiedzialności i budowania zaufania opartego na wiarygodności kontrahentów. Jak wynika z analizowanych danych, w Polsce występują spore problemy z zaufaniem. Polacy są społeczeństwem stosunkowo nieufnym. Występują też spore problemy z regulowaniem zobowiązań. Problemem jest jednak wskazanie właściwych powodów takiego stanu rzeczy. Na ile jest to uwarunkowane warunkami makroekonomicznymi, a na ile właśnie prawidłowo pojmowaną moralnością płatniczą, odczuwaną jako moralny obowiązek terminowego regulowania swoich zobowiązań – nie wiadomo.

Bibliografia Pozycje zwarte Kamela-Sowińska A., Sprawozdawczość społeczna. Czy to jeszcze rachunkowość?, [w:] Problemy współczesnej rachunkowości, oprac. K. Klimczak, M. Boniecki, R. Grabowski, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2009.

D. Wieteski: Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP ...

Krasodomska J., Rachunkowość a idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w dobie kryzysu ekonomicznego, [w:] Rachunkowość wobec kryzysu gospodarczego, pod red. B. Micherdy, Difin, Warszawa 2010. Sztompka P., Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007.

Pozycje ciągłe Borkowski T., PR w kryzysie czy na kryzys PR?, „Gazeta Bankowa” 2008, nr 43. Hąbek P., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa jako koncepcja firmy zorientowanej na interesariuszy, „Organizacja i zarządzanie” 2009, nr 2(6). Sznajder M., Korzyści z wdrożenia koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu (z uwzględnieniem koncepcji interesariuszy), „Economics and Management” 2013, nr 2.

Inne źródła Barometr płatności na świecie 2013, cz. I Europa, Bisnode i D&B Polska, http:// www.bisnode.pl/wp-content/uploads/2013/08/Raport-Barometr-P%C5%82atno%C5%9Bci-Europa.pdf (dostęp z dnia 30.10.2013 r.). Hirsch D., Budowanie zaufania jako podstawa funkcjonowania społecznie odpowiedzialnego biznesu, http://spolecznieodpowiedzialni.pl/files/file/tztqkcsoe883y0m4vm41519rccrmbu.pdf (dostęp z dnia 19.10.2013 r.). http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4009227/moralnosc.html (dostęp z dnia 17.10.2013 r.). http://sjp.pwn.pl/ (dostęp z dnia 24.10.2013 r.). Komunikat Badań Zaufanie społeczne BS/33/2012, CBOS, Warszawa 2012. Paliszkiewicz J. O., Zaufanie a wyniki działalności przedsiębiorstw – przegląd literatury, http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2010_nr82_s5.pdf (dostęp z dnia 23.10.2013 r.). Reiske A., Etyka działania i odpowiedzialność społeczna w ekonomii społecznej, http://www.ie-ries.com.pl/archiwum/artykuly/RIES_201110241034_Etyka.pdf (dostęp z dnia 15.10.2013 r.).

Część II Instrumenty poprawy płynności finansowej przedsiębiorstw

1. Luka finansowa a system poręczeń kredytowych dla innowacyjnych przedsiębiorstw Łukasz Konopielko1

Wprowadzenie Nowa perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata 2014–2020 przynieść ma w Polsce zwiększenie wykorzystania instrumentów zwrotnych w zakresie finansowania przedsiębiorstw. Sprzyja to szerszemu adresowaniu kwestii niedoskonałości rynku, wynikających ze zjawiska luki finansowej oraz deficytów w finansowaniu przedsięwzięć o charakterze innowacyjnym. Środki otrzymane w ramach tej perspektywy mają być w mniejszym stopniu przeznaczane na dotacje, a w większym stopniu mają przynosić szeroko rozumiane efekty mnożnikowe. Ich przekazanie ustanowić ma swoisty „kapitał żelazny” dla instytucji wspierających, których horyzont działania powinien wybiegać poza najbliższy okres programowania. Jednym z instrumentów finansowych, którego rola ulec ma w tym kontekście znaczącemu zwiększeniu, są poręczenia adresowane przede wszystkim do innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. Instrument ten wydaje się być naturalnie predestynowany do tworzenia przeciwwagi dla luki finansowej, szczególnie w przypadku pojawiania się luki na skutek braku wystarczających zabezpieczeń ze strony kredytobiorcy. Niniejszy artykuł przedstawia dotychczasowe wykorzystanie instrumentu poręczeniowego w Polsce, zwracając szczególną uwagę na ewolucję systemu poręczeniowego i formułując rekomendacje odnośnie do możliwej optymalizacji tego systemu. Praca bazuje głównie na źródłach zastanych, w szczególności badaniach ewaluacyjnych dotyczących obecnego, kończącego się okresu programowania finansowego. Kompleksowa analiza porównawcza prowadzić ma do próby sformułowania scenariusza rozwojowego dla tego instrumentu w nowej perspektywie finansowej. 1

Dr, Uczelnia Łazarskiego w Warszawie.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Koncepcja luki finansowej Luka finansowa to zawodność rynków finansowych, wynikająca z asymetrii informacyjnej między przedsiębiorstwem a dostarczycielem kapitału zewnętrznego. Potencjalny wierzyciel chciałby poznać charakterystykę projektu i firmy ubiegającej się o środki. Jednak pozyskanie informacji i ich wiarygodna weryfikacja są niemożliwe lub zbyt kosztowne. W związku z tym pojawia się ograniczenie dostępu do kredytu lub – w najlepszym przypadku – zwyżka oprocentowania. Dlatego właśnie niektóre rentowne projekty nie uzyskają zewnętrznego finansowania, pomimo tego, że byłoby to opłacalne zarówno dla kredytodawcy, jak i kredytobiorcy. Niedopasowanie między popytem a podażą opisywane jest szeroko w literaturze – zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i w odniesieniu do danych empirycznych dla konkretnych krajów2. Występowanie luki jest przesłanką do podjęcia przez państwo interwencji, która może przybierać różnoraki charakter, ale sprowadza się do próby ułatwienia pozyskania finansowania na przedsięwzięcia firm znajdujących się w luce. Interwencja taka może mieć charakter bezpośredniego przekazania środków (jak ma to miejsce w przypadku funduszy pożyczkowych lub inwestycyjnych) albo też usunięcia powodów, dla których przedsięwzięcie nie uzyskuje finansowania (w szczególności braku odpowiedniego zabezpieczenia, czego przykładem jest działalność funduszy poręczeniowych bądź gwarancyjnych). Działania te mieszczą się w szeroko pojętej polityce finansowych instrumentów zwrotnych, które mają mieć znacznie większe znaczenie w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej. Luka dotyczy zarówno kapitału dłużnego, jak i kapitału udziałowego. Firmy starają się sfinansować działalność przede wszystkim ze środków własnych (dopiero w drugiej kolejności zaciągając dług), ostatecznie zaś z finansowania udziałowego. Zjawisko to jest częściowo związane z obawami właścicieli przed utratą kontroli nad firmą i wynika z polegającej na asymetrii informacyjnej zawodności rynku. Zewnętrzni inwestorzy, którzy wiedzą o firmie mniej niż jej właściciele, mogą postrzegać korzystanie z finansowania udziałowego jako sygnał, że obecni właściciele nie wierzą w sukces przedsięwzięcia na tyle, aby sfinansować je bardziej ryzykownym dla nich kredytem. To może powodować, że finansowanie udziałowe jest droższe niż finansowanie dłużne. W Polsce potwierdzają to bada-

Szeroką panoramę teoretyczną zjawiska przedstawiono m.in. w: T. Beck, A. Torre, The Basic Analytics of Access to Financial Services, „Financial Markets, Institutions & Instruments” 2007, V. 16, No. 2. Studium przypadku Szkocji jest z kolei dostępne w: D. Deakins, G. Whittam, J. Wyper, SMEs’ Access to bank finance in Scotland: an analysis of bank manager decision making, „Venture Capital” 2010, Vol. 12, No. 3.

Ł. Konopielko: Luka finansowa a system poręczeń kredytowych ...

nia przedsiębiorstw w Polsce Wschodniej3, a także w województwie łódzkim4, gdzie zauważa się niskie zainteresowanie kapitałem udziałowym w porównaniu z innymi formami finansowania. Nieco inaczej można spojrzeć na lukę finansową od strony podażowej. Banki i fundusze kapitałowe są zainteresowane przede wszystkim udzielaniem wsparcia na dużą skalę – w Polsce powyżej 3 mln dolarów. Z drugiej strony pomoc unijna i rządowa oferuje raczej niewielkie sumy. Większość MSP zgłasza jednak potrzeby kapitałowe w wielkości od 300 tys. do 2 mln dolarów. Oferta rynków kapitałowych nie jest więc dostosowana do popytu5. Cechą słabiej rozwiniętego systemu finansowego staje się brak dostępu do finansowania pewnej wielkości przedsięwzięć. Ten problem nie jest tożsamy z luką finansowania w wyżej zdefiniowanym rozumieniu, ale pokrywa się z nią częściowo, gdyż oba typy luki dotyczą przede wszystkim sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Interwencja poprzez konkretne instrumenty szeroko rozumianej inżynierii finansowej musi być poprzedzona diagnozą przyczyn występowania luki. Banki najczęściej powołują się na brak odpowiedniego zabezpieczenia oraz brak zdolności kredytowej jako na powód odrzucenia wniosku o kredyt. Ponadto niektóre przedsiębiorstwa same oceniają, że nie dostaną kredytu i rezygnują z prób jego uzyskania6. Banki natomiast częściej odrzucają wnioski składane przez mniejsze przedsiębiorstwa – w 2005 roku 17,5% wniosków firm małych i średnich spotkało się z odmową (w przypadku wniosków dużych firm było to jedynie 10,2%)7. Natomiast PAG Uniconsult wskazał w swoim raporcie dotyczącym Polski Wschodniej, że ponad 9% MŚP zainteresowanych kredytem go nie otrzymało, natomiast około 4% potrzebowało finansowania, ale z różnych względów nie podjęło stosowanych kroków do jego uzyskania8. O występowaniu asymetrii i racjonowania świadczy również wysoki odsetek małych i średnich przedsiębiorstw, dla których brak zabezpieczenia to najistotniejsza bariera w dostępie do finansowania – 26,9%. Dlatego też oferta funduszy poręczeniowych powinna być w pierwszym rzędzie 3

Ekspertyza dotycząca uwarunkowań społeczno-gospodarczych oraz system prawno-instytucjonalnego wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w Polsce Wschodniej, PAG Uniconsult, Warszawa 2010, s. 114. 4 M. Matejun, Instrumenty wspierania rozwoju firm sektora MSP w teorii i w praktyce zarządzania, [w:] Wspomaganie i finansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, pod red. tegoż, Difin, Warszawa 2011, s. 193–210. 5 D. Klonowski, Innowacyjność sektora MSP w Polsce: rządowe programy wsparcia a luka finansowa, Ernst & Young, Warszawa 2009, s. 50. 6 Badanie rynku wybranych usług wpierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: Finansowanie zwrotne, PARP, [Warszawa] 2012, s. 49. 7 I. Tymoczko, M. Pawłowska, Uwarunkowania dostępności kredytu bankowego – analiza polskiego rynku, „Bank i Kredyt” 2007, nr 6, s. 47–68. 8 Ekspertyza dotycząca…, s. 106.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

adresowana do tej właśnie grupy przedsiębiorstw. Jednocześnie, jak widać na rysunku 1, skala tego problemu zdaje się być wyższa w Polsce niż w Unii Europejskiej ogółem, gdzie jedynie 21,7% przedsiębiorstw wymieniło brak zabezpieczenia jako najbardziej istotną barierę. 100%

4,8%

5,2%

90%

9,9%

80%

6,1% 2,7%

6,8% 2,3% 3,6%

70% 19,5%

31,3%

60% 50% 21,7% 40%

26,9%

30% 20%

35,4% 23,9%

10% 0% UE-27

Polska

nie ma przeszkód

brak zabezpieczenia bądź gwarancji

zbyt wysokie oprocentowanie

zmniejszona kontrola nad firmą

w ogole niedostępne

inne

nie wiem/brak odpowiedzi

Rys. 1. Najważniejsze bariery w dostępie do finansowania w polskich i europejskich przedsiębiorstwach w roku 2011 Źródło: SMEs’ Access to Finance. Survey 2011. Analytical Report, Ipsos MORI, 2011.

Banki pozostają tradycyjnie pierwszym, po środkach własnych, źródłem finansowania przedsiębiorstw w Polsce. Większość banków działających w Polsce posiada w swoim portfelu bogatą ofertę produktów dla różnej wielkości firm wspierających zarówno rozwój kapitału obrotowego, jak i inwestycyjnego. Ten pierwszy dominuje w strukturze kredytów udzielanych przez banki. Mimo to wiele przedsiębiorstw wyłączonych jest z możliwości otrzymania kredytu. Z punktu widzenia procesu powstawania należności szczególnie istotne są decyzje związane z kredytem obrotowym. Decyzje te podejmowane są cyklicznie, najczęściej w postaci odnawiania linii kredytu w rachunku bieżącym. W efekcie kryzysu finansowego mamy do czynienia z dwoma wyraźnymi tendencjami, które potwierdzają również

Ł. Konopielko: Luka finansowa a system poręczeń kredytowych ...

przedstawione w tabeli 1 dane NBP9. Z jednej strony widoczny jest spadek ilości przedsiębiorstw ubiegających się o kredyt, z drugiej – rośnie liczba odmów kredytów dla tych firm, które wystąpiły z takimi wnioskami. Firmy rezygnują z korzystania z finansowania dłużnego, zastępując je przede wszystkim środkami własnymi – dotyczy to przede wszystkim większych przedsiębiorstw, które posiadają relatywnie wysokie zasoby płynnościowe. Odsetek odrzuceń jest najbardziej dotkliwy w branży budowlanej (do 50%). Sytuacja ta spowodowana jest negatywną oceną tego sektora w odniesieniu do oceny finansowej poszczególnych jego uczestników, jak również systemowym uznaniem tego sektora za ryzykowny. Z drugiej strony banki dostrzegają także zmniejszone potrzeby kredytowe wynikające w dużej mierze z ograniczania projektów inwestycyjnych i w konsekwencji obawiają się spadku popytu na kredyty długoterminowe. Relatywnie nisko kształtuje się stosunek kredyty – depozyty, świadcząc o wyczekującej i ostrożnej postawie przedsiębiorstw10. Tab. 1. Przedsiębiorstwa ubiegające się o kredyt i zaakceptowane wnioski Rok Odsetek przedsiębiorstw ubiegających się o kredyt Udział zaakceptowanych wniosków kredytowych

2007

2008

2009

2010

2011

2012

29,9

26,6

25,7

22,9

21,8

20,7

87,5

85,9

72,3

80,8

85,8

83,9

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez NBP w ramach cyklicznej „Informacji o kondycji sektora przedsiębiorstw” dostępnej na http://www.nbp.pl/home. aspx?c=/ascx/koniunktura_prezentacja.ascx (dostęp z dnia 12.12.2013 r.)

Do powodów, dla których banki nie są skłonne do przyznawania kredytów, należy przede wszystkim brak zdolności kredytowej. Z uwagi na relatywnie niskie stopy procentowe koszt kredytu nie ma obecnie takiego znaczenia jak jeszcze kilka lat temu. Brak zdolności kredytowej związany jest najczęściej z nieadekwatnymi wynikami przedsiębiorstwa i niską oceną wiarygodności jego prognoz finansowych oraz ryzykami branżowymi, co łącznie stanowi około 50% przyczyn odmowy kredytu. Zmniejsza się natomiast odsetek wniosków odrzuconych na skutek braku odpowiedniego zabezpieczenia (około 20%), a rośnie liczba odmów z powodów niezależnych od przedsiębiorstwa, co wiąże się w dużym stopniu z zaostrzeniem warunków kredytowania11. Taka sekwencja może świadczyć o skuteczności interwencji w obszarze zabezpieczeń poprzez politykę poręczeniowo-gwarancyjną. 9

Dane te publikowane są przez NBP cyklicznie w kwartalnej Informacji o kondycji sektora przedsiębiorstw. 10 Zgodnie z danymi NBP z 2012 r. różnica między kredytami i depozytami przedsiębiorstw w relacji do PKB wynosiła w Polsce w roku 2011 tylko 2,8%, podczas gdy średnia w strefie euro to 29,9%. 11 Badania rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce – raport końcowy „Finansowanie zwrotne”, KSU/PARP, Warszawa 2012, s. 49–53.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Rola i miejsce poręczeń w kontekście luki finansowej Jednym z instrumentów interwencji, będących odpowiedzią na problem luki finansowej, są poręczenia. Z ekonomicznego punktu widzenia poręczenie polega na przejęciu ryzyka od wierzyciela w zakresie spłaty części lub całości zobowiązań. Poręczenie może obejmować część lub całość zobowiązania, różnie mogą być też określone warunki, na skutek których dochodzi do wypłaty kwot na rzecz wierzyciela. W przypadku realizacji wypłaty poręczyciel przejmuje tytuł zobowiązania i staje się nowym wierzycielem, który powinien dalej prowadzić windykację środków. Może też zaangażować się w postępowanie naprawcze o charakterze restrukturyzacyjnym. Instytucja udzielająca poręczenia musi więc liczyć się z tym, iż przypadnie jej w udziale aktywna rola w stosunku do poręczonych wierzytelności. Instytucjami takim są najczęściej fundusze budowane w oparciu o środki publiczne, których zadaniem jest udzielanie poręczeń (a następnie administracja nimi), zwykle adresowanymi do określonego typu przedsiębiorstw. Analogicznym do poręczeń mechanizmem jest mechanizm gwarancji, które jednak najczęściej mają charakter bezwarunkowy, są udzielane przez bank lub podobną instytucję finansową, a ich wypłata następuje na pierwsze żądanie. Poręczenie jest instrumentem dobrze odpowiadającym na deficyty rynku związane z luką finansową, przede wszystkim w kontekście dostarczenia zabezpieczenia. Jeżeli bowiem za jedną z jej głównych przyczyn uznamy awersję banków do ryzyka, to poręczenie powinno niwelować tę niedoskonałość. Istotny staje się jednak szczegółowy mechanizm oferowania poręczeń potencjalnym zainteresowanym, gdyż złożona procedura, konieczność dodatkowej oceny czy też poniesienia kosztów związanych z poręczeniem mogą znacząco zmniejszyć atrakcyjność tego mechanizmu, czyniąc go nawet nieskutecznym. Mechanizm poręczeń jest atrakcyjny z punktu widzenia interwencji – znacząca ekspozycja może być pokryta przy stosunkowo niewielkim kwotowo rzeczywistym zaangażowaniu środków, gdyż środki zgromadzone w funduszu doręczeniowym mogą służyć zabezpieczeniu kilkakrotnie większych sum kredytów, a sam mechanizm może stać się samofinansujący, choć trudno jednak oczekiwać, że będzie to dziedzina, w której aktywne mogą być podmioty sektora prywatnego, gdyż wymaga zaangażowania istotnych środków przy relatywnie niskiej bądź wręcz ujemnej dochodowości. Fundusze poręczeniowe adresują bezpośrednio tylko jeden aspekt zawodności rynków finansowych, to jest kwestię zabezpieczeń. Pośrednio jednak ich szeroka dostępność może się jednak przyczynić także do zmniejszenia systemowych zawodności rynku poprzez obniżenie generalnej percepcji ryzyka przedsięwzięć objętych poręczeniami bądź gwarancjami. Ma to jednak miejsce głównie w sytuacji, gdy poręczenie/gwarancja ma charakter portfelowy i nie jest uzależnione do indywidualnej decyzji poręczyciela. Element zwrotny dotyczy z kolei przede wszystkim przypadku, w którym następuje ewentualna wypłata z tytułu zobowią-

Ł. Konopielko: Luka finansowa a system poręczeń kredytowych ...

zania i wówczas działania windykacyjne upodabniają instrument do wcześniej opisanego instrumentu pożyczkowego. Mimo ograniczeń instrumenty poręczeniowe mogą w znaczącym stopniu wpływać na zakres zjawiska luki finansowej. Potwierdzają to badania IBS12, w których brak zabezpieczenia jest przyczyną około ⅓ odmów kredytów inwestycyjnych (rys. 2), co staje się szczególnie dotkliwe dla mniejszych przedsiębiorstw. Jak wynika z poniższego wykresu, brak zdolności kredytowej pozostaje główną przyczyną odrzuceń (od 70 do 40% w zależności od typu przedsiębiorstwa), ale należy pamiętać, że oznacza on de facto duże ryzyko nieopłacalności bądź niezasadności przedsięwzięcia, gdyż część projektów przedkładanych bankom jest po prostu niewykonalna z powodów takich jak brak realności prognoz finansowych, niedostateczne rozpoznanie kosztów itp. Projekty takie trudno zaliczyć do luki finansowej, gdyż są one wykluczone z uwagi na ich ułomności konstrukcyjne. Dopiero odrzucenie z powodu braku zabezpieczenia w bezpośredni sposób jest efektem luki finansowej, bo projekt jest prawdopodobnie opłacalny i zasadny, ale nie znajduje finansowania z uwagi na czynniki leżące poza nim samym. 80% brak zdolności brak zabezpieczenia branża inne

70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% mikro

małe

średnie

duże

Rys. 2. Przyczyny odmów finansowania inwestycji Źródło: Ocena luki finansowej…

Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2013, s. 36.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Poręczenia w Polsce Pierwsze fundusze poręczeniowe pojawiły się w Polsce już na początku lat 90. ubiegłego wieku, ale wykorzystanie tego instrumentu na szerszą skalę zwiększyło się w latach 2004–2007 na skutek realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP). W ramach tego działania kapitalizacja funduszy poręczeniowych (rozumiana jako suma kapitałów gwarancyjnych) wzrosła z poziomu niecałych 200 mln zł przeszło 3-krotnie, przekraczając w roku 2008 poziom 600 mln zł. W roku 2011 kapitalizacja przekroczyła miliard złotych (tab. 2). Środki, którymi zarządzają fundusze, pochodzą przede wszystkim z regionalnych programów operacyjnych (41,5%) oraz SPO WKP (29,3%), w pozostałej części z budżetów samorządów, Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK) oraz innych zasileń przedakcesyjnych. Tab. 2. Kapitały funduszy poręczeniowych Rok Kapitalizacja funduszy poręczeniowych w mln zł

2007

2008

2009

2010

2011

589

606

701

955

1.035

Źródło: obliczenia własne na podstawie: Raport o stanie funduszy… Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, Warszawa 2012 .

Fundusze poręczeniowe wydają się być przedsiębiorstwami, w których działalności istotną rolę mają korzyści skali. Kapitalizacja pojedynczego funduszu jest relatywnie niewielka – zgodnie z raportem z roku 2012 Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych13 na koniec roku 2011 działało 51 funduszy, ze średnim kapitałem nieznacznie przekraczającym 20 mln zł. Jednak od kliku lat występują na tym rynku tendencje do konsolidacji, na co wskazuje malejąca liczba podmiotów przy rosnącej kapitalizacji sektora. Łączna kwota finansowania, w którym występował element poręczeniowy, przekroczyła w roku 2012 wartość 3 mld zł. Aktywność funduszy w wymiarze regionalnym jest zróżnicowana – największymi środkami dysponują województwa kujawsko-pomorskie, lubelskie i mazowieckie, gdzie kapitały przekroczyły 100 mln zł, a najniższymi (wynoszącymi poniżej 2 mln zł) dysponują fundusze (po jednym funduszu) w regionie łódzkim oraz podkarpackim. Łącznie w roku 2011 fundusze udzieliły ponad 6 tysięcy poręczeń, których średnia wielkość wynosiła ponad 150 tys. zł. Średnia ta, przedstawiona w tabeli 3, po okresie stabilizacji w latach 2007–2010, wzrosła i ta tendencja została także utrzymana w kolejnym roku, co świadczy o rosnącej popularności tego 13

Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce, Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, Warszawa 2012, s. 12.

Ł. Konopielko: Luka finansowa a system poręczeń kredytowych ...

instrumentu. Niepokojącą tendencją jest natomiast rosnąca liczba odrzucanych wniosków, sięgająca w roku 2013 w niektórych przypadkach ⅓ wszystkich wniosków, co stanowi znacznie więcej niż wskazywany jeszcze w poprzednich latach poziom nieprzekraczający 10%. Częściowo wynika to prawdopodobnie z ogólnego pogorszenia koniunktury, ale także z selekcji negatywnej pożyczkodawców. W jej efekcie do funduszy trafiają coraz częściej przypadki firm znajdujących się w trudnej sytuacji, dla których uzyskanie poręczenie jest raczej instrumentem mającym służyć podtrzymaniu płynności czy obsłudze zobowiązań niż planom rozwojowym. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że większość poręczeń (prawie 95% w ujęciu wartościowym) udzielanych jest na rzecz banków, zaś jeżeli chodzi o instrumenty, jakie są zabezpieczane poręczeniami, to tradycyjnie dominują wśród nich kredyty obrotowe, odpowiadając za ponad ¾ wartości poręczeń. Tab. 3. Średnia wartość poręczenia Rok Średnia wartość poręczenia w tys. zł

2007

2008

2009

2010

2011

112,1

131

119,5

117,8

158,3

Źródło: Raport o stanie funduszy…

Platformą współdziałania funduszy oraz miejscem dyskusji nad standardami współpracy z innymi instytucjami sektora finansowego jest konsorcjum Krajowa Grupa Poręczeniowa, powstałe w 2006 roku z udziałem Banku Gospodarstwa Krajowego. Z kolei w lutym 2009 r. został przyjęty przez Radę Ministrów dokument Kierunki Rozwoju Funduszy Pożyczkowych i Poręczeniowych w latach 2009–2013, który został następnie zmieniony w lutym 2011 r. głównie w zakresie dotyczącym zamysłów związanych z systemem poręczeniowym. Fundusze poręczeniowe są także obecne w ramach inicjatywy JEREMIE, w ramach której do września 2012 r. podpisano łącznie 6 017 umów z przedsiębiorcami na łączną kwotę 699 mln zł, z których większość (3 341 na kwotę 369 mln zł) dotyczyła poręczeń, a pozostała część – pożyczek. Na koniec kwietnia 2013 r. przekroczono łącznie liczbę 10 tysięcy umów z końcowymi beneficjentami; miesięcznie podpisywanych jest około 700 umów, zaś liczba umów z pośrednikami zaangażowanych w realizację doszła do 10014. Struktura działalności poręczeniowej w Polsce ulega obecnie radykalnej zmianie. Wynika to z uruchomienia przez BGK programu gwarancji de minimis15. Jego istotą jest gwarantowanie do 60% kredytu obrotowego do kwoty maksimum 3,5 mln zł. Program operuje przez sieć banków-pośredników, w szczególności 14 http://www.jeremie.com.pl/_aktualnosci,juz-10-tysiecy-przedsiebiorcow-w-polsce-skorzystal o-z-finansowania-w-ramach,ida,194.html (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). 15 Pełna nazwa: Portfelowa Linia Gwarancyjna de Minimis.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

dużych banków sieciowych, i może spowodować znaczące zmiany na rynku poręczeniowym z uwagi na fakt, że poziom funduszy własnych BGK umożliwia udzielenie gwarancji do kwoty 30 mld zł, co jest kwotą o rząd wielkości większą od obecnej łącznej ekspozycji funduszy poręczeniowych. Poza relatywnie niskimi kosztami korzystania z instrumentu dla przedsiębiorcy program ma jeszcze dwie dodatkowe zalety, które pozwalają sądzić, że będzie on początkiem znaczących przeobrażeń w sektorze poręczeniowym. Po pierwsze: poręczenie ma charakter portfelowy, czyli o jego przyznaniu decyduje ocena banku, który posiada umowę ramową z BGK. Po drugie: produkt jest zestandaryzowany, zaś jego upowszechnieniu sprzyjać ma akcja informacyjna zorientowana na małych i średnich przedsiębiorców. Wychodzi on niewątpliwie naprzeciw potrzebom tych przedsiębiorstw, ale stawia w trudnej sytuacji już działające fundusze poręczeniowe. Ich dotychczasowa oferta staje się mało atrakcyjna, szczególnie dla banków, które zdecydowały się podpisać umowy dotyczące realizacji programu. Częściowym remedium na tę sytuację może być dołączenie funduszy z własną ofertą do programu i oferowanie zwiększonego pułapu zabezpieczenia (60% z programu, 20% z funduszu, reszta środki własne). Fundusze mogą także próbować wypracować nowe instrumenty, takie jak na przykład poręczenia w zakresie leasingu16. Bardziej systemowa propozycja budowy zmienionej roli funduszy doręczeniowych przedstawiona jest w następnej sekcji.

Perspektywy sektora poręczeniowego Zasięg i wolumen poręczeń ze środków publicznych, jakkolwiek wciąż rosnące, pozostają niszowym instrumentem ograniczania luki finansowej. Z drugiej strony, analizując przyczyny powstawania luki, wydają się być dobrym instrumentem do tej roli. Zaistniała sytuacja wynika z kilku przyczyn wskazywanych w dotychczas prowadzonych badaniach ewaluacyjnych instrumentów inżynierii finansowej17. Ograniczeniem ekspansji funduszy jest doraźność istniejących rozwiązań i brak działań zorientowanych na długookresową stabilizację działalności funduszy. W szczególności brak jest jasności co do zwrotu funduszy pozyskanych w ramach finansowania unijnego, co przekłada się bezpośrednio na niewielkie możliwości wykorzystania efektu mnożnikowego w bieżącej działalności. Efektywny mnożnik funduszy poręczeniowych w Polsce18 jest znacznie niższy niż w innych krajach europejskich, co zmniejsza perspektywy dalszej ekspansji funduszy w ra16

W tym zakresie prekursorem jest Mazowiecki Fundusz Poręczeń Kredytowych. Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowania inwestycji w perspektywie 2014–2020 w województwie śląskim, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2012, s. 17. 18 Szerzej na ten temat zob. Badanie rynku wybranych usług... 17

Ł. Konopielko: Luka finansowa a system poręczeń kredytowych ...

mach posiadanych środków. Podejmowane w tym zakresie inicjatywy, mające na celu umożliwienie uzyskania przez fundusze akceptowanego przez banki ratingu w Bułgarskiej Agencji Ratingowej, stanowić mogą jedynie częściowe remedium na te ograniczenia. Za wysoką należy uznać też awersję do ryzyka podmiotów poręczających, co z jednej strony skutkuje relatywnie niską stopą wypłat w stosunku do zobowiązań, kształtującą się w skali kraju na poziomie niespełna 3%19, ale z drugiej nie pozwala na szerszą ekspansję z obawy przed tymże ryzykiem. Istotnym aspektem wpływającym na ograniczenie działalności funduszy poręczeniowych jest ich usługowy charakter działalności. Większość poręczeń udzielanych jest jako wsparcie akcji kredytowej dla banków bądź instytucji pożyczkowych wskutek procedury, której głównym interesariuszem jest udzielający kredyt. Banki jako instytucje deklarują oczywiście zainteresowanie tego typu instrumentami, o czym świadczą liczne umowy ramowe podpisywane z funduszami, jednak decyzje o korzystaniu z tego instrumentu zapadają na poziomie indywidualnych decyzji kredytowych, gdzie selekcja zabezpieczeń następuje na etapie przygotowania wniosku kredytowego do decyzji. Rozdrobnienie oferty funduszy poręczeniowych powoduje, iż w wielu przypadkach informacja o nich nie dociera do aplikujących o środki. Z kolei z punktu widzenia udzielającego kredyt poręczenia są relatywnie mało atrakcyjne – wydłużają proces decyzyjny (zwykle co najmniej wpływa na to konieczność przesłania wniosku do poręczeniodawcy), nie skutkują całkowitym zabezpieczeniem zobowiązania i oczywiście wiążą się z koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów prowizji. Wspomniany wcześniej program gwarancji de minimis nie posiada wielu z tych wad i stąd można przewidywać, że będzie wypierał dotychczasowe poręczenia lokalnych funduszy. Tak więc z punktu widzenia mechanizmów powstawania luki finansowej funkcjonujący model poręczeń, poza relatywnie niewielkim zakresem działania, nie stanowi realnej odpowiedzi na niezaspokojone potrzeby finansowania, gdyż poręczenia udzielane są na przedsięwzięcia już realizowane i wspierają rozwój organiczny, związany z wzrostem skali działalności i niezbędnym do tego zwiększeniem środków obrotowych. Poręczenia są przede wszystkim instrumentem wspierającym dostawców kredytu lub pożyczek i w ten sposób jedynie pośrednio wpływającym na kształtowanie się luki finansowej. Realizacja bardziej aktywnego modelu, polegającego na bezpośredniej akwizycji poręczeniobiorców przez fundusze, jest trudna lub wręcz niemożliwa do realizacji w ramach zastanego modelu (skala działania funduszy powoduje, że nie mają one komórek do bezpośredniego kontaktu z klientami, gdyż pracują na już udostępnionych i przygotowanych dokumentach), ale – w obliczu wejścia na ten obszar BGK – takie działania będą najprawdopodobniej niezbędne. 19

Raport o stanie…, s. 32.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Innym możliwym scenariuszem przemian funduszy poręczeniowych jest zwiększenie ich roli w procesach restrukturyzacyjno-sanacyjnych, szczególnie w odniesieniu do przedsiębiorstw objętych poręczeniami, w przypadku których doszło do realizacji poręczenia, wypłaty środków i – w konsekwencji – przejęcia zobowiązania. W tym kontekście fundusze poręczeniowe mogłyby specjalizować się w prowadzeniu restrukturyzacji małych przedsiębiorstw. Biorąc po uwagę deklarowane w kolejnej perspektywie finansowej UE zwiększenie znaczenia instrumentów zwrotnych, można by rozważyć stworzenie specjalistycznego instrumentu restrukturyzacyjno-windykacyjnego, który obejmowałby działania prowadzone w tym zakresie zarówno przez fundusze poręczeniowe, jak i pożyczkowe i byłby swoistym uzupełnieniem zwrotności tych instrumentów. Niewątpliwie bowiem w tym kontekście pojawi się zwiększona liczba projektów wymagających podjęcia tego typu działań. Dotychczasowy, skoncentrowany na dotacjach, model pomocy publicznej nie wymagał tego typu instytucji, gdyż konieczność zwrotu środków mogła być ewentualnie następstwem wykorzystania środków niezgodnie z przeznaczeniem bądź istotnych zaniedbań. W przypadku udostępnienia ich na zasadach zwrotnych pojawi się jednak problem projektów, które – z powodów rynkowych – nie będą w stanie dokonać ich zwrotu, zaś ich bezwzględna windykacja może skutkować zaprzepaszczeniem całego przedsięwzięcia. Stąd też miękka windykacja i współpraca z przedsiębiorcami wydają się być szansą dla istniejących funduszy poręczeniowych na znalezienie nowego miejsca i dostosowanie do zmieniającego się otoczenia rynkowego, bez zaprzepaszczenia bagażu ich dotychczasowych dokonań i osiągnięć.

Zakończenie Instrumenty poręczenia stanowią dobrą odpowiedź na problemy związane z występowaniem luki finansowej. Powody pojawienia się tej luki są zróżnicowane i dotyczą one selektywnie niektórych branż, ale szczególnie uwidaczniają się wśród mikroprzedsiębiorstw. Dotychczasowe osiągnięcia lokalnych instytucji poręczeniowych pozwalają na stwierdzenie adekwatności ich działalności do potrzeb firm znajdujących się w luce. Jednocześnie szersza interwencja instytucji publicznych, poprzez realizację programu gwarancji de minimis, powoduje, iż konieczna jest ponowna refleksja nad miejscem i rolą już istniejących instytucji. W tym kontekście rekomenduje się rozważenie podjęcia przez nich roli funduszy restrukturyzacyjnych, prowadzących postępowanie wobec przedsiębiorstw, w stosunku do których występują roszczenia z tytułu środków z funduszy europejskich. Dzięki temu możliwe będzie wykorzystanie zbudowanego już potencjału instytucjonalnego przy jednoczesnym osiągnięciu korzyści skali związanych z realizacją ogólnokrajowego programu doręczeniowego.

Ł. Konopielko: Luka finansowa a system poręczeń kredytowych ...

Bibliografia Pozycje zwarte Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowania inwestycji w perspektywie 2014–2020 w województwie śląskim, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2012. Badanie rynku wybranych usług wpierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: Finansowanie zwrotne, PARP, [Warszawa] 2012. Badania rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce – raport końcowy „Finansowanie zwrotne”, KSU/PARP, Warszawa 2012. Ekspertyza dotycząca uwarunkowań społeczno-gospodarczych oraz system prawnoinstytucjonalnego wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w Polsce Wschodniej, PAG Uniconsult, Warszawa 2010. Klonowski D., Innowacyjność sektora MSP w Polsce: rządowe programy wsparcia a luka finansowa, Ernst & Young, Warszawa 2009. Matejun M., Instrumenty wspierania rozwoju firm sektora MSP w teorii i w praktyce zarządzania, [w:] Wspomaganie i finansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, pod red. tegoż, Difin, Warszawa 2011. Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2013. Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce, Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, Warszawa 2012.

Pozycje ciągłe Beck T., Torre A., The Basic Analytics of Access to Financial Services, „Financial Markets, Institutions & Instruments” 2007, V. 16, No. 2. Deakins D., Whittam G., Wyper J., SMEs’ Access to bank finance in Scotland: an analysis of bank manager decision making, „Venture Capital” 2010, Vol. 12, No. 3. SMEs’ Access to Finance. Survey 2011. Analytical Report, Ipsos MORI, 2011. Tymoczko I., Pawłowska M., Uwarunkowania dostępności kredytu bankowego – analiza polskiego rynku, „Bank i Kredyt” 2007, nr 6.

Inne źródła http://www.jeremie.com.pl/_aktualnosci,juz-10-tysiecy-przedsiebiorcow-w-polsceskorzystalo-z-finansowania-w-ramach,ida,194.html (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). http://www.nbp.pl/home.aspx?c=/ascx/koniunktura_prezentacja.ascx (dostęp z dnia 12.12.2013 r.).

2. Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej przedsiębiorstw Wojciech Niemczyk1

Wstęp Polskie grupy kapitałowe coraz częściej starają się o optymalizację zapotrzebowania na środki finansowe poprzez zawieranie umów tzw. cash poolingu, zwanych również umowami konsolidacji sald rachunków bankowych lub umowami kompensacji odsetek2. Cash pooling jest usługą „konsolidacji sald” odrębnych podmiotów gospodarczych, które wyrażają uzasadnioną ekonomicznie i dopuszczalną prawnie wolę zawarcia z bankiem lub konsorcjum banków umowy, której przedmiotem jest usługa konsolidacji sald odnosząca się do prowadzonych w tym (tych) banku (bankach) rachunków bankowych, na których udostępniono kredyty w rachunku bieżącym lub na których zgromadzono środki płatne a vista (rachunki bieżące)3. Cash pool jest dedykowany firmom o strukturze wielodziałowej. System ten sprawdza się także w przedsiębiorstwach, które mają oddziały z osobnymi rachunkami bankowymi, a są zrzeszone w jedną sieć (np. sieci handlowe). Takie firmy często muszą mieć wiele rachunków bankowych. Ich salda są podstawą do naliczenia odsetek. Cash pool powoduje, że finalny wynik związany z naliczaniem odsetek jest bardziej korzystny dla przedsiębiorstwa, niż w przypadku naliczania ich dla każdego za rachunków odrębnie. Poprzez cash pooling nadwyżki finansowe osiągane przez jedne podmioty służą do finansowania niedoborów gotówki innych podmiotów, co znacząco obniża koszt pozyskania finansowania w ramach grupy kapitałowej. 1

Mgr, Katedra Zarządzania Finansami, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. 2 http://www.kredytbank.pl/przedsiebiorstwa/obsluga_biezaca/bankowosc_transakcyjna/cash_ pooling/cash_pooling_system_kompensacji_odsetek.html (dostęp z dnia 10.12.2013 r.). 3 G. Hansen, Cash Pooling jak najefektywniej zarządzać płynnością w grupie kapitałowej [prezentacja], Bank Millenium SA, 2008.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Istota i rodzaje cash poolingu Umowa tzw. cash poolingu należy do kategorii umów nienazwanych, stąd brak jest w polskim systemie prawnym jakiejkolwiek regulacji dotyczącej cash poolingu. Chcąc jednak pokusić się o wyspecyfikowanie kluczowych elementów, np. cash poolingu rzeczywistego, należy wymienić następujące części składowe: a) zobowiązanie do prowadzenia skonsolidowanego rachunku bankowego, b) zobowiązanie do transferu środków z rachunków podlegających konsolidacji na rachunek skonsolidowany, c) ustalenie terminów, do których środki finansowe powinny zostać przekazane na rachunek skonsolidowany, d) zobowiązanie pool leadera do oprocentowania salda globalnego oraz podziału odsetek naliczonych od salda na rachunku globalnym4, e) ustalenie wysokości oprocentowania aktywów znajdujących się na rachunku skonsolidowanym, jak również przyjętych metod kapitalizacji środków, f) sposób wynagradzania podmiotu organizującego cash pooling (tzw. pool leadera), którym może być nie tylko bank, ale również jeden z podmiotów grupy kapitałowej, g) wysokość prowizji dla pool leadera, h) stosowane w transakcji zabezpieczenia oraz opłaty za niewywiązywanie się z warunków umownych. Istnieją trzy główne rodzaje cash poolingu: 1) cash pooling rzeczywisty (zero balance cash pooling; cash concentration), w którym występuje fizyczny transfer środków pomiędzy rachunkami każdego uczestnika systemu a rachunkiem master, posiadanym przez podmiot koordynujący system. Salda uczestników systemu są „zerowane” na koniec dnia: debety pokrywane są środkami z rachunku master, a nadwyżki przelewane na rachunek wiodący (tzw. master). Na początek następnego dnia środki zwracane są na rachunki uczestników; 2) near-zero balancing cash pooling różni się od zero-balancing cash poolingu tym, że na rachunkach uczestników na koniec każdego dnia występuje założone z góry niezerowe saldo. W konsekwencji transfery – dokonywane również fizycznie – na konto główne nie doprowadzają do wyzerowania rachunków, ale do ustalenia na nich określonego salda dodatniego. Ten rodzaj cash poolingu jest rzadko wykorzystywany w praktyce gospodarczej, jednak warto o nim wspomnieć ze względu na kryterium rzetelności naukowej;

M. Czyżkowska, Cash pooling jako zaawansowana metoda zarządzania zasobami finansowymi, „Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne” 2006, nr 4, s. 9–20: http:// www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/34703/002.pdf (dostęp z dnia 01.06.2013 r.).

W. Niemczyk: Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej ...

3) cash pooling nierzeczywisty (notional cash pooling), w którym pominięciu ulega fizyczny transfer środków pieniężnych między uczestnikami systemu – łączne saldo ujemne wszystkich uczestników jest potrącane z łącznym saldem dodatnim i od tak uzyskanej kwoty naliczane są odsetki. Pool leader kontroluje rachunki uczestników – zna ich salda – i na podstawie ujemnych lub dodatnich sald nalicza skonsolidowane oprocentowanie. Odsetki są naliczane do wysokości netto zgromadzonych sald. Dzięki temu podmioty nie ponoszą kosztów związanych z oprocentowaniem (tzw. overdraft). Jeżeli jednak skumulowane saldo będzie ujemne, wówczas zastosowane zostanie oprocentowanie – tzw. overdraft. Inną koncepcję kategoryzacji umów cashpoolingowych na gruncie regulacji oraz praktyki biznesowej w krajach UE prezentuje Nordea Bank, co zostało zaprezentowane na rys. 1.

Rys. 1. Metody kategoryzacji umów cashpoolingowych w krajach UE5 Źródło: opracowanie własne w oparciu o prezentację Nordea Banku. 5 http://www.nordea.com/Palvelut/Kansainväliset+tuotteet+ja+palvelut/Cash+Management/Cash+pooling+in+Poland/738122.html (dostęp z dnia 10.06.2013 r.).

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Oprocentowanie W przypadku cash poolingu rzeczywistego (odmiennie niż przy cash poolingu wirtualnym) kwestia oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach podlegających konsolidacji staje się dywagacją o charakterze akademickim. Należy zauważyć, iż w cash poolingu rzeczywistym transfer środków finansowych odbywa się zwykle na koniec każdego dnia obrachunkowego – następuje on więc przed kapitalizacją odsetek. Ponieważ mamy tu do czynienia z rzeczywistym transferem środków pieniężnych, a nie fikcyjną konsolidacją, nie jest możliwe podwójne oprocentowanie środków, gdyż w momencie kapitalizacji mogą się one znajdować tylko na jednym rachunku.

Ograniczenia – prawo dewizowe W kontekście analizy ograniczeń w efektywnej egzekucji ustaleń umów cashpoolingowych między partnerami biznesowymi warto wspomnieć o implikacjach wynikających z regulacji prawa dewizowego na terytorium RP. Zgodnie z postanowieniami ustawy Prawo Dewizowe spółka kapitałowa mająca siedzibę w Polsce może bez uzyskania indywidualnego zezwolenia dewizowego założyć rachunek bankowy w banku mającym siedzibę w innym kraju Unii Europejskiej. Polski podmiot jest również uprawniony do dokonywania rozliczeń dewizowych (np. może dokonywać transferów wartości dewizowych, m.in. waluty obcej) za pośrednictwem wskazanego rachunku bankowego z innymi podmiotami mającymi siedzibę w krajach Unii Europejskiej. Z całą odpowiedzialnością można zatem potwierdzić, iż polska spółka może przystąpić do umowy cash poolingu, której stroną będzie bank mający siedzibę w innym kraju Unii Europejskiej. Pośrednio do cash poolingu odnosi się jedynie rozporządzenie6 Rady Ministrów, które na rezydentów rozliczających się z nierezydentami na podstawie umów o wielostronnych rozliczeniach w ramach grupy kapitałowej nakłada dwa obowiązki: – raportowania do Narodowego Banku Polskiego o zawarciu tego typu umów, – składania kwartalnych sprawozdań ze wspomnianych transakcji. Należy jednak wskazać na pewne trudności z egzekucją rozporządzenia. Mimo że przepisy wspomnianego rozporządzenia nakładają na spółki wchodzące w skład umowy cashpoolingowej obowiązek raportowania polskim podmiotom zarówno transakcji nettingowych7, jak i tych w ramach cash poolingu, to jeden 6 Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 grudnia 2002 r. w sprawie sposobu, zakresu i terminów wykonywania przez rezydentów dokonujących obrotu dewizowego z zagranicą obowiązków przekazywania Narodowemu Bankowi Polskiemu danych w zakresie niezbędnym do sporządzania bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa (Dz. U. 2002, Nr 218, poz. 1835). 7 Formularz NET: http://www.nettax.pl/serwis/imgpub/du/2002/218/1835_19.pdf (dostęp z dnia 10.06.2013 r.).

W. Niemczyk: Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej ...

z załączników, na którego podstawie raportowanie ma mieć miejsce, w ogóle nie przewiduje miejsca pozwalającego na udokumentowanie wartości rozliczeń w ramach cash poolingu. Warto, aby ustawodawca zauważył i skorygował swój błąd w tym obszarze.

Ograniczenia – prawo bankowe W kontekście analizy znaczenia umów cashpoolingowych na styku z prawem finansowym zdarzały się sytuacje, kiedy organy statystyczne zaklasyfikowały konkretną strukturę cash poolingu jako usługę finansową świadczoną przez bank; nie wszystkie umowy cashpoolingowe automatycznie stanowić będą usługi bankowe. Każdorazowo umowa cashpoolingowa winna być analizowana w sposób indywidualny – z uwzględnieniem elementów prawnych w niej obecnych. Ustawa Prawo bankowe w jednym ze swoich artykułów odnosi się do cash poolingu w sposób bezpośredni. Artykuł 93a8 Prawa bankowego dopuszcza implementację i stosowanie narzędzia virtual cash pool (umowę polegającą na stosowaniu skonsolidowanego oprocentowania środków zgromadzonych przez poszczególne spółki z tej grupy na ich rachunkach bankowych oraz udzielonych im kredytów i pożyczek pieniężnych) w odniesieniu do podatkowych grup kapitałowych w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, ale praktyczne jego zastosowanie jest ograniczone, gdyż w Polsce funkcjonuje zaledwie kilka takich grup. Zdaniem części badaczy ograniczenie zawarte w art. 93a Prawa Bankowego nie oznacza, że polski bank nie może zawrzeć umowy tzw. cash poolingu z innymi podmiotami9, jednak może budzić wątpliwości uprawnienie polskiego banku do zawarcia takich umów z innymi, niewymienionymi w artykule 93a, podmiotami. Zdaniem ekspertów10 treść przepisu art. 93a Prawa bankowego należy wiązać ze stosowaniem specyficznego rozwiązania umownego w odniesieniu do działalności polegającej na prowadzeniu rachunków bankowych. Międzu innymi z tego po8

Art. 93a. 1. W umowie zawartej ze spółkami tworzącymi podatkową grupę kapitałową w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób prawnych, reprezentowanymi przez spółkę dominującą w tej grupie, bank może określić wysokość skonsolidowanego oprocentowania dla środków zgromadzonych na rachunkach bankowych tych spółek oraz udzielonych im kredytów i pożyczek pieniężnych. 2. Skonsolidowane oprocentowanie, o którym mowa w ust. 1, obliczane jest od kwoty, którą stanowi różnica pomiędzy sumą stanów na rachunkach bankowych spółek tworzących podatkową grupę kapitałową a sumą wierzytelności z tytułu udzielonych tym spółkom kredytów i pożyczek pieniężnych. 3. O ile umowa, o której mowa w ust. 1, nie stanowi inaczej, środki pieniężne zgromadzone na rachunkach bankowych oraz kredyty i pożyczki pieniężne, dla których określone zostało skonsolidowane oprocentowanie, nie są oprocentowane. 9 P. Cichulski, T. Szczepanik, W. Szczypiński, Cash pooling – aspekty prawno-podatkowe, „CFO – Magazyn finansistów” 2007 (wydanie z dnia 11.09): http://cfo.cxo.pl (dostęp z dnia 11.06.2013 r.). 10 Ibidem.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

wodu art. 93a Prawa bankowego nie wyznacza nowego spektrum akceptowalnej działalności bankowej, a jedynie sposób posługiwania się specyficzną konstrukcją umowną (tj. skonsolidowanym oprocentowaniem rachunków bankowych) w odniesieniu do pewnej kategorii klientów banku. Od 2007 roku nad powszechniejszym uregulowaniem prawnym dla grup kapitałowych trwają prace. Związek Banków Polskich jest jedną z organizacji, które aktywnie uczestniczą w procesie tworzenia prawa regulującego stosunki prawne w tym obszarze, niemniej jednak perspektywa jego wejścia w życie wydaje się być wciąż odległa.

Cash pooling – aspekty podatkowe Od kilku lat w kontekście umów cashpoolingowych pojawiają się wątpliwości, czy relacje pomiędzy uczestnikami umowy cash poolingu powinny podlegać przepisom o cenach transferowych, czy i w jaki sposób należy opodatkować dochód generowany przez struktury cashpoolingowe etc. Brak całościowej regulacji prawnej konstrukcji cash poolingu (tj. wspomniany wcześniej status umowy nienazwanej na gruncie prawa cywilnego w Polsce) wywołuje wątpliwości związane ze stosowaniem objętych nim rozwiązań. Powoduje to także poważne utrudnienia w zdefiniowaniu czynności wykonywanych w strukturze cashpoolingowej. Aspekt podatkowy umów cashpoolingowych jest szczególnie widoczny przy kwalifikacji fiskalnej „korzyści” uzyskiwanej przez uczestnika-beneficjenta cash poolingu w wyniku pokrycia niedoboru jego środków na rachunku nadwyżkami na rachunkach pozostałych uczestników umowy cash poolingu. Omawiana korzyść w istocie polega na możliwości korzystania ze środków finansowych grupy kapitałowej bez konieczności posiłkowania się kredytem, pożyczką na bieżące finansowanie niedoborów lub emisją obligacji korporacyjnych na oczekiwany niedobór środków finansowych w krótkim i średnim terminie. Przed przystąpieniem do struktury cash poolingu podatnicy muszą przeanalizować konsekwencje na tle podatku u źródła oraz innych skutków związanych z podatkiem dochodowym w sytuacji, w której będą zarówno stroną wypłacającą, jak i uprawnioną do odsetek. Rozważyć również należy konsekwencje przystąpienia do takiej struktury na tle innych podatków ze szczególnym uwzględnieniem podatku od wartości dodanej VAT (ang. Value Added Tax), podatku dochodowego od osób prawnych CIT (ang. Corporate Income Tax) oraz podatku od czynności cywilnoprawnych (PCC).

Cash pooling a PCC Fakt statusu umowy cash poolingu jako umowy nienazwanej na gruncie prawa RP ma kluczowe znaczenie przy wyznaczaniu implikacji podatkowych takiej umowy w podatku od czynności cywilnoprawnych. Zgodnie z przyjętym stanowiskiem organów podatkowych cash pooling nie jest umową pożyczki, jego zakres przedmio-

W. Niemczyk: Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej ...

towy zobowiązań stron jest bowiem szerszy od zobowiązań definiujących czynność pożyczki. Zamknięty charakter katalogu zamieszczonego w art. 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych, definiującego krąg czynności opodatkowanych (w powiązaniu z faktem braku w takim wyszczególnieniu umowy cash poolingu), przesądza o tym, iż cash pooling nie podlega11 opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych (PCC). Zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt 1 lit. b ww. ustawy przedmiotem opodatkowania są m.in. umowy pożyczki. W myśl art. 720 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (...) przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. W tzw. umowie cash poolingu – jako sposobie gospodarowania wolnymi środkami finansowymi – konstrukcja zawiera w sobie elementy kredytowania jednych podmiotów przez drugie. Nie sposób jednak uznać, że tym samym wyczerpuje ona wszystkie elementy przedmiotowo istotne dla umowy pożyczki. W operacjach cash poolingu mamy zatem do czynienia z kilkoma podmiotami, wchodzącymi w skład grupy kapitałowej. W transakcjach uczestniczą wszystkie te podmioty i dla każdego z nich z tytułu uczestnictwa w cash poolingu powstaje spektrum praw i obowiązków. Nie dochodzi jednak w umowie cash poolingu do zawarcia de facto umowy pożyczki, gdyż brak jest zobowiązania do przeniesienia określonej ilości pieniędzy na określony w umowie podmiot. Uczestnicy-interesariusze umowy cash poolingu posiadający wolne środki nie wiedzą, czy środki te zostaną wykorzystane, jeśli tak, to w jakiej wysokości i przez którego uczestnika; nie posiadają także wiedzy na temat ich perspektywicznego zwrotu w przyszłości. Nie jest zatem doprecyzowana druga strona transakcji, jak też jej przedmiot, gdyż źródłem, z którego zostanie zasilony rachunek o saldzie ujemnym, będzie rachunek główny, na którym będą gromadzone wolne środki wszystkich posiadających je uczestników cash poolingu. Usługa zarządzania wolnymi środkami (cash pooling) nie została również enumeratywnie wymieniona w katalogu czynności podlegających opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych. Ze względów wspomnianych powyżej nie można jednoznacznie umowy cash poolingu zakwalifikować jako umowy pożyczki, a zatem czynności dokonywane w ramach umowy cash poolingu nie będą12 podlegały obowiązującym przepisom dotyczącym opodatkowania podatkiem od czynności cywilnoprawnych 11

Podobne orzecznictwo prezentują liczne organy podatkowe m.in. Dyrektor Izby Skarbowej w Warszawie w interpretacji z 8 października 2009 r., sygn. IPPB21436-265/09-4IAF; Dyrektor Izby Skarbowej w Warszawie w interpretacji z 13 listopada 2009 r., sygn. IPPB2/436-327/094/MS oraz Dyrektor Izby Skarbowej w Poznaniu w interpretacji z 18 września 2009 r., sygn. ILPB2/436-108/09-3/AJ. 12 Serwis Doradztwa Podatkowego nr 000185: http://www.isp-modzelewski.pl/20130311452/Serwis-Doradztwa-Podatkowego/Serwis-Doradztwa-Podatkowego-nr-000185-11-marca-2013-r/ Strona-41.html (dostęp z dnia 24.06.2013 r.).

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

(PCC). Wspomniana w artykule wykładnia została również potwierdzona m.in. w interpretacji Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy z dnia 12 czerwca 2008 r.13

Cash pooling a VAT W świetle obowiązujących przepisów o podatku VAT udzielanie pożyczek pomiędzy podmiotami polskimi powinno zostać uznane za usługę pośrednictwa finansowego, zwolnioną z VAT. Takie podejście organów podatkowych zwiększa popularność usług finansowych, gdyż korzyści stają się w tej sytuacji obopólne: banki sprzedają usługi, w których opłatą będzie pobrana prowizja, a podmioty wewnątrz grupy unikają konieczności zapłaty większych kosztów odsetkowych14. Niemniej jednak należy mieć na uwadze, że odsetki wypłacane uczestnikom wykazującym nadwyżki na rachunkach stanowić będą dla nich obrót zwolniony z opodatkowania podatkiem VAT. Taka sytuacja formalno-prawna potencjalnie generuje negatywne skutki w zakresie możliwości odliczenia naliczonego podatku VAT przez takiego uczestnika umowy cash poolingu.

Cash pooling a CIT Umowa cash poolingu – według kodeksu cywilnego – może być swobodnie kształtowana przez strony pod warunkiem, że treść stosunku prawnego lub jego cel nie sprzeciwia się naturze stosunku, zakazom zawartym w ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zdaniem niektórych badaczy warunki umowy cash poolingu powinny opierać się na zasadach rynkowych, co oznacza, że poziom odsetek powinien być udokumentowany15. Odsetki cashpoolingowe należne od spółek mających ujemne saldo nie powinny być wyższe niż stawki rynkowe obowiązujące w przypadku, gdyby nie brały oni udziału w cash poolingu. Odsetki od dodatniego salda nie powinny być niższe od stawek, które firma mogłaby uzyskać, gdyby nie brała udziału w cash poolingu. Ekspert Piotr Majewski – doradca podatkowy w kancelarii Ożóg i Wspólnicy – zauważa, że skoro16: – spółki z grupy kapitałowej nie zawierają umów między sobą, a wyłącznie z bankiem, 13

ITPB2/436-64/08/BK; „(...) ustawa o podatku od czynności cywilnoprawnych zawiera zamknięty katalog czynności objętych tym podatkiem. Oznacza to, że opodatkowaniu podlegają czynności wymienione w przywołanej regulacji art. 1 ust. 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych”. 14 S. Grenda, Cash pooling jako nowoczesny sposób zarządzania środkami finansowymi przedsiębiorstw: http://www.ue.poznan.pl/att/s.grenda_z49.pdf (dostęp z dnia 01.06.2013 r.). 15 http://wiedzaifinanse.pl/artykuly.php/22/203,cash,pooling,w,zarzadzaniu,firma (dostęp z dnia 01.06.2013 r.). 16 E. Matyszewska, Cash pooling to dobry sposób na optymalizację podatkową: http://www.ozog. pl/pdfs/1276594079-dziennik-gazeta-prawna-14062010-cash-pooling-to-dobry-sposob-na-optymalizacje-podatkowa.pdf (dostęp z dnia 01.06.2013 r.).

W. Niemczyk: Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej ...

– nie dochodzi do faktycznego transferu środków między rachunkami spółek objętych umową, – każdy uczestnik rozlicza się bezpośrednio z pool leaderem, – odsetki cashpoolingowe wypłaca i pobiera pool leader, – poszczególni uczestnicy nie mają wpływu ani wiedzy, któremu z pozostałych uczestników przekazane zostaną środki z rachunku pool lidera ani który uczestnik jest źródłem środków otrzymywanych z tego rachunku na pokrycie niedoborów rachunku bieżącego uczestnika to nie są spełnione przesłanki wymagane do objęcia transakcji dyspozycją art. 11 ustawy o CIT, wskazującego na konieczność ustalania przez podmioty powiązane wzajemnych stosunków na zasadach rynkowych, takie jak na przykład pośredni lub bezpośredni udział w zarządzaniu lub w kapitale. Każdy z uczestników usługi jest uprawniony do wykorzystania pełnego salda dostępnego na rachunku grupowym, chyba że posiadacz rachunku grupowego wprowadzi stosowne ograniczenia17.

Cash pooling a cienka kapitalizacja Zaznaczyć należy, że do kwalifikacji podatkowej odsetek płaconych w ramach zawartych umów cash poolingu nie ma zastosowania ograniczenie do ich zaliczenia do kosztów podatkowych, wynikające z tzw. „cienkiej kapitalizacji”. W art. 16 ust. l pkt 60 i 61 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, ograniczona18 została możliwość zaliczania przez specyficzne osoby prawne (spółki siostrzane, spółki matki oraz spółdzielnie i innych tzw. kwalifikowanych pożyczkodawców). Do ich kosztów uzyskania przychodów nie podlegają zaliczeniu wypłacane odsetki od niektórych udzielonych im pożyczek i kredytów, niezależnie od faktu wykorzystywania tych pożyczek bądź kredytów na cele związane z prowadzoną działalnością gospodarczą. Choć do pewnego stopnia umowa cash poolingu przypomina w swym charakterze uregulowaną w polskim prawie umowę pożyczki, to jednak – jak już wcześniej uzasadniono w artykule – nie wyczerpuje istotnych jej znamion. Ponadto przepisy o „cienkiej” kapitali-

Wyrok WSA w Warszawie, III SA/Wa 2056/09; Wyrok NSA, II FSK 1277/09. Serwis Doradztwa Podatkowego nr 000128; zagadnienie niedostatecznej kapitalizacji w umowach cash poolingu – dotyczy CIT: http://www.isp-modzelewski.pl/20120205327/Serwis-Doradztwa-Podatkowego/Serwis-Doradztwa-Podatkowego-nr-000128-6-lutego-2012-r/Strona-21. html (dostęp z dnia 24.06.2013 r.).

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

zacji dotyczą wyłącznie19 pożyczek udzielonych przez podmioty, które pośrednio lub bezpośrednio mają określony w ustawie o CIT udział w kapitale zakładowym pożyczkobiorcy bądź w których inny podmiot, będący również udziałowcem pożyczkobiorcy, ma taki udział kapitałowy. W przypadku dokonywania rozliczeń wyłącznie z pool leaderem nieposiadającym jakiegokolwiek kapitałowego powiązania z partycypantem umowy cash poolingu nie zachodzą przesłanki umożliwiające zastosowanie tych przepisów o tzw. „cienkiej kapitalizacji”20. Zdaniem J. Żemantowskiego uczestnik umowy cash poolingu może zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów m.in.: – koszty prowizji, – opłaty bankowe, – wynagrodzenie pool lidera, związane z realizacją umowy. Wydatki te pozostają w ścisłym związku z prowadzoną działalnością i mają wpływ na uzyskiwane przychody. Stanowisko takie zostało potwierdzone w interpretacji Izby Skarbowej w Poznaniu z 5 stycznia 2011 r.21 Wyjątkowo zostaną potraktowane zapłacone odsetki i prowizje, które będą zwiększać koszty inwestycji w czasie ich realizacji. Kosztu podatkowego nie będą stanowić nadwyżki salda rachunku bankowego, transferowane do pool lidera i innych uczestników systemu cash poolingu; transfer taki nie ma bowiem charakteru definitywnego obciążenia majątku podatnika.

Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych przewiduje enumeratywne ograniczenia w zakresie zaliczania do KUP odsetek od ściśle określonych pożyczek, m.in.: 1. pożyczek od udziałowca (akcjonariusza) posiadającego (lub od udziałowców posiadających łącznie) minimum 25% udziałów (akcji) spółki-pożyczkobiorcy, 2. pożyczek od spółki siostry, w której minimum 25% udziałów posiada udziałowiec spółkipożyczkobiorcy w sytuacji, gdy wartość zadłużenia spółki wobec: A. udziałowców (akcjonariuszy) spółki posiadających co najmniej 25% jej udziałów (akcji) i innych podmiotów posiadających co najmniej 25% udziałów w kapitale tych udziałowców (akcjonariuszy) i B. spółki siostrzanej udzielającej pożyczki (tylko w przypadku 2), osiągnie łącznie trzykrotność wartości kapitału zakładowego spółki-pożyczkobiorcy. Zgodnie z interpretacją prawa podatkowego, wydaną przez Pomorski Urząd Skarbowy – sygnatura, DP/423–0141/07/AK z dnia 2007.08.03, aby odsetki podlegały ograniczeniom określonym we wskazanych przepisach, muszą być spełnione łącznie następujące warunki: a. transakcja będąca podstawą do dokonania wypłaty odsetek winna odpowiadać definicji pożyczki zawartej w art. 16 ust. 7b Updop; b. pożyczka, która jest podstawą zapłaty odsetek, musi być udzielona przez podmiot powiązany w rozumieniu przepisów o niedostatecznej kapitalizacji, c. wartość zadłużenia w dniu zapłaty odsetek winna przekraczać trzykrotność wartości kapitału zakładowego. 20 E. Matyszewska, op. cit. 21 Interpretacja nr ILPB4/423-254/10-4/MC.

W. Niemczyk: Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej ...

Cash pooling a unikanie podwójnego opodatkowania Z treści art. 21 ust. 1 pkt 1 ustawy o CIT wynika, że podatek dochodowy z tytułu uzyskanych na terytorium Polski przychodów z odsetek ustala się w wysokości 20% owych przychodów. Przepisy te stosuje się zawsze z uwzględnieniem umów w sprawie unikania podwójnego opodatkowania (tzw. UPO, których stroną jest Rzeczpospolita Polska). Przepisy UPO, których stroną jest Polska, niejednokrotnie zawierają klauzulę beneficial owner (odbiorcy uprawnionego/rzeczywistego). Klauzula ta wskazuje, że ze zwolnienia bądź preferencyjnej stawki podatku u źródła można skorzystać jedynie w sytuacji, gdy podmiot otrzymujący odsetki jest ich ostatecznym odbiorcą, uprawnionym do ich wykorzystania. W przypadku wypłaty odsetek za pośrednika-agenta lub lidera struktury cashpoolingowej, tj. pool leadera, pełni on (pool leader) jedynie rolę pośrednika i nie jest uprawnionym odbiorcą odsetek, którym pozostaje podmiot, który w ramach umowy cash poolingu przekazywał nadwyżkę środków. W rezultacie gdy podmiot wypłacający odsetki za pośrednictwem agenta lub lidera struktury nie posiada wiedzy, kto będzie ich ostatecznym odbiorcą, nie jest możliwe zastosowanie zwolnienia lub preferencyjnej stawki podatku, wynikającej z umowy w sprawie unikania podwójnego opodatkowania22. Zdaniem doradcy podatkowego, eksperta Kancelarii Ożóg i Wspólnicy Jarosława Żemantowskiego23, biorąc pod uwagę cel zawarcia umowy cash poolingu, należy uznać, że jest to działanie zmierzające nie tylko do uzyskania przychodów (odsetek), ale również do zachowania i zabezpieczenia źródła przychodów (optymalizacja przepływów pieniężnych, obniżenie kosztów finansowych działalności).

Zalety i wady cash poolingu Cash pooling ma wiele zalet: a) dzięki niemu istnieje możliwość kompensowania niedoborów środków finansowych przez nadwyżki innych podmiotów należących do jednej grupy; b) stanowi alternatywę dla finansowania poprzez podniesienie kapitału, kredyt, pożyczkę; c) umożliwia zarządzanie zgromadzonymi środkami przy użyciu korzyści skali; d) umacnia pozycję negocjacyjną podmiotów;

Z. Duś: http://www.blog.ey.pl/taxweb/cash-pooling-wywoluje-skutki-na-gruncie-podatkowymwarto-to-sprawdzic/ (dostęp z dnia 24.06.2013 r.). 23 E. Matyszewska, Do cash poolingu stosuje się ogólne zasady rozliczeń, „Dziennik Gazeta Prawna” 2011 (wydanie z dnia 30.05): http://www.ozog.pl/pdfs/1306758718-dziennik-gazeta-prawna.30052011.docash-poolingu-stosuje-sie-ogolne-zasady-rozliczen.pdf (dostęp z dnia 22.05.2013 r.).

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

e) przyczynia się do wzrostu wiarygodności kredytowej podmiotów partycypujących w umowie cash poolingu w ramach holdingu, mających permanentne problemy związane z przepływami gotówkowymi; f) przynosi bardziej efektywne wykorzystanie środków pieniężnych; g) wpływa na ograniczenie kosztów odsetkowych; h) poprawia czytelność przepływów finansowych w ramach holdingu; i) zapewnia uwspólnienie płynności (od krótkookresowej do intraday) uczestniczących rachunków bankowych należących do uczestników umowy cashpoolingowej; j) umożliwia zarządzanie płynnością (krótkookresową, ew. intraday) na poziomie grupy firm; k) eliminuje bankowe koszty odsetkowe (dla sald zbilansowanych), wynikające np. z wpływu marż, kosztu zaangażowania kapitału bankowego, rezerw obowiązkowych, składek na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, innych tytułów prawnych; l) podlega zwolnieniu z opodatkowania VAT oraz PCC. Wady cash poolingu24 to: a) niepewność źródeł finansowania (w poszczególnych walutach) – skali w stosunku do oczekiwań (także w odniesieniu do ew. realizacji swapów walutowych); b) niepewność co do kosztów finansowania i ich prolongaty; c) niepewność co do warunków finansowania (rating, zabezpieczenia); d) niepewność co do kursów walutowych (zwł. w przypadku cash poolingu wielowalutowego – zarówno kompensujące się salda, jak i odsetki od nich podlegać mogą znacznym wahaniom); e) niepewność co do płynności rynku międzybankowego z uwagi na realizację skomasowanych płatności krajowych lub zagranicznych (zwł. w przypadku cash poolingu dla największych grup na rynku lub cash poolingu oferowanego przez banki grupom bankowym); f) niepewność wynikająca ze zwiększonych kosztów zarządzania ryzykiem kredytowym, ryzykiem płynności, ryzykiem walutowym, ryzykiem stóp procentowych i ryzykiem kursowym, jak również ryzykiem politycznym.

Podsumowanie Cash pooling pozwala podmiotom w nim uczestniczącym na symultaniczne ograniczenie kosztów odsetkowych (tj. kosztów wynikających z zaciągania zobowiązań) i zwiększenie przychodów odsetkowych przy wykorzystaniu zarówno własnych środków danego podmiotu, jak również środków innych podmiotów 24

G. Hansen, op. cit.

W. Niemczyk: Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej ...

wchodzących w skład danej struktury (holdingu). Podstawowym walorem cash poolingu jest też możliwość koncentracji środków kilku podmiotów oraz kompensowania przejściowych nadwyżek wykazywanych przez jedne z podmiotów z przejściowymi niedoborami zaistniałymi u innych podmiotów. Dzięki takiej konstrukcji umów następuje istotna redukcja kosztów z bloku zobowiązań w strukturze bilansu jednostek wchodzących w skład grupy kapitałowej poprzez kredytowanie się przy wykorzystaniu de facto środków własnych grupy25. Rozwiązanie cash pooling jest również, co umyka powszechnej uwadze, korzystne dla jednostek samorządu terytorialnego oraz jednostek systemu ochrony zdrowia, ale występują utrudnienia w jego stosowaniu (np. istnieje konieczność stosowania przepisów ustawy Prawo zamówień publicznych26 i przeprowadzenia procedury przetargowej w celu wyboru banku obsługującego cash pooling oraz stosowania czystości obrotów na rachunku bankowym, która nakazuje wspomnianym jednostkom rejestrację każdego przelewu pomiędzy rachunkami powiązanymi, co może tworzyć przeszkody techniczne, jeżeli JST lub szpital nie dysponuje zautomatyzowanym systemem rachunkowo-księgowym lub systemem ERP z modułem home banking). Podmioty partycypujące w umowach cashpoolingowych w charakterze stron muszą uwzględniać niedogodności wynikające ze stanu niepewności prawnej, wynikającej z niedookreślonego statusu tychże umów na gruncie polskiego prawa gospodarczego, podatkowego i finansowego. Zaznaczyć warto, że niedogodność ta nie powinna przesłaniać korzyści wynikających z uczestnictwa w strukturze cashpoolingowej. Cash pooling, będący instytucją rozpoznawalną i obecną w obrocie gospodarczym od kilku lat, szczególnie w kontekście ostudzenia gospodarczego oraz wynikającego z niego poszukiwania oszczędności, winien wywoływać mniej wątpliwości odnośnie do zakresu regulacji i jej funkcjonowania. Pozostaje mieć nadzieję, że uczestnicy obrotu wymogą na ustawodawcy, organach administracji skarbowej oraz sądownictwie administracyjnym kompleksowe działania mające na celu uregulowanie formalno-prawnego statusu tychże umów na gruncie polskiego prawa, czyniąc je jednocześnie bardziej transparentnymi, dostępnymi oraz popularnymi, co ma również istotne znaczenia w kontekście wkładu w poziom obywatelskiej świadomości ekonomicznej.

Wyrok WSA w Krakowie, I SA/Kr 540/07. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 czerwca 2010 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. 2010, Nr 113, poz. 759.)

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Mocne strony

Słabe strony

1. Duża efektywność transferu gotówkowego; 1. Efektywność wdrożenia cash poolingu 2. Niskie koszty administracyjne i wysiłek i jego skuteczność w codziennej praktyce zarządczy po etapie wdrożenia struktury; biznesowej zależna jest od poziomu zaawan3. Możliwość pełnego wykorzystania potencjasowania narzędzi ERP w przedsiębiorstwie, łu płynnościowego w zarządzaniu gotówką kompetencji kadry menadżerskiej oraz w wymiarze intraday; wydolności wewnętrznego systemu kontroli 4. Ograniczenie obciążeń finansowych spółek korporacyjnej; wchodzących w skład holdingu, wynikające 2. Ograniczona liczba banków w Europie z redukcji kosztów przypisanych transakświadczy usługi w ramach cross-border cjom typu overdraft. poolingu.

Szanse

Zagrożenia

1. Poprawa funkcjonowania działu back-office; 1. Ryzyko „dojnej krowy“, tj. zabezpieczania 2. Ograniczenie zatrudnienia w strukturach finansowo niewydolnych i permanentnie księgowo-finansowych oraz strukturach nierentownych segmentów przedsiębiorstwa wsparcia firmy; przez sprawnie funkcjonujące dywizje firmy; 3. Poprawa poziomu kompetencji kadry 2. Ograniczenie transferu kapitałowego między menadżerskiej; oddziałami firmy ze względu na niekorzyst4. Poprawa wydolności finansowej firmy ne interpretacje podatkowe bądź niestabilne i sprawności bieżącego zarządzania zasobaotoczenie regulacyjne. mi gotówkowymi.

Rys. 2. Analiza SWOT cash poolingu Źródło: opracowanie własne.

Tab. 1. Porównanie cech charakterystycznych dla umowy pożyczki oraz umowy cash poolingu Cash pooling

Obowiązki Charakter beneficjenta zobowiązania

Pożyczka

Dający pożyczkę zobowiązuje się prze- Brak jest zobowiązania do przeniesienia nieść na własność biorącego określoną określonej ilości pieniędzy na określony ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych w umowie podmiot. tylko co do gatunku.

Status stron umowy

Cechy kluczowe

Skonkretyzowana/jednoznacznie określona druga strona transakcji.

Biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą Zobowiązanie zwrotu tej samej ilości ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy pieniędzy nie znajduje zastosowania. tego samego gatunku i tej samej jakości. Druga strona transakcji (serii transakcji w trakcie obowiązywania umowy cashpoolingowej) nie jest skonkretyzowana (status drugiej strony zależny jest od aktualnych potrzeb gotówkowych spółek w ramach np. holdingu).

W. Niemczyk: Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej ...

Pożyczka

Cash pooling

Istnieją pożyczki o charakterze konsumpcyjnym, tj. z niedookreślonym celem/przeznaczeniem pożyczki, które cechuje swoboda dysponowania powierzonymi środkami pieniężnymi przez beneficjenta. Umowa pożyczki została enumeratywnie wymieniona w katalogu czynności podlegających opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych. Czynności dokonywane w ramach umowy pożyczki będą podlegały opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych.

Brak możliwości swobodnego dysponowania powierzonymi środkami pieniężnymi przekazanymi przez pool leadera na dofinansowanie sald ujemnych uczestników grupy.

Kwalifikowalność opodatkowania [PCC]

Cechy kluczowe Swoboda dysponowania środkami

Tab. 1 cd.

Usługa zarządzania wolnymi środkami (cash pooling) nie została enumeratywnie wymieniona w katalogu czynności podlegających opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych. Czynności dokonywane w ramach umowy cash poolingu nie będą zatem podlegały opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych.

Źródło: opracowanie własne.

Bibliografia Pozycje zwarte Cicirko T., Cash pooling jako metoda zarządzania, [w:] Podstawy zarządzania płynnością finansową przedsiębiorstwa, pod red. tegoż, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010. De Gidlow R., Donovan S., Cash Management Techniques, [In:] The Treasurer’s Handbook 2005, ACT, London 2005. Grzywacz J., Cash pooling w efektywnym zarządzaniu gotówką przez przedsiębiorstwo, [w:] Zarządzanie majątkiem obrotowym w przedsiębiorstwie: wybrane problemy, pod red. tegoż, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2006. Lewicka-Potocka S., Cash pooling – przydatny instrument w realizacji celów zarządzania płynnością finansową w grupie kapitałowej, [w:] Problemy zarządzania finansami we współczesnych przedsiębiorstwach, pod red. P. Szczepankowskiego, Vizja Press&it, Warszawa 2006. Nargiełło J., Cash pooling jako instrument zarządzania należnościami w grupie kapitałowej, [w:] Finansowanie rozwoju przedsiębiorstwa: Studia przypadków, pod red. M. Panfila, Difin, Warszawa 2008. Suski-Borek G., Systemy cash management w bankach, [w:] Bankowość korporacyjna i inwestycyjna, pod red. J. Stacharskiej-Targosz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2003. Szumielewicz W., Cash management w grupach kapitałowych, Difin, Warszawa 2009.

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Pozycje ciągłe Dłubak M., Cash pooling – zaawansowany instrument optymalizujący przepływy finansowe grupy kapitałowej, „Prawo Przedsiębiorcy” 2006, nr 32. Dmowski A., Notional cash pooling – nierzeczywisty cash pooling jako forma zarządzania płynnością finansową – konsekwencje podatkowe, „BDO Spółki Giełdowe” 2009, nr 1. Eije J. H. von, Westerman W., Multinational cash management and conglomerate discounts in the euro zone, „International Business Review” 2002, Vol. 11, Issue 4. Kaczmarek K., Rokicki P., Jak opodatkowane są umowy cash poolingu, „Rzeczpospolita” 2008 (wydanie z dnia 21.04., dodatek „Dobra Firma”). Roslan R., Brunei Darussalam: Asia’s Next Leasing Location for Treasury Centres, „Treasury Management International” 2008, Issue 167. Zawalak-Kubiak H., Cash pooling – skutki w podatku dochodowym, „Przegląd Podatkowy” 2004, nr 2. Zwartek M., Cash pooling po polsku, „Monitor Podatkowy” 2006, nr 8.

Akty prawne Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 grudnia 2002 r. w sprawie sposobu, zakresu i terminów wykonywania przez rezydentów dokonujących obrotu dewizowego z zagranicą obowiązków przekazywania Narodowemu Bankowi Polskiemu danych w zakresie niezbędnym do sporządzania bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa (Dz. U. 2002, Nr 218, poz. 1835). Ustawa z 23.04.1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Ustawa z 15.02.1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. 2000, Nr 54, poz. 654 z późn. zm.). Ustawa z 29.08.1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. 2002, Nr 72, poz. 665 z późn. zm.). Ustawa z 27.07.2002 r. Prawo dewizowe (Dz. U. 2002.141.1178 z późn. zm.). Ustawa z 11.03.2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. 2004, Nr 54, poz. 535 z późn. zm., ostatnia zmiana: Dz. U. 2009, Nr 3, poz. 11). Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 czerwca 2010 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy - Prawo zamówień publicznych (Dz. U. 2010, Nr 113, poz. 759.)

Inne źródła Cichulski P., Szczepanik T., Szczypiński W., Cash pooling – aspekty prawno-podatkowe, „CFO – Magazyn finansistów” 2007 (wydanie z dnia 11.09): http://cfo.cxo.pl (dostęp z dnia 11.06.2013 r.).

W. Niemczyk: Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej ...

Czyżkowska M., Cash pooling jako zaawansowana metoda zarządzania zasobami finansowymi, „Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne” 2006, nr 4: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/34703/002.pdf (dostęp z dnia 01.06.2013 r.). Grenda S., Cash pooling jako nowoczesny sposób zarządzania środkami finansowymi przedsiębiorstw: http://www.ue.poznan.pl/att/s.grenda_z49.pdf (dostęp z dnia 01.06.2013 r.). Hansen G., Cash Pooling jak najefektywniej zarządzać płynnością w grupie kapitałowej [prezentacja], Bank Millenium SA, 2008. http://www.blog.ey.pl/taxweb/cash-pooling-wywoluje-skutki-na-grunciepodatkowym-warto-to-sprawdzic/ (dostęp z dnia 24.06.2013 r.). http://www.isp-modzelewski.pl/20130311452/Serwis-Doradztwa-Podatkowego/ Serwis-Doradztwa-Podatkowego-nr-000185-11-marca-2013-r/Strona-41.html (dostęp z dnia 24.06.2013 r.). http://www.kredytbank.pl/przedsiebiorstwa/obsluga_biezaca/bankowosc_transakcyjna/cash_pooling/cash_pooling_system_kompensacji_odsetek.html (dostęp z dnia 10.12.2013 r.). http://www.nettax.pl/serwis/imgpub/du/2002/218/1835_19.pdf (dostęp z dnia 10.06.2013 r.). http://www.nordea.com/Palvelut/Kansainväliset+tuotteet+ja+palvelut/Cash+Management/Cash+pooling+in+Poland/738122.html (dostęp z dnia 10.06.2013 r.). http://wiedzaifinanse.pl/artykuly.php/22/203,cash,pooling,w,zarzadzaniu,firma (dostęp z dnia 01.06.2013 r.). Matyszewska E., Cash pooling to dobry sposób na optymalizację podatkową: http:// www.ozog.pl/pdfs/1276594079-dziennik-gazeta-prawna-14062010-cash-pooling-to-dobry-sposob-na-optymalizacje-podatkowa.pdf (dostęp z dnia 01.06.2013 r.). Matyszewska E., Do cash poolingu stosuje się ogólne zasady rozliczeń, „Dziennik Gazeta Prawna” 2011 (wydanie z dnia 30.05): http://www.ozog.pl/pdfs/1306758718-dziennik-gazeta-prawna.30052011.do-cash-poolingu-stosuje-sie-ogolnezasady-rozliczen.pdf (dostęp z dnia 22.05.2013 r.). Wyrok WSA w Warszawie, III SA/Wa 2056/09 Wyrok NSA, II FSK 1277/09 Wyrok WSA w Krakowie, I SA/Kr 540/07

3. Portfelowa linia gwarancyjna de minimis – szanse i zagrożenia Katarzyna Marchocka1, Sebastian Wijas2

Wstęp Znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce jest ogromne. Przedsiębiorcy działający na tym szczeblu nie tylko tworzą miejsca pracy dla większości społeczeństwa, lecz również w znacznej mierze partycypują w tworzeniu produktu krajowego brutto3. Wydaje się, że państwo powinno zatem ze wszelkich miar dążyć do poprawy warunków, w jakich funkcjonują przedsiębiorcy na tym szczeblu. Oni sami w licznych raportach wskazują trudności, z jakimi muszą borykać się, chcąc istnieć na rynku. Tytułem przykładu można wskazać przewlekłość procedur administracyjnych, stopień skomplikowania oraz szybkie tempo zmian przepisów prawnych czy też liczne obostrzenia z zakresu prawa pracy czy norm związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy odnoszących się do podmiotów zatrudniających pracowników. Zwrócić należy również uwagę na fakt, że bardzo często w całym swoim „cyklu życia” przedsiębiorcy nie wychodzą poza granicę definicji średniego przedsiębiorcy. Rozmiar ich działalności zależy bowiem od inwestycji podejmowanych w celu rozbudowy czy modernizacji danej jednostki. Środkiem służącym modernizacji jednostek są podejmowane inwestycje, na te z kolei przedsiębiorstwa o tym rozmiarze działalności bardzo często nie mają wystarczających środków. W takiej sytuacji nasuwa się pytanie, czy istnieje jakikolwiek sposób, by państwo pomogło im bez narażania się na konsekwencje nieprzestrzegania unijnych restrykcji związanych z udzielaniem przez państwo 1

Studentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz finansów i rachunkowości w Szkole Głównej Handlowej. 2 Student prawa i politologii na Uniwersytecie Warszawskim. 3 Raport PKPP Lewiatan, Szanse i zagrożenia przedsiębiorstw w 2013 roku, Warszawa 2013, s. 2–6.

100

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

niedozwolonej pomocy przedsiębiorcom krajowym. Jednym z najnowszych przykładów takiego działania jest właśnie program udzielania kredytów w ramach portfelowej linii gwarancyjnej. Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie programu pomocy gwarancyjnej oraz analiza trudności związanych z jego funkcjonowaniem. Dyskusji zostaną poddane stanowiska różnych środowisk mających do czynienia z tymże programem.

Traktatowa pomoc de minimis Państwo, konstruując program pomocy dla przedsiębiorców, baczyć musi na szereg traktatowych norm prawa Unii Europejskiej, konstruujących granice dozwolonej pomocy publicznej, zwanej pomocą publiczną de minimis4. By udzielić przedsiębiorcom krajowym pomocy mieszczącej się w tych ramach, państwo nie musi uzyskiwać nań zgody Komisji Europejskiej. Normy wyznaczają granice tej pomocy, określając jej wartość przypadającą na jednego przedsiębiorcę w danym okresie czasu. Obecnie wartość pomocy, mogącej być uznaną za pomoc de minimis, dla jednego przedsiębiorcy nie może przekroczyć 200 tys. euro w roku podatkowym, w którym ubiega się on o pomoc, jak również w ciągu poprzedzających go dwóch lat podatkowych. Wyjątek dotyczy przedsiębiorstw z sektora transportu drogowego: tutaj próg wynosi 100 000 euro w tym samym okresie czasu. Kurs waluty, po którym przeliczana jest wartość udzielonej pomocy ze złotówek na euro, bada się w dniu udzielania pomocy.

Gwarancja w prawie polskim W przypadku rodzaju pomocy będącej przedmiotem niniejszego artykułu państwo nie przyznaje jednak środków pieniężnych jako takich. Zasadniczym elementem udzielanej pomocy jest instytucja gwarancji, mająca swoje źródło w prawie zobowiązań. Stosowne regulacje w tym zakresie mieszczą się w art. 876– 887 kodeksu cywilnego5. Gdyby zatem osoba (przedsiębiorca) zaciągająca kredyt nie wywiązała się z zobowiązania, podmiot, który kredytu udzielił (bank), będzie miał prawo dochodzić świadczenia od gwaranta (w tym przypadku państwa). Oczywiście pomoc ta nie ma charakteru bezzwrotnego. Gwarant będzie mógł skutecznie dochodzić zwrotu zapłaconej bankowi sumy pieniężnej wraz z naliczonymi od tego czasu odsetkami. Ta forma udzielenia pomocy nie może zatem zostać uznana za rodzaj dotacji czy też subwencji z budżetu państwa. 4 Art. 87 i 88 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (Dz. Urz. UE L. 379 z 28 grudnia 2006 r., s. 5 ze zm.). 5 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny: Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93.

K. Marchocka, S. Wijas: Portfelowa linia gwarancyjna de minimis ...

101

Charakterystyka gwarancji de minimis Warto zwrócić uwagę na cechy charakterystyczne gwarancji de minimis. Maksymalny okres, na jaki może zostać udzielona przedmiotowa gwarancja, to okres 27 miesięcy (dwa lata i kwartał). Nie może ona przekroczyć sumy 3,5 mln złotych oraz 60% kwoty kredytu obrotowego. Poza granicą gwarancji de minimis są odsetki oraz pozostałe koszty związane z kredytem obrotowym. Formą zabezpieczenia gwarancji jest weksel własny przedsiębiorcy wystawiony in blanco. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że gwarancje udzielone w 2013 roku pozostają bezkosztowe, natomiast za drugi rok pobierana będzie prowizja w wysokości 0,5% kwoty gwarancji. Przesłanką rozwoju przedsiębiorstw są w głównej mierze podejmowane inwestycje. Gwarancja de minimis nie będzie jednak w sposób bezpośredni wpływać na zwiększenie środków przeznaczanych przez przedsiębiorstwa na inwestycje. Może ona dotyczyć jedynie tzw. kredytu obrotowego, a więc kredytu przeznaczanego na sfinansowanie bieżącej działalności przedsiębiorstwa6. Nie należy jednak odrzucać – jako bezpodstawnego – twierdzenia o tym, że gwarancja de minimis wpływać będzie na poziom inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorcę. Możliwość wzięcia kredytu zabezpieczonego taką gwarancją będzie zwiększać poczucie pewności po stronie przedsiębiorców, że w razie gdyby pojawiły się trudności z dokonywaniem bieżących płatności, będzie szansa na znalezienie sposobu wyjścia z sytuacji. Sposobem tym będzie zaciągnięcie kredytu obrotowego. Oczywiście podmiot taki będzie musiał posiadać zdolność kredytową w ocenie banku. Tak jak już wspomniano na początku, gwarancja dotyczyć może jedynie części sektora przedsiębiorstw. Może ona zostać przyznana mikroprzedsiębiorcom oraz małym i średnim przedsiębiorcom. Definicje poszczególnych rodzajów przedsiębiorcy znajdują się w art. 104–108 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej7. Warto zwrócić uwagę na szereg przesłanek negatywnych, uniemożliwiających przyznanie przedsiębiorcy gwarancji de minimis pomimo faktu, iż należy on do opisanej powyżej grupy przedsiębiorstw. Gwarancją de minimis nie może być objęty kredyt obrotowy, udzielony przedsiębiorcy, który w chwili skierowania zapytania (w trakcie rozpatrywania wniosku kredytowego) widnieje w Bankowym Rejestrze Niesolidnych Klientów, jak również klient, któremu w okresie trzech miesięcy przed datą złożenia wniosku o udzielenie kredytu bank kredytujący wypowiedział jakąkolwiek ekspozycję kredytową lub który posiadał zadłużenie przeterminowane w banku kredytującym powyżej 30 dni w kwocie przekraczającej 500 złotych albo ekspozycję kredytową zaliczoną w banku kredytującym do 6

Bankowość: podręcznik akademicki, pod red. L. Jaworskiego, Z. Zawadzkiej, Poltext, Warszawa 2008, s. 310. 7 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej: Dz. U. 2004, Nr 173, poz. 1807.

102

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

kategorii „zagrożone”, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów w sprawie tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością kredytową lub w przypadku której, według oceny banku kredytującego, zaistniały przesłanki wskazujące na utratę wartości zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości8. Gwarancją tą nie może być również objęty kredyt, jeśli łączne zaangażowanie z tytułu kredytów udzielonych temu przedsiębiorcy objęte gwarancjami de minimis przekroczy 3,5 miliona złotych. Maksymalna wysokość jednostkowej gwarancji zależna jest od wielkości pomocy de minimis, którą kredytobiorca otrzymał w bieżącym roku podatkowym i dwóch poprzedzających go latach podatkowych. Nie może jej również uzyskać przedsiębiorca, na którym ciąży obowiązek zwrotu pomocy publicznej, wynikający z decyzji Komisji Europejskiej uznającej pomoc za niezgodną z prawem oraz ze wspólnym rynkiem9. Dodatkowo istnieje szereg wyłączeń związanych z branżą, w jakiej funkcjonuje dane przedsiębiorstwo. Po pierwsze, wyłączony został sektor rybołówstwa i akwakultury, objęte rozporządzeniem Rady (WE) nr 104/200010. Chodzi o produkty rybołówstwa (produkty pochodzące z połowów w morzu bądź na wodach śródlądowych oraz produkty akwakultury) i dokonywane na tych produktach wymienione w rozporządzeniu czynności przetwórcze. Wyłączeniem objęta jest również produkcja podstawowych produktów rolnych wymienionych w załączniku I do Traktatu. Nie można zatem przeznaczać środków z kredytu na finansowanie produkcji pierwotnych produktów rolnych, bezpośrednio związanych z uprawą (np. zboża) lub hodowlą (np. bydła). Gwarancją nie mogą zostać objęte kredyty udzielone przedsiębiorcy zajmującemu się przetwarzaniem i wprowadzaniem do obrotu produktów rolnych wymienionych w załączniku I do Traktatu, gdy wysokość pomocy ustalana jest na podstawie ceny lub ilości takich produktów zakupionych od producentów surowców lub wprowadzonych na rynek przez kredytobiorców objętych pomocą lub kiedy przyznanie pomocy zależy od faktu jej przekazania w części lub w całości producentom surowców. Wyłączeniem objęto także działalność związaną z wywozem do państw trzecich lub państw członkowskich, tzn. pomoc bezpośrednio związaną z ilością wywożonych produktów, tworzeniem i prowadzeniem sieci dystrybucyjnej lub innymi wydatkami bieżącymi związanymi z prowadzeniem działalności eksportowej. W ramach kredytu nie mogą być finansowane wydatki związane z tworze8 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków: Dz. U. 2008, Nr 235, poz. 1589. 9 Cyt. za regulaminem przyznawania pomocy w ramach rządowego programu gwarancyjnego, dostępnego m. in. na stronie internetowej Banku Gospodarstwa Krajowego, jak również banków oferujących kredyt obrotowy z możliwością uzyskania poręczenia rządowego: http:// www.bgk.com.pl/poreczenia-gwarancje-splaty-kredytu-udzielane-we-wspolpracy-z-bankamikredytujacymi-w-ramach-rzadowego-programu-wspieranie-przedsiebiorczosci-z-wykorzystaniem-poreczen-i-gwarancji-bgk-5 (dostęp z dnia 16.08.2013 r.). 10 Rozporządzenie Rady (WE) nr 104/2000: Dz. U. L 17 z 21.1.2000 r., s. 22.

K. Marchocka, S. Wijas: Portfelowa linia gwarancyjna de minimis ...

103

niem i prowadzeniem sieci dystrybucyjnych. Mogą jednak być finansowane koszty uczestnictwa w targach handlowych bądź badaniach lub kosztach usług doradczych potrzebnych do wprowadzenia nowego lub już istniejącego produktu na nowy rynek zagraniczny. Wyłączono również pomoc przyznawaną kredytobiorcom działającym w sektorze węglowym, zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1407/200211. Dotyczy to przedsiębiorstw wydobywających węgiel kamienny. Program gwarancyjny nie dotyczy dodatkowo pomocy w nabyciu pojazdów przeznaczonych do transportu drogowego, przyznawanej kredytobiorcom prowadzącym działalność zarobkową w zakresie drogowego transportu towarowego12.

Zalety programu portfelowej linii gwarancyjnej Jedną z zasadniczych zalet gwarancji de minimis jest pewność co do dysponowania środkami pieniężnymi, w których posiadaniu znajduje się przedsiębiorca. Dodatkowo dzięki temu, że gwarancja pełnić będzie funkcje zabezpieczenia zaciąganego kredytu, przedsiębiorca nie będzie musiał zastawiać swojego majątku na rzecz banku. Z drugiej strony będzie ona tym bardziej korzystna, gdy przedsiębiorca w ogóle nie będzie dysponował środkami mogącymi służyć jako zabezpieczenie wierzytelności. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że procedury administracyjne związane z procesem aplikowania o udzielenie gwarancji zostały maksymalnie uproszczone. Co więcej – nie wprowadzono opłaty za samo rozpatrzenie wniosku o udzielenie gwarancji.

Kontrowersje związane z funkcjonowaniem programu portfelowej linii gwarancyjnej Po zaprezentowaniu w poprzedniej części zasad funkcjonowania gwarancyjnego programu rządowego oraz jego zalet należy zwrócić uwagę na kontrowersje, jakie powstały w związku z nim. Warto rozpocząć tę część pracy od przedstawienia zarzutów pod adresem Portfelowej Linii Gwarancyjnej de minimis, zaprezentowanych przez Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych w piśmie skierowanym do Ministra Finansów13. Stowarzyszenie wyraziło dezaprobatę dla procesu legislacyjnego, w ramach 11

Rozporządzenie Rady (WE) nr 1407/2002: Dz. U. L 205 z 2002 r., s. 1. Cyt. za regulaminem przyznawania pomocy w ramach rządowego programu gwarancyjnego, dostępnego m. in. na stronie internetowej Banku Gospodarstwa Krajowego, jak również banków oferujących kredyt obrotowy z możliwością uzyskania poręczenia rządowego. 13 Pismo skierowane do Ministra Finansów z dnia 21 grudnia 2012 r., syg. DG4/664/154/ JCK/2012/2508, DG2/660/470/MGC/2012/1774. 12

104

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

którego stworzono projekt ustawy o zmianie ustawy o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa. Zdaniem KSFP w toku tego procesu nie przeprowadzono niezbędnych konsultacji społecznych (m. in. właśnie z przedstawicielami funduszy poręczeniowych), co mogło mieć wpływ na potencjalną niezgodność skonstruowanych przepisów z prawem Unii Europejskiej oraz zasadami techniki prawodawczej. W cytowanym dokumencie zwrócono również uwagę na następujące aspekty rządowego programu gwarancyjnego. Po pierwsze: wyrażono obawę co do właściwego celu nowelizacji. Wskazano, iż pomimo tego, że w uzasadnieniu projektu powoływano się na cel w postaci „rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw poprzez wprowadzenie efektywnego narzędzia systemowego do dystrybucji pomocy państwa w formie poręczeń i gwarancji dla przedsiębiorców”, Ministerstwo Finansów w swoich pismach przewodnich wskazywało na cel nowelizacji, określony jako „zapobieganie skutkom zakłóceń na rynkach finansowych oraz spowolnienia finansowego”. Co więcej, Ministerstwo Finansów podnosiło, że „wskutek projektowanych zmian sektor bankowy otrzyma możliwość rozwoju akcji kredytowej w warunkach zaostrzeń wymogów ostrożnościowych oraz sytuacji panującego kryzysu na rynkach europejskich” oraz „(…) gwarancje BGK, które będą udzielane w formule pomocy de minimis, zostaną ukierunkowane na wspieranie bieżących potrzeb operacyjnych MŚP (kredyty obrotowe, kredyty w rachunku bieżącym). W ten sposób gwarancje BGK będą w stanie zapobiegać zagrożeniom dla finansowania obrotu bieżącego MŚP na skutek zjawisk kryzysowych na rynkach finansowych”. Fundusze poręczeniowe wskazują, że taka argumentacja jest sprzeczna z celem zmian ustawy oraz wskazuje innego beneficjenta pomocy publicznej. W prezentowanym stanowisku wyrażona została obawa, iż to nie przedsiębiorstwa skorzystają najbardziej z rządowej pomocy, lecz sektor bankowy. W związku z tym KSFP postulował notyfikacje programu pomocowego Komisji Europejskiej na podstawie stosownych norm traktatowych14. Kolejna wątpliwość, którą należy podzielić, dotyczy art. 34a ust. 3 przedmiotowej ustawy. Artykuł ten zawiera w swej treści upoważnienie blankietowe dla ministra finansów do ukształtowania programu poręczeniowego i gwarancyjnego. Na podstawie powyższego: „Minister właściwy do spraw finansów publicznych może określić, w drodze rozporządzenia, szczegółowe warunki oraz tryb udzielania w ramach programów rządowych, o których mowa w ust. 1, w formie poręczeń lub gwarancji Banku Gospodarstwa Krajowego”. Obawy KSFP oscylują również wokół rzetelności danych, na które powoływał się minister finansów podczas tworzenia projektu ustawy. Podniesiono, że pod14

Regionalne Fundusze Poręczeń Kredytowych również kierowały podobne stanowiska do Ministra Finansów. Były to m. in.: Poznański Fundusz Poręczeń Kredytowych (PFPK 1551/XII/2012 z dn. 19.12.2012 r.), Pomorski Regionalny Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. w Gdańsku (PRFPK – 73/2012/PN z dn. 19.12.2012 r.).

K. Marchocka, S. Wijas: Portfelowa linia gwarancyjna de minimis ...

105

czas przygotowywania tychże analiz powoływano się na dane historyczne, dotyczące okresu wzrostu gospodarczego, nie zaś kryzysu, z jakim mamy do czynienia obecnie. Okoliczność ta, zdaniem KSFP, stanowi kolejny argument za koniecznością notyfikacji programu pomocy rządowej Komisji Europejskiej. W związku z obawami o zaburzenie konkurencji na rynku poręczeń oraz o powstanie znacznych strat KSFP zaproponował wdrożenie mechanizmu regwarancyjnego, który dodatkowo zwiększyłby atrakcyjność funduszy poręczeniowych. Minister Finansów odniósł się do zaprezentowanych zarzutów w przedstawiony poniżej sposób15. Odnośnie do wątpliwości związanych z ostatecznym beneficjentem wprowadzanych zmian wyjaśniono, że zmiany te mają na celu „zwiększenie dostępu do kapitału dla mikroprzedsiębiorców, małych i średnich przedsiębiorców poprzez zachęcenie banków komercyjnych do zwiększenia akcji kredytowej ze względu na zapewnienie zabezpieczenia spłaty udzielanych kredytów gwarancjami Banku Gospodarstwa Krajowego”. Powołując się na różnicę pomiędzy wsparciem dotacyjnym a wsparciem w formie poręczenia gwarancyjnego, minister finansów argumentował, że to właśnie sektor MŚP stanie się ostatecznym beneficjentem programu. Uzyskując zdolność kredytową i dodatkowo spełniając wymóg posiadania poręczenia gwarancyjnego, przedsiębiorca będzie w stanie otrzymać kredyt, co poprawi jego sytuację finansową. Wskutek sytuacji kryzysowej na rynkach finansowych prognozuje się, że banki mogą stać się niechętne do prowadzenia akcji kredytowej skierowanej do sektora MŚP. Zdaniem ministra projektowane zmiany mają zapobiec takiej sytuacji oraz złagodzić odczuwane przez przedsiębiorców negatywne skutki kryzysu gospodarczego. Minister Finansów nie podzielił wątpliwości związanych z zawartym w ustawie upoważnieniem blankietowym do wydania rozporządzenia w sprawie udzielania przez Bank Gospodarstwa Krajowego pomocy de minimis w formie gwarancji spłaty kredytów. Wskazał on, iż wraz ze zmianą programu rządowego Wspieranie przedsiębiorczości z wykorzystaniem poręczeń i gwarancji Banku Gospodarstwa Krajowego akty te stanowią uzupełnienie procedury legislacyjnej. Raz jeszcze powołano się na rozporządzenia Komisji16, w których w sposób niepozostawiający manewru ustawodawcy krajowemu uregulowano warunki dopuszczalności poręczeń i gwarancji stanowiących pomoc publiczną lub pomoc de minimis.

Pismo skierowane do Prezesa Zarządu Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych z dn. 7 stycznia 2013 r., syg. DG4/664/10/JCK/2013/2708/12. 16 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu do pomocy de mninimis (Dz. U. UE L. 06.379.6); Rozporządzenie Komisji (WE) nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. – ogólne rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych (Dz. U. UE L. 08.214.3).

106

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Przywołując wymogi proceduralne zawarte w ustawie o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej17, minister finansów wyjaśnił, że projekt programu pomocowego – przewidujący udzielanie pomocy de minimis na podstawie art. 7 ust. 1 i 3 ww. ustawy – podlega wyłącznie zgłoszeniu Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Sam projekt ustawy o zmianie ustawy o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne posiadał opinie Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Rządowego Centrum Legislacji. Minister Finansów w powyższym piśmie zapowiedział również, że Bank Gospodarstwa Krajowego będzie prowadził kwartalny monitoring jakości portfela gwarantowanych kredytów.

Zakończenie Nie ulega wątpliwości, że rządowy program pomocy nosi znamiona programu korzystnego dla przedsiębiorców. Wiele spośród opisanych powyżej zalet programu będziemy w stanie zaobserwować na przykładzie poprawy funkcjonowania przedsiębiorstw sektora MŚP. Z drugiej jednak strony opisane wątpliwości związane z programem, przedstawione ministrowi finansów przez Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, są przykładem na to, że najprawdopodobniej program nie jest idealny. Liczne niedociągnięcia legislacyjne, w tym m. in. brak konsultacji społecznych np. z przedstawicielami funduszy poręczeniowych, którzy w sposób bezpośredni zostaną dotknięci funkcjonowaniem rządowego programu, może wiązać się z mankamentami programu jako całości. Krótka historia istnienia rządowego programu pomocowego nie pozwala jeszcze na wyciąganie daleko idących wniosków w tym aspekcie. Co najwyżej dane liczbowe, zaprezentowane przez Bank Gospodarstwa Krajowego w najnowszym raporcie dot. funkcjonowania przedmiotowego programu18, mogą zobrazować zasięg udzielonej pomocy. Z danych przedstawionych przez Bank Gospodarstwa Krajowego wynika, że od początku funkcjonowania programu (połowa marca 2013 r. – czerwiec 2013 r.) z poręczeń gwarancyjnych skorzystało już 8 272 przedsiębiorców. W chwili obecnej gwarancja de minimis jest oferowana na terenie całego kraju za pośrednictwem dziewiętnastu banków kredytujących. 1,725 mld złotych to łączna kwota udzielonych gwarancji, podczas gdy suma udzielonych dzięki tym poręczeniom kredytów oscyluje wokół kwoty 2,974 mld złotych. Na podstawie danych przed17

Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej (Dz. U. 2007, Nr 59, poz. 404 ze zm.). 18 Raport Banku Gospodarstwa Krajowego opracowany przez Centrum Poręczeń i Gwarancji dotyczący wyników funkcjonowania programu Portfelowej Linii Gwarancyjnej de minimis (PLD) w okresie marzec–czerwiec 2013 r., wydany 12 lipca 2013 r. w Warszawie, s. 5.

K. Marchocka, S. Wijas: Portfelowa linia gwarancyjna de minimis ...

107

stawionych przez BGK we wskazanym raporcie można zaobserwować dynamikę wzrostu zainteresowania gwarancjami rządowymi wśród przedsiębiorców. Z miesiąca na miesiąc rośnie liczba zarówno banków oferujących kredyty obrotowe, przy zaciągnięciu których skorzystać można z poręczeń rządowych, jak również liczba przedsiębiorców decydujących się na taki kredyt. Nie ulega wątpliwości, że będziemy w najbliższym czasie świadkami dobrych i potencjalnie złych konsekwencji wprowadzenia programu. Należy wyrazić nadzieję, że program rządowy przyniesie długofalowe skutki w postaci rozwoju oraz polepszenia się warunków funkcjonowania sektora MŚP w gospodarce.

Bibliografia Pozycje zwarte Bankowość: podręcznik akademicki, pod red. L. Jaworskiego, Z. Zawadzkiej, Poltext, Warszawa 2008.

Inne źródła Raport Banku Gospodarstwa Krajowego opracowany przez Centrum Poręczeń i Gwarancji dotyczący wyników funkcjonowania programu Portfelowej Linii Gwarancyjnej de minimis (PLD) w okresie marzec–czerwiec 2013 r., wydany 12 lipca 2013 r. w Warszawie. Raport PKPP Lewiatan, Szanse i zagrożenia przedsiębiorstw w 2013 roku, Warszawa 2013. Regulamin przyznawania pomocy w ramach rządowego programu gwarancyjnego, dostępnego m. in. na stronie internetowej Banku Gospodarstwa Krajowego, jak również banków oferujących kredyt obrotowy z możliwością uzyskania poręczenia rządowego [http://www.bgk.com.pl/poreczenia-gwarancjesplaty-kredytu-udzielane-we-wspolpracy-z-bankami-kredytujacymi-w-ramachrzadowego-programu-wspieranie-przedsiebiorczosci-z-wykorzystaniem-poreczen-i-gwarancji-bgk-5 (dostęp z dnia 16.08.2013 r.). Pismo skierowane do Ministra Finansów z dnia 21 grudnia 2012 r., syg. DG4/664/154/ JCK/2012/2508, DG2/660/470/MGC/2012/1774. Pismo skierowane do Prezesa Zarządu Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych z dn. 7 stycznia 2013 r., syg. DG4/664/10/JCK/2013/2708/12. Stanowiska Regionalnych Funduszy Poręczeń Kredytowych w sprawie programu gwarancji: Poznański Fundusz Poręczeń Kredytowych (PFPK 1551/XII/2012 z dn. 19.12.2012 r.), Pomorski Regionalny Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. w Gdańsku (PRFPK – 73/2012/PN z dn. 19.12.2012 r.).

108

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Akty prawne Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 I 88 Traktatu do pomocy de mninimis: Dz. U. UE L. 06.379.6. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. – ogólne rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych: Dz. U. UE L. 08.214.3. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków: Dz. U. 2008, Nr 235, poz. 1589). Rozporządzenie Rady (WE) nr 104/2000: Dz. U. L 17 z 21.1.2000, s. 22. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1407/2002: Dz. U. L 205 z 2002 r., s. 1. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską: Dz. Urz. UE L. 379 z 28 grudnia 2006 r., s. 5 ze zm. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny: Dz. U. 1964 nr 16 poz. 93. Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej: Dz. U. 2007, Nr 59, poz. 404 ze zm.). Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej: Dz. U. 2004, Nr 173, poz. 1807.

4. Wybrane zewnętrzne źródła finansowania działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw Ewa Rogowska1

Wprowadzenie Istotnym przejawem ugruntowania się w Polsce gospodarki rynkowej jest dynamiczny rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Z doświadczeń krajów mających rozwinięty ten sektor gospodarki wynika, że za najważniejsze cechy małych i średnich firm uznaje się tworzenie nowych miejsc pracy oraz wzmacnianie konkurencyjności gospodarki. Dlatego dla prawidłowego rozwoju polskiej gospodarki konieczne jest istnienie bardzo wielu firm tego typu, gdyż zdrowa konkurencja wymusza wysoką jakość wyrobów i usług oraz powoduje, że na rynku pozostają tylko firmy najsilniejsze, potrafiące dostosować się do zmiennych warunków otoczenia. Każda działalność gospodarcza jest uwarunkowana zapotrzebowaniem na kapitał i nowe środki produkcji. Brak własnych środków finansowych powoduje konieczność poszukiwania innych, zewnętrznych źródeł finansowania. Specyfika małych i średnich przedsiębiorstw – uwidoczniająca się w stosunkowo niskim poziomie kapitałów własnych, krótkim stażu rynkowym oraz uproszczonej księgowości – sprawia, że możliwość finansowania działalności tych przedsiębiorstw jest znacznie niższa w porównaniu z dużymi jednostkami2. Celem artykułu jest przedstawienie wybranych źródeł pozyskiwania kapitału zewnętrznego przez małe i średnie przedsiębiorstwa funkcjonujące w Polsce.

1 Dr, Katedra Rachunkowości i Controllingu, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiego. 2 J. Grzywacz, Zewnętrzne źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, [w:] Finansowanie MSP w Polsce ze środków finansowych UE jako czynnik wpływający na konkurencyjność przedsiębiorstw, pod red. E. Latoszek, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s. 73.

110

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Dostęp małych i średnich przedsiębiorstw do zewnętrznych źródeł finansowania Rozwój przedsiębiorstw, w tym również małych i średnich, uzależniony jest zasadniczo od ich możliwości finansowych. W rozwiniętej gospodarce rynkowej przedsiębiorstwo ma możliwość korzystania z wielu różnych źródeł finansowania. Najogólniej źródła te dzielą się na własne i obce. Własne źródła finansowania to m.in. wkłady własne, akumulowany zysk, odpisy amortyzacyjne, rezerwy, emisja nowych akcji, przyjęcie wkładów od nowych wspólników. Do obcych źródeł finansowania zalicza się przede wszystkim kredyty bankowe, kredyty kupieckie, leasing, faktoring, emisję obligacji, emisję krótkoterminowych papierów dłużnych, venture capital i inne specyficzne formy, stosowane w gospodarkach wysokorozwiniętych. To, z jakich form zewnętrznego finansowania korzysta dane przedsiębiorstwo, zależy od rodzaju potrzeb finansowych, jego formy prawnej i sytuacji finansowej. Przy ocenie atrakcyjności źródeł finansowania wymienia się najczęściej3: – dostępność danego źródła (przedsiębiorstwa muszą spełniać szereg wymagań stawianych przez udzielających wsparcia finansowego), – koszt pozyskania kapitału z danego źródła (przedsiębiorstwa zmierzają do minimalizacji kosztów swojej działalności), – elastyczność danego źródła (oznacza szybkość pozyskania źródła, wielkość dostępnych środków, czas spłaty, łatwość zmniejszania i zwiększania wartości zadłużenia). Małe i średnie przedsiębiorstwa mają często utrudniony dostęp do środków finansowych pozyskiwanych na rynkach kapitałowych, nie wszystkie mogą także korzystać z preferencyjnych kredytów bankowych bądź uzyskiwać wsparcie w ramach programów unijnych. Jednakże w związku z tym, że posiadane środki są często niewystarczające do podjęcia działalności gospodarczej w szerszym zakresie, przedsiębiorcy sięgają po inne źródła finansowania, które są często znacznie trudniej dostępne dla przedsiębiorstw małych i średnich (w porównaniu z dużymi firmami). Uwzględniając kryterium dostępności, w tabeli 1 zaprezentowano możliwe źródła finansowania działalności przedsiębiorstw. Z uwagi na stopień dostępności danego źródła dla powstających oraz już istniejących małych i średnich przedsiębiorstw można je podzielić na źródła niedostępne, łatwo, średnio i trudno dostępne. W tabeli 2 przedstawiono najczęściej stosowane w praktyce źródła finansowania działalności gospodarczej ze względu na fazę rozwoju przedsiębiorstwa.

J. Kubiak, Hierarchia źródeł krótkoterminowego finansowania przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 2005, s. 19.

E. Rogowska: Wybrane zewnętrzne źródła finansowania działalności ...

111

Tab. 1. Dostępność źródeł finansowania działalności przedsiębiorstw Dostępność źródła finansowania Dostępne przede wszystkim dla MSP Bardziej dostępne dla MSP niż dużych przedsiębiorstw

Jednakowo dostępne dla wszystkich przedsiębiorstw

Bardziej dostępne dla dużych przedsiębiorstw niż MSP Dostępne przede wszystkim dla dużych przedsiębiorstw

– – – – – – – – – – – – – – – – – –

Źródła finansowania poręczenia kredytowe środki unijne pożyczki od funduszy pożyczkowych dotacje budżetowe pożyczki od rodziny i znajomych środki własne kredyty bankowe krótkoterminowe leasing kredyty od dostawców franchising emisje na new connect kredyty bankowe długoterminowe kredyty od odbiorców fundusze venture capital faktoring emisje na rynku pozagiełdowym emisje obligacji emisje na rynku giełdowym

Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Wolański, Nowe źródła finansowania rozwoju przedsiębiorstw, [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008, pod red. A. Żołnierskiego, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s. 81.

Tab. 2. Dostępność źródeł finansowania dla małych i średnich przedsiębiorstw Źródło finansowania Pożyczki od rodziny i znajomych Kredyt kupiecki Leasing Faktoring Kredyty bankowe Poręczenia kredytowe Pożyczki z sektora pozabankowego* Fundusze venture capital Fundusze pomocowe Obligacje Franchising

Faza rozwoju przedsiębiorstwa Koncepcja Mała firma Średnia firma i rozruch +++ +++ +++ – +++ +++ – +++ +++ – ++ +++ – ++ +++ – ++ +++ – ++ +++ + ++ ++ – ++ ++ – + + – – +++

* Wyjątkiem są pożyczki z urzędów pracy dla zarejestrowanych bezrobotnych, rozpoczynających działalność gospodarczą. – niedostępne, + trudno dostępne, ++ średnio dostępne, +++ łatwo dostępne Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Skowronek-Mielczarek, Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania, wyd. 3 uaktual., C. H. Beck, Warszawa 2007, s. 36.

112

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

W Polsce małe i średnie przedsiębiorstwa, będące nawet w bardzo dobrej kondycji finansowej, z reguły nie mają dostępu do rynku pieniężnego i kapitałowego, ponieważ nie są znane inwestorom i pośrednikom finansowym, a co za tym idzie – ich papiery wartościowe nie znalazłyby nabywców. Podstawowym źródłem finansowania działalności małych i średnich firm są nadal środki własne, a brakujące środki uzupełnia się na przykład poprzez wydłużone okresy płatności bądź pożyczki lub dopłaty od wspólników. Źródła finansowania inwestycji w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw przedstawia rysunek 1.

70 60

małe

średnie

50 40 30 20 10 0

Rys. 1. Źródła finansowania nakładów inwestycyjnych przez małe i średnie przedsiębiorstwa w 2010 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2010–2011, pod red. A. Tarnawy, P. Zadury-Lichoty, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2012, s. 192.

W 2010 roku około dwie trzecie nakładów inwestycyjnych małych i średnich przedsiębiorstw było finansowanych środkami własnymi (małe – 60,97%, średnie – 67,08%). Z krajowych środków budżetowych w większym stopniu korzystały średnie firmy (3,72%) niż małe (3,10%). Z kolei małe przedsiębiorstwa częściej wykorzystywały kredyty i pożyczki (małe – 17,11%, średnie – 16,87%) oraz środki z zagranicy (małe – 14,34%, średnie – 7,01%).

E. Rogowska: Wybrane zewnętrzne źródła finansowania działalności ...

113

Wykorzystanie kredytów bankowych do finansowania działalności małych i średnich przedsiębiorstw Kredyty bankowe, mimo iż przez wielu przedsiębiorców nadal uznawane są za jedyne obce źródło finansowania, dostępne są stosunkowo niewielu małym i średnim firmom. Banki, dbając o bezpieczeństwo depozytów oraz dążąc do maksymalizacji dochodów, muszą jednocześnie pamiętać o ograniczaniu ryzyka kredytowego. Szczególnie po okresie kryzysu, który dotknął w dużym stopniu instytucje finansowe (w tym banki), wzrosły obawy banków o jakość portfela kredytowego. Banki zaostrzyły kryteria przyznawania kredytów w związku z niepewnością co do przyszłej sytuacji gospodarczej oraz wzrostem ryzyka w niektórych sektorach gospodarki (w szczególności dotyczy to budownictwa i branży motoryzacyjnej). Niewątpliwie na ryzyko kredytowe związane z finansowaniem rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, poza wspomnianą sytuacją gospodarczą, oddziałują głównie takie czynniki, jak: – niepełna informacja gospodarcza i prawna o podmiocie ubiegającym się o kredyt, – rosnące zapotrzebowanie na kredyt przy relatywnie niskim kapitale podmiotów ubiegających się o kredyt, – stosowanie przez banki modeli scoringowych, które ograniczają elastyczność i determinują szablonowe podejście w ocenie zdolności kredytowej małych i średnich firm, – słabe zabezpieczenia kredytowe oferowane bankom, – trudności dostosowawcze małych i średnich firm do szybkich, nagłych i pozbawionych kontynuacji zmian w otoczeniu ekonomicznym, – zjawiska patologiczne, na przykład wyłudzenia, oszustwa. Jednym ze sposobów ograniczania ryzyka kredytowego jest przedstawienie przez kredytobiorcę odpowiedniego zabezpieczenia spłaty długu. Wymóg ten dla małych i średnich przedsiębiorstw staje się zwykle nie lada problemem, ponieważ dysponują one często tylko skromnym majątkiem, który mógłby ewentualnie stanowić zabezpieczenie spłaty kredytu. Problem pogłębia się w sytuacji, gdy banki żądają zabezpieczeń o wartości przewyższającej kwotę przyznanego kredytu. Z punktu widzenia banku ostrożność ta jest w pełni uzasadniona. Wiadomo bowiem, że małe i średnie firmy cechuje duże ryzyko bankructwa. Ograniczony dostęp do kredytów bankowych wynika także z wyższych kosztów transakcyjnych banków, związanych z obsługą tych firm. W przeciwieństwie do dużych przedsiębiorstw, w szczególności mających formę prawną spółek akcyjnych, małe i średnie firmy nie mają obowiązku publikowania bilansu rocznego według określonych zasad i prowadzą często jedynie uproszczoną dokumentację finansową. Ponadto firmy te charakteryzują się zazwyczaj krótką historią działalności. Tymczasem banki wymagają często od potencjalnych kredytobiorców, by mieli oni historię bankową. W praktyce oznacza to prowadzony przez dłuższy

114

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

czas rachunek i obroty na nim, co w przypadku firm dopiero wchodzących na rynek jest praktycznie niemożliwe. Poza tym atutem dla ubiegającego się o kredyt jest zaciągnięty i spłacony kredyt wobec instytucji finansowej. Jest to wymóg możliwy do spełnienia przez firmy istniejące już od dłuższego czasu, ale dla firm dopiero rozpoczynających działalność jest to bariera nie do przebycia. Wartość zaciągniętych kredytów przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2006–2011 przedstawiono na rysunkach 2 i 3. 70 000 małe

60 000

średnie

mln zł

50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 2006

2007

2008

2009

2010

2011

Rys. 2. Zadłużenie długoterminowe z tytułu kredytów i pożyczek w małych i średnich przedsiębiorstwach w latach 2006–2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w roku 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007–2012. 50 000

małe

średnie

40 000

mln zł

30 000

20 000

10 000

0 2006

2007

2008

2009

2010

2011

Rys. 3. Zadłużenie krótkoterminowe z tytułu kredytów i pożyczek w małych i średnich przedsiębiorstwach w latach 2006–2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bilansowe wyniki finansowe…, op. cit.

E. Rogowska: Wybrane zewnętrzne źródła finansowania działalności ...

115

W analizowanych latach, w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, nastąpiło zwiększenie wartości zadłużenia, zarówno krótkoterminowego, jaki i długoterminowego. Jednakże z kredytów i pożyczek bankowych w większym stopniu korzystały przedsiębiorstwa średnie niż małe. Istotny wpływ na skalę finansowania miał upadek Lehman Brothers i początek kryzysu, który w pierwszej fazie dotyczył instytucji finansowych. Z prezentowanych na rysunkach danych wynika korelacja z tym zdarzeniem w przypadku finansowania krótkoterminowego, gdzie banki drastycznie ograniczały finansowanie otwarte (głównie kredyty w rachunku bieżącym), niezabezpieczone hipotekami, ponieważ takie finansowanie w kryzysie jest obarczone większym ryzykiem. Rosnąca, mimo kryzysu, skala finansowania długoterminowego wynikała z kilku przyczyn. Po pierwsze: istotna część kredytów inwestycyjnych stanowiła element finansowania zewnętrznego zwrotnego w projektach finansowanych ze środków unijnych. Dzięki temu udział finansowania bankowego był stosunkowo niski, przez co ryzyko kredytowe przedsięwzięcia inwestycyjnego także było niższe, a przy tym wartość zabezpieczenia w relacji do kredytu była wyższa. Po drugie: w finansowaniu inwestycyjnym zawsze występują preferowane przez bank zabezpieczenia rzeczowe. Po trzecie: część przedsiębiorstw po wejściu na rynki zagraniczne, po akcesji do Unii Europejskiej, dzięki osłabionej w wyniku kryzysu walucie, zanotowała wzrost popytu zagranicznego na produkcję, co skłoniło je do inwestowania w zwiększenie mocy produkcyjnych. W czasie kryzysu nastąpiło znaczne zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej polskich przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa z zachodniej części Unii, poszukując oszczędności, przenosiły linie produkcyjne i lokowały większą część zamówień tam, gdzie produkcja była tańsza. Banki w Polsce przez długie lata zachowywały dużą ostrożność przy udzielaniu kredytów, co wynikało częściowo także z wyjątkowo ostrożnej polityki prowadzonej przez nadzór finansowy. W efekcie zadłużenie polskich przedsiębiorstw pozostawało na stosunkowo niskim poziomie. Takie konserwatywne podejście banków spowodowało, że spowolnienie gospodarcze nie wpłynęło istotnie na ich sytuację. Należy podkreślić, że także przedsiębiorcy wykazywali się dużą ostrożnością przy podejmowaniu decyzji o finansowaniu działalności ze środków innych niż własne. Dzięki temu przedsiębiorstwa weszły w okres kryzysu z relatywnie niskim zadłużeniem, a tym samym były mniej narażone na jego negatywne skutki w postaci gwałtownego ograniczenia dostępności finansowania w bankach i na rynkach finansowych.

Faktoring jako alternatywa dla kredytu bankowego Kredyt bankowy stanowi tradycyjną formę finansowania. Alternatywną w stosunku do kredytu bankowego formą finansowania dostępną dla małych i średnich przedsiębiorstw i coraz częściej przez nie wykorzystywaną jest faktoring.

116

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Faktoring to usługa finansowa umożliwiająca przedsiębiorstwom poprawę płynności finansowej przez skrócenie cyklu rotacji należności. Podstawą finansowania jest umowa faktoringowa zawarta między przedsiębiorstwem sprzedającym należności, zwanym w umowie faktorantem, a instytucją faktoringową wykupującą należności, zwaną faktorem4. W umowie faktor zastrzega sobie prawo do kontrolowania przebiegu zawieranych umów dostawy, sprzedaży i realizacji usług skutkujących powstaniem należności5. Faktoring polega przede wszystkim na długookresowej współpracy między przedsiębiorstwem oraz wyspecjalizowaną instytucją faktoringową, w ramach której przedsiębiorstwo przelewa na tę instytucję szereg krótkoterminowych, regularnych, bezspornych, istniejących lub przyszłych, wierzytelności pochodzących z obrotu gospodarczego, a instytucja finansowa płaci przedsiębiorstwu za te wierzytelności i świadczy na jego rzecz usługi związane z przelewanymi wierzytelnościami lub inne usługi dodatkowe6. Innymi słowy faktoring polega na tym, że przedsiębiorstwo, dokonując sprzedaży na zasadach kredytu kupieckiego, nie czeka na wpływ należności za sprzedane produkty, lecz otrzymuje należne środki finansowe, wynikające ze sprzedaży od instytucji finansowej świadczącej usługi faktoringu7. Faktoring stanowi więc specyficzny sposób kredytowania należności handlowych8. Zastosowanie faktoringu powoduje powiększenie zasobów gotówkowych jednostki poprzez zamianę należności na środki pieniężne. Natomiast nie pociąga za sobą, w przeciwieństwie do kredytu bankowego, skutków wypływu gotówki z przedsiębiorstwa w związku ze spłatą pożyczonego kapitału9. Zaletą finansowania za pomocą faktoringu jest większa dostępność tego źródła w porównaniu z kredytem bankowym. Faktor nie ocenia jedynie przedsiębiorstwa dokonującego sprzedaży, lecz przede wszystkim odbiorców faktoranta. Zatem z faktoringu może skorzystać nawet przedsiębiorstwo, które – ze względu na zbyt niską wiarygodność i/lub brak zdolności kredytowej – nie kwalifikuje się

4 H. Zadora, Finansowe warunki bytu i działania małego przedsiębiorstwa, [w:] Finanse małego przedsiębiorstwa: w teorii i praktyce zarządzania, pod red. H. Zadory, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2009, s. 100–101. 5 M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 194. 6 K. Kreczmańska-Gigol, Faktoring a struktura kapitałów w przedsiębiorstwie – różne oblicza faktoringu, [w:] Dylematy kształtowania struktury kapitału w przedsiębiorstwie, pod red. J. Ostaszewskiego, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2009, s. 234. 7 G. Michalski, Płynność finansowa w małych i średnich przedsiębiorstwach, wyd. 2 zm., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 194. 8 J. Mojak, Obrót wierzytelnościami, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s. 157. 9 J. Czarnecki, Faktoring jako instrument finansowania działalności MSP, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 120.

E. Rogowska: Wybrane zewnętrzne źródła finansowania działalności ...

117

do otrzymania kredytu bankowego10. Zastosowanie faktoringu powoduje również poprawę wskaźników rentowności, płynności i zadłużenia, co może pozytywnie wpłynąć na zwiększenie wiarygodności kredytowej przedsiębiorstwa. Dodatkowo nie blokuje on w żaden sposób dostępu podmiotu do innych zewnętrznych kapitałów. Faktoring posiada więc wszelkie predyspozycje, aby być podstawowym źródłem finansowania krótkoterminowego małych i średnich firm11. Nie jest on jednak, niestety, rozwiązaniem wszystkich finansowych kłopotów przedsiębiorstwa. Firmy zainteresowane tą formą finansowania muszą liczyć się z kosztami związanymi z obsługą faktoringu, co oznacza, że muszą pokryć prowizję operacyjną faktora, marżę factoringową, odsetki12 oraz koszt ubezpieczenia, gdy odbiorca nie ma wystarczającej zdolności kredytowej, a faktorantowi nie może być oferowany faktoring z regresem z tej samej przyczyny, czyli niewystarczającej zdolności kredytowej. Pomimo że faktoring funkcjonuje na polskim rynku od początku transformacji gospodarczej, nie jest usługą w pełni znaną polskim przedsiębiorcom. Wiedza na temat tej formy finansowania jest ograniczona, a faktoring jest często mylony z windykacją długów13. Dlatego też firmy z powodów wizerunkowych obawiają się z korzystania z faktoringu14. Tymczasem korzystanie z faktoringu przynosi faktorantowi szereg korzyści, do których należy zaliczyć: obniżenie kosztów administracyjnych, poprawę jakości zarządzania wierzytelnościami, poprawę płynności finansowej przedsiębiorstwa, poprawę struktury bilansu, możliwość zwiększenia obrotów, eliminację lub zmniejszenie ryzyka kredytowania kontrahentów, większe zdyscyplinowanie dłużników do terminowego wywiązywania się z płatności, zmniejszenie ryzyka prowadzonej działalności, poprawę bezpieczeństwa finansowego, lepszy rating15. Nie można jednak zapominać, że opłacalność umowy faktoringu uzależniona jest od wysokości kosztów pobieranych za pośrednictwo przez instytucję faktoringową. Należy także zaznaczyć, że szerokie spektrum zalet wykorzystywane jest jedynie w faktoringu pełnym, w przypadku którego nie występuje regres do faktoranta, gdy odbiorca nie zapłaci należności. 10

G. Michalski, op. cit., s. 194. J. Czarnecki, op. cit., s. 120. 12 M. Tokarski, Faktoring w małych i średnich przedsiębiorstwach, forma krótkoterminowego finansowania, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 170. 13 P. Rytko, Zarządzanie kredytem handlowym w małych i średnich przedsiębiorstwach, Centrum Doradztwa i Informacji „Difin”, Warszawa 2009, s. 226. 14 J. Świerszczewicz, Wykorzystanie faktoringu przez przedsiębiorstwa z sektora MSP w Polsce – studium przypadku, [w:] Faktoring w Polsce 2010. Analiza, rynek, perspektywy, pod red. K. Kreczmańskiej-Gigol, Difin, Warszawa 2010, s. 73. 15 K. Kreczmańska-Gigol, Efekty korzystania z faktoringu w zależności od rodzaju transakcji, „Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów” 2008, nr 86, s. 96–97. 11

118

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Podsumowanie Każde przedsiębiorstwo dąży do maksymalizacji zysku czy wzrostu udziału w rynku. W tym względzie małe i średnie przedsiębiorstwa nie różnią się od dużych firm. Jednak warunki funkcjonowania mniejszych firm są trudniejsze, a przy tym istnieją liczne bariery utrudniające ich prosperowanie. Szczególnie dotkliwe dla małych i średnich przedsiębiorstw są bariery finansowe, które mają istotny wpływ nie tylko na proces powstawania, ale również na rozwój firmy. Małe i średnie przedsiębiorstwa mają niewątpliwie problemy z pozyskaniem środków pieniężnych z sektora bankowo-finansowego, gdyż w opinii tego sektora przedsiębiorstwa te charakteryzują się znacznie wyższym poziomem ryzyka w porównaniu z dużymi jednostkami. Zauważalne są przejawy dyskryminacji kredytowej małych i średnich przedsiębiorstw ze strony banków, ujawniające się przede wszystkim w zbyt wygórowanych żądaniach odnośnie do gwarancji spłaty kredytu, w zbyt wysokim oprocentowaniu, a także ograniczaniu kwoty kredytu, o który ubiega się wnioskodawca. Często zdarza się, że w przypadku nie uzyskania kredytu bankowego firmy nie poszukują alternatywnych źródeł finansowania. Prowadzi to niejednokrotnie do zaniechania wdrażanych projektów rozwojowych, a tym samym do zatrzymania możliwości rozwojowych przedsiębiorstw. Dlatego też należy w tym miejscu podkreślić, że stopień wykorzystania różnorodnych źródeł finansowania przez małe i średnie przedsiębiorstwa w dużej mierze uzależniony jest od poziomu wiedzy właścicieli i kadry zarządzającej w zakresie zarządzania finansami przedsiębiorstwa, stosowania nowoczesnych instrumentów finansowania oraz pozyskiwania środków finansowych, w tym pochodzących z Unii Europejskiej.

Bibliografia Pozycje zwarte Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w roku 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007–2012. Czarnecki J., Faktoring jako instrument finansowania działalności MSP, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Grzywacz J., Zewnętrzne źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, [w:] Finansowanie MSP w Polsce ze środków finansowych UE jako czynnik wpływający na konkurencyjność przedsiębiorstw, pod red. E. Latoszek, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008.

E. Rogowska: Wybrane zewnętrzne źródła finansowania działalności ...

119

Kreczmańska-Gigol K., Faktoring a struktura kapitałów w przedsiębiorstwie – różne oblicza faktoringu, [w:] Dylematy kształtowania struktury kapitału w przedsiębiorstwie, pod red. J. Ostaszewskiego, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2009. Kubiak J., Hierarchia źródeł krótkoterminowego finansowania przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 2005. Michalski G., Płynność finansowa w małych i średnich przedsiębiorstwach, wyd. 2 zm., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013. Mojak J., Obrót wierzytelnościami, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001. Sierpińska M., Wędzki D., Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. Skowronek-Mielczarek A., Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania, wyd. 3 uaktual., C. H. Beck, Warszawa 2007. Świerszczewicz J., Wykorzystanie faktoringu przez przedsiębiorstwa z sektora MSP w Polsce – studium przypadku, [w:] Faktoring w Polsce 2010. Analiza, rynek, perspektywy, pod red. K. Kreczmańskiej-Gigol, Difin, Warszawa 2010. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2010 – 2011, pod red. A. Tarnawy, P. Zadury-Lichoty, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2012. Rytko P., Zarządzanie kredytem handlowym w małych i średnich przedsiębiorstwach, Centrum Doradztwa i Informacji „Difin”, Warszawa 2009. Tokarski M., Faktoring w małych i średnich przedsiębiorstwach, forma krótkoterminowego finansowania, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005. Wolański R., Nowe źródła finansowania rozwoju przedsiębiorstw, [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008, pod red. A. Żołnierskiego, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009. Zadora H., Finanse małego przedsiębiorstwa: w teorii i praktyce zarządzania, pod red. H. Zadory, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2009.

Pozycje ciągłe Kreczmańska-Gigol K., Efekty korzystania z faktoringu w zależności od rodzaju transakcji, „Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów” 2008, nr 86.

5. Porównanie wybranych instrumentów wpływających na poprawę płynności finansowej przedsiębiorstwa Patryk Dunal1

Wprowadzenie Sukces przedsiębiorstwa na konkurencyjnym rynku może być definiowany w różnoraki sposób. W czasie dobrej koniunktury sukcesem jest maksymalizacja wartości (zysku) firmy, zaś w dobie kryzysu sukcesem jest przede wszystkim zapewnienie kontynuacji działalności. Jednym z warunków koniecznych do osiągnięcia tego celu jest utrzymanie odpowiedniego poziomu płynności finansowej, a to nieodzownie wiąże się z zarządzaniem należnościami. Nieterminowa spłata należności przez dłużników (kontrahentów), przy jednoczesnej konieczności wywiązywania się z własnych zobowiązań wobec innych podmiotów, zmusza przedsiębiorstwo do poszukiwania zewnętrznych źródeł finansowania bieżącej działalności. Celem niniejszego opracowania jest prezentacja problemu utrzymania płynności finansowej w warunkach kryzysu oraz wybranych instrumentów wspomagających działalność gospodarczą. Ponadto przedstawiono zestawienia porównawcze i rankingi tychże instrumentów, zawierające dane z ofert polskiego rynku, pozyskane z internetowych portali finansowych: bankier.pl, ebroker.pl, infomonitor.pl. Artykuł ma charakter przeglądowy i stanowi kompilację najistotniejszych elementów odnoszących się do sposobu działania wybranych instrumentów poprawy płynności oraz ich wpływu na działalność gospodarczą jednostki.

Definicja i sposoby pomiaru płynności finansowej Płynność finansowa to zasadniczy aspekt oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, ponieważ określa zdolność danego podmiotu do terminowego regulowa1 Student Finansów i rachunkowości na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie oraz Zarządzania i inżynierii produkcji na Politechnice Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki.

122

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

nia bieżących zobowiązań2. Dyrektorzy finansowi muszą dbać o to, aby płynność finansowa była na optymalnym poziomie, odpowiednim dla danego rodzaju działalności gospodarczej. Niski poziom płynności świadczy o problemach z terminową spłatą zobowiązań, który w efekcie może spowodować wzrost kosztów działalności, a nawet utratę partnerów handlowych. Zbyt wysoki poziom płynności może być skutkiem zatrzymania w obrocie któregoś ze składników majątku obrotowego. Nadpłynność jest czynnikiem zmniejszającym rentowność przedsiębiorstwa. Poziom płynności finansowej najczęściej określa się przy pomocy wskaźników, które określają zdolność badanego przedsiębiorstwa do terminowego regulowania zobowiązań krótkoterminowych. Do tej grupy zalicza się ogół zobowiązań z tytułu dostaw i usług oraz tę część pozostałych zobowiązań, które powinny być spłacone w terminie krótszym niż 12 miesięcy od dnia bilansowego3. W praktyce gospodarczej istnieje wiele wskaźników badających płynność finansową przedsiębiorstwa. Na potrzeby tej publikacji zaprezentowano dwa najpopularniejsze i najszerzej opisywane w literaturze przedmiotu wskaźniki, mianowicie: wskaźnik płynności bieżącej, wskaźnik płynności podwyższonej. Wskaźnik płynności bieżącej informuje o tym, jaka wartość aktywów, które łatwo można zamienić na środki pieniężne, wyrażona w jednostkach danej waluty, zapewni ewentualną spłatę jednej jednostki tejże waluty zobowiązań krótkoterminowych4. Tę relację można przedstawić następująco5: wskaźnik płynności bieżącej

majątek obrotowy zobowiązania bieżące

Ze stanem świadczącym o dobrej płynności przedsiębiorstwa mamy do czynienia wtedy, gdy wartość tego wskaźnika jest większa od 1,0. W praktyce analitycznej istnieje pogląd, że optymalną wartością wskaźnika płynności bieżącej jest każda wartość mieszcząca się w przedziale od 1,2 do 2,0. Bardzo ważnym aspektem związanym z analizą płynności za pomocą wskaźników jest odpowiedni dobór danych do obliczeń oraz wynikająca z tego właściwa interpretacja. Wskaźnik może przybierać różne wartości w zależności od tego, jakie wartości podstawimy do powyższego wzoru jako „Majątek obrotowy” i „Zobowiązania bieżące”. Wartość zapasów (stanowiących cześć majątku obrotowego) pozostających w jednostce jest zdeterminowana przyjętą metodą wyceny zapa2

M. Gorczyńska, M. Wieczorek-Kosmala, K. Znaniecka, Finanse przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2008, s. 62. 3 Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości: Dz. U. 2013, poz. 330, art. 3, ust. 1, pkt 22. 4 D. Wędzki, Analiza wskaźnikowa sprawozdania finansowego, t. 2: Wskaźniki finansowe, Wolters Kluwer, Kraków 2009, s. 135. 5 J. Czekaj, Z. Dresler, Zarządzanie finansami przedsiębiorstw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 211.

P. Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających ...

123

sów: FIFO (ang. First In First Out), LIFO (ang. Last In First Out), cena przeciętna, szczegółowa identyfikacja. Na wartość wskaźnika płynności może wpłynąć także wyłączenie z zapasów najmniej płynnych pozycji oraz produkcji w toku (lub jej części). Podobnie wartość należności włączana do obliczeń może być pomniejszona o odpisy z tytułu utraty wartości. Dla uzyskania pełniejszej informacji można także podzielić należności na kilka grup według terminów płatności, aby ocenić płynność firmy w perspektywie miesiąca, półrocza, roku itd. Podobnie można postąpić w przypadku zobowiązań bieżących, stanowiących mianownik zaprezentowanego powyżej wzoru na wskaźnik płynności bieżącej. W „Majątku obrotowym” w grupie „Inwestycje krótkoterminowe” występują rozbieżności pomiędzy wartością księgową a wartością rynkową, co również wpływa na poziom wskaźnika. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że część środków pieniężnych zaprezentowanych w bilansie może być zablokowana na rachunku bankowym, zatem firma nie będzie mogła z nich skorzystać, aby uregulować swoje zobowiązania6. W celu uzyskania wiernego obrazu sytuacji finansowej należałoby wyłączyć z analizy płynności tę część środków pieniężnych. Ostatnią grupą aktywów obrotowych są „Rozliczenia międzyokresowe”, których wartość także determinuje wysokość wskaźnika płynności, na przykład poprzez ujęcie płaconych z góry na dłuższy okres polis, prenumerat, czynszów, podatków lokalnych itp. Wskaźnik podwyższonej płynności jest relacją pomiędzy aktywami obrotowymi, pomniejszonymi o wartość zapasów, oraz zobowiązaniami krótkoterminowymi7: wskaźnik podwyższonej płynności =

aktywa obrotowe – zapasy zobowiązania krótkoterminowe

Zapasy zostały wyłączone z majątku obrotowego w konstrukcji tego wskaźnika, ponieważ uważane są za najmniej płynny składnik tej grupy aktywów. W przypadku konieczności szybkiego uregulowania zobowiązań jest wielce prawdopodobne, że zamiana zapasów na gotówkę będzie utrudniona lub niemożliwa. O dobrej płynności podwyższonej świadczy wartość tego wskaźnika, kształtująca się na poziomie od 1,0 do 1,28. Podsumowując, na podstawie wyników wskaźników płynności finansowej można wywnioskować, czy sytuacja badanego przedsiębiorstwa pogorszy się z powodu braku posiadania środków pieniężnych na spłatę bieżących zobowiązań9. Warto dodać, że poszczególne branże charakteryzują się pewną specyfiką, 6

M. A. Gardiner, Financial ratio definitions reviewed, „Management Accounting: Magazine for Chartered Management Account” 1995, Vol. 73, Issue 8, p. 32. 7 J. Czekaj, Z. Dresler, op. cit., s. 211. 8 Ibidem, s. 211. 9 D. Wędzki, op. cit., s. 105–106.

124

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

odnoszącą się do czynników kształtujących płynność finansową, dlatego optymalny poziom tych wskaźników może być różny w zależności od sektora, w którym działa badana jednostka gospodarcza10.

Przesłanki problemów finansowych przedsiębiorstwa Sytuacje kryzysowe z reguły powodują obniżenie wskaźników płynności. Taka sytuacja w dłuższej perspektywie czasowej może doprowadzić nawet do niewypłacalności dłużnika. Warto zatem znać symptomy świadczące o problemach z płynnością finansową, aby móc uważnie obserwować swoich kontrahentów. Wśród zachowań przedsiębiorstwa, mogących stanowić o utracie płynności finansowej, można wyróżnić: – starania o odroczenie terminów wymagalności zobowiązań, – presję wywieraną na dostawców (żeby natychmiast uregulowali oni należności), – brak elastyczności i uzależnienie od dostawców kapitału w zarządzaniu finansami, – wycofanie przyszłych kredytów i wypowiadanie obecnych, – uzyskanie dodatkowych kapitałów (dodatkowe koszty), – utratę wiarygodności11. W literaturze ekonomicznej wyróżnia się trzy etapy prowadzące do upadku jednostki gospodarczej, którego znaczącym czynnikiem jest płynność finansowa. Pierwszy etap ma miejsce, gdy kierownictwo przedsiębiorstwa redukuje koszty (w szczególności wydatki na rzecz pracowników). Jednocześnie zwiększa się nacisk na ściągalność należności oraz prolongowanie terminu spłaty zobowiązań. Drugi etap występuje, gdy przedsiębiorstwo boryka się z problemami dotyczącymi płatności. W efekcie następuje niemal całkowita redukcja wydatków, a kierownictwo sprzedaje środki trwałe, aby zdobyć natychmiastowe źródło finansowania. Trzecim etapem jest redukcja zatrudnienia oraz zbywanie majątku firmy, a jeśli te działania nie przynoszą wystarczających rezultatów, jednostka upada12. Kryzys gospodarczy, zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku, odcisnął swoje piętno również na polskiej gospodarce. Coraz więcej firm boryka się z kłopotami słabnącej płynności finansowej. W szczególności są to firmy eksportowe, najsilniej związane z partnerami handlowymi, pochodzącymi z gospodarek dotkniętych kryzysem. Efekt domino sprawia, że kłopoty bardzo szybko przenoszą się na wszystkie gałęzie polskiej gospodarki, a najsilniej odczuwalne są w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). 10

J. Czekaj, Z. Dresler, op. cit., s. 211. K. Znaniecka, Zarządzanie finansami przedsiębiorstw, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Centralny Ośrodek Szkolenia Zawodowego, Warszawa 2001, s. 93. 12 M. Jerzemowska, Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2006, s. 3. 11

P. Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających ...

125

Współczesny rynek finansowy oferuje wiele możliwości wspierania działalności przedsiębiorstw, a wśród nich należy wyróżnić w szczególności: faktoring, dyskonto faktur, kredyt, leasing, windykację należności. Można również zastosować działania prewencyjne, np. monitorowanie należności oraz wywiadownię gospodarczą. W niniejszej publikacji zaprezentowano instrumenty poprawiające płynność finansową przedsiębiorstwa; zostały one wybrane w sposób arbitralny spośród wielu występujących na rynku.

Faktoring Jednym z instrumentów służących poprawie płynności finansowej jest faktoring. Z uwagi na to, że na polskim rynku funkcjonuje stosunkowo krótko, w świetle przepisów polskiego prawa umowa faktoringu jest umową nienazwaną. Oznacza to, że może być zawarta zgodnie z zasadą swobody zawierania umów13. Umowa faktoringu może zatem łączyć w sobie elementy innych umów nazwanych, a jej ostateczny kształt zależy od konsensusu osiągniętego przez zainteresowane strony. W transakcji faktoringu uczestniczą następujące podmioty: – faktor, czyli firma faktoringowa lub bank, – faktorant, czyli przedsiębiorstwo, któremu przysługują wierzytelności od kontrahentów, – dłużnik, czyli kontrahent zalegający ze spłatą swoich zobowiązań wobec faktoranta14. Realizacja umowy faktoringu polega na wykupie od faktoranta nieprzeterminowanej wierzytelności handlowej, należnej od dłużnika, z potrąceniem opłaty na rzecz faktora. W celu podkreślenia kompleksowego charakteru usługi faktoringu oraz uściślenia jej zakresu czynnościowego należy określić podstawowe elementy, mianowicie: – przejęcie wierzytelności na bazie umowy cesji, – udzielenie finansowania przed umownym terminem wymagalności lub w terminie wymagalności (w zamian za odsetki), – wykonywanie czynności administracyjno-księgowych, w tym ewentualnej windykacji należności w zamian za odrębne wynagrodzenie. Na rynku istnieje wiele rodzajów umów faktoringowych, które mogą być swobodnie dostosowane do potrzeb klienta pod względem różnych kryteriów. Kilka z nich przedstawia tabela 1. Poszczególne rodzaje nie zostały jednak szerzej opisane z uwagi na fakt, iż nie jest to głównym przedmiotem rozważań.

13 14

Kodeks cywilny – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.: Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93 ze zm., art. 353. Jak poprawić płynność finansową…, s. 6; www.ipo.pl (dostęp z dnia 05.05.2013 r.).

126

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Tab. 1. Rodzaje umów faktoringowych Kryterium

Rodzaj umowy faktoringu

– niepełny (niewłaściwy, z regresem, ang. recourse Strona przyjmująca na siebie ryzyko factoring) niewypłacalności kontrahenta – pełny (właściwy, bez regresu, ang. non-recourse factoring) Moment otrzymania środków pieniężnych za sprzedaną wierzytelność

– przyspieszony (ang. advance factoring) – zaliczkowy (ang. collection factoring) – wymagalnościowy (ang. maturity factoring)

Informowanie dłużnika

– otwarty (ang. open factoring) – półotwarty (ang. semi-open factoring) – tajny (ang. silence factoring)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Jak poprawić płynność finansową w firmie, pod red. A. Janus, Raport IPO.pl, Wrocław 2012, s. 15–16; www.ipo.pl (dostęp z dnia 05.05.2013 r.).

Oceniając usługę faktoringu pod względem przydatności w prowadzeniu działalności gospodarczej, należy dokładnie przeanalizować jej wady i zalety. Niewątpliwymi korzyściami wynikającymi z umowy faktoringu są w szczególności: – poprawa dyscypliny płatniczej odbiorców, która skutecznie obniża koszty finansowe związane z oferowaniem im kredytu kupieckiego, – obniżenie kosztów stałych poprzez powierzenie obsługi wierzytelności firmy wyspecjalizowanemu podmiotowi, co powoduje także odciążenie służb rozliczeniowo-księgowych firmy i pozwala kierownictwu skupić się na działalności podstawowej, – obniżenie kosztów z tytułu windykacji należności i strat na należnościach poprzez dokonanie przez firmę faktoringową weryfikacji portfela odbiorców, jak również podejmowanie innych działań o charakterze profilaktycznym, zmniejszających prawdopodobieństwo wystąpienia złych długów, a tym samym zwiększających bezpieczeństwo obrotu handlowego z odbiorcami, – dostępność dodatkowego finansowania bez konieczności zaciągania kredytów oraz ustanawiania zabezpieczeń majątkowych, – zmniejszenie udziału (kosztownego) kapitału własnego w finansowaniu należności, – możliwy wzrost przewagi konkurencyjnej faktoranta, który z uwagi na wydłużanie terminów płatności może uzyskać korzystniejsze ceny od dotychczasowych odbiorców, a także pozyskać nowych, – możliwość uzyskania przez faktoranta atrakcyjnych rabatów u jego dostawców (z uwagi na szybkie regulowanie zobowiązań). Wśród barier ograniczających dostęp do faktoringu dla małych i średnich przedsiębiorstw należy wyróżnić m.in.: – wysoki koszt pozyskania finansowania z faktoringu (wyższy od alternatywnego kredytu bankowego),

P. Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających ...

127

– problem ze spełnieniem kryterium wymaganego przez faktorów poziomu obrotów, – minimalny poziom wartości nominalnej wierzytelności, która może zostać objęta faktoringiem, – stosunkowo wysoki poziom biurokratyzacji umowy faktoringu (w szczególności w bankach), – konieczność dostarczenia faktorowi dokumentów i informacji dotyczących dłużników, którzy niechętnie udostępniają swoje dane finansowe, a pozyskiwanie danych z wywiadowni gospodarczej generuje dodatkowe koszty, – możliwość (ryzyko) rezygnacji dłużnika ze współpracy z faktorantem w przypadku zawarcia przez niego umowy faktoringu, – koszty konieczne do poniesienia przez faktoranta w celu włączenia w obieg dokumentów firmowych faktora (przekazywanie kopii faktur sprzedaży i innych informacji wynikających z umowy faktoringowej)15.

Dyskonto faktur Inną formą w obszarze zarządzania należnościami jest dyskonto faktur. Usługa ta po raz pierwszy została zastosowana w Wielkiej Brytanii i, podobnie jak faktoring, polega na odsprzedaży należności z odroczonym terminem płatności. Dyskonter, po zawarciu umowy, natychmiast wypłaca klientowi około 70–95% wartości należności widniejących na fakturach, a pozostałą część po uiszczeniu zapłaty przez dłużnika. Zasadnicza różnica pomiędzy faktoringiem a dyskontem faktur polega na tym, że pomoc udzielana przedsiębiorcy sprowadza się jedynie do finansowania. Klient samodzielnie prowadzi ewidencję i sprawozdawczość, monitoruje regularność spłat, ściąga należności od dłużników oraz rozlicza się z firmą finansującą. Dyskonto faktur jest zatem rozwiązaniem tańszym od faktoringu, jednak klient nie może liczyć na pomoc ze strony dyskontera w sprawach administracyjno-księgowych. Zaskakujący może wydawać się fakt, że usługa dyskonta faktur wymaga większej stabilności finansowej i wyższych rocznych obrotów w porównaniu z wymaganiami dotyczącymi faktoringu. Ponadto dyskonterowi raz na kwartał przysługuje wgląd do ksiąg rachunkowych firmy w celu zweryfikowania przestrzegania ustaleń i procedur w zakresie udzielonego finansowania16. Warto dodać, że ten instrument dotychczas nie zyskał jednak popularności na polskim rynku. Z tego względu nie jest zbyt szeroko opisany w literaturze przedmiotu.

15 16

Jak poprawić płynność finansową…, s. 11. Ibidem, s. 10.

128

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Kredyt Kredytem nazywamy udostępnienie określonej kwoty pieniędzy przez kredytodawcę (zwykle bank) na określony cel i czas, w zamian za zobowiązanie kredytobiorcy do wykorzystania go zgodnie z przeznaczeniem oraz zwrócenia kwoty wraz z należnymi odsetkami i prowizjami w ustalonym terminie. Na współczesnym rynku finansowym można spotkać się z wieloma rodzajami kredytów, które są usystematyzowane ze względu na różne kryteria. Kilka z nich przedstawia tabela 2. Tab. 2. Rodzaje kredytów Kryterium Podmiot umowy (kredytobiorca)

Cel kredytowania

Okres, na jaki udzielone są środki

Metoda udzielania kredytu

Rodzaje kredytów – zaciągany przez osobę prawną – zaciągany przez osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą – obrotowe – inwestycyjne – inne (eksportowe, akceptacyjne, dyskonto weksli, sezonowe) – krótkoterminowe – do 1 roku – średnioterminowe – od 1 roku do 3 lat – długoterminowe – powyżej 3 lat – w rachunku kredytowym (kredyt docelowy, kasowy, sezonowy, linia kredytowa odnawialna, linia kredytowa nieodnawialna) – w rachunku bieżącym (kredyt otwarty, kasowy)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Jak poprawić płynność finansową…, s. 15–16; www.ipo.pl (data dostępu: 05.05.2013 r.).

Zgodnie z normami prawnymi zapisanymi w Kodeksie Cywilnym umowa kredytu powinna zawierać: – oznaczenie stron, – oznaczenie wysokości kredytu, – określenie obowiązków stron, czyli termin zwrotu, – warunki umowy kredytowej (wysokość oprocentowania i prowizji), – prawne formy zabezpieczenia kredytu, które muszą być zgodne z prawem cywilnym lub wekslowym17. Kredyt jest popularnym instrumentem wśród polskich przedsiębiorstw, niewątpliwie ze względu na korzyści, które oferuje: – produkty bankowe są dostosowane do wielkości i rodzaju działalności danego przedsiębiorstwa, 17

Kodeks cywilny – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.: Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93 ze zm., art. 7.

P. Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających ...

129

– istnieje możliwość otrzymania środków na sfinansowanie bardziej złożonych inwestycji (kredyt inwestycyjny), – istnieje możliwość poprawy projektu, ponieważ w trakcie ubiegania się o kredyt bankowy firma otrzymuje niezależną ocenę banku o planowanym przedsięwzięciu, – bank zapewnia możliwość skorzystania z usług doradcy kredytowego, który pomoże w opracowaniu planu biznesowego (dokumentu wchodzącego w skład wniosku kredytowego), – raty kredytu inwestycyjnego wpływają na zwiększenie wartości inwestycji, przez co wzrasta wartość majątku, a jednocześnie istnieje możliwość zwiększenia kosztów uzyskania przychodów w postaci odpisów amortyzacyjnych, – przy współpracy z bankiem firma może uzyskać dostęp do dodatkowych usług, np. office banking, direct banking, które pozwalają na szybkie pozyskiwanie informacji oraz dokonywanie operacji18. Nic nie zmienia jednak faktu, że kredyt jest formą zaciągania długu, dlatego nie należy zapominać o wadach związanych z tą formą pozyskiwania środków finansowych: – istnieje utrudniona dostępność lub niedostępność kredytu bankowego dla młodych firm bez gwarancji lub poręczeń, głównie ze względu na brak zdolności kredytowej w początkowym stadium rozwoju, – proces pozyskiwania środków finansowych, spowodowany zbieraniem potrzebnej dokumentacji oraz oczekiwaniem na rozpatrzenie wniosku kredytowego przez kredytodawcę, jest zbyt długi, – kredyt bankowy pogarsza zdolność kredytową, może utrudniać zatem pozyskanie finansowania zewnętrznego w przyszłości, – kredyt generuje stałe obciążenie w postaci rat i odsetek, – oprocentowanie kredytu (szczególnie kredytu obrotowego) jest wysokie, – wysokość opłat i prowizji może ulegać zmianie w trakcie trwania umowy kredytu, – koszt kredytu zmienia się wraz z wahaniami stóp procentowych i kursów walut obcych, a w efekcie generuje wzrost ryzyka działalności.

Leasing zwrotny Inną możliwością pozyskania kapitału w czasie kryzysu jest leasing zwrotny na posiadanie urządzenia lub nieruchomości. Usługa ta polega na odsprzedaniu określonej części majątku (najczęściej środka trwałego) firmie leasingowej, a następnie korzystania z niej w oparciu o długoterminową umowę. Leasingobiorca na podstawie tej transakcji uzyskuje zarówno możliwość korzystania z zasobów rzeczowych, jak również środki pieniężne, które mogą zostać przeznaczone na 18

Jak poprawić płynność finansową…, s. 18–19.

130

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

bieżącą działalność operacyjną, a zatem poprawiają płynność finansową. Jedną z barier dla zastosowania tego rozwiązania dla małych i średnich przedsiębiorstw może być analiza zdolności kredytowej przeprowadzana przez firmy leasingowe. Jest ona bardzo zbliżona do tej przeprowadzanej przez banki przed udzieleniem kredytu19. Leasing posiada jednak niższe oprocentowanie niż zwykły kredyt.

Windykacja Kolejnym sposobem wpływającym na poprawę płynności finansowej przedsiębiorstwa jest skuteczne odzyskiwanie należności, czyli windykacja. Takie działanie uzyskało status instytucji prawnej już za czasów Cesarstwa Rzymskiego, a pierwotnie jej zadaniem było dążenie do odzyskania rzeczy znajdującej się w posiadaniu osoby nieuprawnionej. Obecnie windykacja to kompleksowe zarządzanie należnościami, obejmujące nie tylko skuteczne ich egzekwowanie od dłużników, ale często również działania o charakterze prewencyjnym i kontrolnym, np. wywiadownia handlowa albo monitoring należności. Ze względu na sposób przeprowadzenia windykacji rozróżniamy windykację polubowną oraz sądową. Pierwsza polega na monitorowaniu dłużnika, które ma doprowadzić do spłaty należności. W polskiej praktyce gospodarczej działania te sprowadzają się do wysyłania różnego rodzaju pism oraz rozmów telefonicznych, mających na celu nakłonienie dłużnika do spłaty należności. Windykacja sądowa dotyczy przypadków, w których występuje brak chęci współpracy ze strony dłużnika. W istocie sprowadza się ona do uzyskania sądowego nakazu zapłaty, uzupełnionego w klauzulę wykonalności, będącego podstawą do egzekucji komorniczej. Małe i średnie przedsiębiorstwa zwykle nie posiadają w swoich strukturach własnego działu windykacji należności, dlatego wybierając tę formę poprawy płynności finansowej, zmuszone są do podjęcia współpracy z zewnętrzną wyspecjalizowaną firmą. W dobie kryzysu gospodarczego decyzje o podjęciu działań windykacyjnych powinny zapadać jak najszybciej, ponieważ w późniejszym czasie dłużnik może nie mieć środków na spłatę zobowiązania lub ogłosić upadłość. Niewątpliwą zaletą windykacji jest przede wszystkim profesjonalna pomoc firmy specjalizującej się w egzekwowaniu należności, która z reguły gwarantuje odzyskanie (uznanych za stracone) środków finansowych. Wśród wad windykacji należy wymienić przede wszystkim fakt, że w wewnętrzne sprawy firmy zostają wmieszane osoby trzecie. Nie bez znaczenia są również opłaty związane z samym procesem sądowym, jeżeli windykacja obierze tor egzekucji sądowej. Rozwiązywanie spraw w trybie sądowym wiąże się także 19 P. Kołtun, Płynność finansowa w czasach kryzysu, Expander: www.finanse.egospodarka.pl (dostęp z dnia 19.03.2013 r.).

P. Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających ...

131

z faktem długości trwania procesu, co z pewnością utrudnia utrzymanie płynności finansowej, dla której oszczędność czasu jest jednym z najważniejszych aspektów.

Wywiadownia handlowa Instrumentami poprawy płynności w przedsiębiorstwie mogą być działania prewencyjne w ramach gospodarki należnościami. Jedną z takich form jest wywiadownia gospodarcza, czyli właściwie firma dostarczająca informacje handlowe (ang. business information agency). Jest to firma przygotowująca raporty o przedsiębiorstwach na podstawie informacji pozyskanych z oficjalnie publikowanych baz danych oraz od korespondentów działających na terenie całego kraju. Kierownictwo firmy potencjalnie narażonej na ryzyko niespłaconych należności może zatem dokładnie zainteresować się kontrahentem przed podjęciem z nim współpracy, czytając raport handlowy wywiadowni, który zazwyczaj zawiera: – informacje formalno-prawne, – informacje finansowe (w szczególności skala obrotów, wartość majątku), – historię firmy i opis faktycznej działalności, – informacje o oddziałach i firmach związanych kapitałowo, – informacje o banku i numerze rachunku, – oceny wywiadowni ewentualnie wzbogacone limitem kredytu kupieckiego20. Oczywiście korzystanie z usług firm dostarczających informacji handlowych generuje dodatkowe koszty dla zainteresowanego przedsiębiorstwa, ale z pewnością są one niewspółmiernie małe do zawieranych transakcji oraz ewentualnych strat, które firma może ponieść w przyszłości. Podstawową zaletą tej formy zarządzania należnościami jest niska cena. Jako wadę należy uznać wąski zakres usługi, który sprowadza się jedynie do pozyskania informacji.

Monitoring należności Inną formą działań prewencyjnych w ramach gospodarowania należnościami jest monitoring należności. To jedna z najtańszych i najbardziej skutecznych metod szybkiej poprawy ściągalności należności. Polega ona głównie na zwiększeniu dyscypliny płatniczej odbiorców poprzez szereg profilaktycznych działań, w szczególności wczesną weryfikację poprawności wystawionych faktur, weryfikację przepływu faktur oraz przypominanie kontrahentom o zbliżających się terminach zapłaty. Monitoring należności zwykle prowadzony jest w dwóch etapach. Pierwszy etap ma miejsce jeszcze przed upływem terminu płatności, kiedy to kontakt telefo20

Jak poprawić płynność finansową…, s. 20–21.

132

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

niczny z kontrahentem odbywa się przed nadejściem terminu zapłaty, np. na 2–3 dni przed terminem płatności. Przypomnienie ma charakter prewencyjny i zapobiega opóźnieniom w regulowaniu należności. Drugi etap to monitoring z bardzo krótkim okresem przeterminowania. Dotyczy sytuacji, gdy dłużnik zalega z zapłatą należności nie dłużej niż 90 dni i polega na permanentnym kontakcie z dłużnikiem poprzez częste rozmowy telefoniczne oraz wysyłkę wezwań do zapłaty21. Korzyści wynikające z zastosowania monitoringu płatności są następujące: – następuje poprawa płynności finansowej firmy poprzez zwiększenie dyscypliny płatniczej odbiorców, – możliwe jest wczesne wykrywanie nierzetelnych odbiorców, – wyraźnie zwiększa się skuteczność windykacji – należności monitorowane z wyprzedzeniem można szybciej i łatwiej odzyskać, – dzięki zmniejszeniu zaangażowania pracowników w proces nadzoru spływu należności obniżeniu ulega koszt obsługi należności, – ograniczony zostaje poziom ryzyka związanego z kredytowaniem swoich kontrahentów.

Porównanie ofert oraz firm na polskim rynku instrumentów i usług wspomagających działalność gospodarczą Po wstępnym zapoznaniu się z instrumentami wspomagającymi działalność gospodarczą w ramach gospodarki należnościami należy przyjrzeć się ofertom poszczególnych rozwiązań przedstawianych przez firmy i instytucje działające na polskim rynku. Poniższe tabele zawierają 5 wybranych przez autora ofert (lub firm) dotyczących poszczególnych form poprawy płynności przedsiębiorstwa. W tabeli 3 zaprezentowano porównanie ofert faktoringowych, a w tabeli 4 ranking najlepszych firm windykacyjnych w Polsce w 2010 roku. W tabeli 5 zaprezentowano ranking szybkich kredytów dla firm, a w tabeli 6 porównanie ofert leasingowych. Z uwagi na fakt, że warunki realizacji obu z wymienionych usług zawsze mają charakter indywidualny, dopasowany do potrzeb i sytuacji danego klienta, w obu przypadkach zastosowano następujący profil odbiorcy: „Przedsiębiorca prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą od 3 lat i rozlicza się na zasadach uproszczonej księgowości. Jego miesięczne zyski to około 7 tys. PLN miesięcznie. Potrzebuje szybkiego kredytu na zakup pojazdu na kwotę 15 tys. PLN. Interesuje go kredyt na 12 miesięcy w ratach równych. Nie jest klientem banku, nie ma też w nim konta firmowego”. Warto mieć również na uwadze, że oprocentowanie kredytu może ulec zmianie, ponieważ jest ustalane w oparciu o stawkę WIBOR. 21

Ibidem, s. 22.

Bibby Financial Bank Zachodni WBK Services Sp. z o. o. minimum rok - nie ma znaczenia - oba czynniki mają wiek firmy znaczenie - wielkość obrotów ma wpływ na koszty finansowania kwota maksymalna - brak limitów - brak limitu kwoty indywidualnie ustamaksymalnej lana dla klienta - kwota maksymalna uzależniona jest od limitu, jaki posiada klient 90% (pozostałe 10% - do 90% - od 70% do 100% dopłacane jest, gdy kontrahent spłaci całą należność) prowizja - rodzaj i liczba opłat - prowizja od przyznawanego limitu przygotowawcza zależy od kształtu - marża od udzieloneprowizja za obsługę produktu go finansowania faktoringową - mniejsze firmy ponoszą większe opłaty odsetki od pożyczonych środków finansowych prowizja za przyjęcie ryzyka niewypłacalności kontrahenta prowizja za skuteczną windykację należności

Limity min. i maks. wielkości kwoty na fakturze

Procent wartości faktury, który jest wypłacany firmie

Opłaty i prowizje

Arvato Services Polska

Znaczenie wieku firmy i wielkości jej obrotów

Kryterium

Tab. 3. Porównanie ofert faktoringowych Pragma Inkaso S. A.

- do 95%

- brak limitów

- koszt finansowania - pobierane jest jedno (WIBOR + marża wynagrodzenie za banku) okres faktycznego - opłata operacyjna finansowania bez - opłata aranżacyjna dodatkowych opłat - opłata za powiadomienie 10 PLN - opłata za aneks sporządzony na wniosek klienta

- do 100%

- brak limitów

- minimum 2 lata - oba czynniki mają działalności znaczenie, brak - roczne obroty w wysztywnych ram sokości 3,2 mln PLN

City Handlowy

P. Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających ...

133

- do 120 dni; w niektórych wypadkach termin może ulec wydłużeniu - księgowanie faktur oraz płatności - prowadzenie kont rozliczeniowych odbiorców - kontrola ściągalności należności - czynności wyjaśniające i monitorujące - egzekwowanie należności, windykacja, raporty dla faktoranta

Maks. termin płatności przyjmowanych faktur - weryfikacja odbiorców - windykacja polubowna - windykacja sądowa

- do 120 dni

Bibby Financial Services Sp. z o. o. - 24 godziny City Handlowy

- weryfikacja odbiorców - ewidencjonowanie faktur - monitoring spłat należności - monitorowanie odbiorców - windykacja

- ubezpieczenie wierzytelności w PZU - ustalenie tytułu nienależnej bankowi spłaty - przypomnienie dłużnikom faktoringowym o konieczności zapłaty za fakturę w banku

- usługa Faktor24 - dwa dni robocze umożliwia dostarczanie środków finansowych za wystawione faktury online - do 180 dni - do 180 dni

Bank Zachodni WBK

Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.bankier.pl (dostęp z dnia 12.02.2013 r.).

Dodatkowe usługi oferowane przy faktoringu (przykłady)

- 24 godziny

Arvato Services Polska

Maks. czas oczekiwania na pieniądze

Kryterium

Tab. 3 cd.

- zaliczkowanie faktoringu - pomoc prawna - windykacja - monitoring ściągalności należności - weryfikacja wypłacalności odbiorcy faktoringowego

- od 7 do 120 dni

- 72 godziny

Pragma Inkaso S. A.

134 Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

135

P. Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających ...

Przychody z windykacji zadłużenia (w mln PLN)

Przychody ogółem (w mln PLN)

Nazwa firmy

Pozycja

Tab. 4. Ranking firm windykacyjnych (dane z roku 2010)

17,5

50,2

Główne formy działalności

Metody windykacji

telefoniczne listowne postępowania egzekucyjne działania terenowe

dane dane windykacja wierzytelno- nieujaw- nieujaw- ści konsumenckich i go- nione nione spodarczych; monitoring należności; zakup wierzytelności; sekurytyzacja należności; wymiana informacji gospodarczych -

telefoniczne listowne postępowanie egzekucyjne windykacja bezpośrednia internetowa giełda wierzytelności pieczęć prewencyjna usługi detektywistyczne Biuro Informacji Gospodarczej

telefoniczne listowne postępowanie egzekucyjne spotkania osobiste

4 EDS KSI Polska dane dane obsługa wierzytelności; Sp. z o. o. nieujaw- nieujaw- kupno wierzytelności; nione nione sekurytyzacja; raporty gospodarcze

telefoniczne listowne postępowanie egzekucyjne windykacja terenowa

5 KOKSZTYS Kancelaria Prawa Gospodarczego

telefoniczne listowne postępowanie egzekucyjne windykacja terenowa zgłaszanie dłużników do InfoMonitor BIG raporty ekonomiczne i wycena przedsiębiorstw audyt prawny prawo podatkowe zamówienia publiczne

1 Pragma Inkaso SA

2 Kruk S. A.

3 EGB Investments S. A.

6,8

2,9

7,8

4,8

windykacja należności; kupno wierzytelności; faktoring; finansowanie dostaw/produkcji; windykacja zagraniczna

windykacja na zlecenie; działanie prewencyjne i monitoring płatności; obsługa wierzytelności sekurytyzowanych; kupno wierzytelności; skip trading; zgłaszanie wierzytelności do InfoMonitor BIG

obsługa prawna; dochodzenie należności finansowych; informacja gospodarcza; ustalanie stanu majątkowego dłużników; reprezentacja procesowa; szkolenia

Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.pz.com.pl (dostęp z dnia 12.02.2013 r.).

136

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

8,09 8,35

0–5 3

ING BŚ

10,85

Całkowity koszt (kwota do spłaty + prowadzenie konta) (w PLN)

Całkowita kwota do spłaty (w PLN)

7,55

nie dotyczy od 1 do 3 dni do 3 dni 0,00 roboczych 0,00 24 h nie dotyczy 5 dni 2–3 dni 0,00 robocze

Wysokość miesięcznej raty (w PLN)

Czas od złożenia wniosku do momentu wypłaty środków

od 2,9

Miesięczny koszt prowadzenia konta firmowego (w PLN)

Prowizja (%)

PKO BP Credit Agricole mBank BOŚ

Bank

Oprocentowanie (%)

Tab. 5. Ranking szybkich kredytów dla firm – lipiec 2013

1 291,00

15 792,00

1 327,74

15 932,90

1 328,95 1 346,47

16 050,33 16 157,66

1 347,61

16 171,26

Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.bankier.pl (dostęp z dnia 12.02.2013 r.).

Waluta

Maks. wiek pojazdu w chwili zakończenia umowy

Min. opłata wstępna

Procedura uproszczona

Maks. okres leasingu

Tab. 6. Porównanie ofert leasingu – lipiec 2013

PLN

8 lat

Nie

5 lat

CHF

8 lat

10%

Tak

5 lat

Impuls Leasing

PLN

8 lat

10%

Tak

5 lat

PKO BP (Bankowy Leasing)

PLN

6 lat

10%

Tak

5 lat

Volkswagen Leasing

PLN

6 lat

10%

Tak

5 lat

Nazwa firmy

Deutsche Bank PBC (Deutsche Leasing) Getin Noble Bank (Getin Leasing)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.ebroker.pl (dostęp z dnia 12.02.2013 r.).

Podsumowanie W dobie kryzysu gospodarczego zawsze ożywia się rynek windykacji należności. Zgodnie z artykułem Przemysława Tychmanowicza Rynek windykacyjny w Polsce ma się dobrze w roku 2012 do windykacji należności trafiły wierzytelności o łącznej wartości 15,2 mln PLN. Jest to kwota o 100 mln wyższa niż w roku 2011, co jest dowodem na postępujący kryzys gospodarczy w Polsce22. Interesujący jest 22 P. Tychmanowicz, Rynek windykacyjny w Polsce ma się dobrze, „GG Parkiet” 2013: http://www. parkiet.com/artykul/10,1307600-Windykatorzy-maja-sie-dobrze.html (dostęp z dnia 10.02.2013 r.).

P. Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających ...

137

również fakt, że liczba klientów podwyższonego ryzyka w okresie od sierpnia 2010 roku do grudnia 2012 roku wzrosła z 1,93 mln PLN do 2,27 mln PLN. Nie wygląda dobrze również łączna kwota zaległych płatności Polaków, które od sierpnia 2010 roku do grudnia 2012 roku wzrosły z 21,97 mld PLN do 38,29 mld PLN23. Przedstawione dane są wyraźnym dowodem na wyjątkowo niesprzyjające warunki do utrzymywania płynności finansowej przez przedsiębiorstwa na polskim rynku. Korzystnym zjawiskiem jest jednak rozwój instrumentów oraz podmiotów oferujących usługi wspomagające działalność gospodarczą. Nie można jednak jednoznacznie wskazać najlepszego instrumentu. Szeroka oferta rynkowa pozwala na odpowiedni ich dobór, w zależności od potrzeb i możliwości danej firmy. Zwieńczeniem rozważań w niniejszym artykule jest tabela 7, prezentująca w porównawczym zestawieniu najpowszechniej stosowane na polskim rynku instrumenty poprawy płynności finansowej ze względu na wybrane kryteria. Tab. 7. Porównanie instrumentów poprawy płynności

Koszt usługi

Moment zakupu usługi

Złożoność usługi

Kryterium

Faktoring Usługa kompleksowa, obejmująca m.in.: - finansowanie - obsługę należności - weryfikację odbiorców - przejęcie ryzyka wypłacalności - restrukturyzację należności - windykację Zwykle krótko po zawarciu transakcji, gdy należności nie są jeszcze wymagalne (działanie zapobiegawcze)

Niewysoki: łączny koszt maksymalny to 2–3% wartości faktury

Windykacja Usługa jednorodna: nabycie wierzytelności w celu dalszej odsprzedaży lub postępowanie egzekucyjne

Kredyt Usługa jednorodna: udostępnienie środków pieniężnych w zamian za opłaty i prowizje

Leasing Usługa jednorodna: udostępnienie do używania środka trwałego w zamian za opłaty i prowizje

Późno, należności są już wymagalne – po wyczerpaniu innych metod odzyskania pieniędzy podejmowane są działania naprawcze Bardzo wysoki: 20–30% wartości wierzytelności

Kilka dni (konieczne ze względu na m.in. analizę zdolności kredytowej)

Oprocentowanie kredytu 3–11% + prowizja 0–5%

Opłata wstępna w granicach 5–10% + oprocentowanie około 16% – tarcza podatkowa = koszt niższy od ceny netto środka trwałego

www.infomonitor.pl (dostęp z dnia 12.02.2013 r.).

138

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Tab 7. cd. Wpływ na relacje z klientem

Kryterium

Faktoring Pozytywny: - odciążenie dostawcy od monitorowania - możliwość udzielenia dłuższych terminów płatności - programy restrukturyzacyjne

Windykacja Negatywny: najczęściej zamknięcie współpracy

Kredyt Obojętny

Leasing Obojętny

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport IPO.pl, Wrocław 2012, s. 15.

Abstrahując od przeprowadzonych rozważań, należy mieć na uwadze, że w dobie kryzysu gospodarczego dłużnicy w większości przypadków zalegają ze spłacaniem zobowiązań, ponieważ sami mają problemy z płynnością. Z tego właśnie powodu problem niewypłacalności bardzo szybko potrafi rozprzestrzeniać się w gospodarce, przypominając działanie tzw. efektu domino. W interesie kierownictwa firmy leży zatem ocena kondycji finansowej partnerów biznesowych (i jej prognoz) przed zawarciem konkretnego pojedynczego kontraktu. W trakcie współpracy mile widziane są wszelkie działania o charakterze prewencyjnym, np. wspomniany w referacie monitoring należności. W razie poważnych problemów z płynnością finansową kontrahentów, prowadzącej do ich rychłej upadłości, nawet korzystanie z usług profesjonalnych firm windykacyjnych lub faktoringowych może nie przynieść pożądanego rezultatu, czyli ściągnięcia należności.

Bibliografia Pozycje zwarte Czekaj J., Dresler Z., Zarządzanie finansami przedsiębiorstw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Gorczyńska M., Wieczorek-Kosmala M., Znaniecka K., Finanse przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2008. Jak poprawić płynność finansową w firmie, pod red. A. Janus, Raport IPO.pl, Wrocław 2012. Jerzemowska M., Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2006. Wędzki D., Analiza wskaźnikowa sprawozdania finansowego, t. 2: Wskaźniki finansowe, Wolters Kluwer, Kraków 2009. Znaniecka K., Zarządzanie finansami przedsiębiorstw, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Centralny Ośrodek Szkolenia Zawodowego, Warszawa 2001.

P. Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających ...

139

Pozycje ciągłe Gardiner M. A., Financial ratio definitions reviewed, „Management Accounting: Magazine for Chartered Management Account” 1995, Vol. 73, Issue 8.

Akty prawne Kodeks cywilny – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.: Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93. ze zm. Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości: Dz. U. 2013, poz. 330.

Inne źródła Kołtun P., Płynność finansowa w czasach kryzysu, Expander: www.finanse.egospodarka.pl (dostęp z dnia 19.03.2013 r.). Tychmanowicz P., Rynek windykacyjny w Polsce ma się dobrze, „GG Parkiet” 2013: http://www.parkiet.com/artykul/10,1307600-Windykatorzy-maja-sie-dobrze. html (dostęp z dnia 10.02.2013 r.). www.bankier.pl (dostęp z dnia 12.02.2013 r.). www.ebroker.pl (dostęp z dnia 12.02.2013 r.). www.infomonitor.pl (dostęp z dnia 12.02.2013 r.). www.ipo.pl (dostęp z dnia 05.05.2013 r.). www.pz.com.pl (dostęp z dnia 12.02.2013 r.). www.stat.gov.pl (dostęp z dnia 19.02.2013 r.).

Wprowadzenie Należności stanowią kontrolowane przez daną jednostkę zasoby majątkowe o określonej wartości, powstałe w wyniku przeszłych zdarzeń prowadzących do uprawnienia do otrzymania świadczenia pieniężnego lub rzeczowego od innych jednostek. Powstają w wyniku działalności gospodarczej przedsiębiorstwa i powodują w przyszłości wpływ do podmiotu korzyści ekonomicznych. Stanowią jeden ze składników aktywów w bilansie przedsiębiorstwa. Są rezultatem odroczenia zapłaty za sprzedane towary czy produkty, a odroczenie to jest wynikiem stosowanej przez przedsiębiorstwo zasady zarządzania należnościami.2. W czasie rozwoju gospodarczego oraz licznych zmian na rynku firmy powinny korzystać z narzędzi pozwalających na bezpieczne prowadzenie działalności. Każde przedsiębiorstwo, które prowadzi wymianę handlową z innymi podmiotami, powinno brać pod uwagę ryzyko ich niewypłacalności. Nowoczesna oraz konkurencyjna na rynku firma powinna nie tylko oferować konkurencyjne produkty czy ceny, ale także warunki płatności. Nawet najbardziej zaufany partner może mieć trudności z uregulowaniem długu lub – w skrajnym przypadku – może nie uregulować go w ogóle. Ryzyko takie należy ograniczać, korzystając m.in. z instrumentów finansowych. Aby mechanizm należności funkcjonował w sposób 1

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Studenckie Koło Naukowe TAX. J. Komorowski, Przepływy pieniężne w przedsiębiorstwie jako mechanizm kreowania wartości, [w:] Aktywne zarządzanie płynnością finansową przedsiębiorstwa, pod red. K. Kremczańskiej-Gigol, Difin, Warszawa 2010, s. 25-32.

142

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

poprawny, należy dbać o monitoring należności oraz zarządzanie jego procesem. Pozwala to podnieść prestiż oraz wizerunek, gdyż bankructwo partnera biznesowego może powodować poważne kłopoty finansowe w firmie. Celem opracowania jest przedstawienie możliwości zabezpieczenia przedsiębiorcy przed niewypłacalnością kontrahentów, ze zwróceniem szczególnej uwagi na faktoring jako nowoczesne narzędzie finansowe wspierające rozwój przedsiębiorstw, oraz zidentyfikowanie i przedstawienie skutecznych oraz sprawnych instrumentów, jakimi podmioty prowadzące działalność gospodarczą posługują się w celu egzekwowania swych należności. W początkowej części pracy zaprezentowano sposoby zabezpieczenia należności przedsiębiorców wraz z możliwymi do podjęcia profilaktycznymi działaniami chroniącymi przed bankructwem partnera biznesowego oraz metodami sprawdzenia nowych kontrahentów. W dalszej części opisano faktoring jako narzędzie do zarządzania relacjami z klientami oraz zarządzania należnościami przedsiębiorstwa. Następnie zwrócono uwagę na determinanty rozwoju polskiego rynku faktoringu w ostatnich latach oraz zaprezentowano rozwój rynku faktoringowego w Polsce. Przedmiotem pracy jest analiza skutecznych metod zabezpieczenia wierzytelności podmiotów prowadzących działalność gospodarczą oraz ocena faktoringu jako narzędzia wspierającego rozwój przedsiębiorstwa. Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Podstawą omówienia prezentowanych zagadnień było wykorzystanie źródeł wtórnych z wykorzystaniem dokumentów, regulacji prawnych oraz danych statystycznych służących przedstawieniu omawianego zagadnienia. Analizie poddano także opracowania Polskiego Związku Faktorów, zawierające najbardziej aktualne dane związane z przedmiotem pracy, co umożliwiło przedstawienie ogólnej charakterystyki podejmowanego tu zagadnienia.

Sposoby zabezpieczenia przed niesolidnym kontrahentem Istnieje kilka sposobów zabezpieczenia należności. Do prawnych form zaliczyć można: prawo rzeczowe, gdzie gwarancją spłaty jest konkretna rzecz, prawo majątkowe oraz osobiste, gdzie gwarancją spłaty jest majątek danego dłużnika (jednakże w momencie jego niewypłacalności odzyskamy jedynie część pieniędzy albo nie odzyskamy ich wcale). Do grupy pierwszej zaliczyć można: hipotekę, blokadę pieniędzy na rachunku bankowym, zastaw, przewłaszczenie na zabezpieczenie oraz zastaw. Pozbycie się majątku przez dłużnika oraz jego niewypłacalność nie będzie stanowiła problemu w odzyskaniu należności. Druga grupa to przede wszystkim: weksel in blanco, poręczenie oraz gwarancja bankowa. Dwie ostatnie metody charakteryzują się mniejszym ryzykiem niewypłacalności, gdyż uzyskujemy drugiego dłużnika, który odpowiada solidarnie z głównym. W przy-

143

M. Dąbrowska: Możliwości zabezpieczenia przedsiębiorstwa ...

padku braku zabezpieczenia własnych wierzytelności sąd w tzw. postępowaniu zabezpieczającym może – na wniosek wierzyciela – ustanowić przymusowe zabezpieczenie. Jednak często bywa tak, że kiedy dowiadujemy się o niewypłacalności dłużnika, jest już na to za późno3. Jak wynika z danych Korporacji Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych, spowolnienie gospodarki odbija się niekorzystnie na kondycji polskich przedsiębiorstw. Liczba przedsiębiorstw ogłaszających upadłość nieustannie wzrasta. Według danych zawartych w raporcie przygotowanym przez Konferencje Przedsiębiorstw Finansowych w roku 2011 było ich 735, zaś w roku 2012 – 8994. Liczbę upadłości firm w Polsce w poszczególnych miesiącach z lat 2011–2012 przedstawiono na rysunku 1. 100 2011

Liczba przedsiębiorstw

2012

80 70 60 50 40 30 20 10 0 I

III

VI VII Miesiąc

VIII

XII

Rys. 1. Upadłości przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011–2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Euler Hermes.

W I półroczu 2013 r. upadłość ogłosiło 454 przedsiębiorstw, co stanowi 7-procentowy wzrost w stosunku do analogicznego okresu rok poprzedniego. Tempo zmian upadłości firm w Polsce w latach 2008–2012 oraz w I kwartale 2013 r. przedstawiono w tabeli 1. 3

K. Gigol, Bank a leasing (finansowanie, zabezpieczenie, dochodzenie należności), TWIGGER, Warszawa 2001, s. 135–156. 4 http://www.egospodarka.pl/art/galeria/98726,Upadlosci-polskich-firm-w-I-polowie2013-r,4,39,1.html (dostęp z dnia 20.08.2013 r.).

144

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Tab. 1. Tempo zmian upadłości przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2012 i I kw. 2013 r. Lata analizy Liczba firm Tempo zmian [%]

2008 424 -5

2009 695 64

2010 684 -2

2011 735 7

2012 899 22

2013 (I kw.) 454 –

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KPF.

W takiej sytuacji ciężko się łudzić, że uzyska się zapłatę za dostarczony towar lub wykonaną usługę. Przed podpisaniem umowy z kontrahentem przedsiębiorca powinien sprawdzić jego wiarygodność oraz możliwości wywiązywania się z zaciągniętych zobowiązań w terminie. Informacje takie można uzyskać bezpośrednio od partnera bądź z ogólnodostępnych raportów obrazujących kondycję finansową kontrahenta, sprawozdań finansowych, baz danych, rejestrów dotyczących dłużników (m.in. Krajowy Rejestr Dłużników lub Biuro Informacji Kredytowej czy rejestry dłużników niewypłacalnych, prowadzone przez Krajowy Rejestr Sądowy). Przedsiębiorca przed podpisaniem jakiejkolwiek umowy z partnerem może wymagać udostępnienia przez niego wyciągów z rejestrów sądowych, ewidencji działalności gospodarczej, odpisu nadania mu numeru NIP lub REGON, zaświadczenia z ZUS o niezaleganiu z opłacaniem składek na ubezpieczenie społeczne oraz z urzędu skarbowego o płaceniu podatków. Ważna jest także informacja, kto w imieniu firmy będzie podpisywał umowy oraz faktury, a także informacja o wielkości firmy i jej majątku. Z pomocą przychodzą także wywiady gospodarcze, bądź firmy faktoringowe. Raporty sporządzane przez ekspertów z firm zewnętrznych są bardzo szczegółowe. Przedsiębiorstwa zazwyczaj nie posiadają wyspecjalizowanej kadry zdolnej do przygotowania odpowiedniej analizy5. Nieuczciwych kontrahentów nie można całkowicie uniknąć, ale można zmniejszyć ryzyko utraty własnych należności. Problemów takich można się ustrzec, jeśli wierzyciel odpowiednio wcześniej zainteresuje się zabezpieczeniem swoich wierzytelności. Z pomocą przedsiębiorcom prowadzącym biznes przychodzi branża ubezpieczeniowa. Towarzystwa posiadają w swojej ofercie produkty gwarantujące zwrot części należności. Ubezpieczenie należności daje gwarancję wypłaty odszkodowania w przypadku, kiedy przedsiębiorca ma problemy z otrzymaniem płatności za faktury. Są to produkty dostępne dla każdego rodzaju przedsiębiorstw – zarówno małych, średnich, jak i dużych firm. Zabezpieczyć można się zarówno przed bankructwem partnerów krajowych, jak i zagranicznych, a im gorsza sytuacja gospodarcza kraju pochodzenia kontrahenta, tym składka na ubezpieczenie wyższa. Ogromne znaczenie ma tutaj również branża działalności oraz to, czy przedsiębiorca, z którym zamierzamy współpracować, 5

http://biznes-simplex.pl/Home/Artykul/42 (dostęp z dnia 20.08.2013 r.).

M. Dąbrowska: Możliwości zabezpieczenia przedsiębiorstwa ...

145

jest producentem. Zawarcie takiego ubezpieczenia poprzedza dogłębna analiza sytuacji finansowej potencjalnego klienta za pomocą sposobów wymienionych wyżej. Wysokość wspomnianej wcześniej składki zależy od ryzyka przedsiębiorcy, a więc tego, czy kontrahent ma zaległości w płatnościach oraz czy zdarzyło mu się o jakichś zapominać. Im wyższe ryzyko przedsiębiorcy, tym wyższa składka. Przy umowie ubezpieczenia przedsiębiorca otrzymuje także usługę monitoringu kondycji finansowej partnera. Wypłata odszkodowania w takich przypadkach nie jest zupełnie bezwarunkowa. Potwierdzona musi być odpowiednimi fakturami, które nie będą kwestionowane przez drugą stronę6. Innym sposobem zmniejszenia ryzyka niewypłacalności klienta może być gwarancja bankowa, za którą – dla odmiany – płaci strona zamawiająca usługę bądź towar. Dłużnik występuje jako zleceniodawca udzielenia gwarancji. Może być ona rodzajem zagwarantowania właściwego wykonania kontraktu. W Prawie bankowym gwarancja bankowa określana jest jako „jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone określonymi w tym zapewnieniu dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie żądania zapłaty, bank ten wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji – bezpośrednio albo za pośrednictwem innego banku”7. Przelewu wierzytelności z gwarancji bankowej dokonuje się razem z przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonej gwarancją. W przypadku gwarancji bankowej, inaczej niż przy ubezpieczeniu, wylicza się także jej koszt. Liczony jest on od kwoty, na jaką gwarancja jest wystawiona, a nie od obrotu przedsiębiorstwa8. Zabezpieczeniem należności może być również ustanowienie hipoteki, polegające na obciążeniu przez dłużnika nieruchomości, na mocy którego można dochodzić swojej wierzytelności, bez znaczenia, czyją własnością jest nieruchomość oraz ile dłużnik winien jest innym osobom. Daje mu to pierwszeństwo przed innymi wierzycielami, nie mającymi ustanowionej na ich rzecz hipoteki. Dodatkowo wierzytelność zabezpieczona hipoteką nie ulega przedawnieniu. Zgodnie z art. 2 Ustawy o księgach wieczystych i hipotece księgi wieczyste są jawne i nawet w przypadku, gdy dłużnik dokona zbycia nieruchomości bez poinformowania o tym nabywcy, obciążenie nieruchomości i tak pozostaje. Umowa ustanawiająca hipotekę musi być bezwzględnie zawarta w formie aktu notarialnego oraz nieruchomość musi mieć założoną księgę wieczystą. Koszty takiego zabezpieczenia są niemałe, jednak w zamian uzyskuje się bardzo pewne zabezpieczenie. Sposób ten najczęściej jest stosowany do zabezpieczania długoterminowych kredytów i kon6

http://serwisy.gazetaprawna.pl/msp/artykuly/579592,mozna_sie_zabezpieczyc_przed_niesolidnym_kontrahentem.html (dostęp z dnia 20.08.2013 r.). 7 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe: Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 939, art. 81. 8 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe: Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 938 i 939.

146

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

traktów, a do jednych z najczęstszych błędów zalicza się ustanowienie hipoteki, której wartość przewyższa wartość nieruchomości9. Alternatywną umową zabezpieczenia wierzytelności jest umowa zastawu. Podobnie jak hipoteka stanowi ona zabezpieczenie wierzytelności przez ustanowienie pierwszeństwa do egzekucji z danej rzeczy. Jednak w tym przypadku przedmiotem zastawu są rzeczy ruchome lub prawa majątkowe i nie trzeba tutaj zawierać umowy w postaci aktu notarialnego. Wyróżnić można zastaw na prawach majątkowych, na rzeczach, zastaw rejestrowy oraz zastaw na statkach. W przypadku zastawu na prawach majątkowych, zgodnie z art. 327 Kodeksu Cywilnego, „przedmiotem zastawu mogą być także prawa, jeżeli są zbywalne”10. Najczęstsze prawa zbywalne to m.in. akcje, obligacje oraz inne wierzytelności. Zbywalne nie są wierzytelności, co do których strony umownie zakazały cesji, prawa do wynagrodzenia pracownika oraz autorskie prawa osobiste. Zastaw na rzeczach ustanawiany jest najczęściej za pomocą umowy. Wymaga on wydania rzeczy osobie, na rzecz której jest ustanowiony, a więc zastawnikowi, czyli zazwyczaj wierzycielowi. Z tego powodu umowa często zawierana jest na krótki okres. Wierzyciel nie może także takiej rzeczy sprzedać. Pieniądze, tak samo jak przy zabezpieczeniu hipoteką, można uzyskać tylko przez egzekucję sądową. Zastaw rejestrowy, czyli tzw. „ulepszony” zastaw, charakteryzuje się tym, że do jego ustanowienia nie jest konieczne przeniesienie posiadania i nie jest on przeznaczony dla wszystkich. Zgodnie z Ustawą o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów „zastaw rejestrowy może być ustanowiony w celu zabezpieczenia wierzytelności: 1. Skarbu Państwa i innej państwowej osoby prawnej. 2. Jednostki samorządu terytorialnego, związku jednostek samorządu terytorialnego i innej gminnej, powiatowej i wojewódzkiej osoby prawnej. 3. Banku krajowego. 4. Banku zagranicznego. 5. Osoby prawnej, której celem określonym w ustawie jest udzielenie pożyczek i kredytów. 6. Międzynarodowej organizacji finansowej, której członkiem jest RP. 7. Innego podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą na terytorium RP. 8. Posiadaczy obligacji wyemitowanych na podstawie ustawy o obligacjach oraz innych papierów dłużnych wyemitowanych na podstawie odpowiednich aktów prawnych obowiązujących w krajach należących do OECD”11. Zastaw ten może być ustanowiony na rzecz podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą (bez względu na jego formę prawną). Może to być również osoba fizyczna, która prowadzi działalność gospodarczą. Przedmiotem tego zastawu mogą być także zbywalne prawa majątkowe i rzeczy ruchome. Jednak łatwiej można tutaj odzyskać pieniądze, nie przeprowadzając egzekucji komorniczej. Umowa może ponadto przewi9

E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012, s. 242–263. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny: Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93. 11 Ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów: Dz. U. 1996, Nr 149, poz. 703. 10

M. Dąbrowska: Możliwości zabezpieczenia przedsiębiorstwa ...

147

dywać m.in. sprzedaż przedmiotu w drodze przetargu publicznego bądź przejęcie przedmiotu na własność. Procedura ustanowienia takiego zastawu, tak jak przy ustanowieniu hipoteki, wymaga umowy oraz wpisu do rejestru zastawów12. Jeśli chodzi o zabezpieczenie w postaci weksla, prawo wekslowe wyróżnia dwie jego formy: weksel własny oraz trasowany. Częściej stosowany jest pierwszy z nich. Weksel jest instrumentem, na mocy którego dłużnik będący wystawcą weksla jest bezwarunkowo zobowiązany do zapłaty. Dochodzenie wierzytelności z tytułu weksla polega na jego wypełnieniu i skierowaniu sprawy do sądu w trybie postępowania nakazowego. Wierzytelności przyszłe zabezpiecza weksel in blanco, a więc pełni on rolę kaucji. Z tego powodu jego alternatywne nazwy to weksel kaucyjny lub gwarancyjny. Towarzyszy mu również zazwyczaj umowa, określana deklaracją wekslową lub porozumieniem wekslowym, chroniąca interesy dłużnika pod względem formalnym (odnośnie do odpowiedniej wysokości kwoty, na jaką weksel jest wystawiany, lub daty płatności). Jeśli mimo wszystko występują obawy co do braku spłaty zobowiązania przez dłużnika, ustanowić można dodatkowo zabezpieczenie na jednej z wymienionych wyżej rzeczy bądź zastosować poręczenie wekslowe. Polega ono na tym, że poręczyciel odpowiada tak, jakby sam wystawił weksel, co jest rozwiązaniem łatwiejszym i korzystniejszym. Dłużnik odpowiada wtedy tak, jak zwykły posiadacz weksla. Poręczycielem wekslowym może być osoba prawna, organizacje nieposiadające, np. osobowe spółki handlowe, bądź osoba fizyczna posiadająca zdolność do czynności prawnych. Poręczeniem będzie sam podpis bądź dopisanie na wekslu słowa „poręczam”. Poręczenie musi zostać umieszczone na samym dokumencie weksla oraz może być ono ograniczone kwotowo (poprzez uwzględnienie kwoty poręczenia na wekslu)13.

Faktoring jako narzędzie zarządzania należnościami przedsiębiorstwa Prawie 80% firm z sektora MSP (małych i średnich przedsiębiorstw) w ciągu ostatniego roku spotkało się z opóźnieniem zapłaty za wykonywane usługi czy sprzedane wyroby. Faktoring to działalność finansowa, która polega na wykupie nieprzeterminowanych wierzytelności przedsiębiorstw, należnych im z tytułu usług i dostaw towarów. Firma faktoringowa zajmuje się m.in. egzekwowaniem należności, przejmowaniem ryzyka wypłacalności odbiorcy, prowadzeniem sprawozdawczości kont dłużników oraz finansowaniem niewymagalnych i bezspornych należności, dostarczając firmom środki pod nieuregulowane faktury. Przedsiębiorstwa uzyskują w ten sposób znaczną część wartości faktur, które wystawią w momencie świadczenia usługi czy sprzedaży towaru, resztę zaś po 12 13

E. Gniewek, op. cit. I. Hetropolitańska, Prawne zabezpieczenie wierzytelności, TWIGGER, Warszawa 2006, s. 30–50.

148

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

zapłacie odbiorcy na konto faktora. Jest to szczególnie istotne dla firm prowadzących sprzedaż z odroczoną płatnością (u której przydatne jest elastyczne finansowanie) oraz realizujących politykę zwiększania obrotów przez stosowanie długich terminów płatności. Firma taka uzyskuje finansowanie natychmiast, co pozwala jej finansować swoje zobowiązania oraz odpowiednio zarządzać własnymi finansami. Zachowanie płynności finansowej ma zasadnicze znaczenie dla powodzenia działalności gospodarczej, niezależnie od wielkości firmy. Korzystając z faktoringu, uzyskują one dostęp do wielu innych usług ułatwiających im działalność. Warunkiem niezbędnym do korzystania z faktoringu jest posiadanie przez przedsiębiorstwo należności nieobciążonych i zbywalnych. O cenie usługi decyduje przede wszystkim wielkość obrotu przekazana do faktoringu, długość cyklu rozliczeniowego oraz liczba kontrahentów, którzy będą włączeni do umowy. Im długość cyklu krótsza, a dwa pozostałe czynniki dłuższe, tym niższa cena usługi. Dzięki swoim wielu zaletom faktoring stał się istotnym narzędziem nowoczesnej gospodarki, mającym duże znaczenie dla przedsiębiorstw, zwłaszcza w trakcie spowolnienia gospodarczego oraz recesji. W przeciwieństwie do kredytu charakteryzuje go nie tylko finansowanie firm, ale ponadto inkaso płatności, administrowanie należnościami oraz przejęcie ryzyka nieuregulowania wierzytelności. Co więcej jest to produkt znacznie bezpieczniejszy dla banku, a jego głównym zabezpieczeniem jest wierzytelność nabywana przez faktora w ramach faktoringu14. Istnieją dwa rodzaje faktoringu, mające zastosowanie w przypadku braku opłaty faktury przez odbiorcę. Są to faktoring z regresem oraz bez regresu. W pierwszym z nich faktor nie przejmuje ryzyka niewypłacalności partnera, po czasie tolerowanego opóźnienia występuje regres, czyli przeniesienie praw do wierzytelności na dostawcę, czego konsekwencją jest zwrócenie wypłaconej wcześniej faktorowi zaliczki z tytułu wykupionej uprzednio wierzytelności. Przy faktoringu bez regresu faktor przejmuje ryzyko niewypłacalności partnera biznesowego i to on dokonuje czynności windykacyjnych, służących odzyskaniu długu. Jeśli nie uda się go odzyskać po czasie określonym w umowie, transakcję traktuje się jako rozliczoną i dostawca nie musi zwracać zaliczki faktorowi15. W czasie, kiedy stale rosnąca konkurencja wymaga od firm wydłużania terminów płatności dla odbiorców, może to powodować zakłócenia ich działalności. Sama usługa faktoringu nie wydłuża terminów płatności. Dzięki temu przedsiębiorstwa mogą uniknąć problemów finansowych do czasu wygaśnięcia terminów płatności. Usługodawca taki może wykorzystać przysługujące mu należności, uzyskując je wcześniej od faktora, i przeznaczyć na rozwój dalszej działalności. Na rysunku 2 zobrazowano istotę działania faktoringu. Nie jest to rodzaj pośrednictwa finansowego. Faktor, 14

http://faktoring.pl/index.php?page=4&s=1 (dostęp z dnia 22.08.2013 r.). http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/409351,faktoring_kompleksowe_narzedzie_zarzadzania_naleznosciami_przedsiebiorstwa.html (dostęp z dnia 22.08.2013 r.).

149

M. Dąbrowska: Możliwości zabezpieczenia przedsiębiorstwa ...

nabywając prawa do wierzytelności, finansuje je oraz zajmuje się ich zarządzaniem. Ponadto nie oferuje usług innych instytucji oraz nie ceduje ich na inny podmiot. Jego obecność dyscyplinuje terminowość rozliczeń odbiorców, co może obniżać koszty rozliczeń własnych należności. Faktoring stanowi szybką zapłatę za towary i usługi. Dostawca

towar

Odbiorca

a zk i l ic c Z a n oś leż na ra ta sz aktu Re F Faktor

Rys. 2. Istota działania faktoringu Źródło: opracowanie własne.

Rozwój rynku faktoringowego w Polsce Obroty faktoringu w Polsce nieustannie rosną. W roku 2012 profesjonalnym świadczeniem usług faktoringowych zajmowało się ok. 2 272 podmiotów. W ujęciu globalnym obroty faktorów osiągnęły 2 132,2 mld euro, z czego 1 298,7 mld euro to obroty faktorów europejskich. Tylko po dwóch kwartałach bieżącego roku 20 firm należących do Polskiego Związku Faktorów wykupiło wierzytelności o wartości 44 025,68 mln zł. Pierwsze firmy faktoringowe działają w Polsce już od lat 90. ubiegłego wieku. Rozpoczęły one swą działalność od edukacji przedsiębiorców w tym zakresie oraz budowy portfela usług. Usługi te są wykonywane przez wyspecjalizowane podmioty i banki komercyjne. Od roku 2001 współpracują ze sobą w ramach zorganizowanego Polskiego Związku Faktorów i stanowią najistotniejszą grupę faktorów. Polski rynek charakteryzuje się wysoką dynamiką wzrostu. Obroty rynku faktoringowego w Polsce w latach 2000–2012 przedstawiono na rysunku 316. Firmy faktoringowe same decydują, które branże będą obsługiwać. Można je podzielić na trzy grupy ryzyka: branże o niskim poziomie ryzyka (m.in. produkcja środków farmaceutycznych, kosmetycznych, przetwórstwo zbóż i mięsa drobiowego, sprzedaż wyrobów elektrycznych), o podwyższonym poziomie ryzyka 16

http://faktoring.pl/index.php?page=4&s=2 (dostęp z dnia 22.08.2013 r.).

150

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

(m.in. produkcja nawozów sztucznych, wyrobów betonowych, wykonanie instalacji hydraulicznych i elektrycznych oraz sprzedaż wyrobów tytoniowych i napojów alkoholowych) oraz wysokim poziomie ryzyka (m.in. produkcja mebli i krzeseł, papieru, drewna, odzieży i obuwia, usługi drukarskie, sprzedaż hurtowa paliwa oraz pozyskiwanie kamienia). Wybór branży uzależniony jest od sytuacji rynkowej. 100 000 90 000

Polski Związek Faktorów razem rynek razem

80 000

mln zł

70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Rys. 3. Obroty polskiego rynku faktoringowego w latach 2000–2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie faktoring.pl (dostęp z dnia 22.08.2013 r.).

W ostatnich latach zaobserwować można duże zróżnicowanie w obrotach rynku faktoringowego w poszczególnych branżach, co jest spowodowane ciągłym rozwojem. W roku 2008 większość obrotów całego rynku generowało finansowanie dystrybucji stali, natomiast w roku 2009 był to już handel hurtowy i detaliczny oraz naprawa pojazdów samochodowych (rys. 4). Duży wpływ na udział poszczególnych branż miał w tym okresie kryzys finansowy. Jednak stabilizacja gospodarki już w 2010 r. znalazła swoje odbicie także w branży faktoringowej, czego efektem był znaczny wzrost jej obrotów17.

17 E. Baran, Rozwój rynku faktoringowego w Polsce, „Faktoring. Almanach Polskiego Związku Faktorów” 2012, T. 2, s. 187–194.

151

M. Dąbrowska: Możliwości zabezpieczenia przedsiębiorstwa ...

40 2008 2009

2010 % 20

Dystrybucja stali

Żywność i napoje

Meble i produkty z drewna

Hutnictwo

Budownictwo

Rys. 4. Struktura obrotów polskiego rynku faktoringowego według poszczególnych branż w latach 2008–2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie faktoring.pl (dostęp z dnia 22.08.2013 r.).

Podsumowanie Odroczone terminy płatności, powodujące zaburzenia bieżącej płynności przedsiębiorstwa, mogą doprowadzić do pojawienia się wielu problemów, a niekiedy także do upadku firmy. Dlatego każdy rozsądny przedsiębiorca, który chce zminimalizować to ryzyko, dobierze odpowiednio narzędzia chroniące go przed niewypłacalnością partnerów biznesowych. Przy ich wyborze natomiast sprawdzi ich wiarygodność. Istotnym i znaczącym narzędziem będą zapewne różnego rodzaju zabezpieczenia dobrane odpowiednio do rodzaju transakcji. Jednym z nich jest faktoring, który w dobie wysokich wymagań stawianych przez banki przedsiębiorstwom chcącym uzyskać kredyt jest istotną formą zabezpieczenia, pomagającą w prowadzeniu działalności oraz rozwoju firmy. Aktywność instytucji faktoringowych zwiększa świadomość przedsiębiorców co do konieczności zabezpieczania własnych wierzytelności. Rynek usług faktoringowych w Polsce dynamicznie się rozwija (pomimo istniejącego w ostatnich latach kryzysu). Faktoring stanowi realne wsparcie firmy w procesie zarządzania jej należnościami handlowymi, szczególnie znaczące dla przedsiębiorstw stosujących odroczone terminy płatności, stanowiąc nowe źródło utrzymywania ich płynności. Co więcej firmy rozwijające się nie mają przy tym obowiązku ustanawiania rzeczowych zabezpieczeń kontraktów. Odnosi się to jednocześnie do faktoringu krajowego oraz eksportowego. Jedyną formę zabezpieczenia stanowią faktury. To z pewnością doskonała metoda rozwijania bieżącej działalności firmy oraz inwestowania w jej przyszłość.

152

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Bibliografia Pozycje zwarte Gigol K., Bank a leasing (finansowanie, zabezpieczenie, dochodzenie należności), TWIGGER, Warszawa 2001. Gniewek E., Prawo rzeczowe, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012. Hetropolitańska I., Prawne zabezpieczenie wierzytelności, TWIGGER, Warszawa 2006. J. Komorowski, Przepływy pieniężne w przedsiębiorstwie jako mechanizm kreowania wartości, [w:] Aktywne zarządzanie płynnością finansową przedsiębiorstwa, pod red. K. Kremczańskiej-Gigol, Difin, Warszawa 2010.

Pozycje ciągłe Baran E., Rozwój rynku faktoringowego w Polsce, „Faktoring. Almanach Polskiego Związku Faktorów” 2012, T. 2.

Akty prawne Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93). Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów z dnia 6 grudnia 1996 r. (Dz. U. 1996, Nr 149, poz. 703). Ustawa Prawo bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 938 i 939).

Inne źródła http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/409351,faktoring_kompleksowe_narzedzie_zarzadzania_naleznosciami_przedsiebiorstwa.html (dostęp z dnia 22.08.2013 r.). http://biznes-simplex.pl/Home/Artykul/42 (dostęp z dnia 20.08.2013 r.). http://faktoring.pl/index.php?page=4&s=1 (dostęp z dnia 22.08.2013 r.). http://faktoring.pl/index.php?page=4&s=2 (dostęp z dnia 22.08.2013 r.). http://serwisy.gazetaprawna.pl/msp/artykuly/579592,mozna_sie_zabezpieczyc_ przed_niesolidnym_kontrahentem.html (dostęp z dnia 20.08.2013 r.). http://www.egospodarka.pl/art/galeria/98726,Upadlosci-polskich-firm-w-I-polowie-2013-r,4,39,1.html (dostęp z dnia 20.08.2013 r.).

7. Zarządzanie ryzykiem jako istotny czynnik wpływający na sukces przedsiębiorstwa Robert Parzonko1

Wstęp Przedsiębiorstwo prowadzi działalność gospodarczą w postaci procesu dynamicznego, który jest osadzony w określonym czasie. Osoby odpowiedzialne za zarządzanie firmą są zmuszone do podejmowania wielu decyzji o charakterze ekonomicznym, odnoszących się do przyszłości. Powoduje to, że skutki ich ustaleń są uzależnione od ukształtowania się przyszłych warunków do prowadzenia działalności. W celu formułowania poprawnych wniosków służących podejmowaniu optymalnych decyzji w teraźniejszości, należy posiadać jak najlepsze informacje, dotyczące prognozy przyszłych warunków ekonomicznych. Na podstawie zasobów i dokładności informacji można wyróżnić trzy rodzaje układów okoliczności określających zasady występowania określonych wartości. Należy do nich sytuacja pewności, sytuacja niepewności oraz sytuacja ryzyka. Sytuacja pewności występuje w momencie, gdy znane są wyniki organizowanego przedsięwzięcia w przyszłości, w momencie podejmowania działalności. W sytuacji, gdy realizowane przez nas przedsięwzięcie może przynieść jeden lub więcej możliwych wyników, mamy do czynienia z problemem niepewności. Ryzyko następuje natomiast w momencie wystąpienia zbioru określonych wyników podczas realizacji przedsięwzięcia2. Opracowanie ma na celu charakterystykę ryzyka jako istotnego czynnika determinującego sukces przedsiębiorstwa.

Doktorant, Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. E. Nowak, Rachunkowość w zarządzaniu ryzykiem w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 11–12.

154

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Pojęcie ryzyka W praktyce podczas realizacji projektów przez przedsiębiorstwa rzadko występuje sytuacja pewności. Z tego właśnie powodu firmy realizują przedsięwzięcia charakteryzujące się znaczącą złożonością oraz prognostycznym stopniem ryzyka. W literaturze przedmiotu wyróżnia się wiele podejść do definicji ryzyka. Neutralne podejście zakłada, że skutkiem występowania ryzyka jest różnica pomiędzy zrealizowanymi i prognozowanymi wynikami. Negatywne pojmowanie definicji ryzyka oznacza prawdopodobieństwo występowania zdarzenia niekorzystnego lub niebezpieczeństwo porażki3. T. T. Kaczmarek do głównych rodzajów ryzyka zalicza ryzyko: ubezpieczeniowe, ekonomiczne, produkcyjne, prawne, organizacyjne, polityczne, związane z technologiami oraz ryzyko kursu walutowego. Z kolei J. Holliwell wyróżnił ryzyko: konkurencji, kraju, kryminalne, ekonomiczne, środowiskowe, prawne, rynkowe, operacyjne, osobiste oraz polityczne4. Z punktu ekonomicznego występuje podział ryzyka na5: – ryzyko stałe, – ryzyko zmienne. Ryzyko stałe (niezmienne) występuje w systemie skali makroekonomicznej, natomiast ryzyko zmienne ma miejsce w organizacjach (skala mikro). Kolejna klasyfikacja ryzyka uwzględnia podział na decyzje mające bezpośredni wpływ na rozwój przedsiębiorstwa. Zalicza się do nich6: – ryzyko firmy, – ryzyko właścicieli, – ryzyko projektu. Ryzyko firmy występuje w wyniku błędnej oceny podmiotu inwestującego i przyszłych warunków rynkowych. W momencie, gdy mamy do czynienia z brakiem zainteresowania właścicieli różnicowaniem kierunków rozwoju przedsiębiorstwa, występuje ryzyko właścicieli, natomiast ryzyko projektu związane jest ze sferą technicznych realizacji danego projektu. Bardzo istotnym podziałem jest klasyfikacja ryzyka ze względu na związek z zasobami przedsiębiorstwa. Kryterium to charakteryzuje ryzyko7: – operacyjne, – finansowe. 3

Ibidem, s. 13. S. Flejterski, Metodologia finansów, wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 60. 5 R. N. Hanisz, Podstawowe kryteria podziału ryzyka, [w:] Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie, pod red. R. N. Hanisza, Wyższa Szkoła Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2010, s. 27. 6 Ibidem, s. 27. 7 E. Nowak, op. cit., s. 15. 4

155

R. Parzonko: Zarządzanie ryzykiem jako istotny czynnik ...

Pierwsza kategoria opisuje ryzyko ze względu na zmiany w strukturze aktywów, w szczególności aktywów wpływających na wynik działalności operacyjnej przedsiębiorstwa. Ryzyko finansowe opiera się na zmianach w strukturze źródeł finansowania działalności przedsiębiorstwa (relacje między kapitałem własnym a obcym). Ryzyko finansowe można podzielić na analityczne kategorie, przy czym wyróżnić można ryzyko kursowe, stopy procentowej i inflacji. Każde przedsiębiorstwo może indywidualnie określić sobie schemat identyfikacji ryzyka. P. Pytel przedstawia – w ramach interdyscyplinarnego podejścia – własną klasyfikację ryzyka, jaka może być przyjęta przez przedsiębiorstwo w ramach identyfikacji ryzyka oraz prób zminimalizowania jego skutków, co prezentuje rysunek 1.

Pracodawcy

i inne

Kontrahenta

Ryzyko Pracownika

Otoczenia

Środowiska naturalnego

Klienta

Rys. 1. Przykładowy schemat ryzyka dotyczącego przedsiębiorstwa Źródło: P. Pytel, Interdyscyplinarne podejście do ryzyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem, [w:] Zarządzanie współczesnym przedsiębiorstwem. Problemy gospodarcze w oczach młodego pokolenia, pod red. A. Uziębło, Gdańsk (Wyższa Szkoła Bankowa), Warszawa (CeDeWu) 2013, s. 187.

Rysunek 1 prezentuje różne rodzaje ryzyka. Wyróżniamy ryzyko pracownika (np. nieodpowiedni proces rekrutacji, w wyniku którego zostaje zatrudniona osoba niekompetentna), ryzyko kontrahenta (np. niewywiązywanie się z umów handlowych), ryzyko klienta (np. brak odbiorców usług, towarów), ryzyko pracodawcy (np. obciążenia socjalne przerzucane na pracodawcę) oraz ryzyko otoczenia, na które wpływają zjawiska występujące w otoczeniu zewnętrznym jednostki.

156

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie Świadomość istnienia ryzyka w przedsiębiorstwie, jak również rozumienie jego rodzajów, stanowi kluczowy element procesu zarządzania ryzykiem. Ono też, podobnie jak ryzyko, posiada wiele definicji przywoływanych w literaturze przedmiotu. Według J. Bizon-Góreckiej zarządzanie ryzykiem zawiera szereg działań mających na celu rozpoznanie, traktowanie8 i ocenę ryzyka9. Według K. Jajugi zarządzanie ryzykiem jest to „podejmowanie decyzji i realizowanie działań prowadzących do osiągnięcia przez ten podmiot akceptowalnego poziomu ryzyka”10. Biorąc pod uwagę zakres, jaki obejmuje proces zarządzania ryzykiem, wyróżniamy dwa lub cztery etapy omawianego procesu. W ujęciu wąskim występuje analiza oraz manipulowanie ryzykiem, natomiast w ujęciu szerszym wyróżnia się cztery etapy11: – identyfikację ryzyka, – pomiar i analizę ryzyka, – sterowanie ryzykiem, – monitorowanie i kontrolę ryzyka. Pierwszy etap charakteryzuje się poznaniem wewnętrznych i zewnętrznych źródeł ryzyka. Istotnym zagadnieniem w tej kategorii jest umiejętność badania oraz analizowania otoczenia. Kolejny proces ma za zadanie obliczenie prawdopodobieństwa wystąpienia znalezionych rodzajów ryzyka wraz z oszacowaniem wielkości ewentualnych strat bądź uzyskania korzyści. Sterowanie ryzykiem można rozpatrywać w ramach działań firm w odpowiedzi na zidentyfikowane ryzyko oraz pełniące funkcję kontrolną monitorowanie ryzyka12.

Wybrane miary procesu zarządzania ryzykiem W celu pełnej realizacji procesu zarządzania ryzykiem niezbędna jest jego kwalifikacja, która polega na pomiarze skali oraz ekonomicznych skutków ryzyka. Etap, jakim jest pomiar ryzyka, warunkuje w dominującym stopniu skuteczność procesu zarządzania ryzykiem w podmiocie gospodarczym. Badanie ryzyka 8

Pojęcie „traktowanie” według J. Bizon-Góreckiej oznacza dążenie do redukcji, dywersyfikacji, wykorzystanie w interesie przedsiębiorstwa. 9 J. Bizon-Górecka, Modelowanie struktury systemu zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie – ujęcie holistyczne, Wydawnictwo TNOiK, Bydgoszcz 2007, s. 25. 10 Zarządzanie ryzykiem, pod red. K. Jajugi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 15. 11 G. Łukasik, Strategie finansowania rozwoju współczesnych przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2010, s. 19. 12 S. Kasiewicz, Zarządzanie zintegrowanym ryzykiem przedsiębiorstwa w Polsce, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s. 64–65.

157

R. Parzonko: Zarządzanie ryzykiem jako istotny czynnik ...

w przedsiębiorstwie odbywa się poprzez wykorzystywanie wielu metod. Wybrane miary ryzyka przedstawia rysunek 2. Miary ryzyka

Miary zmiennoĞci

Miary wraĪliwoĞci

Miary zagroĪenia

Odchylenie standardowe (bezwzglĊdna miara zmiennoĞci)

Stopa dyskonta z ryzykiem (odzwierciedla ryzyko w koszcie kapitaáu)

Value at Risk (VaR) (wartoĞü zagroĪona)

Wspóáczynnik zmiennoĞci (wzglĊdna miara zmiennoĞci)

Ekwiwalent pewnoĞci (odzwierciedla ryzyko w przepáywach pieniĊĪnych netto)

Analiza symulacyjna (sposób szacowania wartoĞci oczekiwanej i odchylenia standardowego)

Okres zwrotu (okreĞla ryzyko páynnoĞci)

Analiza scenariuszowa (poĞredni sposób szacowania wartoĞci oczekiwanej)

Rys. 2. Wybrane miary ryzyka Źródło: W. Rogowski, Rachunek efektywności inwestycji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 254.

W procesie pomiaru ryzyka wykorzystywane są trzy główne grupy narzędzi. Należą do nich miary: zmienności, wrażliwości oraz zagrożenia. Miara zmienności ilustruje przeciętne zróżnicowanie między dostępnymi poziomami zmiennej charakteryzującej rezultaty działalności a jej wartością oczekiwaną. Głównymi miarami zmienności używanymi do oceny ryzyka są13: – odchylenie standardowe, – odchylenie przeciętne, – współczynnik zmienności.

E. Nowak, op. cit., s. 29.

158

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Kolejnym narzędziem służącym mierzeniu ryzyka są miary wrażliwości. Opisują one prognozowane zmiany, jakie nastąpią w kształtowaniu istotnych elementów, takich jak wartość sprzedaży czy kosztów. Głównym założeniem jest tutaj różnica pomiędzy wartością rzeczywistą a prognozowaną. Celem miar wrażliwości jest uzyskanie informacji opisujących, w jakim stopniu występujące odchylenia będą wpływały na przedsiębiorstwo14. Ostatnim narzędziem pomiarowym ryzyka są miary zagrożenia. Pozwalają one na obliczenie granicznego stadium zmiennej ryzyka15. Ustalenie tego poziomu daje możliwość określenia przedziału bezpieczeństwa lub zagrożenia w celu osiągnięcia pożądanych rezultatów. Poziom ten ustalany jest podczas pojmowania ryzyka jako prawdopodobieństwa zaistnienia wyłącznie zdarzeń korzystnych lub tylko zdarzeń niekorzystnych16. Kolejnym etapem występującym po pomiarze jest sterowanie ryzykiem. Zagadnienie to stosuje się w trakcie działań mających na celu ograniczenie ryzyka do sformułowanych – akceptowalnych przez przedsiębiorstwo – rozmiarów. Nie należy zapomnieć o zachowaniu podstawowej relacji finansowej, którą stanowi: płynność – dochodowość – ryzyko. Próbując zrozumieć tę zależność, należy podejść do każdego z tych zagadnień indywidualnie. W momencie, gdy płynność wzrasta, ryzyko maleje, wskutek czego maleje również dochodowość. Podczas wzrostu dochodowości następuje wzrost ryzyka i/lub spadek płynności. Sytuacja, w której ryzyko wzrasta, obrazuje wzrost dochodowości i/lub obniżenie płynności. W celu prawidłowej oceny zysku należy ryzyko i dochód postrzegać razem. Ryzyko jest swoistym determinantem kreującym wyższe dochody przy wyższym ryzyku, natomiast niższe dochody – przy niższym poziomie ryzyka17. Należy jednak podchodzić do tych kwestii z wielką ostrożnością, ponieważ zbyt wysoki poziom ryzyka może utrudnić osiągnięcie zysku. Do znalezienia kompromisu w tej sytuacji stosuje się umiejętności zarządzania ryzykiem. W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwie postawy w ramach strategii sterowania ryzykiem: pasywną i aktywną. Pierwsza z nich charakteryzuje się ponoszeniem ryzyka (bez wdrażania żadnych prób służących wyeliminowaniu bądź ograniczeniu skali tego problemu). Powodem takiej sytuacji może być wiele czynników, między innymi: brak informacji o istniejącym ryzyku lub brak umiejętności dokonywania pomiaru ryzyka. Postawa aktywna natomiast przewiduje podejmowanie działań mających na celu wyeliminowanie strat, jakie mogłyby powstać na skutek negatywnych wydarzeń. Przykładem takiej sytuacji może być niewcho14

D. Dziawgo, A. Zawadzki, Finanse przedsiębiorstwa, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce – Zarząd Główny. Instytut Certyfikacji Zawodowej Księgowych, Warszawa 2011, s. 63. 15 Zmienną ryzyka może być stopa zwrotu bądź wartość. 16 E. Nowak, op. cit., s. 31. 17 D. Dziawgo, A. Zawadzki, op. cit., s. 66.

R. Parzonko: Zarządzanie ryzykiem jako istotny czynnik ...

159

dzenie w transakcje o wysokim ryzyku czy też przenoszenie ryzyka na inne podmioty. Stosuje się znaczącą liczbę technik mających na celu zabezpieczenie przed ewentualnymi skutkami ryzyka. Dzieli się je na fizyczne i finansowe. Techniki fizyczne charakteryzują czynności służące do zmniejszenia liczby i wysokości strat. Można przy tym całkowicie wyeliminować prawdopodobieństwo straty lub dokonać ewentualnej redukcji zaistnienia ryzyka. W technice finansowej kontroluje się ryzyko poprzez samodzielne zarządzanie ryzykiem danego podmiotu lub przeniesienie ryzyka na inny podmiot (ubezpieczenie)18.

Dobre praktyki zarządzania ryzykiem dla kierowców w transporcie drogowym19 W rzeczywistości gospodarczej istnieje szeroka gama dobrych praktyk związanych z zarządzaniem ryzykiem w przedsiębiorstwie. Jednostki – w celu zachowania płynności finansowej – starają się w jak najefektywniejszy sposób ograniczyć ryzyko towarzyszące prowadzonej działalności. Z problemem tym radzi sobie branża transportowa. Sektor ten posiada wypracowane zarządzanie ryzykiem, uwzględniające praktyczne aspekty tej działalności, jak na przykład metody pracy kierowców. W celu ochrony życia i zdrowia pracowników transportu drogowego został opublikowany raport EU-OSHA20, przedstawiający wybrane studia przypadku, nawiązujące do kwestii zarządzania ryzykiem kierowców. We wspomnianym raporcie zauważono, że kierowcy mają utrudniony dostęp do informacji oraz oceny ryzyka. Posiadają wprawdzie dużą niezależność, mają bogate doświadczenie (w tym w prowadzeniu działalności gospodarczej), ale pracują z dala od bazy i słabo przystosowują się do zmian. W takim przypadku wskazane byłoby zaangażowanie samych kierowców w opracowanie odpowiednich rozwiązań poprawiających aspekty zarządzania ryzykiem. Warto ponadto skoncentrować się na innych stronach uczestniczących, czyli klientach oraz pracodawcach. Wiadomo przecież, że w transporcie publicznym pewne ryzyko wiąże się z przewozem pasażerów. Niebagatelną rolę odgrywać by mogło zdanie przedsiębiorców (ryzyko przewozu towarów), nadzoru ruchu drogowego, ale też policji i sądów. W takiej sytuacji odpowiednim sposobem ograniczającym ryzyko jest wprowadzenie w dużych jednostkach (organizujących dostawy) odpowiednich rozwiązań BHP; byłyby to na przykład: środki gwarantujące bezpieczniejsze prowadzenie pojazdów czy też techniki jazdy defensywnej (związane z oszczędnością 18

Ibidem, s. 67–68. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Zarządzanie ryzykiem dla kierowców w transporcie drogowym: przykłady dobrych praktyk (https://osha.europa.eu/pl/publications/factsheets/98 – dostęp z dnia 31.10.2013 r.). 20 EU-OSHA – Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. 19

160

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

zmniejszanie zużycia paliwa). Zmiany w celu poprawnego wdrożenia powinny być poprzedzone szkoleniami pracowników, wyjaśniającymi oraz podkreślającymi wagę zarządzania ryzykiem.

Zyski a ryzyko umieszczania reklam na stronach internetowych Sektorem wartym uwagi jest branża usług internetowych. Działalność jednostek w tej branży skupia się w głównej mierze na odpowiednim zarządzaniu ryzykiem. Nieodpowiednia analiza otoczenia może w sposób natychmiastowy zakończyć działalność jednostki usług internetowych bądź osłabić znacząco pozycję firmy na rynku. Przykład stanowi podejście portali społecznościach do maksymalizacji zysku poprzez zamieszczanie reklam na stronach internetowych. Występuje bezpośrednia zależność między zyskiem z zamieszczanych reklam a ryzykiem negatywnej opinii społecznej, prowadzącej do zmniejszenia atrakcyjności portalu. Podstawą jest określenie optymalnego punktu, w którym dochodzi do maksymalizacji zysku wraz z jednoczesną minimalizacją ryzyka. Wykrycie tego optimum determinuje w sposób bezpośredni zadowolenie klientów (internautów). W praktyce z problemem tym boryka się wiele portali, między innymi Facebook oraz Myspace, przy czym pierwszy z nich wybrał bardzo dobrą strategię zarządzania ryzykiem w aspekcie zamieszczania reklam, natomiast drugi nie przewidział istnienia takiego ryzyka21. Portal społecznościowy, jakim jest Facebook, zastosował strategię umieszczania reklam w miejscu nieingerującym w mobilność serwisu. Skutkiem takiej decyzji ryzyko zainteresowania znacząco się zmniejszyło, a zyski z reklam pozostały bez zmian. Natomiast w perspektywie długoterminowej portal zachęcił nowych klientów do odwiedzania strony, co spowodowało zwiększenie zysków z reklam. Myspace natomiast próbował zmaksymalizować zyski poprzez reklamy, przekraczając granicę, jaką klienci byli zdolni znieść, co w długookresowej perspektywie spowodowało zmniejszenie liczby klientów oraz – tym samym – czerpanych z portalu zysków.

Zakończenie Zarządzanie ryzykiem to proces mający istotne znaczenie dla współczesnych przedsiębiorstw. Niezależnie od branży kategorie identyfikacji, analizy i minimalizacji ryzyka wpływają nie tylko na zachowanie płynności finansowej jednostki w okresie krótkoterminowym, ale także na obraz firmy w długiej perspektywie. Specyficzne rodzaje działalności oraz rodzaje ryzyka powodują występowanie 21 P. Pająk, Dlaczego to Facebook odniósł sukces a nie MySpace (http://www.spidersweb.pl/2010/11/ dlaczego-to-facebook-odniosl-sukces-a-nie-myspace.html – dostęp z dnia 31.10.2013 r.).

R. Parzonko: Zarządzanie ryzykiem jako istotny czynnik ...

161

w każdej sytuacji indywidualnych mechanizmów zapobiegawczych. Przytoczone w artykule przykłady radzenia sobie przedsiębiorstw z ryzykiem świadczą o kreatywności oraz umiejętności dokonywania pomiaru uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych firmy.

Bibliografia Pozycje zwarte Bizon-Górecka J., Modelowanie struktury systemu zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie – ujęcie holistyczne, Wydawnictwo TNOiK, Bydgoszcz 2007. Dziawgo D., Zawadzki A., Finanse przedsiębiorstwa, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce – Zarząd Główny. Instytut Certyfikacji Zawodowej Księgowych, Warszawa 2011. Flejterski S., Metodologia finansów, wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Hanisz R. N., Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie, Wyższa Szkoła Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2010. Kasiewicz S., Zarządzanie zintegrowanym ryzykiem przedsiębiorstwa w Polsce, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011. Łukasik G., Strategie finansowania rozwoju współczesnych przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2010. Nowak E., Rachunkowość w zarządzaniu ryzykiem w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010. Pytel P., Interdyscyplinarne podejście do ryzyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem, [w:] Zarządzanie współczesnym przedsiębiorstwem. Problemy gospodarcze w oczach młodego pokolenia, pod red. A. Uziębło, Gdańsk (Wyższa Szkoła Bankowa), Warszawa (CeDeWu) 2013. Rogowski W., Rachunek efektywności inwestycji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004. Zarządzanie ryzykiem, pod red. K. Jajugi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Inne źródła Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Zarządzanie ryzykiem dla kierowców w transporcie drogowym: przykłady dobrych praktyk (https://osha.europa. eu/pl/publications/factsheets/98 – dostęp z dnia 31.10.2013 r.). Pająk P., Dlaczego to Facebook odniósł sukces a nie MySpace (http://www.spidersweb. pl/2010/11/dlaczego-to-facebook-odniosl-sukces-a-nie-myspace.html – dostęp z dnia 31.10.2013 r.).

Część III Zabezpieczenie należności na wypadek niewypłacalności kontrahentów

1. Rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności w kontekście postępowania upadłościowego Beata Wieczerzyńska1

Wprowadzenie W kontekście ciągłego ryzyka związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej i wynikających z niego problemów z wywiązywaniem się przez przedsiębiorców z zaciągniętych zobowiązań szczególnego znaczenia nabiera zagadnienie takiego zabezpieczenia wierzytelności, które ułatwiałoby wierzycielom ich zaspokojenie nawet w sytuacji niewypłacalności dłużnika i ogłoszenia jego upadłości. Celem pracy jest wskazanie na szczególną ochronę przysługującą wierzytelnościom w postępowaniu upadłościowym z tego powodu, że zostały one przed ogłoszeniem upadłości dłużnika zabezpieczone rzeczowo. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze2 reguluje zasady wspólnego dochodzenia roszczeń wierzycieli od niewypłacalnych dłużników (art. 1). Znaczy to, że poprzez złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości przez dłużnika lub któregokolwiek z wierzycieli wszyscy wierzyciele mają możliwość zaspokojenia swoich roszczeń w stosunku do dłużnika z całego jego majątku w jednym postępowaniu – postępowaniu upadłościowym. Jednakże skoro dłużnik jest niewypłacalny, istnieje realne ryzyko, że wszyscy wierzyciele nie będą mogli zaspokoić się w całości, ale – zgodnie z zasadą optymalizacji – postępowanie upadłościowe ma zmierzać do zaspokojenia wierzycieli w jak najwyższym stopniu3. Ponadto należy zwrócić uwagę na jedną z istotnych funkcji postępowania upadłościowego – funkcję sanacyjną; mówi ona, iż w postępowaniu upadło1 Dr, adiunkt w Katedrze Prawa Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu. 2 Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. 2012, poz. 1112 ze zm. – dalej P.u.n.). 3 B. Wieczerzyńska, Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 114.

164

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

ściowym (głównie w jego pierwszej części, w momencie ogłoszenia upadłości) należy w pierwszej kolejności rozpatrywać możliwość zaspokojenia wierzycieli przy zachowaniu przedsiębiorstwa dłużnika, a więc w drodze upadłości układowej. Możliwość ogłoszenia upadłości zmierzającej do likwidacji majątku dłużnika sąd winien rozpatrywać w dalszej kolejności (art. 14 i 15). W praktyce jednak tylko w ok. 20% przypadków jest tak, że dłużnik dysponuje odpowiednim potencjałem sanacyjnym i wierzyciele są skłonni zawrzeć układ umożliwiający ogłoszenie upadłości układowej4. W każdym jednak z dwu możliwych typów postępowań upadłościowych (upadłości układowej czy likwidacyjnej) szczególnie traktowane są te wierzytelności, które przed ogłoszeniem upadłości zostały zabezpieczone poprzez ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego czy też poprzez powiernicze czynności prawne. Zaznaczyć jednak trzeba, że to wyjątkowe podejście do wskazanych wierzytelności nie jest dorobkiem prawa upadłościowego, ale cechą przydaną zabezpieczeniom prawnorzeczowym w całym systemie prawa. Na takie szczególne traktowanie wskazuje już art. 13 ust. 2 P.u.n., mówiąc, że sąd upadłościowy może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości w razie stwierdzenia, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. Zaistnienie wspomnianej sytuacji jest tzw. negatywną przesłanką ogłoszenia upadłości, prowadzącą do udaremnienia postępowania (sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości). Wierzyciele – zarówno zabezpieczeni rzeczowo, jak i nieposiadający takich zabezpieczeń – będą musieli poszukiwać zaspokojenia w drodze egzekucji syngularnych, skierowanych do poszczególnych składników majątku dłużnika. W literaturze podnoszony jest postulat, by po wstępnym badaniu majątku dłużnika sąd mógł odrzucić wniosek o ogłoszenie upadłości (a nie oddalić go, bo wiąże się to z definitywnym końcem postępowania w tej sprawie). Wniosek jest wprawdzie zasadny (dłużnik jest niewypłacalny), ale z powodu braku wystarczającej substancji majątkowej nie tylko wierzyciele nie będą mogli być zaspokojeni, ale także niezapłacone będą koszty postępowania (tworząc nowe długi dla dłużnika)5.

Istota zabezpieczeń rzeczowych Przepisy prawa upadłościowego wskazują na sposoby zabezpieczeń wierzytelności, które podlegają szczególnej ochronie w postępowaniu upadłościowym, 4

Raport COFACE POLAND z dnia 2 stycznia 2013 r. (www.coface.pl – dostęp z dnia 10.01.2014 r.). A. G. Harla, Oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości w przypadku jego zasadności (art.13 p.u.n.), „Przegląd Prawa Handlowego” 2011, nr 11, s. 48.

B. Wieczerzyńska: Rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności w kontekście ...

165

mówiąc, że jest to hipoteka, zastaw, zastaw rejestrowy, zastaw skarbowy i hipoteka morska. Są to ograniczone prawa rzeczowe, zaliczane do wspólnej kategorii tzw. praw zastawniczych. Prawa rzeczowe ograniczone charakteryzują się tym, że nie dają pełnej władzy nad rzeczą (taką ma właściciel), ale przepisy prawa określają pozytywnie i wyczerpująco zakres uprawnień, jakie składają się na treść każdego ograniczonego prawa rzeczowego. Prawa zastawnicze zaś to zabezpieczenie wierzytelności przez określony przedmiot majątkowy, z którego wierzyciel może się zaspokoić z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami (osobistymi), a ponadto zabezpieczenie trwa nawet wówczas, gdy własność przedmiotu zabezpieczenia zostanie przez dłużnika przeniesiona na inną osobę6. Tak ujętą istotę zabezpieczeń rzeczowych respektuje prawo upadłościowe, przyznając wierzytelnościom zabezpieczonym hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym i hipoteką morską na składnikach majątku upadłego (rzeczach lub prawach) tzw. prawo odrębności, wyrażone w art. 336. Polega ono na tym, że sumy uzyskane ze zbycia rzeczy i praw obciążonych nie wchodzą do masy upadłości, tzn. nie podlegają ogólnemu podziałowi funduszy masy upadłości, lecz są przeznaczone wyłącznie na zaspokojenie tych wierzycieli, których wierzytelności były zabezpieczone na zbytych rzeczach lub prawach. Odbywa się to w drodze odrębnego podziału, dokonywanego na podstawie oddzielnego planu podziału (art. 348). Do funduszów masy upadłości wchodzą tylko ewentualne kwoty pozostałe po zaspokojeniu tych wierzytelności. Wierzyciel zabezpieczony rzeczowo nie ma więc prawa do prowadzenia samodzielnej egzekucji skierowanej do przedmiotu zabezpieczenia, ale jego prawo odrębności realizowane jest w drodze sprzedaży i podziału dokonywanego przez syndyka. Podobnie realizowane jest prawo wierzyciela zabezpieczonego rzeczowo na składnikach majątku upadłego, gdy upadły nie jest jego dłużnikiem osobistym (jest tylko dłużnikiem rzeczowym)7.

Sposób realizacji prawa odrębności w postępowaniu upadłościowym W postanowieniu o ogłoszeniu upadłości sąd upadłościowy m.in. wzywa wierzycieli upadłego do zgłoszenia wierzytelności w wyznaczonym w tym postanowieniu terminie (art. 51 ust. 1, pkt 4). Zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym jest formą jej dochodzenia w postępowaniu sądowym, bowiem spełnia analogiczną funkcję jak wytoczenie powództwa w procesie8. Zasadą jest, 6

J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 192, 249. A. Jakubecki, Komentarz do art. 336 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, LEX/el., dostęp z dnia 15.08.2013 r. 8 K. Piasecki, Ustawa prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, ABC, Warszawa 2004, s. 238. 7

166

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

że zgłoszenie wierzytelności sędziemu-komisarzowi jest warunkiem wciągnięcia jej na listę wierzytelności, od czego z kolei zależy uwzględnienie wierzytelności upadłościowej w postępowaniu upadłościowym. Zaznaczyć należy, że wierzytelności zabezpieczone rzeczowo są tzw. wierzytelnościami upadłościowymi, tzn. powstałymi przed ogłoszeniem upadłości, w odróżnieniu od tzw. wierzytelności w stosunku do masy, które powstają już po ogłoszeniu upadłości i są z reguły wynikiem czynności syndyka lub zarządcy masy upadłości. Wierzytelności do masy zaspokajane są w zasadzie poza podziałem funduszów masy, tj. na bieżąco (w miarę wpływu środków pieniężnych do masy) i nie są objęte układem w przypadku upadłości układowej. Zgłoszenie wierzytelności jest powinnością wierzyciela, który chce uczestniczyć w postępowaniu, jednakże w przypadku niezgłoszenia wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo zostaną one umieszczone na liście z urzędu (art. 236 ust. 2 i 3). Unormowanie to także jest wyrazem szczególnego traktowania omawianych wierzytelności, a podyktowane jest tym, że rzeczowe zabezpieczenia wierzytelności wygasają wskutek sprzedaży przedmiotu w postępowaniu upadłościowym. Zatem nie uczestnicząc w postępowaniu, wierzyciel zostałby pozbawiony nie tyko zaspokojenia, ale także zabezpieczenia swej należności. Jednak w szczególnej ochronie wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo nie można pójść zbyt daleko. Chodzi o to, na co wskazuje A. Jakubecki, że wierzyciel – w celu dochodzenia swojej wierzytelności – także musi wykazać pewną aktywność w postępowaniu. W szczególności powinien zgłosić sędziemu-komisarzowi swoją wierzytelność w przepisanej formie (art. 239 i 240). Jeżeli tego nie zrobi, będzie ona co prawda umieszczona na liście z urzędu, jednakże „umieszczenie z urzędu na liście zabezpieczonej rzeczowo wierzytelności, w stosunku do której upadły jest dłużnikiem osobistym, nie daje wierzycielowi, który zaniechał zgłoszenia, prawa do udziału w ogólnym podziale funduszów masy upadłości w sytuacji określonej w art. 340 ust.1”9, tzn. gdy wierzyciel nie został w całości zaspokojony z przedmiotu zabezpieczenia. Zgłoszeniu podlegają także, choć w razie zaniechania umieszczane są na liście z urzędu (art. 236 ust. 3), wierzytelności zabezpieczone rzeczowo, w stosunku do których upadły nie jest dłużnikiem osobistym, tzn. jest odpowiedzialny wobec wierzyciela tylko rzeczowo (np. gdy zabezpieczył na swojej rzeczy cudzy dług lub nabył rzecz z takim obciążeniem). Dalsze rozważania związane z realizacją prawa odrębności przyznanego wierzytelnościom zabezpieczonym hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską trzeba poprowadzić dwoma torami, inne są bowiem uregulowania tej instytucji w zależności od tego, jaki typ upadłości został ogłoszony – upadłość likwidacyjna czy układowa. 9 A. Jakubecki, Komentarz do art. 236 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, LEX/el., dostęp z dnia 16.08.2013 r., t. 5.

B. Wieczerzyńska: Rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności w kontekście ...

167

Realizacja prawa odrębności w upadłości likwidacyjnej Gdy ogłoszona została upadłość likwidacyjna, syndyk dokonuje likwidacji masy upadłości przez sprzedaż rzeczy oraz wykonanie albo zbycie praw majątkowych (art. 311 i 332). Zgodnie z prawem odrębności sumy uzyskane ze sprzedaży rzeczy lub praw obciążonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską nie wchodzą do funduszów masy upadłości. Syndyk sporządza więc oddzielne plany podziału – jeden, można go nazwać ogólnym planem podziału funduszów masy upadłości (art. 347 ust. 1), oraz poszczególne, oddzielne plany podziału sum uzyskanych ze sprzedanych rzeczy lub praw obciążonych wskazanymi zabezpieczeniami rzeczowymi, które nie weszły do funduszów masy (art. 348). Dopiero ewentualne nadwyżki pozostałe po zaspokojeniu wierzytelności zabezpieczonych na zbytym przedmiocie, a także ciążących na nim praw, które wygasły na skutek zbycia danego przedmiotu, wchodzą do ogólnych funduszów masy, poddanych ogólnemu podziałowi. W sytuacji, gdy przedmiotem zbycia w postępowaniu upadłościowym jest przedsiębiorstwo jako całość lub zorganizowana jego część, a w skład przedsiębiorstwa wchodzą rzeczy lub prawa obciążone zabezpieczeniami, zasadą jest, że obciążenia te wygasają (art. 317 ust. 2) i nabywca przedsiębiorstwa upadłego nabywa je w stanie wolnym od obciążeń10. Oznacza to, iż w ramach ceny uzyskanej ze sprzedaży przedsiębiorstwa należy określić, jaka jej część przypada na składniki obciążone zabezpieczeniami, by możliwy był odrębny podział sum za te składniki (w celu zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonych). Zgodnie z regulacją art. 314 wartość składników obciążonych należy ujawnić w umowie sprzedaży przedsiębiorstwa, a uzyskana część ceny za te składniki podlega podziałowi zgodnie z zasadami wynikającymi z prawa odrębności. Do zasad tych należy – po pierwsze – ta, iż wierzytelności zabezpieczone rzeczowo podlegają zaspokojeniu z sumy uzyskanej z likwidacji obciążonego przedmiotu, jednakże sumę tę pomniejsza się o koszty likwidacji oraz inne koszty postępowania upadłościowego (art. 345 ust. 1). Do kosztów likwidacji (sprzedaży przedmiotu obciążonego) należy zaliczyć m.in. koszty transakcji, koszty oszacowania, podziału geodezyjnego, koszty obwieszczeń, koszty obsługi prawnej transakcji poniesione przez masę upadłości, koszty przetargu czy aukcji. Natomiast koszty te nie obejmują wydatków związanych z utrzymaniem rzeczy w toku postępowania, opłat za użytkowanie wieczyste gruntu, zobowiązań z tytułu podatku od nieruchomości czy kosztów ubezpieczenia lub ochrony mienia11.

J. A. Strzępka, Sprzedaż przedsiębiorstwa w upadłości, „Prawo Spółek” 2004, nr 5, s. 24; M. Więcław, Glosa do postanowienia SN z dnia 24.03.2010 r., VCSK 338/09, LEX/el., dostęp z dnia 19.08.2013 r., t. 6. 11 Uchwała SN z dnia 7.06.2006 r., III CZP 34/06, OSNC 2007, Nr 4, poz. 50.

168

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Inne koszty postępowania upadłościowego pokrywane są z sumy uzyskanej ze zbycia przedmiotu obciążonego w wysokości nieprzekraczającej dziesiątej części sumy uzyskanej z likwidacji, nie więcej jednak niż o taką część wszystkich kosztów postępowania, która wynika ze stosunku wartości obciążonego przedmiotu do wartości całej masy upadłości (art. 345 ust. 1 in fine). Tak więc rzeczywiste koszty przypadające na dany przedmiot mogą być niższe niż 1/10 część, bowiem stosowana tu będzie, jak podaje A. Jakubecki12, następująca proporcja: Część kosztów ogólnych podlegająca zaspokojeniu z sumy uzyskanej z likwidacji Ogólna wysokość kosztów postępowania

Wartość obciążonego przedmiotu Wartość masy upadłości

Dzięki takiemu unormowaniu następuje w miarę równomierne rozłożenie ogólnych kosztów postępowania w poszczególnych podziałach odrębnych oraz w podziale ogólnych funduszów masy upadłości. Kolejnym istotnym zagadnieniem związanym z realizacją prawa odrębności jest kolejność zaspokajania wierzytelności, w sytuacji gdy dany składnik majątku dłużnika obciążony jest kilkoma zabezpieczeniami prawnorzeczowymi. Zanim jednak zostanie to omówione, należy rozstrzygnąć, któremu reżimowi kolejności zaspokajania należy poddać wskazaną sytuację. Ustawa prawo upadłościowe i naprawcze w art. 345 ust. 2 mówi, że wierzytelności te zaspokajane są w kolejności przysługującego im pierwszeństwa. Przedstawiona regulacja nie mówi jasno, czy chodzi o kolejność zaspokajania wierzytelności według kategorii zaszeregowania wynikającej z prawa upadłościowego (art. 342 P.u.n.), czy też według ich pierwszeństwa przysługującego im z prawa cywilnego. W literaturze zaznaczyły się dwa odmienne poglądy. Pierwszy reprezentowany jest przez Z. Świebodę13 oraz K. Piaseckiego14, którzy opowiadają się za kolejnością wynikającą z prawa upadłościowego, nie uzasadniają jednak swego stanowiska szerzej. Drugi reprezentuje A. Jakubecki15, podnosząc, że we wskazanej sytuacji zabezpieczone wierzytelności zaspokaja się według ich pierwszeństwa określonego w prawie cywilnym, bowiem to ono rozstrzyga kolizję ograniczonych praw rzeczowych. Autorka opowiada się za ostatnim z zaprezentowanych stanowisk. Zabezpieczenia prawnorzeczowe wierzytelności są instytucjami prawa cywilnego, to ono systemowo i kompleksowo je normuje, a objęcie ich prawem odrębności 12

A. Jakubecki, Komentarz do art. 345 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, LEX/el., dostęp z dnia 18.08.2013 r., t. 3. 13 Z. Świeboda, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 414, teza 1. 14 K. Piasecki, op. cit., s. 307, teza 3. 15 A. Jakubecki, Komentarz do art. 345 ustawy…, teza 4.

B. Wieczerzyńska: Rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności w kontekście ...

169

w postępowaniu upadłościowym jest tego właściwym, naturalnym następstwem. Ponadto uzasadnienia należy szukać w treści art. 342 ust. 1, zd. 1 P.u.n., który – wskazując kolejność zaspokajania wierzycieli – jednocześnie dzieli wierzytelności na kategorie, mówiąc, że „Należności podlegające zaspokojeniu z funduszów masy dzieli się na następujące kategorie (…)”. Z takiego sformułowania ustawy wynika, że podziałowi na kategorie zaszeregowania podlegają takie należności, które zaspokajane są z funduszów masy, a zabezpieczone rzeczowo nie są zaspokajane z funduszów masy upadłości, lecz w ramach odrębnych podziałów sum uzyskanych z likwidacji przedmiotu zabezpieczenia. Wynika stąd jasno, iż wierzytelności te, jako niezaspokajane z funduszów masy, podlegają innemu, odrębnemu reżimowi kolejności zaspokajania. Reżim ten wynika z przepisów należących do rodziny prawa cywilnego. Stosownie do treści art. 249 § 1 k.c., jeżeli kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz, prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej. Jest to rozwiązanie oparte na ogólnej regule pierwszeństwa, wynikającej z chwili powstania tych praw (prior tempore potior iure). Jednakże – zależnie od rodzaju zabezpieczenia – podlega ona, w ramach prawa cywilnego, istotnej modyfikacji. Pierwsza wynika już z art. 310 k.c. dotyczącego pierwszeństwa zastawów (zwykłych). Przepis ten mówi, iż zastaw powstały później ma pierwszeństwo przed zastawem ustanowionym wcześniej, chyba że zastawnik działał w złej wierze. W przypadku zastawu rejestrowego kwestię kolizji zastawów rejestrowych regulują przepisy ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów16. Zgodnie z art. 16 tej ustawy, jeżeli ten sam przedmiot jest obciążony więcej niż jednym zastawem rejestrowym, o pierwszeństwie tych zastawów rozstrzyga dzień złożenia wniosku o wpis do rejestru zastawów. Za dzień złożenia tego wniosku uważa się dzień jego wpływu do sądu prowadzącego rejestr zastawów. Wnioski, które wpłynęły tego samego dnia, uważa się za złożone równocześnie. Reguły kolizyjne zastawów skarbowych zamieszczone są w art. 42 § 2 Ordynacji podatkowej17. Mówi on, że zastaw skarbowy wpisany wcześniej do rejestru zastawów skarbowych ma pierwszeństwo przed zastawem skarbowym wpisanym później. Natomiast § 4 art. 42 ord. pod. rozstrzyga pierwszeństwo zastawu skarbowego oraz zastawu ujawnionego w innym rejestrze prowadzonym na podstawie innych ustaw, wskazując, zgodnie z ogólną regułą pierwszeństwa, że zastaw wpisany wcześniej ma pierwszeństwo przed zastawem wpisanym później.

Ustawa z dnia 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. U. 2009, Nr 67, poz. 569 ze zm.). 17 Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. 2012, poz. 749 ze zm. – dalej ord. pod.).

170

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

W przypadku nieruchomości kolizję obciążających ją ograniczonych praw rzeczowych reguluje ustawa o księgach wieczystych i hipotece18. Generalną zasadą wyrażoną w art. 11 tej ustawy jest to, iż ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości ujawnione w księdze wieczystej zawsze ma pierwszeństwo przed prawem nieujawnionym w tej księdze. W sytuacji zbiegu obciążeń nieujawnionych ma zastosowanie reguła ogólna art. 249 § 1 k.c. Natomiast w przypadku zbiegu praw wpisanych do księgi wieczystej o pierwszeństwie rozstrzyga chwila, od której liczy się skutki dokonanego wpisu (art. 12 ust. 1 u.hip.), tj. chwila złożenia wniosku o wpis. Prawa wpisane na podstawie wniosków złożonych równocześnie mają równe pierwszeństwo. Kodeks morski19 w art. 76 § 1 mówi, że na statku wpisanym do rejestru okrętowego można ustanowić zastaw wpisany do tego rejestru (hipotekę morską). Do hipoteki morskiej stosuje się odpowiednio przepisy prawa cywilnego o hipotece, w tym przepisy dotyczące kolizji kilku hipotek morskich lub hipoteki morskiej i innych ograniczonych praw rzeczowych.

Realizacja prawa odrębności w upadłości układowej Kiedy sąd ogłosi upadłość z możliwością zawarcia układu, zaspokojenie wierzycieli następuje nie przez podział funduszów masy upadłości, ale w drodze wykonania układu zawartego przez upadłego z wierzycielami. Udziałem w postępowaniu będą zainteresowani głównie ci wierzyciele, których wierzytelności, zgodnie z dyspozycją art. 272 i 273 P.u.n., będą mogły być objęte układem. Wierzytelności zabezpieczone hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w upadłości układowej są, podobnie jak w upadłości likwidacyjnej, szczególnie traktowane. Wierzyciel zabezpieczony ma tutaj dwie drogi. Może skorzystać z regulacji zawartej w art. 273 ust. 2 zd. 1 P.u.n., który mówi, że układ nie obejmuje wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo w części znajdującej pokrycie w wartości przedmiotu zabezpieczenia. Zatem a contrario wierzytelność taka w części nieznajdującej pokrycia w wartości przedmiotu zabezpieczenia jest objęta układem, a sumę, według której obliczany jest głos wierzyciela, oznacza się na liście wierzytelności według tej części wierzytelności, która prawdopodobnie nie będzie zaspokojona z przedmiotu zabezpieczenia (art. 245 ust. 1 pkt 3 P.u.n.). Oznacza to, że wierzyciel zabezpieczony rzeczowo nie głosuje tą częścią swej wierzytelności, która znajdzie pokrycie w wartości

Ustawa z dnia 06.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. 2001, Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej u.hip.). 19 Ustawa z dnia 18.09.2001 r. Kodeks morski (Dz. U. 2009, Nr 217, poz. 1689 ze zm. – dalej k.m.).

B. Wieczerzyńska: Rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności w kontekście ...

171

przedmiotu zabezpieczenia20. Drugą możliwością, jaką dają wierzycielowi zabezpieczonemu rzeczowo przepisy prawa upadłościowego, jest wyrażenie zgody na objęcie jej układem w całości (art. 273 ust. 2 zd. 1 in fine). Zgoda powinna być wyrażona w sposób bezwarunkowy i nieodwołalny najpóźniej przed przystąpieniem do głosowania nad układem (także ustnie do protokołu z przebiegu zgromadzenia wierzycieli). W takiej sytuacji zabezpieczenia prawnorzeczowe pozostają w mocy, z tym, że zabezpieczają one wierzytelności w wysokości i na warunkach płatności określonych w układzie (art. 292 ust. 2 P.u.n.). Po wykonaniu układu zabezpieczenia prawnorzeczowe przysługujące wierzycielowi, który wyraził zgodę na objęcie ich układem, wygasają. Prawomocne postanowienie o wykonaniu układu jest podstawą do wykreślenia wpisów w księgach wieczystych i rejestrach (art. 297 ust. 2 P.u.n.). Jeżeli zaś układ nie zostanie wykonany i nastąpi uchylenie układu, w podjętym postępowaniu upadłościowym hipoteka, prawo zastawu, prawo zastawu rejestrowego, prawo zastawu skarbowego i hipoteka morska zabezpieczają wierzytelność w takiej wysokości, w jakiej nie została jeszcze zaspokojona (art. 305 ust. 3 P.u.n.).

Podsumowanie Instytucja tzw. prawa odrębności w postępowaniu upadłościowym, obejmująca szczególną ochroną wierzytelności zabezpieczone ograniczonymi prawami rzeczowymi o charakterze zastawniczym, pozwala w dość łatwy i tani sposób ograniczyć wierzycielowi ryzyko związane z niewypłacalnością dłużnika. Jego konstrukcja w prawie upadłościowym – wsparta przepisami ogólnego prawa cywilnego – jest nagrodą dla wierzyciela za to, że poniósł trud zabezpieczenia się i „był mądry przed szkodą”, a nie „po szkodzie”.

Bibliografia Pozycje zwarte Ignatowicz J., Prawo rzeczowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Piasecki K., Ustawa prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, ABC, Warszawa 2004. Świeboda Z., Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2004. Wieczerzyńska B., Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu, Warszawa 2009.

A. Jakubecki, Komentarz do art. 236…., teza 11.

172

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Pozycje ciągłe Harla A. G., Oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości w przypadku jego zasadności (art. 13 p.u.n.), „Przegląd Prawa Handlowego” 2011, nr 11. Strzępka J. A., Sprzedaż przedsiębiorstwa w upadłości, „Prawo Spółek” 2004, nr 5. Akty prawne Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. 2012, poz. 1112 ze zm.). Ustawa z dnia 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. U. 2009, Nr 67, poz. 569 ze zm.). Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. 2012, poz. 749 ze zm.). Ustawa z dnia 06.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. 2001, Nr 124, poz. 1361 ze zm.). Ustawa z dnia 18.09.2001 r. Kodeks morski (Dz. U. 2009, Nr 217, poz. 1689 ze zm.). Inne źródła Jakubecki A., Komentarz do art. 236 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, LEX/el. Jakubecki A., Komentarz do art.336 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, LEX/el. Jakubecki A., Komentarz do art. 345 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, LEX/el. Raport COFACE POLAND z dnia 2stycznia 2013r. ; www.coface.pl (dostęp z dnia 10.01.2014 r.). Uchwała SN z dnia 7.06.2006r., III CZP 34/06, OSNC 2007, Nr 4, poz. 50. Więcław M., Glosa do postanowienia SN z dnia 24.03.2010 r., VCSK 338/09, LEX/el.

2. Zastaw rejestrowy jako skuteczne narzędzie zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych Michał Kornasiewicz1

Wstęp W aktualnych realiach gospodarczych skuteczna windykacja roszczeń pieniężnych jest częstokroć podstawą prawidłowego funkcjonowania przedsiębiorcy. W skrajnych przypadkach wyegzekwowanie długu urasta w przedsiębiorstwie do głównego zadania, które absorbuje czas, środki i spowalnia rozwój, a nawet może doprowadzić do powstania spirali długu, która – rozkręcona – obejmuje swoim zakresem coraz to nowe podmioty. Jak skutecznie zabezpieczyć wierzytelności pieniężne poprzez ustanowienie zastawu rejestrowego, kiedy podjąć działania mające na celu ich zabezpieczenie, co może być przedmiotem zastawu, co należy zrobić, aby wpisać przedmiot zastawu do rejestru zastawów, jakie przedmioty zabezpieczenia dają największą pewność, co w sytuacji gdy dłużnik ogłosi upadłość, a co, gdy sprzeda rzecz objętą zastawem? Odpowiedzi na powyższe pytania znajdują się w opracowaniu Zastaw rejestrowy jako skuteczne narzędzie zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych. Podstawowym celem artykułu jest przybliżenie odnośnej regulacji prawnej oraz przedstawienie możliwości wynikających z wyboru formy zabezpieczenia roszczeń pieniężnych poprzez ustanowienie zastawu rejestrowego. W opracowaniu znajdują się rozważania dotyczące m.in. ustanowienia zastawu rejestrowego, jego przedmiotu, praw i obowiązków zastawcy i zastawnika, zbiegu obciążeń oraz wygaśnięcia zastawu. Praca przede wszystkim oparta została na regulacjach ustawy z dnia z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (dalej zwana ustawą) oraz aktach wykonawczych do tej ustawy. 1 Mgr, adwokat, partner w Kancelarii Adwokatów i Radców Prawnych Dziedzic i Partnerzy w Rzeszowie.

174

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Zastaw rejestrowy jako ograniczone prawo rzeczowe, zabezpieczające wierzytelność pieniężną, wyrażoną zarówno w złotych polskich, jak i w walucie obcej, daje zastawnikowi uprawnienie do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotu zastawu lub pożytków, jakie on przynosi, bez względu na to, czyją stanie się własnością, z prawem pierwszeństwa przed wierzycielami osobistymi dłużnika. Istotnym rozwiązaniem przemawiającym za wyborem tego zabezpieczenia jest, co do zasady, uprawnienie zastawcy do zachowania posiadania przedmiotu zastawu, z prawem jego używania i, jeżeli umowa zastawnicza nie stanowi inaczej, pobierania pożytków, jakie daje przedmiot zastawu. Z kolei wierzyciel ma pewność, że w razie braku zapłaty należności będzie uprawniony do zaspokojenia swoich roszczeń z przedmiotu zastawu. Dodatkowo zagwarantowanie wierzycielowi możliwości zaspokojenia bez względu na to, czyją własnością stanie się przedmiot zastawu, możliwość zabezpieczenia dwóch lub więcej wierzytelności oraz zabezpieczenie odsetek, roszczeń ubocznych określnych przez strony w umowie i kosztów zabezpieczenia wierzyciela, powoduje, że zastaw rejestrowy stanowi atrakcyjną i popularną formę zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych.

Wymagania dotyczące umowy zastawniczej Elementami koniecznymi dla ustanowienia zastawu rejestrowego są – po pierwsze – zawarcie umowy zastawniczej między zastawcą (osoba uprawniona do rozporządzania przedmiotem zastawu) a zastawnikiem (wierzycielem), a po drugie: wpis do rejestru zastawów. Przy czym, ze względu na cel umowy, którym jest zabezpieczenie wierzytelności, nie jest wymagane, aby zastawca był dłużnikiem zastawnika2. Za równoważny przedmiot zastawu należy uznać rzeczy bądź prawa będące własnością lub przysługujące zastępcy pośredniemu3. Dla ważności umowy zastawniczej konieczne jest zawarcie jej w formie pisemnej zwykłej. Brak zachowania tej formy rodzi skutek w postaci nieważności umowy. Nowelizacja ustawy z dnia 5 września 2008 r. zamknęła dyskusję pomiędzy przedstawicielami doktryny i judykatury, dotyczącą ważności umów o ustanowienie zastawu rejestrowego, zawartych bez zachowania formy wymaganej dla ważności umowy głównej, które to obwarowania wynikały z przepisów szczególnych. Przykładowo, dla ważności umowy o ustanowieniu zastawu rejestrowego na udziałach spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, według Sądu Najwyższego, konieczne było zawarcie umowy, która jest wymagana dla ważności umowy głównej przeniesienia własności udziałów, tj. umowy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Zdaniem Sądu umowa, której forma nie odpowiadała 2 Z. Strus, M. Strus-Wołos, Komentarz do ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, LEX/el., 2003. 3 Ibidem.

M. Kornasiewicz: Zastaw rejestrowy jako skuteczne narzędzie ...

175

wymaganiom ustawowym, była nieważna4. Na odmiennym stanowisku stała znakomita większość przedstawicieli doktryny, według których forma pisemna, wynikająca z art. 3 ust. 1 ustawy, wyłączała stosowanie innych przepisów o formie, bowiem przepis ten należało uważać za szczególny w stosunku do innych aktów normatywnych5. Jak już wspomniałem, obecnie dla ważności umowy zastawniczej wystarczająca jest zwykła forma pisemna. Dotyczy to także umów o ustanowienie zastawu rejestrowego na wierzytelnościach i prawach. Prócz zachowania właściwej formy dla możliwości wpisu zastawu do rejestru zastawów umowa zastawnicza powinna określać co najmniej: datę jej zwarcia, dokładne oznaczenie stron umowy ze wskazaniem ich adresów zamieszkania bądź siedzib, a w przypadku, gdy zastawcą nie jest dłużnik, konieczne jest oznaczenie w umowie, według powyższych reguł, również dłużnika, przedmiot zastawu w sposób odpowiadający jego właściwościom oraz, w razie zabezpieczenia zastawem wierzytelności, oznaczenie wierzytelności poprzez oznaczenie stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika lub może wynikać, oraz najwyższej sumy zabezpieczenia. Są to minimalne wymagania co do treści, jakie stronom umowy są stawiane przez ustawodawcę. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby strony dowolnie ukształtowały treść umowy, przy zachowaniu minimalnych wymagań ustawowych, z tym zastrzeżeniem, że jej treść lub cel nie są sprzeczne z naturą stosunku, z którego umowa wynika, ustawą ani zasadami współżycia społecznego. Należy również zauważyć, że po nowelizacji z dnia 5 września 2008 r. nie ma żadnych ograniczeń co do kręgu osób uprawnionych do zawarcia umowy zastawniczej. W niektórych przypadkach, poza zachowaniem wymagań opisanych powyżej, dla skuteczności umowy niezbędny będzie dodatkowy element w postaci zgody osoby trzeciej na obciążenie prawa zastawem. Przykładowo, w sytuacji, w której umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością uzależnia zastawienie udziału od zgody spółki, dla zawarcia umowy niezbędne będzie uzyskanie zgody spółki, która to zgoda powinna zostać wyrażona w formie pisemnej. Zgoda może zostać wyrażona przed dokonaniem czynności, jak i po jej dokonaniu6.

Przedmiot zastawu rejestrowego Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być niewyłączone z obrotu rzeczy ruchome i zbywalne prawa majątkowe, a w szczególności: – rzeczy oznaczone co do tożsamości, 4 Tak Sąd Najwyższy w postanowieniach z 24.08.2005 r. o sygn. akt II CK 53/05 oraz z 31.04.2004 r. o sygn. akt III CK 429/02. 5 M. Tomaszewski, [w:] T. Stawecki, M. Tomaszewski, F. Zedler, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Twigger, Warszawa 1997. 6 A. Kidyba, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 1999.

176

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

– rzeczy oznaczone co do gatunku, jeżeli w umowie zastawniczej określona zostanie ich ilość oraz sposób wyodrębnienia od innych rzeczy tego samego gatunku, – zbiór rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość gospodarczą, choćby jego skład był zmienny, – wierzytelności, – prawa na dobrach niematerialnych, – prawa z papierów wartościowych, – prawa z niebędących papierami wartościowymi instrumentów finansowych w rozumieniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi. Użyte przez ustawodawcę sformułowanie „w szczególności” oznacza, że powyższe wyliczenie ma jedynie charakter przykładowy i nie wyklucza obciążenia zastawem rejestrowym także innych przedmiotów, za wyjątkiem: – praw mogących być przedmiotem hipoteki, – wierzytelności, na których ustanowiono hipotekę, – statków morskich oraz statków w budowie, mogących być przedmiotem hipoteki morskiej. Dodatkowo zastaw rejestrowy może zostać ustanowiony także w przypadku, gdy zastawca nabędzie przedmiot zastawu w przyszłości, z tym że skuteczność takiej umowy została uzależniona od nabycia przedmiotu zastawu przez zastawcę. Podkreślenia wymaga również uregulowanie przez ustawodawcę sposobu opisywania przedmiotu zastawu. Wnioskodawcy, opisując przedmiot zastawu, zobowiązani są do korzystania z Katalogu Sposobu Opisu Przedmiotu Zastawu, stanowiącego załącznik nr 1 do Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 października 1997 r. w sprawie szczegółowej organizacji i sposobu prowadzenia rejestru zastawów.

Postępowanie w sprawach o wpis do rejestru zastawów Elementem, bez którego zabezpieczenie wierzytelności pieniężnej zastawem rejestrowym nie może mieć miejsca, jest wpis przedmiotu zastawu do rejestru zastawów. Postępowanie w sprawach o wpis przedmiotu zastawu do rejestru zastawów jest sformalizowanym postępowaniem cywilnym, do którego znajduje zastosowanie tryb nieprocesowy z uwzględnieniem przepisów ustawy. Wniosek o wpis może zostać złożony zarówno przez zastawcę, jak i zastawnika, chyba że z przepisu szczególnego wynika obowiązek wpisu z urzędu. Wniosek należy złożyć do sądu rejonowego wydziału gospodarczego rejestru zastawów, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub siedziby zastawcy. Sąd, który dokonał wpisu zastawu rejestrowego do rejestru zastawów, pozostaje właściwy dla dokonania dalszych wpisów dotyczących tego zastawu, bez względu na późniejszą zmianę miejsca zamieszkania bądź siedziby zastawcy. Wniosek o wpis należy złożyć wyłącznie na urzędowym formularzu oznaczonym symbolem RZ-1; w ra-

M. Kornasiewicz: Zastaw rejestrowy jako skuteczne narzędzie ...

177

zie potrzeby do wniosku należy dołączyć odpowiedni załącznik (1. dane o podmiotach, oznaczony symbolem RZ-D; 2. adres dla doręczeń w Polsce podmiotu posiadającego miejsce zamieszkania (siedzibę) poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, oznaczony symbolem RZ-1A). Wniosek o zmianę wpisu w rejestrze zastawów należy złożyć na formularzu oznaczonym symbolem RZ-2; w razie potrzeby do wniosku należy dołączyć odpowiedni załącznik (1. zmiany w rubrykach 2, 3 i 4, oznaczony symbolem RZ-Z; 2. wnioskodawcy, oznaczony symbolem RZ-W; 3. adres dla doręczeń w Polsce podmiotu posiadającego miejsce zamieszkania (siedzibę) poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, oznaczony symbolem RZ-2A). Wniosek o wykreślenie zastawu z rejestru zastawów należy złożyć na formularzu oznaczonym symbolem RZ-3; w razie potrzeby do wniosku należy dołączyć odpowiedni załącznik (wnioskodawcy, oznaczony symbolem RZ-W). Powyższe formularze wyczerpują wszystkie możliwe wnioski o wpis do rejestru, z którymi mogą występować uczestnicy postępowania7. Oprócz załączników do wniosku należy dołączyć umowę zastawniczą albo umowę, z której wynika nabycie przedmiotu zastawu wraz z zastawem rejestrowym, albo nabycie udziału we współwłasności przedmiotu zastawu, albo nabycie wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym lub jej części lub inny dokument stanowiący podstawę wpisu. Od wniosku pobierana jest opłata sądowa w stałej wysokości 200 złotych za wpis, 100 złotych za zmianę oraz 50 złotych za wykreślenie; jej brak, w każdym przypadku, powoduje zwrot wniosku. W razie zwrotu pisma wnioskodawca będzie miał tydzień, liczony od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie wniosku, na uiszczenie brakującej opłaty. Uzupełninie brakującej opłaty w wyznaczonym terminie oznacza, że wniosek wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia. Opłatę od wniosku można uiścić przelewem na rachunek bankowy sądu lub w kasie sądu. Sprawy w przedmiocie wpisu rozpoznawane są przez sąd na posiedzeniu niejawnym, jednakże w razie potrzeby sąd jest uprawniony do wyznaczenia rozprawy. Orzeczenia w przedmiocie wpisu do rejestru zapadają w formie postanowień, od których służy apelacja lub skargi na orzeczenie referendarza.

Zbieg obciążeń Nie można wykluczyć sytuacji, w której dojdzie do kolizji zastawu rejestrowego z innym ograniczonym prawem rzeczowym. Rozwiązanie tejże przewidziano w artykule 15 ustawy, zgodnie z którym ograniczone prawo rzeczowe powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla ustanowionego wcześniej zastawu rejestrowego. Powyższe oznacza, że w przypadku, gdy po ustanowieniu zastawu rejestrowego powstało kolejne ograniczone prawo rzeczowe na przed7 http://bip.ms.gov.pl/pl/rejestry-i-ewidencje/rejestr-zastawow/postepowanie-sadowe-odokonanie-wpisu-zastawu-do-rejestru-zastawow/ (dostęp z dnia 12.01.2014 r.).

178

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

miocie zastawu, a jego wykonywanie mogłoby doprowadzić do uszczerbku dla zastawu, pierwszeństwo wykonywania przysługuje zastawowi. Przykładowo, w razie ustanowienia zastawu rejestrowego na pojeździe mechanicznym, a następnie zastawu zwykłego na tej samej rzeczy, wierzyciel, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem rejestrowym, będzie uprawniony do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotu zastawu z pierwszeństwem przed wierzycielem, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem zwykłym. Prawo zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonej ograniczonym prawem rzeczowym jest najważniejszym z uprawnień związanych z zastawem8, które decyduje o jego skuteczności i atrakcyjności jako formy zabezpieczenia. W przypadku zbiegu zastawów rejestrowych do tego samego przedmiotu zastawu o pierwszeństwie tych zastawów rozstrzyga dzień złożenia wniosku o wpis do rejestru zastawów. Za dzień złożenia tego wniosku uważa się dzień jego wpływu do sądu prowadzącego rejestr zastawów. Wnioski, które wpłynęły tego samego dnia, uważa się za złożone równocześnie. Skutkiem równoczesności wniosków jest takie samo pierwszeństwo przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji przedmiotu zastawu9.

Sprzedaż przedmiotu zastawu Zbycie przedmiotu zastawu powoduje wygaśnięcie zastawu rejestrowego wyłącznie w sytuacjach, gdy nabywca nie wiedział i przy zachowaniu należytej staranności nie mógł wiedzieć o istnieniu zastawu rejestrowego w chwili wydania mu rzeczy lub przejścia na niego prawa obciążonego zastawem rejestrowym albo rzecz obciążona zastawem rejestrowym zalicza się do rzeczy, których zbywanie stanowi przedmiot działalności gospodarczej zastawcy. Jawność rejestru zastawów powoduje, że dochowanie przez nabywcę należytej staranności sprowadzało się będzie do sprawdzenia przed zakupem stanu wpisu, bowiem od dnia dokonania wpisu w rejestrze zastawów nikt nie może zasłaniać się nieznajomością ujawnionych danych10. Za zachowanie wymogu należytej staranności, o jakim mowa w przepisie art. 38 pkt 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, nie może być uznane ograniczenie się przez nabywcę samochodu do sprawdzenia samego dowodu rejestracyjnego pojazdu11. Obowiązek zachowania należytej staranności, którego wypełnienie stwarza przesłanki ochrony nabywcy przed skutkami ustanowienia zastawu rejestrowego, winien być rozumiany szerzej, jako odnoszący się także do innych okoliczności nabywania samochodów w transak8

Z. Strus, M. Strus-Wołos, op. cit. Ibidem. 10 Ibidem. 11 Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10.03.2005 r. o sygn. akt III CK 369/04. 9

M. Kornasiewicz: Zastaw rejestrowy jako skuteczne narzędzie ...

179

cjach między osobami fizycznymi12. Tymi innymi okolicznościami może być – przykładowo – stan posiadania rzeczy, wynikają z niego bowiem domniemania dotyczące własności13. Odmiennie rzecz przedstawia się w przypadku, gdy rzecz obciążona zastawem rejestrowym zalicza się do rzeczy, których zbywanie stanowi przedmiot działalności gospodarczej zastawcy. Wówczas zastaw rejestrowy wygasa niezależnie od dobrej lub złej wiary nabywcy, jak i jego należytej bądź nienależytej staranności14. W pełni podzielając pogląd Sądu Najwyższego, wyrażony w uzasadnieniu wyroku z dnia 1 października 2003 r. o sygn. akt II CK 53/02, pragnę zacytować jego fragment odzwierciedlający sens i cel wprowadzenia przez ustawodawcę takiej regulacji: „Rozwiązanie to (możliwość zbycia rzeczy obciążonej zastawem rejestrowym zaliczającej się do rzeczy, których zbywanie stanowi przedmiot działalności gospodarczej zastawcy – przyp. autora) podyktowane zostało potrzebą ochrony bezpieczeństwa obrotu towarowego. Obrotowi temu towarzyszy powszechna praktyka ustanawiania zastawu rejestrowego na zapasach, surowcach, półproduktach, wyrobach gotowych, podlegających stałej i szybkiej wymianie. Z tego też względu ustawodawca odstąpił od obciążania nabywców tych rzeczy skutkami ustanowienia na nich zabezpieczenia, ale w ściśle określonych granicach. Zbycie rzeczy obciążonej zastawem rejestrowym powoduje wygaśnięcie tego zastawu tylko wtedy, jeżeli rzecz ta zalicza się do rzeczy, których zbywanie stanowi istotę działalności gospodarczej zastawcy. Chodzi tu zatem o rzeczy, które nie tylko mogą być przedmiotem obrotu, ale którymi obrót wypełnia treść działalności gospodarczej zastawcy. Rzeczy pozostające jedynie w funkcjonalnym związku z taką działalnością, przydatne dla jej celów, nie spełniają tego wymagania”15.

Upadłość zastawcy Sytuacja, w której ogłoszona zostaje upadłość zastawcy, co do zasady nie ma wpływu na realizację uprawnień zastawnika, wynikających z posiadanego zabezpieczenia, z tym zastrzeżeniem, że ograniczeniu podlegają sposoby zabezpieczenia się zastawnika z przedmiotu zastawu. Jednym z ograniczeń jest niedopuszczalność prowadzenia egzekucji w celu zaspokojenia się z przedmiotu zastawu. W takiej sytuacji, przy braku rozwiązań umownych co do pozaegzekucyjnych sposobów zaspokojenia zastawnika, syndyk dokonuje sprzedaży przedmiotu zastawu zgodnie z przepisami o postępowaniu upadłościowym, a zabezpieczona 12

Ibidem. Z. Strus, M. Strus-Wołos, op. cit. 14 Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 01.10.2003 r. o sygn. akt II CK 53/02. 15 Ibidem. 13

180

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

wierzytelność podlega zaspokojeniu z sumy uzyskanej z likwidacji obciążonego przedmiotu, pomniejszonej o koszty likwidacji tego przedmiotu oraz inne koszty postępowania upadłościowego w wysokości nieprzekraczającej dziesiątej części sumy uzyskanej z likwidacji, nie więcej jednak niż o taką część kosztów postępowania upadłościowego, która wynika ze stosunku wartości obciążonego przedmiotu do wartości całej masy upadłości. W takiej sytuacji syndyk ma obowiązek sporządzenia oddzielnego planu podziału sum uzyskanych ze sprzedanych rzeczy lub praw16. Umowa zastawnicza może przewidywać inne pozaegzekucyjne formy zaspokojenia zastawnika, jednakże w razie ogłoszenia upadłości w grę wchodzi jedynie zaspokojenie się przez przejęcie przedmiotu zastawu rejestrowego przez zastawnika na własność oraz sprzedaż przedmiotu zastawu przez notariusza lub komornika17. W sytuacji, w której rzecz obciążona zastawem rejestrowym znajduje się w posiadaniu zastawnika lub osoby trzeciej, zastawnik jest zobowiązany do powiadomienia syndyka o zaspokojeniu się. Możliwy jest również stan faktyczny, w którym sędzia-komisarz wyznaczy zastawnikowi odpowiedni termin do zaspokojenia się z przedmiotu zastawu. W razie jego bezskutecznego upływu osoba, u której znajduje się przedmiot zastawu, zobowiązana jest wydać przedmiot zastawu syndykowi, który dokonuje jego sprzedaży, a uzyskana suma podlega podziałowi według reguł przedstawionych powyżej. Z kolei, gdy przedmiot zastawu rejestrowego, z którego zastawnik może się zaspokoić, znajduje się we władaniu syndyka, a zastawnikowi przysługuje prawo do przejęcia przedmiotu na własność, sędzia-komisarz wyznacza zastawnikowi termin do wykonania tego prawa, nie krótszy niż jeden miesiąc; po upływie terminu przedmiot zastawu zostaje sprzedany według przepisów ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze. Jeżeli rzecz obciążona zastawem rejestrowym znajduje się we władaniu syndyka, a umowa o ustanowieniu zastawu przewiduje zaspokojenie zastawnika przez sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, który przeprowadzi notariusz lub komornik, syndyk dokonuje sprzedaży rzeczy według przepisów ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze. Należy również pamiętać, że po ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników masy upadłości m.in. zastawem rejestrowym w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby po ogłoszeniu upadłości dokonywać wpisów związanych z innymi czynnościami (przykładowo: przelew wchodzącej w skład masy wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym jest prawnie dopuszczalny i nie ma przeszkód dla ujawnienia nabywcy w rejestrze zastawów)18. W ra16

A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, wyd. 3, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011. 17 Ibidem. 18 Ibidem.

M. Kornasiewicz: Zastaw rejestrowy jako skuteczne narzędzie ...

181

zie dokonania wpisu przedmiotu zastawu do rejestru zastawów po dniu ogłoszenia upadłości podlega on wykreśleniu z urzędu. Za podstawę takiego wykreślenia służy postanowienie sędziego-komisarza, stwierdzające niedopuszczalność wpisu; na powyższe postanowienie służy zażalenie.

Zaspokojenie zastawnika W przypadku braku zapłaty wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym zastawnik jest uprawniony do zaspokojenia się z przedmiotu zastawu. Sposób zaspokojenia powinien wynikać bezpośrednio z umowy zastawniczej, która w sposób szczegółowy może określać uprawnienia zastawnika związane ze sposobem zaspokojenia z przedmiotu zastawu. W razie braku postanowień umownych co do zaspokojenia wierzyciela, zastosowanie mają przepisy ustawy przewidujące sądowe postępowanie egzekucyjne, którego celem jest zaspokojenie zastawnika. Głównym źródłem możliwości zaspokojenia się zastawnika z przedmiotu zastawu jest umowa, która może przewidywać zaspokojenie zastawnika poprzez przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu rejestrowego lub sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, który przeprowadzi notariusz lub komornik w terminie 14 dni od dnia złożenia przez zastawnika wniosku o dokonanie sprzedaży. Przejęcie przedmiotu zastawu na własność jest możliwe w sytuacji, gdy: – zastaw rejestrowy ustanowiony został na instrumentach finansowych zapisanych na rachunku papierów wartościowych lub na innym rachunku w rozumieniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, – przedmiotem zastawu rejestrowego są rzeczy występujące powszechnie w obrocie towarowym, – przedmiotem zastawu rejestrowego są rzeczy, wierzytelności i prawa lub zbiory rzeczy lub praw stanowiące całość gospodarczą, a strony w umowie zastawniczej ściśle oznaczyły wartość przedmiotu zastawu albo określiły sposób ustalenia jego wartości dla zaspokojenia zastawnika, – przedmiotem zastawu rejestrowego jest wierzytelność z rachunku bankowego. Przejęcie na własność przedmiotu zastawu rejestrowego następuje po upływie terminu wykonania zobowiązania, które zostało zabezpieczone tym zastawem, z dniem: – zapisania instrumentów finansowych odpowiednio na rachunku papierów wartościowych lub innym rachunku, – złożenia przez zastawnika oświadczenia na piśmie o przejęciu tego przedmiotu na własność, – pobrania przez zastawnika prowadzącego rachunek bankowy środków znajdujących się na tym rachunku.

182

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Przeniesienie i wygaśnięcie zastawu rejestrowego Jako prawo zbywalne zastaw może przejść na inny podmiot. Zastaw rejestrowy ma charakter akcesoryjny, co oznacza, że jego przeniesienie może być dokonane tylko wraz z przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonej. Inną konsekwencją akcesoryjności jest to, że warunki przeniesienia zastawu rejestrowego uzależnione są od trybu przenoszenia wierzytelności zabezpieczonej19. Zastaw rejestrowy – co do zasady – wygasa wraz z wygaśnięciem wierzytelności, którą zabezpiecza. Wyjątek stanowi sytuacja, w której umowa zastawnicza przewiduje dalsze trwanie zastawu i określa co najmniej stosunek prawny, z którego wynika lub może wynikać nowa wierzytelność, termin, w którym powinien powstać nowy stosunek prawny, nie dłuższy jednak niż 6 miesięcy od dnia wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej zastawem oraz najwyższą sumą zabezpieczenia dla nowej wierzytelności, przy czym suma ta nie może być wyższa od ujawnionej w rejestrze. Jeżeli w terminie 6 miesięcy od dnia wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej zastawem nie powstanie stosunek prawny, z którego wynika nowa wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym, zastaw rejestrowy wygasa z upływem tego terminu, a zastawnik ma obowiązek niezwłocznego dokonania czynności niezbędnych do złożenia wniosku o wykreślenie zastawu z rejestru zastawów. Ponadto zastaw rejestrowy wygasa i podlega wykreśleniu z rejestru zastawów po upływie dwudziestu lat od chwili wpisu, chyba że strony postanowią o utrzymaniu zastawu na czas dalszy, nie dłuższy niż dziesięć lat, i do rejestru zastawów zostanie złożona zmiana umowy zastawniczej. W takim wypadku Sąd dokonuje wykreślenia z urzędu.

Zakończenie Zastaw rejestrowy jako forma zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych stosowany jest coraz częściej. W ostatnim czasie systematycznie zyskuje on na popularności, zwłaszcza w profesjonalnym obrocie gospodarczym, w relacjach B2B (business to business, przedsiębiorca – przedsiębiorca). Powyższy stan rzeczy nie jest oczywiście przypadkowy i wynika z licznych zalet, które czynią zastaw rejestrowy atrakcyjnym sposobem zabezpieczania wierzytelności pieniężnych. Chodzi tu przede wszystkim o stosunkowo proste, szybkie i tanie postępowanie o wpis do rejestru zastawów (wnioski składane na formularzach, brak rozprawy, niewygórowane opłaty), jawny rejestr zastawów, i wreszcie – zagwarantowanie wierzycielowi prawa zaspokojenia z przedmiotu zastawu bez względu na zmianę jego 19

Z. Strus, M. Strus-Wołos, op. cit.

M. Kornasiewicz: Zastaw rejestrowy jako skuteczne narzędzie ...

183

właściciela. Z perspektywy stosunków B2C (business to consumer) i C2C (consumer to consumer), a więc relacji gospodarczych na linii przedsiębiorca – konsument i stosunków między konsumentami, nie bez znaczenia pozostaje również nowelizacja, która umożliwiła ustanawianie zastawu rejestrowego w celu zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych wszystkich podmiotów prawa cywilnego. Dotychczasowe doświadczenia związane z funkcjonowaniem zastawu rejestrowego i kierunek zmian obrany przez ustawodawcę wskazują, że w przyszłości rola zastawu w zabezpieczeniu wierzytelności pieniężnych czy – mówiąc ogólniej – w stosunkach gospodarczych będzie coraz to znaczniejsza.

Bibliografia Pozycje zwarte Jakubecki A., Zedler F., Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, wyd. 3, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011. Kidyba A., Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 1999. Tomaszewski M., [w:] T. Stawecki, M. Tomaszewski, F. Zedler, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Twigger, Warszawa 1997.

Akty prawne Ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Dz.U. 1996 nr 149 poz. 703 Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze. Dz.U. 2003 nr 60 poz. 535

Inne źródła http://bip.ms.gov.pl/pl/rejestry-i-ewidencje/rejestr-zastawow/postepowaniesadowe-o-dokonanie-wpisu-zastawu-do-rejestru-zastawow/ (dostęp z dnia 12.01.2014 r.). Strus Z., Strus-Wołos M., Komentarz do ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, LEX/el., 2003.

3. Elektroniczne postępowanie upominawcze jako forma dochodzenia roszczeń Adam Kowalski1

Wprowadzenie Celem ustawodawcy, który nowelą z dnia 9.01.2009 r.2 wprowadził do przepisów k.p.c. elektroniczne postępowanie upominawcze, było m.in przyspieszenie postępowań sądowych w określonej kategorii spraw3. Dla wierzyciela szybkość postępowania – pozwalająca uzyskać mu w krótkim czasie tytuł wykonawczy przeciwko dłużnikowi – ma podstawowe znaczenie nie tylko z punku widzenia skutecznego dochodzenia swoich praw, ale także w zakresie efektywnego zarządzania należnościami pieniężnymi. Realizacja płatności przysługujących przedsiębiorcy pozwala bowiem zachować mu płynność finansową, co jest szczególnie istotne w dobie kryzysu gospodarczego. Celem referatu jest przedstawienie podstawowych założeń elektronicznego postępowania upominawczego, począwszy od wymogów formalnych pozwu, a skończywszy na wszczęciu egzekucji w oparciu o nakaz zapłaty wydany w ww. postępowaniu. W treści opracowania wyniki logiczno-językowej analizy tekstu prawnego zostały poszerzone o uwagi wynikające z praktyki zawodowej autora jako pełnomocnika powodów masowych w elektro1

Radca prawny, partner w Kancelarii Adwokatów i Radców Prawnych Dziedzic i Partnerzy, doktorant w Instytucie Nauk Prawno-Administracyjnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. 2 Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych ustaw (Dz. U. 2009, Nr 26, poz. 156). 3 Por. uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, druk nr 859 Sejmu VI Kadencji, dostępny na: www.sejm.gov.pl. Ponadto należy zwrócić uwagę na pogląd S. Cieślaka, który w stosunku elektronicznego postępowania upominawczego używa wprost sformułowania: „kolejne postępowanie przyspieszone” – zob. S. Cieślak, Elektroniczne postępowanie upominawcze, „Monitor Prawniczy” 2010, nr 7, s. 361.

186

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

nicznym postępowaniu upominawczym. W referacie zostały także przedstawione podstawowe zmiany wprowadzone w elektronicznym postępowaniu upominawczym nowelą z dnia 10.05.2013 r.4 wraz z omówieniem ich konsekwencji dla wierzycieli dochodzących swoich roszczeń na tej drodze.

Pozew w elektronicznym postępowaniu upominawczym Elektroniczne postępowanie upominawcze jest kolejnym postępowaniem odrębnym w ramach trybu procesowego. Istotnym zatem zagadnieniem jest wzajemna relacja tegoż postępowania do innych postępowań. W tym zakresie podstawowe znaczenie ma treść art. 50528 k.p.c., zgodnie z którym w elektronicznym postępowaniu upominawczym stosuje się przepisy o postępowaniu upominawczym, tj. od art. 4971 do art. 505 k.p.c. z odrębnościami wynikającymi z Działu VIII Rozdziału I. W tym miejscu należy jednak wskazać, że w elektronicznym postępowaniu upominawczym przepis art. 4971 k.p.c. nie znajdzie zastosowania, nie ze względu na treść przepisów od art. 50528 do 50537 k.p.c., lecz wobec treści art. 17 pkt 4 k.p.c. w brzmieniu nadanym mu ustawą z dnia 9.01.2009 r. W postępowaniu elektronicznym nie stosuje się przepisów innych postępowań odrębnych niż postępowanie upominawcze (art. 50529 k.p.c.). Kolejną kwestią – obok wzajemnej relacji postępowań odrębnych – jest ustalenie, czy sąd stosuje przepisy o elektronicznym postępowaniu upominawczym z urzędu. Zasadą obowiązującą w procesie jest bowiem nałożenie na sąd rozpoznający sprawę obowiązku stosowania z urzędu odpowiednich przepisów o postępowaniach odrębnych, np. przepisów o postępowaniu uproszczonym5. Wyjątki od wskazanej reguły muszą wynikać z przepisów szczególnych6. Przepisy od art. 50528 do 50537 k.p.c. nie regulują wprost przedmiotowego zagadnienia, niemniej określenie formy procesowej, w jakiej ma nastąpić wszczęcie elektronicznego postępowania upominawczego, przesądza o jego fakultatywnym charakterze. Powód, wnosząc pozew drogą elektroniczną, w sposób dorozumiany wyraża swoją wolę rozpoznania sprawy przez sąd właśnie w elektronicznym postępowaniu upominawczym.

Sąd rozpoznający sprawy w elektronicznym postępowaniu upominawczym W elektronicznym postępowaniu upominawczym w sposób szczególny została uregulowana właściwość sądu. Niezależnie od wartości przedmiotu sporu właściwym rzeczowo będzie zawsze sąd rejonowy, a to ze względu na treść art. 17 4

Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 2013, poz. 654) – ustawa weszła w życie z dniem 7.07.2013 r. 5 S. Cieślak, op. cit., s. 61. 6 Por. przepis art. 4981 § 2 k.p.c. dotyczący postępowania nakazowego.

A. Kowalski: Elektroniczne postępowanie upominawcze ...

187

pkt 4 in fine k.p.c. w brzmieniu nadanym mu ustawą z dnia 9.01.2009 r. Odrębności dotyczące sądu w elektronicznym postępowaniu upominawczym odnoszą się nie tylko do jego właściwości rzeczowej, ale także do właściwości miejscowej sądu rejonowego. Zgodnie z treścią rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 15.12.2009 r.7 sądem tym jest Sąd Rejonowy Lublin-Zachód w Lublinie. W piśmiennictwie wyrażany jest pogląd, zgodnie z którym właściwość miejscowa ww. sądu rejonowego ma charakter właściwości wyłączonej8. Oznacza to, że powód, decydując się na wniesienie pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym, nie może skorzystać z właściwości przemiennej (art. 31–371 k.p.c.), a w konsekwencji, w razie przekazania sprawy przez e-Sąd, zawsze będzie ona rozpoznawana przez sąd właściwości ogólnej pozwanego. W elektronicznym postępowaniu upominawczym nie jest możliwe także skorzystanie z właściwości umownej (art. 46 k.p.c.). Sąd właściwości ogólnej, któremu sprawa została przekazana przez e-Sąd, przekaże ją sądowi właściwemu według umowy tylko wtedy, gdy pozwany podniósł w sprzeciwie zarzut w tym zakresie. W elektronicznym postępowaniu upominawczym w sposób szczególny została uregulowana także właściwość sądu drugiej instancji. Zgodnie z zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 22.12.2009 r.9 sądem właściwym do rozpoznania środków odwoławczych w elektronicznym postępowaniu upominawczym jest II Wydział Cywilny Odwoławczy Sądu Okręgowego w Lublinie. Właściwość ww. sądu (wydziału) ma charakter właściwości funkcyjnej10.

Wymogi formalne pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym Pozew w elektronicznym postępowaniu upominawczym dla swojej pełnej skuteczności powinien spełniać określone wymagania. Za S. Cieślakiem można wyróżnić trzy grupy wymogów formalnych pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym11. Po pierwsze, jest to wymóg użycia kwalifikowanej formy pisemnej, jaką stanowi forma elektroniczna. Po drugie, są to ogólne wymagania formalne wszelkich pism procesowych, za wyjątkiem tych elementów, które wyraźnie zostały wyłączone w elektronicznym postępowaniu upominawczym. I po 7 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 15.12.2009 r. w sprawie ustalenia sądu rejonowego, któremu przekazuje się rozpoznawanie spraw w elektronicznym postępowaniu upominawczym, należących do właściwości innych sądów rejonowych (Dz. U. 2009, Nr 220, poz. 1728). 8 B. Kaczmarek-Templin, Ł. Goździaszek, Mechanizm rozpoznania sprawy w elektronicznym postępowaniu upominawczym – polemika, „Monitor Prawniczy” 2010, nr 16, s. 897. 9 Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22.12.2009 r. w sprawie wskazania wydziału sądu okręgowego rozpoznającego środki odwoławcze w elektronicznym postępowaniu upominawczym (Dz. Urz. MS. 2009, Nr 14, poz. 142). 10

Na temat pojęcia właściwości funkcyjnej sądu w postępowaniu cywilnym zob. W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, LexisNexis, Warszawa 2008, s. 127. 11 S. Cieślak, op. cit., s. 362.

188

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

trzecie, są to szczególne wymagania formalne przewidziane wyłącznie dla pozwu w ww. postępowaniu. Zgodnie z treścią art. 125 § 2 k.p.c. jeżeli przepis szczególny tak stanowi, pisma procesowe wnosi się na urzędowych formularzach lub za pomocą systemu teleinformatycznego (drogą elektroniczną) lub na informatycznych nośnikach danych. W przypadku elektronicznego postępowania upominawczego przepisem o charakterze szczególnym w rozumieniu art. 125 § 2 k.p.c. jest przepis art. 50531 § 1 k.p.c., zgodnie z którym pisma powoda – w tym pozew – dla swojej skuteczności winny zostać wniesione drogą elektroniczną. Pisma wniesione w inny sposób nie wywołują skutków prawnych. Aktualnie pozew w elektronicznym postępowaniu upominawczym nie może zostać wniesiony na informatycznym nośniku danych12. Szczegółowe zasady wnoszenia pism procesowych (w tym pozwu) drogą elektroniczną w elektronicznym postępowaniu upominawczym zostały określone w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.12.2009 r.13 Przywołane rozporządzenie wskazuje trzy możliwe sytuacje, w których dochodzi do złożenia pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Po pierwsze, złożenie pozwu przez użytkownika innego niż użytkownik masowy14. W tym wypadku procedura wnoszenia pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym składa się z trzech etapów: uwierzytelnienia użytkownika w systemie teleinformatycznym e-Sądu, utworzenia w ww. systemie pozwu i jego zatwierdzenie, a w końcowym etapie – opłacenie pozwu. Po drugie, złożenie pozwu przez użytkownika masowego. W tym przypadku użytkownik tworzy pozew, a najczęściej paczkę pozwów za pomocą własnego oprogramowania skomunikowanego z systemem teleinformatycznym e-Sądu. Po utworzeniu pozwu (paczki pozwów) jest on przesyłany (umieszczany) w systemie teleinformatycznym e-Sądu, gdzie użytkownik winien dokonać jego zatwierdzenia oraz opłacenia. Trzecia z sytuacji opisanych w rozporządzeniu z dnia 28.12.2009 r. dotyczy pozwu składanego przez dwóch lub więcej powodów albo jednego powoda, ale reprezentowanego przez dwie osoby lub więcej osób. W tym wypadku pozew jest tworzony przez jednego użytkownika (jednego z powodów lub jednego z przedstawicieli), a następnie podlega on ujawnieniu pozostałym użytkownikom i zatwierdzeniu przez nich. Jak wynika 12

Odmiennie (ale moim zdaniem błędnie): P. Potejko, Elektroniczne postępowanie upominawcze – fikcja wymiaru sprawiedliwości, „Monitor Prawniczy” 2010, nr 1, s. 16. 13 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.12.2009 r. w sprawie sposobu wnoszenia pism procesowych drogą elektroniczną w elektronicznym postępowaniu upominawczym (Dz. U. 2009, Nr 226, poz. 1832). 14 Zgodnie z treścią § 1 pkt 4 rozporządzenia przywołanego w przypisie 13. przez użytkownika masowego rozumie się użytkownika komunikującego się z e-Sądem za pomocą przeznaczonego do tego celu własnego oprogramowania. W praktyce chodzi w tym wypadku o tzw. powodów masowych (najczęściej dostawców mediów), którzy za pomocą własnego oprogramowania tworzą tzw. paczki pozwów, a następnie wprowadzają je do systemu teleinformatycznego e-Sądu.

A. Kowalski: Elektroniczne postępowanie upominawcze ...

189

z powyższego, składanie pozwów i innych pism procesowych w elektronicznym postępowaniu upominawczym wymaga założenia konta w systemie teleinformatycznym e-Sądu. Za pomocą tego konta dochodzi bowiem do uwierzytelnienia użytkownika w systemie teleinformatycznym e-Sądu i tylko za pomocą tegoż konta możliwe jest dokonywanie czynności procesowych w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Sposób zakładania ww. konta został określony przepisami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.12.2009 r.15 Drugą grupę wymogów formalnych pozwu w postępowaniu elektronicznym stanowią wymagania formalne stawiane wszelkim pismom procesowym. Wymogi te zostały określone przede wszystkim w treści art. 126 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 1261 k.p.c. Ustawą nowelizującą z dnia 10.05.2013 r. został wprowadzony obowiązek wskazywania w treści pozwu numeru PESEL lub numeru NIP powoda będącego osobą fizyczną oraz numeru w Krajowym Rejestrze Sądowym lub w innym rejestrze, ewidencji albo numeru NIP powoda niebędącego osobą fizyczną (art. 126 § 2 k.p.c.). Inaczej niż w przypadku pozwu składanego w tradycyjnej formie, do pozwu w formie elektronicznej nie załącza się załączników ani odpisu samego pozwu. Do pozwu nie załącza się także odpisu pełnomocnictwa. Tym samym po stronie powoda nie występuje obowiązek uiszczenia opłaty skarbowej od pełnomocnictwa. Dla wierzyciela stanowi to jedną z ekonomicznych korzyści postępowania elektronicznego. O ile samo pełnomocnictwo nie jest załączane do pozwu, o tyle w treści pozwu konieczne jest szczegółowe opisanie pełnomocnictwa poprzez wskazanie daty jego udzielenia, rodzaju i zakresu umocowania. Ostatnią grupę wymogów formalnych pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym stanowią wymagania dotyczące wyłącznie pozwu składanego w tym trybie. Zgodnie z treścią art. 50532 § 1 k.p.c. powód w pozwie powinien wskazać dowody na poparcie swoich twierdzeń. Także w tradycyjnym postępowaniu powód powinien wskazać dowody, jednakże w przypadku pozwu w postępowaniu elektronicznym – wobec okoliczności, że dowodów tych nie załącza się do pozwu – powinny one zostać szczegółowo opisane w treści pozwu wraz ze szczegółowym podaniem tezy dowodowej. W tym bowiem wypadku nakaz zapłaty jest wydawany wyłącznie w oparciu o analizę opisu dowodów i treści uzasadnienia pozwu, a sąd nie ma możliwości weryfikacji twierdzeń powoda poprzez ich konfrontację z treścią załączonych do pozwu dokumentów, np. faktur VAT. Istotne obligatoryjne elementy pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym zostały dodane ustawą nowelizującą z dnia 10.05.2013 r. W pierwszej kolejności należy wskazać na obowiązek podania numeru PESEL lub numeru NIP pozwanego będącego osobą fizyczną (art. 50532 § 2 pkt 1 k.p.c.) lub numeru 15

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.12.2009 r. w sprawie trybu zakładania konta oraz sposobu posługiwania się podpisem elektronicznym w elektronicznym postępowaniu upominawczym (Dz. U. 2009, Nr 226, poz. 1830).

190

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

w Krajowym Rejestrze Sądowym lub w innym rejestrze, ewidencji albo numeru NIP pozwanego niebędącego osobą fizyczną (art. 50532 § 2 pkt 2 k.p.c.). Realizacja tego obowiązku ma umożliwić sądowi weryfikację danych pozwanego, a w szczególności adresu zamieszkania pozwanego będącego osobą fizyczną. Kwestia ta jest bardzo ważna z punktu widzenia doręczania pozowanemu korespondencji, a w tym – nakazu zapłaty. Prawidłowe doręczenie nakazu zapłaty warunkuje możliwość należytej ochrony praw pozwanego. W tym zakresie należy wskazać, że brak numeru PESEL lub NIP uniemożliwia złożenie pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Oznacza to, że wierzyciel już na etapie zawierania umowy ze swoim kontrahentem powinien postarać się o uzyskanie od niego ww. danych osobowych. W przypadku wskazania przez powoda nieprawidłowych danych, o których mowa w art. 50532 § 2 pkt 1 i 2 k.p.c., lub danych, o których mowa w art. 126 § 2 pkt 1 k.p.c., sąd może powoda, jego pełnomocnika lub ustawowego przedstawiciela skazać na grzywnę, jeżeli wskazanie nieprawidłowych danych nastąpiło w złej wierze lub na skutek niezachowania należytej staranności. Kolejnym wymogiem dodanym nowelą z dnia 10.05.2013 r. jest wymóg wskazania przy każdym z dochodzonych roszczeń daty jego wymagalności. Data ta jest istotna ze względu na treść dodanego przepisu art. 50529a k.p.c., zgodnie z którym w elektronicznym postępowaniu upominawczym mogą być dochodzone jedynie roszczenia, które stały się wymagalne w okresie trzech lat przed wniesieniem pozwu. Regulacja ta została wprowadzona do postępowania, aby ograniczyć stosunkowo masowe zjawisko wnoszenia do e-Sądu spraw o roszczenia, które uległy już przedawnieniu. Roszczenia takie nadal mogą być dochodzone na drodze sądowej, ale z wyłączeniem elektronicznego postępowania upominawczego. Istotnym elementem pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym jest opatrzenie go podpisem powoda. W tym wypadku, zgodnie z treścią art. 126 § 5 k.p.c., powinien to być podpis elektroniczny w rozumieniu art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 18.01.2001 r.16 Zgodnie z treścią § 5 ust. 3 rozporządzenia z dnia 28.12.2009 r.17 w przypadku powoda nieposługującego się bezpiecznym podpisem elektronicznym złożenie podpisu następuje poprzez podanie nazwy użytkownika i hasła. W przypadku osób posługujących się bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu, podpis elektroniczny jest składany za pomocą danych do składania tego podpisu (art. 5 ust. 4 ww. rozporządzenia). Ostatnim elementem pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym wymagającym omówienia jest opłata sądowa od pozwu. Opłata ta jest elementem konstrukcyjnym samego pozwu18. Pozew jest złożony 16

Ustawa z dnia 18.09.2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz. U. 2001, Nr 130, poz. 1450, z późn. zm.). 17 Zob. przypis 15. 18 S. Cieślak, op. cit., s. 367.

A. Kowalski: Elektroniczne postępowanie upominawcze ...

191

w e-Sądzie dopiero z chwilą uiszczenia opłaty (zob. art. 130 § 6 k.p.c.). W tradycyjnym postępowaniu datą wniesienia pozwu jest data złożenia w go sądzie lub data nadania pozwu w polskiej placówce pocztowej operatora wyznaczonego w rozumieniu ustawy z dnia 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe19 (por. art. 165 § 2 k.p.c.). Datę wniesienia pozwu (w tradycyjnym postępowaniu) ustalamy we wskazany powyżej sposób nawet wówczas, gdy powód nie uiścił od pozwu wymaganej opłaty. W takim bowiem wypadku brak fiskalny pozwu jest usuwalny w trybie 130 § 1 k.p.c., a jego uzupełnienie powoduje, że pozew wywołuje skutki od chwili jego wniesienia (art. 130 § 3 k.p.c.) Zgodnie z treścią art. 19 ust. 2 pkt 2 w zw. z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych od pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym uiszcza się czwartą część opłaty stosunkowej, jednak nie mniej niż 30 zł. Wysokość opłaty od pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym stanowi – z punktu widzenia wierzyciela – kolejną korzyść ekonomiczną związaną z dochodzeniem roszczeń w tym trybie. Opłata sądowa od pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym jest uiszczana za pomocą systemu teleinformatycznego operatora płatności – eCard S.A. i podlega opłacie manipulacyjnej. Wysokość opłaty manipulacyjnej jest uzależniona od wysokości uiszczanej opłaty sądowej. Wydatek powoda związany z obowiązkiem uiszczenia opłaty manipulacyjnej jest wydatkiem celowym do dochodzenia praw w rozumieniu art. 98 § 1 k.p.c. i powód może domagać się zasądzenia zwrotu ww. opłaty od pozwanego.

Czynności w toku postępowania przed e-Sądem Odrębności elektronicznego postępowania upominawczego dotyczą nie tylko pozwu, ale całego postępowania. Powód jest zobowiązany wnosić drogą elektroniczną wszystkie pisma procesowe. Pisma wniesione w innej formie nie wywołują skutków prawnych (art. 50531 § 1 k.p.c.)20. Pozwany może wnosić pisma albo w formie tradycyjnej, albo drogą elektroniczną. Jeżeli pozwany skorzysta z możliwości wnoszenia pism drogą elektroniczną, forma ta staje się dla niego obligatoryjna 19

Dz. U. 2012, poz. 1529. Z wyjątkową sytuacją będziemy mieć do czynienia wówczas, gdy po prawomocnym przekazaniu sprawy do sądu właściwości ogólnej będzie zachodzić potrzeba dokonania czynności w e-Sądzie. W praktyce zdarzają się bowiem przypadki, w których sąd właściwości ogólnej wydaje nakaz zapłaty, pomimo iż nakaz taki nie został wydany w postępowaniu elektronicznym. Po uprawomocnieniu się nakazu zapłaty, jeżeli powód uiścił od pozwu opłatę podstawową w kwocie 30 zł, trzy czwarte opłaty będzie podlegać zwrotowi. Zwrotu dokonuje e-Sąd, gdyż to na jego rachunek opłata została wpłacona. W takim wypadku e-Sąd wzywa powoda o wskazanie rachunku bankowego, na który należy dokonać zwrotu, jednakże powód nie może wykonać zarządzenia w tym zakresie poprzez system teleinformatyczny e-Sądu. W takiej sytuacji powód powinien złożyć pismo procesowe z pominięciem formy elektronicznej.

192

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

(art. 50531 § 2 i 3 k.p.c.). Odrębności dotyczą także doręczeń w elektronicznym postępowaniu upominawczym oraz dostępu do akt postępowania. Zagadnienia te wymagają bardziej szczegółowej analizy.

Doręczenia w elektronicznym postępowaniu upominawczym W elektronicznym postępowaniu upominawczym powodowi doręczeń dokonuje się za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego to postępowanie (art. 1311 § 1 k.p.c.). Pozwanemu doręczeń dokonuje się w formie elektronicznej tylko wówczas, gdy wniósł on pismo w tej formie. Oznacza to, że nakaz zapłaty jest pozwanemu doręczany zawsze z pominięciem formy elektronicznej. Dalsze pisma są doręczane w formie elektronicznej, jeżeli pozwany drogą elektroniczną wniósł sprzeciw. O skutkach wniesienia przez pozwanego sprzeciwu lub dalszego pisma drogą elektroniczną należy pozwanego pouczyć (art. 50531 § 4 k.p.c.). W przypadku doręczenia elektronicznego pismo uznaje się za doręczone z datą wskazaną w elektronicznym potwierdzeniu odbioru korespondencji, a przy braku takiego potwierdzenia doręczenie uznaje się za skuteczne z upływem 14 dni od daty umieszczenia pisma w systemie teleinformatycznym (art. 1311§ 2 k.p.c.). Zgodnie z treścią § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.12.2009 r. w sprawie trybu doręczeń elektronicznych w elektronicznym postępowaniu upominawczym21 doręczenie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego wymaga zamieszczenia pisma w elektronicznych aktach sprawy oraz odbioru korespondencji. Odbiór korespondencji następuje w momencie pierwszego uwierzytelnienia użytkownika, do którego pismo jest adresowane, po zamieszczeniu doręczanego pisma w elektronicznych aktach, chyba że zapoznanie się z treścią pisma nie było możliwe ze względów związanych bezpośrednio z funkcjonowaniem systemu teleinformatycznego (§ 1 pkt 5 ww. rozporządzenia). Ze względu na termin wskazany w treści art. 1311 § 2 k.p.c. (14 dni) strona postępowania powinna logować się na swoim koncie (dokonywać uwierzytelnienia) nie rzadziej niż raz na dwa tygodnie. W świetle powyższej regulacji terminy procesowe (np. dla wykonania zarządzenia lub złożenia skargi na czynność referendarza) biegną albo od daty pierwszego uwierzytelnienia (zalogowania się na koncie), albo od 14. dnia od daty umieszczenia pisma w systemie teleinformatycznym. Dostęp do akt postępowania Przez elektroniczne akta należy rozumieć zbiór dokumentów elektronicznych w systemie teleinformatycznym, dotyczący danej sprawy, udostępniany uprawnionym użytkownikom za pomocą ich kont. Pisma procesowe w postaci papie21

Dz. U. 2009, Nr 226, poz. 1831.

A. Kowalski: Elektroniczne postępowanie upominawcze ...

193

rowej są przekształcane na formę elektroniczną, a następnie włączane do zbioru dokumentów elektronicznych. Powód posiada dostęp do akt poprzez swoje konto bezpośrednio po wniesieniu pozwu (zadekretowaniu sprawy przez e-Sąd). Pozwany wraz z odpisem nakazu zapłaty otrzymuje poufny identyfikator. Za jego pomocą może dokonać uwierzytelnienia w systemie e-Sądu i w ten sposób uzyskać dostęp do akt sprawy (§ 272b ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23.02.2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych22). Udostępniany pozwanemu identyfikator, będący kombinacją liter i cyfr, ma charakter poufny. Jego celem jest bowiem zabezpieczenie systemu teleinformatycznego przed nieuprawnionym dostępem osób trzecich. Identyfikator ten jest generowany z chwilą zadekretowania sprawy, nie jest on jednak znany powodowi. Pozwany za pomocą identyfikatora może przejrzeć akta nawet bez konieczności aktywowania konta23. Pozwany, który nie wniósł pisma w formie elektronicznej, może uzyskać dostęp do akt także poprzez złożenie stosownego wniosku w wybranym przez siebie sądzie rejonowym (§ 272b ust. 5 Regulaminu). Uprawnienie to jest szczególnie istotne dla tych pozwanych, którzy nie dysponują własnym dostępem do Internetu. W tym wypadku sąd wskazany przez pozwanego udostępnia mu akta.

Przekazanie sprawy sądowi właściwości ogólnej Po wprowadzeniu do przepisów procedury uregulowań dotyczących elektronicznego postępowania upominawczego pojawiły się opinie, wedle których postępowanie to cechuje duży automatyzm i działanie sądu zgodnie z regułą: pozew – nakaz. Zdaniem P. Potejko stan taki pozwala postawić pytanie, czy w tym wypadku sprawowanie wymiaru sprawiedliwości nie staje się fi kcją24. Dotychczasowa praktyka nie daje jednak podstaw do postawienia tezy, że w elektronicznym postępowaniu upominawczym automat pozew – nakaz rzeczywiście występuje25. Czynności podejmowane przez referendarzy sądowych stanowią bowiem istotny element tegoż postępowania. Jest to wyraźnie zauważalne przede wszystkim na etapie tzw. wstępnego badania sprawy. Na tym etapie postępowania pozew jest 22

Dz. U. 2007, Nr 38, poz. 249. A. Wróbel, Dostęp stron postępowania do akt sądowych w elektronicznym postępowaniu upominawczym – problemy praktyczne, „Monitor Prawniczy” 2011, nr 15, s. 845. 24 P. Potejko, op. cit., s. 22. 25 Automatyzacji elektronicznego postępowania upominawczego sprzyja natomiast nowelizacja z dnia 10.05.2013 r., która nałożyła na powoda obowiązek wskazania daty wymagalności roszczenia dochodzonego w pozwie. Powiązanie daty wymagalności z początkową datą okresu, za który powód domaga się zasądzenia odsetek, umożliwia weryfikację zasadności roszczenia w tym zakresie przez sam system teleinformatyczny bez udziału czynnika ludzkiego. Do tej pory datę wymagalności roszczenia weryfikował referendarz sądowy poprzez analizę treści uzasadnienia pozwu oraz tezy dowodowej powołanego dowodu. 23

194

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

analizowany pod kątem spełnienia wymogów formalnych. Najczęściej spotykanym brakiem jest brak w zakresie właściwego opisu pełnomocnictwa będącego podstawą działania pełnomocnika. Jest to brak usuwalny (art. 130 § 1 k.p.c.). W ramach wstępnego badania sprawy sąd ustala, czy w okolicznościach sprawy może zostać wydany nakaz zapłaty (art. 499 pkt 1–3 k.p.c.). W razie stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty sąd wydaje postanowienie o przekazaniu sprawy sądowi właściwości ogólnej (art. 50533 § 1 k.p.c.). Jest to jeden z przypadków, w których sprawa trafia do sądu właściwości ogólnej. Dwa kolejne przypadki dotyczą sytuacji, w których sąd wydał już nakaz zapłaty. Jeżeli doręczenie nakazu nie jest możliwe z przyczyn wskazanych w art. 499 pkt 4 k.p.c. (miejsce pobytu pozwanego nie jest znane, doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju), sąd uchyla nakaz zapłaty i przekazuje sprawę sądowi właściwości ogólnej (art. 50534 § 1 k.p.c.). Zanim e-Sąd uchyli nakaz zapłaty i przekaże sprawę sądowi właściwości ogólnej, powinien wezwać powoda do wskazania prawidłowego adresu zamieszkania pozwanego. Dopiero niewykonanie przez powoda zarządzenia w tym zakresie będzie uprawniało e-Sąd do przekazania sprawy sądowi właściwości ogólnej. Nakaz zapłaty traci moc i sprawa podlega przekazaniu sądowi właściwości ogólnej także wtedy, gdy pozwany skutecznie wniósł sprzeciw. Zgodnie z treścią 50535 k.p.c. sprzeciw nie wymaga uzasadnienia i przedstawienia dowodów, jednakże w sprzeciwie pozwany powinien podnieść zarzuty, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Przykładem takiego zarzutu formalnego jest zarzut dotyczący umownej właściwości sądu (art. 46 k.p.c.). Jeżeli sprzeciw został wniesiony w terminie i nie jest dotknięty brakami (np. w zakresie pełnomocnictwa), sąd wydaje postanowienie o skutecznym wniesieniu sprzeciwu i przekazaniu sprawy sądowi właściwości ogólnej. W elektronicznym postępowaniu upominawczym nie jest możliwe zaskarżenie nakazu zapłaty jedynie w części. Nawet jeżeli w treści sprzeciwu pozwany wskaże, w jakim zakresie zaskarża nakaz zapłaty, nakaz ten traci moc w całości i sprawa co do wszystkich roszczeń zgłoszonych w pozwie podlega rozpoznaniu przez sąd właściwości ogólnej. Przekazanie sprawy do sądu właściwości ogólnej oznacza przekazanie sprawy sądowi rejonowemu lub sądowi okręgowemu, w zależności od właściwości rzeczowej określonej w przepisach art. 27–30 k.p.c. Sąd równorzędny, któremu sprawa została przekazana, będzie związany postanowieniem e-Sądu, za wyjątkiem sytuacji, w której pozwany w sprzeciwie podniósł zarzut dotyczący właściwości sądu wynikającej z umowy (art. 46 k.p.c.). W tym wypadku sąd właściwości ogólnej przekaże sprawę sądowi wskazanemu w umowie zawartej pomiędzy pozwanym a powodem. Sąd wyższego rzędu nie jest związany postanowieniem e-Sądu i może przekazać sprawę innemu sądowi, który uzna za właściwy (przy odpowiednim zastosowaniu art. 200 § 2 zd. 2 i 3 k.p.c.).

A. Kowalski: Elektroniczne postępowanie upominawcze ...

195

W razie przekazania sprawy sądowi właściwości ogólnej sąd ten uzyskuje dostęp do akt poprzez swoje konto użytkownika w systemie teleinformatycznym wraz z informacją o przekazaniu sprawy (§ 272d ust.1 Regulaminu). Sąd właściwości ogólnej zakłada akta sprawy poprzez wydrukowanie akt elektronicznych. Sąd właściwości ogólnej może zwrócić się do e-Sądu o przesłanie pomocniczego zbioru dokumentów26. Dokumenty te włącza się do akt sprawy (§ 272d ust. 3 Regulaminu).

Postępowanie sądu właściwego po przekazaniu mu sprawy wniesionej w elektronicznym postępowaniu upominawczym Po przekazaniu sprawy sądowi właściwości ogólnej sąd ten prowadzi ją nadal, ale przy uwzględnieniu przepisów właściwych dla postępowania, w którym sprawa podlega rozpoznaniu (np. przepisów o postępowaniu uproszczonym). W tym zakresie zwraca się uwagę na obowiązującą zasadę pełnej kontynuacji postępowania27. Złożone do tej pory przez strony postępowania pisma (np. pozew, sprzeciw) wywołały już określone skutki procesowe. Aktualnie zachodzi jednak potrzeba dostosowania formy dokumentów mających postać wydruku z akt elektronicznych do wymagań typowych dla postępowania tradycyjnego. Powyższemu służy instytucja uzupełnienia braków formalnych pozwu i uzupełnienia pozwu oraz instytucja uzupełnienia sprzeciwu.

Uzupełnienie braków formalnych pozwu i uzupełnienie pozwu Przepis art. 50537 § 1 k.p.c. w pierwotnym brzmieniu stanowił podstawę wezwania powoda do usunięcia braków formalnych pozwu oraz uzupełnienia pozwu, w sposób odpowiedni dla postępowania, w którym sprawa będzie rozpoznana. Dla wskazanego wezwania ustawodawca przewidział rygor umorzenia postępowania (co stanowi potwierdzenie przywołanej uprzednio zasady kontynuacji). Pojęcie braków formalnych pozwu należy rozumieć identycznie jak na gruncie przepisu art. 130 § 1 k.p.c. W tym zakresie chodzi zatem o przedłożenie pozwu w formie papierowej, względnie na urzędowym formularzu (jeżeli przepisy prawa tego wymagają dla danego rodzaju sprawy), przedłożenie załączników (w tym dowodów z dokumentu), wykazanie umocowania. W trybie art. 50537 § 1 k.p.c. sąd nie powinien natomiast wzywać powoda o uiszczenie opłaty uzupełniającej

Pomocniczy zbiór dokumentów obejmuje dokumenty oraz pisma procesowe wnoszone do e-Sądu w formie tradycyjnej (papierowej). Po ich zeskanowaniu i włączeniu do akt elektronicznych są one gromadzone w ww. zbiorze. 27 S. Cieślak, op. cit., s. 368

196

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

od pozwu28. Poprzez uzupełnienie pozwu należy rozumieć przywołanie w nim okoliczności i dowodów na ich poparcie, które pod rygorem utraty prawa ich późniejszego powołania powinny zostać wskazane już w pozwie (art. 207 § 1 k.p.c.). Na skutek nowelizacji z dnia 10.05.2013 r. treść przepisu art. 50537 § 1 k.p.c. uległa istotnej zmianie. Aktualnie, na podstawie wskazanego przepisu, sąd właściwości ogólnej wzywa powoda do wykazania umocowania i przedłożenia pełnomocnictwa, a jeżeli sprawa została przekazana sądowi właściwości ogólnej na podstawie art. 50533 § 1 k.p.c. (wobec braku podstaw wydania nakazu zapłaty) lub 50534 § 1 k.p.c. (wobec braku możliwości doręczenia nakazu zapłaty pozwanemu), sąd dodatkowo wzywa do uiszczenia opłaty uzupełniającej do pozwu, w terminie dwutygodniowym, pod rygorem umorzenia postępowania. Zmianę dotyczącą uiszczania opłaty uzupełniającej należy uznać za celową. Do tej pory w praktyce występowały bowiem przypadki, w których powód roszczenia w sposób jednoznaczny sporne kierował do elektronicznego postępowania upominawczego, co pozwalało mu uiszczać jedynie czwartą część opłaty od pozwu. Dokonując analizy nowego brzmienia przepisu art. 50537 § 1 k.p.c., należy wskazać na poważane wątpliwości, jakie ono wywołuje. Inaczej niż w przypadku pierwotnego brzmienia, sąd na podstawie wskazanego przepisu nie wzywa powoda ani do uzupełnienia braków formalnych pozwu, ani do uzupełnienia samego pozwu. Wydaje się, że w tym zakresie sąd powinien wezwać powoda do uzupełnienia braków formalnych pozwu na podstawie art. 130 § 1 k.p.c., tj. w terminie tygodniowym pod rygorem zwrotu pozwu. Rozwiązanie takie stanowi zerwanie z zasadą kontynuacji i jest niespójne systemowo. Jednocześnie powód, mając na uwadze treść art. 207 § 1 k.p.c., powinien z własnej inicjatywy (bez wezwania ze strony sądu) uzupełnić pozew w zakresie okoliczności i dowodów, które nie mogą być powołane na późniejszym etapie postępowania. W treści art. 50537 § 1 k.p.c. został przewidziany rygor umorzenia postępowania. Postanowienie o umorzeniu postępowania jest postanowieniem kończącym sprawę w rozumieniu art. 108 § 1 k.p.c. i tym samym powinno zawierać rozstrzygnięcie o kosztach postępowania. Koszty te obciążają powoda. Brak jest podstaw do żądania przez powoda zwrotu opłaty sądowej od pozwu29. Jeżeli pozwany wniósł sprzeciw od nakazu zapłaty i poniósł w tym zakresie określone wydatki, np. wynagrodzenie profesjonalnego pełnomocnika, sąd powinien zasądzić na rzecz pozwanego zwrot tych wydatków. W tym wypadku powoda, który doprowadził

28 B. Draniewicz, Brak podstaw do uzupełniania opłaty sądowej od pozwu po przekazaniu sprawy z EPU, „Monitor Prawniczy” 2012, nr 23, s. 1277; zob. także postanowienia Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29.08.2011 r., I ACa 1277/11, niepubl. 29 A. Miś, B. Dolata, M. Uliasz, Postępowanie po przekazaniu sprawy przez e-Sąd, „Iustitia. Kwartalnik SSP” 2011, nr 4, s. 222.

A. Kowalski: Elektroniczne postępowanie upominawcze ...

197

do umorzenia postępowania poprzez nieuzupełnienie braków formalnych pozwu, należy traktować jako przegrywającego proces w rozumieniu art. 98 k.p.c.30

Uzupełnienie braków formalnych sprzeciwu W sytuacji, gdy powód uzupełnił pozew, a przyczyną przekazania sprawy sądowi właściwości ogólnej było wniesienie przez pozwanego sprzeciwu, sąd wzywa pozwanego do jego uzupełnienia w sposób odpowiedni dla postępowania, w którym sprawa będzie rozpoznana, w terminie dwutygodniowym (art. 50537 § 3 k.p.c.). W treści przepisu art. 50537 § 3 k.p.c. ustawodawca nie wskazał dla pozwanego żadnego rygoru, co wydaje się być rozwiązaniem celowym. Zastosowanie w tym wypadku typowego rygoru odrzucenia sprzeciwu nie jest możliwe. W razie odrzucenia sprzeciwu na tym etapie postępowania nie można bowiem „reaktywować” nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu elektronicznym. W konsekwencji należy przyjąć, że nieuzupełnienie braków formalnych sprzeciwu w ostatecznym wyniku może prowadzić do przegrania procesu przez pozwanego i stanowi to dla niego jedyny rygor31.

Egzekucja na podstawie nakazu zapłaty w elektronicznym postępowaniu upominawczym Nakazowi zapłaty w elektronicznym postępowaniu upominawczym sąd nadaje klauzulę wykonalności z urzędu niezwłocznie po uprawomocnieniu się nakazu (art. 782 § 2 k.p.c.). Nakaz zapłaty wraz postanowieniem o nadaniu klauzuli wykonalności jest doręczany powodowi. Wskazany tryb działania e-Sądu stanowi istotne ułatwienie dla wierzyciela (powoda). Nie musi on bowiem ustalać prawomocności nakazu zapłaty (chociażby poprzez telefoniczny kontakt z sekretariatem sądu lub punktem obsługi interesantów), ani też składać wniosku o nadanie klauzuli wykonalności. Bezpośrednio po uprawomocnieniu się nakazu zapłaty wierzyciel uzyskuje tytuł wykonawczy i może przystąpić do egzekucji komorniczej. Elektroniczna forma nakazu zapłaty determinuje sposób wszczęcia samej egzekucji. Wniosek egzekucyjny jest tworzony przez powoda w systemie teleinformatycznym e-Sądu i poprzez ten system jest wysłany do wybranego przez powoda komornika. Każdy komornik posiada własne konto użytkownika w systemie teleinformatycznym e-Sądu, co daje mu możliwość komunikacji z e-Sądem w zakresie kierowanych do niego wniosków egzekucyjnych. Poprzez ww. konto komornik 30

J. Misztal-Konecka, Umorzenie postępowania po przekazaniu sprawy z elektronicznego postępowania upominawczego – uwag kilka, „Monitor Prawniczy” 2012, nr 14, s. 735. 31 K. Sadowski, O. M. Piaskowska, D. Kotłowski, Kilka uwag w zakresie praktycznego stosowania art. 50537 § 3 k.p.c., „Monitor Prawniczy” 2011, nr 23, s. 1296.

198

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

może zamieszczać w systemie informacje o zakończeniu egzekucji, o jej umorzeniu z powodu bezskuteczności lub o wysokości kosztów egzekucji poniesionych przez wierzyciela. Wierzyciel, składając wniosek egzekucyjny, zachowuje prawo wyboru komornika, wynikające z treści art. 8 ust. 5 ustawy z dnia 29.08.1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji32. Treść formularza elektronicznego wniosku egzekucyjnego w sposób znaczący ułatwia wierzycielowi jego wypełnienie, skracając jednocześnie czas na to potrzebny. Dane osobowe wierzyciela i dłużnika są bowiem zaciągane bezpośrednio z akt elektronicznych. Formularz wskazuje także możliwe sposoby egzekucji oraz dodatkowe wnioski procesowe wierzyciela, dotyczące np. kosztów egzekucji, zlecenia komornikowi poszukiwania majątku czy też wspomnianego powyżej prawa wyboru komornika. Wierzyciel jedynie „odznacza” interesujące go pola formularza i w ten sposób tworzy treść wniosku. Ustawą nowelizującą z dnia 10.05.2013 r. do przepisów regulujących postępowanie egzekucyjne zostały dodane przepisy mające na celu ochronę dłużnika. Przepisy te dotyczą także postępowań egzekucyjnych, prowadzonych w oparciu o nakaz zapłaty wydany w elektronicznym postępowaniu upominawczym, a motywem ich wprowadzenia były częste przypadki, w których dłużnik, na skutek wadliwości doręczenia nakazu zapłaty, o istnieniu tytułu egzekucyjnego przeciwko niemu dowiadywał się dopiero z zawiadomienia komornika o wszczęciu egzekucji. Zgodnie z treścią art. 805 § 1 k.p.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 10.05.2013 r. przy pierwszej czynności egzekucyjnej komornik doręcza dłużnikowi zawiadomienie o wszczęciu egzekucji, z podaniem treści tytułu wykonawczego i wymienieniem sposobu egzekucji oraz z pouczeniem o możliwości, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności, a także sporządzony przez organ egzekucyjny odpis tytułu wykonawczego albo zweryfikowanego przez komornika dokumentu, o którym mowa w art. 797 § 3 k.p.c. Ponadto komornik poucza dłużnika o treści przepisów regulujących wnoszenie środków zaskarżenia od poszczególnych orzeczeń (art. 344, art. 346, art. 492 § 3, art. 493 i art. 503 albo art. 50535), zasad przywracania terminu (art. 168, art. 172) oraz o treści art. 139 § 1 i 5 k.p.c., a także art. 8203 § 1 i 2 k.p.c. i art. 825 pkt 2 k.p.c. Na podstawie art. 8203 § 1 k.p.c. dłużnik może domagać się zawieszenia postępowania egzekucyjnego, jeżeli wykaże zaświadczeniem wydanym w trybie art. 139 § 5 k.p.c., że nakaz zapłaty został doręczony w trybie wskazanym w treści art. 139 § 1 k.p.c., a niepodjęcie przez pozwanego awizowanej przesyłki wynikało z faktu, że została ona doręczona na adres inny niż miejsce zamieszkania dłużnika ustalone w postępowaniu egzekucyjnym. Komornik podejmie tak zawieszone postępowanie na wniosek wierzyciela, jeżeli sąd lub referendarz sądowy, przed którym sprawa się toczyła albo się toczy, stwierdzi, że doręczenie lub nakazu za32

T. jedn.: Dz. U. 2006, Nr 167, poz. 1191.

A. Kowalski: Elektroniczne postępowanie upominawcze ...

199

płaty było prawidłowe, albo – w razie ponownego doręczenia – że upłynął termin wniesienia środka zaskarżenia. Podstawą podjęcia zawieszonego postępowania jest odpowiednie zaświadczenie wydane przez sąd lub referendarza sądowego na wniosek wierzyciela. Zawieszenie egzekucji na podstawie art. 8203 § 1 k.p.c. nie wyklucza możliwości podejmowania przez komornika czynności mających na celu wykonanie w przyszłości tytułu wykonawczego. Komornik, pomimo zawieszenia postępowania, może zatem dokonać zajęcia majątku dłużnika. W przypadku, gdy na skutek przywrócenia terminu do wniesienia sprzeciwu pozwany sprzeciw taki skutecznie złożył, nakaz zapłaty w elektronicznym postępowaniu upominawczym, nawet jeżeli został on już opatrzony w klauzulę wykonalności, traci moc. W takim wypadku, stosownie do treści art. 825 pkt 2 k.p.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 10.05.2013 r., komornik umarza postępowanie na wniosek dłużnika. W tej sytuacji koszty postępowania egzekucyjnego będą obciążać wierzyciela.

Podsumowanie Okres ponad dwóch lat funkcjonowania e-Sądu pozwala na dokonanie oceny elektronicznego postępowania upominawczego. Zasadnie można przyjmować, że postępowanie to realizuje podstawowy cel stawiany przed nim przez ustawodawcę, a dotyczący jego szybkości. O ile roszczenie dochodzone przez powoda nie jest sporne, w pozwie został wskazany prawidłowy adres zamieszkania pozwanego, a jednocześnie sam powód nie wnosi środków zaskarżenia, to wierzyciel w przeciągu dwóch miesięcy może uzyskać tytuł wykonawczy przeciwko dłużnikowi. Postulat szybkości nie będzie natomiast spełniony w przypadku roszczeń spornych, a więc w sprawach, w których pozwany wnosi sprzeciw. W tych przypadkach dochodzi do przedłużenia postępowania, a dodatkowo powód (wierzyciel) traci możliwość skorzystania z właściwości przemiennej sądu. Przy ocenie elektronicznego postępowania upominawczego nie można pominąć także i tej okoliczności, że przyjęte rozwiązania pozwalają wierzycielowi zminimalizować koszty związane z sądowym dochodzeniem roszczeń. Powód nie uiszcza bowiem opłaty skarbowej od pełnomocnictwa, a uiszczana przez niego opłata sądowa od pozwu jest czterokrotnie niższa niż w zwykłym postępowaniu. Ponadto wnoszenie pism drogą elektroniczną pozwala powodowi poczynić oszczędności chociażby w zakresie materiałów biurowych. Dla roszczeń niespornych jest to zatem postępowanie zdecydowanie szybsze i tańsze. Dokonując oceny jurydycznej elektronicznego postępowania upominawczego, należy wskazać, że pojawiające się uprzednio wątpliwości zostały w znaczącym stopniu rozstrzygnięte przez praktykę orzeczniczą i doktrynę, a częściowo także przez samego ustawodawcę. Aktualnie jako podstawowy wniosek de lege ferenda

200

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

jawi się konieczność zmiany treści art. 50537 § 1 k.p.c. Obecna treść ww. przepisu budzi bowiem poważne wątpliwości co do tego, w jakim trybie (pod jakim rygorem) sąd powinien wzywać powoda o uzupełnienie braków formalnych pozwu. Występujący uprzednio rygor umorzenia postępowania był prawidłowy i wpisywał się w zasadę kontynuacji postępowania.

Bibliografia Pozycje zwarte Broniewicz W., Postępowanie cywilne w zarysie, LexisNexis, Warszawa 2008.

Pozycje ciągłe Cieślak S., Elektroniczne postępowanie upominawcze, „Monitor Prawniczy” 2010, nr 7. Draniewicz B., Brak podstaw do uzupełniania opłaty sądowej od pozwu po przekazaniu sprawy z EPU, „Monitor Prawniczy” 2012, nr 23. Kaczmarek-Templin B., Goździaszek Ł., Mechanizm rozpoznania sprawy w elektronicznym postępowaniu upominawczym – polemika, „Monitor Prawniczy” 2010, nr 16. Misztal-Konecka J., Umorzenie postępowania po przekazaniu sprawy z elektronicznego postępowania upominawczego – uwag kilka, „Monitor Prawniczy” 2012, nr 14. Miś A., Dolata B., Uliasz M., Postępowanie po przekazaniu sprawy przez e-Sąd, „Iustitia. Kwartalnik SSP” 2011, nr 4. Potejko P., Elektroniczne postępowanie upominawcze – fikcja wymiaru sprawiedliwości, „Monitor Prawniczy” 2010, nr 1. Sadowski K., Piaskowska O. M., Kotłowski D., Kilka uwag w zakresie praktycznego stosowania art. 50537 § 3 k.p.c., „Monitor Prawniczy” 2011, nr 23. Wróbel A., Dostęp stron postępowania do akt sądowych w elektronicznym postępowaniu upominawczym – problemy praktyczne, „Monitor Prawniczy” 2011, nr 15.

Akty prawne Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (t. jedn.: Dz. U. 2006, Nr 167, poz. 1191). Ustawa z dnia 18.09.2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz. U. 2001, Nr 130, poz. 1450). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23.02.2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. 2007, Nr 38, poz. 249). Ustawa z dnia 9.01.2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych ustaw (Dz. U. 2009, Nr 26, poz. 156).

A. Kowalski: Elektroniczne postępowanie upominawcze ...

201

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 15.12.2009 r. w sprawie ustalenia sądu rejonowego, któremu przekazuje się rozpoznawanie spraw w elektronicznym postępowaniu upominawczym należących do właściwości innych sądów rejonowych (Dz. U. 2009, Nr 220, poz. 1728). Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22.12.2009 r. w sprawie wskazania wydziału sądu okręgowego rozpoznającego środki odwoławcze w elektronicznym postępowaniu upominawczym (Dz. Urz. MS. 2009, Nr 14, poz. 142). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.12.2009 r. w sprawie sposobu wnoszenia pism procesowych drogą elektroniczną w elektronicznym postępowaniu upominawczym (Dz. U. 2009, nr 226, poz. 1832). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.12.2009 r. w sprawie trybu doręczeń elektronicznych w elektronicznym postępowaniu upominawczym (Dz. U. 2009, Nr 226, poz. 1831). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.12.2009 r. w sprawie trybu zakładania konta oraz sposobu posługiwania się podpisem elektronicznym w elektronicznym postępowaniu upominawczym (Dz. U. 2009, Nr 226, poz. 1830). Ustawa z dnia 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. 2012, poz. 1529). Ustawa z dnia 10.05.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 2013, poz. 654).

Inne źródła www.sejm.gov.pl

4. Przedsiębiorca jako zobowiązany w postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Wybrane zagadnienia Piotr Możyłowski1

Wprowadzenie Prowadząc działalność gospodarczą w dynamicznie zmieniających się warunkach, przedsiębiorcy powinni znać narzędzia pozwalające zwiększyć bezpieczeństwo swoich transakcji i jednocześnie korzystać z nich. Każdy przedsiębiorca – podejmując działalność – winien mieć na uwadze ryzyko niewypłacalności swoich kontrahentów. Dlatego uważa się, że obecnie nowoczesna firma powinna konkurować nie tylko za pomocą oferowanych produktów i ich cen, ale także za pomocą warunków płatności. Nawet bowiem najbardziej zaufany partner może mieć trudności z uregulowaniem długu lub – w skrajnym przypadku – może nie uregulować go w ogóle. Sytuacja taka może doprowadzić do utraty płynności finansowej przez przedsiębiorcę, a w najgorszym przypadku – do wszczęcia egzekucji z tytułu nieuregulowanych zobowiązań publicznoprawnych. Należy również umieć zabezpieczyć się przed następstwami braku uregulowania należności. Wiedza przedsiębiorców winna być skierowana również na znajomość przepisów ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Egzekucja administracyjna zaległości podatkowych stanowi jedną z form egzekucji zobowiązań publicznoprawnych. Wszczęcie postępowania egzekucyjnego pociąga za sobą dla przedsiębiorcy, który stał się dłużnikiem, szereg niekorzystnych następstw. Doprowadzając do powstania zaległości, przedsiębiorcy powinni liczyć się z ich przymusowym ściągnięciem. Organy egzekucyjne mają wiele możliwości ich wyegzekwowania. Mogą posłużyć się standardowymi czynnościami i środkami egzekucyjnymi, takimi jak zajęcie rachunków bankowych, egzekucja z ruchomości i nieruchomości. Coraz częściej zajmują przysługujące przedsię1

Dr, Wydział Nauk Społecznych, Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu.

204

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

biorstwu wierzytelności z tytułu dostaw towarów, robót czy usług. Zdarza się, że przedsiębiorcy, którzy zalegają z uregulowaniem zobowiązań publicznoprawnych z powodu problemów z odzyskaniem swoich pieniędzy, sami informują urzędników prowadzących wobec nich egzekucję, kto i ile jest im winny. Celem referatu jest przedstawienie wybranych rozwiązań, które wprowadził ustawodawca w celu ochrony zobowiązanego. Za cel postawiono również wskazanie mniej znanych rozwiązań, które pozwalają organom egzekucyjnym sprawnie wyegzekwować należności, ale zarazem grożą powstaniem wielu niekomfortowych sytuacji dla dłużników. W treści opracowania wyniki logiczno-językowej analizy tekstów prawnych zostały w niektórych miejscach wzbogacone o uwagi wynikające z praktyki zawodowej autora jako byłego pracownika organów egzekucyjnych.

Wyłączenia spod egzekucji Pomimo wielu dolegliwości, jakie grożą zobowiązanemu w prowadzonym postępowaniu egzekucyjnym, ustawodawca postanowił w minimalny sposób zabezpieczyć jego majątek. Mając na uwadze zapewnienie zobowiązanemu i członkom jego rodziny minimum egzystencji przez pewien okres oraz możliwości wykonywania zawodu osobiście przez zobowiązanego, w art. 8 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji określone zostały składniki majątkowe niepodlegające egzekucji administracyjnej2. W myśl wskazanego powyżej przepisu nie podlegają egzekucji administracyjnej m.in.: 1) niezbędne przedmioty urządzenia domowego, pościel, bielizna i ubranie niezbędne dla zobowiązanego i będących na jego utrzymaniu członków rodziny (za przedmioty niezbędne nie uważa się m.in. mebli stylowych i stylizowanych, telewizorów do odbioru programu w kolorze, chyba że zobowiązany wykaże, że od roku produkcji telewizora upłynęło więcej niż 5 lat, odbiorników stereofonicznych i radioodbiorników, magnetofonów i magnetowidów, komputerów i urządzeń peryferyjnych, chyba że są one niezbędne zobowiązanemu do pracy zarobkowej wykonywanej przez niego osobiście, futer ze skór szlachetnych, dzieł sztuki), a także ubranie niezbędne do pełnienia służby lub wykonywania zawodu; 2) narzędzia i inne przedmioty niezbędne do pracy zarobkowej wykonywanej osobiście przez zobowiązanego (z wyłączeniem środka transportu) oraz surowce niezbędne do tej pracy na okres 7 dni; 3) środki pieniężne w wysokości do 760,00 zł;

2 Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji: t.j. Dz. U. 2012, poz. 1015 z późn. zm.

P. Możyłowski: Przedsiębiorca jako zobowiązany w postępowaniu ...

205

4) dokumenty osobiste, po jednej obrączce zobowiązanego i jego współmałżonka, wykonanej z metali szlachetnych, ordery i odznaczenia oraz przedmioty niezbędne zobowiązanemu i członkom jego rodziny do nauki lub wykonywania praktyk religijnych; 5) kwoty otrzymane na pokrycie wydatków służbowych, w tym kosztów podróży i wyjazdów; 6) wynagrodzenie ze stosunku pracy (zgodnie z zasadami określonymi w przepisach kodeksu pracy), świadczenia pieniężne przewidziane w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym (zgodnie z zasadami określonymi w tych przepisach); 7) świadczenia alimentacyjne oraz zasiłki i dodatki rodzinne, pielęgnacyjne, porodowe i dla sierot zupełnych (wyłączone w sposób całkowity). Jak wynika z powyższego, ustawodawca wskazał majątek, który nie będzie podlegał egzekucji. Jednak – i to jest ważne z punktu widzenia podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą – wskazano przedmioty, które wyłączone są z tej ochrony. Jednym z takich przedmiotów jest środek transportu. Oznacza to, że przedsiębiorca nie może bronić się przed egzekucją twierdzeniem, iż posiadany samochód służy mu do prowadzenia działalności. Oczywiście egzekucji nie będę podlegać maszyny i urządzenia oraz środki transportowe wykorzystywane na podstawie zawartej umowy leasingu, bo te nie stanowią własności przedsiębiorcy. Podobnie rzecz będzie się miała z przedmiotami zakupionymi na kredyt pod warunkiem, że została zawarta umowa przewłaszczenia pomiędzy przedsiębiorcą a instytucją kredytującą. Aby umożliwić zobowiązanemu, który może być przedsiębiorcą, prowadzenie działalności gospodarczej, pozostawiono w jego władaniu surowce niezbędne do kontynuowania działalności. Nie podlega również egzekucji posiadana przez przedsiębiorcę gotówka do wysokości 760,00 zł. Istotą wyłączenia spod egzekucji niektórych składników jest bowiem ochrona fizycznej egzystencji zobowiązanego, a nie jego interes ekonomiczny3.

Środki egzekucyjne ze szczególnym uwzględnieniem zajęcia rachunku bankowego oraz wierzytelności Prowadząc działalność gospodarczą, przedsiębiorcy posługują się jeśli nie jednym, to wieloma rachunkami bankowymi. Mogą to być rachunki różnego rodzaju i uruchomione w wielu bankach. Przedmiotem egzekucji nie jest zatem sam rachunek w znaczeniu przepisów prawa bankowego, ale środki zgromadzone na tymże rachunku. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż organ egzekucyjny może prowadzić egzekucję do jednego z nich albo do wszystkich razem. Bank dokonuje blokady rachunku bankowego z chwilą otrzymania zawiadomienia o zajęciu rachunku. 3 W. Grześkiewicz, Egzekucja administracyjna – teoria i praktyka z orzecznictwem sądowoadministracyjnym, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2006, s. 63 i n.

206

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Zajęcie następuje z chwilą doręczenia bankowi zawiadomienia o zajęciu i obejmuje również kwoty, których nie było na rachunku w chwili zajęcia, a zostały wpłacone już po dokonanym zajęciu (art. 80 § 2 cyt. ustawy o postępowaniu egzekucyjnym). W sytuacji, kiedy kwota znajdująca się na rachunku bankowym nie wystarcza na zaspokojenie zobowiązań, rachunek zostaje zablokowany do czasu całkowitej spłaty należności. Sytuacja związana z powstaniem zaległości po stronie zobowiązanego i wszczęciem postępowania egzekucyjnego z rachunku bankowego może okazać się bardzo dolegliwa i niekomfortowa. W sytuacji, kiedy zgromadzone środki nie pozwalają zaspokoić należności w całości, bank zajmuje wszystkie rachunki bankowe, które są prowadzone dla zobowiązanego, jak i te, w których występuje on jako współwłaściciel. Może to doprowadzić do całkowitej blokady prowadzonej działalności. W tak zaistniałej sytuacji warto pamiętać o kilku rozwiązaniach, jakie przewiduje ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zobowiązany może w takim momencie wnieść zarzuty na prowadzone postępowanie lub skargę na czynność organu egzekucyjnego4. Innym rozwiązaniem jest skorzystanie z zapisu art. 81 § 4 i § 5 ustawy, który stanowi, iż spod egzekucji wyłączone są bieżące wypłaty na wynagrodzenia za pracę. Wypłata wynagrodzenia może nastąpić po złożeniu w banku odpisu listy płac lub innego wiarygodnego dokumentu. Bank nie jest zobowiązany do realizowania wypłat zaległych wynagrodzeń. Realizacji z zajętego rachunku będą podlegać również należności z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych oraz składek na ubezpieczenie społeczne związane z wypłatą bieżących wynagrodzeń. Oprócz zajęcia rachunku bankowego organ egzekucyjny ma prawo przejąć na spłatę podatków niezapłaconych przez przedsiębiorcę pieniądze, które są mu winni kontrahenci z tytułu dostaw towarów, robót czy usług. Oczywiście nie muszą to być tylko ci kontrahenci, którzy są dłużnikami przedsiębiorcy. Organ egzekucyjny może dokonać zajęcia wierzytelności również u innych kontrahentów. Jednak warto zawczasu przygotować się na taką ewentualność i sporządzić listę dłużników, którą będziemy mogli następnie przekazać pracownikom organu egzekucyjnego. Art. 91 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym stanowi, iż zajęciu podlegają nie tylko wierzytelności, które istniały w chwili zajęcia, ale także wierzytelności „przyszłe”. Organ egzekucyjny wysyła do dłużnika przedsiębiorcy zawiadomienie o zajęciu wierzytelności pieniężnej. Podmiot taki jest zobowiązany wstrzymać płatności na rzecz przedsiębiorcy, a kwotę, jaką ma mu zapłacić, musi przekazać do organu egzekucyjnego, tj. urzędu skarbowego lub ZUS-u. W takiej sytuacji chodzi wyłącznie o kwotę stanowiącą sumę egzekwowanej należności, odsetki za zwłokę 4

P. Możyłowski, A. Oleksiuk, Kompendium wiedzy z podstaw zarządzania i postępowania egzekucyjnego. Podręcznik akademicki, Wyższa Szkoła Nauk Społecznych i Technicznych w Radomiu, Radom 2013, s. 13–20.

P. Możyłowski: Przedsiębiorca jako zobowiązany w postępowaniu ...

207

i koszty egzekucyjne. Jeżeli wierzytelność jest od niej większa, nadwyżka trafia do przedsiębiorcy. Podmiot, u którego dokonano zajęcia, zobowiązany jest w ciągu siedmiu dni od otrzymania zawiadomienia złożyć oświadczenie, czy uznaje zajętą wierzytelność, czy toczyła się lub toczy o nią sprawa w sądzie bądź przed innym organem oraz czy przekaże organowi egzekucyjnemu wymaganą kwotę. Jeżeli wystąpią powody, w związku z którymi nie może przekazać zajętych wierzytelności, winien je wskazać w oficjalnym piśmie skierowanym do organu egzekucyjnego. Przedsiębiorcy, który jest w tym momencie zobowiązanym, nie wolno zajętej kwoty ani odebrać, ani nią rozporządzać. Jakkolwiek zajęcie rachunku czy wierzytelności jest dość dolegliwe dla zobowiązanego, warto znać swoje prawa oraz obowiązki organu egzekucyjnego. Należy pamiętać, iż kontrahent przedsiębiorcy, który nie wykonuje lub nienależycie realizuje ciążące na nim obowiązki związane z zajęciem wierzytelności, nie jest bezkarny, bowiem naraża się na karę pieniężną. Na podstawie art. 168e ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji organ egzekucyjny może nałożyć grzywnę w wysokości do 3 800 zł. Kara niniejsza nakładana jest w formie postanowienia, na które przysługuje zażalenie. Może być ona nakładana wielokrotnie. Kontrahenci-przedsiębiorcy, którzy ignorują nie tylko jego, ale również pisma urzędowe, narażają się na inne problemy. Dłużnik zajętej wierzytelności, który uchyla się od przekazania organowi egzekucyjnemu zajętej kwoty pomimo tego, że wierzytelność została przez niego uznana i jest wymagalna, naraża się na jej przymusowe ściągnięcie. Wobec takiego podmiotu może zostać wszczęte postępowanie egzekucyjne. Pozwalają na to przepisy art. 91 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Podstawą do wystawienia tytułu wykonawczego, a następnie wszczęcia egzekucji, jest postanowienie określające wysokość nieprzekazanej kwoty. Postanowienie jest zaskarżalne. Jednak nim organ egzekucyjny wdroży procedurę egzekucji, powinien przeprowadzić u kontrahenta-przedsiębiorcy kontrolę w celu sprawdzenia, czy zajęcie wierzytelności jest właściwie realizowane. Kontrola taka winna być przeprowadzona na podstawie art. 71a ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Pracownik organu egzekucyjnego, który przeprowadza taką kontrolę, powinien posiadać imienne upoważnienie do kontroli. Ma również prawo domagać się udostępnienia dokumentów i wszelkich informacji, które uzna za niezbędne do zweryfikowania prawidłowości realizacji zajęcia. Czynności kontrolne odbywają się w obecności kontrahenta-przedsiębiorcy lub osoby odpowiedzialnej za realizację zajęcia. Z przebiegu kontroli sporządzany jest protokół i jeśli podmiot, u którego ją przeprowadzono, nie zgadza się z zawartymi w nim ustaleniami, ma prawo złożyć on wyjaśnienia lub zastrzeżenia. Może zgłosić je niezwłocznie do protokołu bądź przedłożyć na piśmie w ciągu 14 dni od jego otrzymania. Jak więc wynika z powyższego, kontrahenci-dłużnicy nie są bezkarni i nie powinni się tak czuć. Zaś przedsiębiorca-wierzyciel winien wiedzieć, że nie ma innych możliwości wyegzekwowania należności, jak tylko za pomocą pozwu sądowego w trybie cywilnoprawnym.

208

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Wyjawienie majątku Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji umożliwia wierzycielom i organom egzekucyjnym podejmować wiele czynności w celu wyegzekwowania należności. Jedną z nich jest instytucja wyjawienia majątku. Organ egzekucyjny lub wierzyciel – jeżeli wykażą, iż prowadzona egzekucja nie doprowadziła do zaspokojenia wierzytelności lub staje się bezskuteczna – mogą żądać zobowiązania dłużnika do złożenia wykazu majątku z wymienieniem rzeczy i miejsca, gdzie się znajdują. Uprawnienie to wynika z przepisu art. 71 cytowanej już ustawy, który stanowi, że jeżeli egzekucja administracyjna należności pieniężnych staje się bezskuteczna, organ egzekucyjny lub wierzyciel mogą zwrócić się do sądu o nakazanie zobowiązanemu wyjawienia majątku, zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego. Wniosek o wyjawienie majątku może zostać złożony wówczas, kiedy zostanie udowodnione przez organ egzekucyjny lub wierzyciela, że nie ustalono majątku należącego do zobowiązanego. Chodzi przede wszystkim o fakt, aby wykazać, iż zobowiązany albo nie posiada w ogóle majątku, albo posiadany majątek i źródła dochodów są niewystarczające do zaspokojenia dochodzonych należności. Przeszkody do złożenia wniosku nie będzie stanowić posiadanie przez zobowiązanego nieruchomości. Egzekucja z nieruchomości jest najbardziej dotkliwym środkiem egzekucyjnym i prowadzi się ją w ostatnim etapie, kiedy nie można zastosować innych środków. Nim dojdzie do egzekucji z nieruchomości, organ egzekucyjny ma obowiązek ustalić, stwierdzić, czy w prowadzonym postępowaniu uzyska się środki wystarczające na zaspokojenie nie tylko należności, ale i kosztów egzekucyjnych. Aby zatem uczynić zadość przepisom, organ egzekucyjny winien wykorzystać wskazany powyżej przepis. Organ egzekucyjny lub wierzyciel składają wniosek o wyjawienie majątku do sądu rejonowego według właściwości ogólnej dłużnika. Organ egzekucyjny zobowiązany jest dołączyć do wniosku tytuł wykonawczy z nadaną klauzulą wykonalności wraz z innymi dokumentami uzasadniającymi złożony wniosek. Sąd rejonowy przeprowadza postępowanie o wyjawienie majątku w trybie przepisów art. 913–9202 Kodeksu postępowania cywilnego5. Jeżeli sąd przychyli się do wniosku organu egzekucyjnego, dłużnik zostanie zobowiązany do złożenia wykazu majątku. Wykaz majątku zobowiązany składa w formie oświadczenia składanego pod rygorem odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania.

Wpis do Krajowego Rejestru Sądowego Kolejną konsekwencją powstania zaległości i wszczęcia postępowania egzekucyjnego może być wpis do Krajowego Rejestru Sądowego. Krajowy Rejestr Sądo5

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego: t.j. Dz. U. 2014, poz. 101.

P. Możyłowski: Przedsiębiorca jako zobowiązany w postępowaniu ...

209

wy (KRS) to rejestr prowadzony w systemie informatycznym przez sądy rejonowe (sądy gospodarcze), obejmujący podmioty, na które przepisy ustaw nakładają obowiązek uzyskania wpisu do tego rejestru. Krajowy Rejestr Sądowy składa się z: – rejestru przedsiębiorców, – rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej, – rejestru dłużników niewypłacalnych6. Odnoszący się do niniejszego opracowania rejestr dłużników niewypłacalnych możemy określić jako bazę danych o dłużnikach, z którymi kontakty handlowe narażone są na duże ryzyko ze względu na sposób ich dotychczasowego postępowania lub sytuację ekonomiczną, w jakiej się znajdują. Wpisowi do rejestru podlegają: – osoby fizyczne wykonujące działalność gospodarczą, jeżeli ogłoszono ich upadłość, – wspólnicy ponoszący odpowiedzialność całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, jeżeli ogłoszono ich upadłość, – dłużnicy (zobowiązani do wyjawienia majątku w trybie przepisów KPC), – osoby, które zostały pozbawione prawa wykonywania działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub pełnomocnika przedsiębiorcy, – osoby fizyczne, które w terminie 30 dni od daty wezwania do spełnienia świadczeń nie zapłaciły należności stwierdzonej tytułem wykonawczym (wpis na wniosek wierzyciela)7. Wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego dokonuje organ egzekucyjny na podstawie art. 55a ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Organ egzekucyjny składa wniosek o wpis, jeżeli w prowadzonym postępowaniu egzekucyjnym należności nie zostały uregulowane w terminie 60 dni od daty wszczęcia egzekucji. Wniosek o wpis zawiera informacje dotyczące daty wszczęcia postępowania egzekucyjnego, wysokości pozostałych do wyegzekwowania kwot oraz daty i sposobu zakończenia egzekucji. Należy z całą stanowczością podkreślić fakt, iż wpis w KRS ma olbrzymie znaczenie dla przedsiębiorcy; można go przyrównać do wpisu w Biurze Informacji Gospodarczej czy Biurze Informacji Kredytowej. Wpis zawierający informację o prowadzonym wobec firmy postępowaniu egzekucyjnym może mieć negatywny wpływ na wizerunek przedsiębiorstwa na rynku i na jego przyszłe kontakty handlowe.

Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym: Dz. U. 2013, poz. 1203. Prawo gospodarcze prywatne, pod red. T. Mróz, M. Steca, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2005, s. 61; Prawo gospodarcze. Kompendium, pod red. J. Olszewskiego, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2007, s. 204–206. 7

210

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Podsumowanie Organy egzekucyjne – wbrew panującym opiniom – mają duże możliwości stosowania różnego rodzaju rozwiązań, które wspomagają je w dochodzeniu należności. Nie są to już tylko wskazane w ustawie standardowe środki egzekucyjne. Coraz częściej i śmielej stosowane są inne środki, które zostały pokrótce omówione w niniejszym opracowaniu. Dłużnicy zaś winni znać regulacje związane z podejmowanymi czynnościami przez organy egzekucyjne. I nie chodzi w tym miejscu tylko o znajomość przepisów, na podstawie których możemy się bronić przed prowadzoną egzekucją. Ważne jest to ze względów praktycznych, bowiem niejednokrotnie – zamiast skarżyć podejmowane czynności – możemy dużo wcześniej zacząć współpracować z organami egzekucyjnymi. Taka współpraca może okazać się korzystna dla obydwu stron. Organ egzekucyjny, który podejmuje czynności w porozumieniu z dłużnikiem, nie musi poszukiwać jego majątku, co wpływa na obniżenie kosztów egzekucyjnych. Tym samym dłużnik ma niższe koszty do uregulowania. Nowoczesne rozwiązania w tym zakresie przyśpieszają ponadto egzekwowanie należności od nierzetelnego kontrahenta poprzez wskazanie organowi egzekucyjnemu wierzytelności do zajęcia.

Bibliografia Pozycje zwarte Grześkiewicz W., Egzekucja administracyjna – teoria i praktyka z orzecznictwem sądowoadministracyjnym, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2006. Możyłowski P., Oleksiuk A., Kompendium wiedzy z podstaw zarządzania i postępowania egzekucyjnego. Podręcznik akademicki, Wyższa Szkoła Nauk Społecznych i Technicznych w Radomiu, Radom 2013. Prawo gospodarcze prywatne, pod red. T. Mróz, M. Steca, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2005. Prawo gospodarcze. Kompendium, pod red. J. Olszewskiego, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2007.

Akty prawne Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego: t.j. Dz. U. 2014, poz. 101. Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji: t.j. Dz. U. 2012, poz. 1015 z późn. zm. Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym: Dz. U. 2013, poz. 1203 z późn. zm.

Część IV Praktyczne aspekty zarządzania finansami małych i średnich przedsiębiorstw

1. Prezentacja należności w sprawozdaniu finansowym jako sposób oddziaływania przedsiębiorstwa na ocenę jego płynności finansowej w ujęciu statycznym Barbara Fiedoruk1

Wprowadzenie Warunkiem koniecznym utrzymania ciągłości działania i rozwoju przedsiębiorstwa w każdej fazie cyklu koniunkturalnego jest zapewnienie płynności finansowej, a więc – najogólniej mówiąc – zdolności do zapłaty zobowiązań. Jednym z większych problemów kierownictwa są zakłócenia w spłacie należności, powodujące utratę płynności finansowej, wywołującą z kolei trudności w pozyskiwaniu kredytów czy pożyczek, a w dalszej perspektywie – nawet bankructwo2. Płynność finansowa oceniana jest przez interesariuszy na podstawie sprawozdania finansowego, które stanowi główne źródło informacji o sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Przydatność tych informacji zależy od posiadania przez sprawozdanie finansowe podstawowej cechy jakościowej, jaką jest wiarygodność. Przedsiębiorstwa mogą zwiększać lub obniżać tę jakość poprzez zastosowanie różnych działań. Tworząc obraz sytuacji finansowej, jednostki mogą kształtować również ocenę płynności finansowej. Problem rzetelnego przedstawienia obrazu sytuacji firmy jest właściwie poza kontrolą w jednostkach, których sprawozdanie finansowe nie podlega badaniu. Wynika to z faktu braku obowiązku współpracy z podmiotem, który zweryfikowałby prawdziwość danych przedstawianych przez taką firmę. Jedyną kontrolą jest kontrola podatkowa, która – ze względu na inne cele – może tylko częściowo sprawdzić rzetelność przedstawionych informacji przez jednostkę, ale 1

Dr, adiunkt w Zakładzie Finansów i Rachunkowości Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu. 2 W. Skoczylas, Sterowanie płynnością przedsiębiorstwa za pomocą controllingu finansowego, „Rachunkowość” 2013, nr 1, s. 28.

212

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

w zakresie dotyczącym prawidłowości ustalenia zobowiązania podatkowego. Poza tym kontrole te są przeprowadzane z różną częstotliwością, w różnych okresach i w różnym zakresie. W podmiotach, w których prowadzone jest badanie sprawozdań finansowych3, biegły rewident spełnia rolę niejako „strażnika” wiarygodności sprawozdania finansowego, co nie oznacza oczywiście, że nie występują tam próby zniekształcania informacji w systemie rachunkowości. Celem artykułu jest wskazanie wybranych, możliwych działań podmiotów gospodarczych mających na celu zniekształcenie w bilansie informacji dotyczących należności i – tym samym – wpływanie na dokonywaną na jego podstawie ocenę płynności finansowej. Analizę problemu przeprowadzono z perspektywy przedsiębiorstwa, którego sprawozdanie finansowe nie podlega badaniu. W związku z tym przyjęto, że poziom płynności finansowej ustala się tylko na podstawie bilansu za pomocą standardowych wskaźników. Nie uwzględnia się natomiast oceny płynności finansowej na podstawie rachunku przepływów pieniężnych, ponieważ tego elementu sprawozdania powyższa jednostka nie sporządza.

Pomiar i ocena płynności finansowej Płynność finansowa jest różnie definiowana, ale w istocie każda z definicji sprowadza się do tego samego. Uogólniając, pod pojęciem płynności finansowej – najbardziej rozpowszechnionym w teorii i praktyce – rozumie się zdolność jednostki do terminowego regulowania zobowiązań bieżących (krótkoterminowych)4. Pomiar płynności może być dokonywany w ujęciu statycznym (na podstawie bilansu) oraz dynamicznym (na podstawie rachunku przepływów pieniężnych). 3 Zgodnie z art. 64 ust. 1 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (t. jedn. Dz. U. 2009, Nr 152, poz. 1223 ze zm.), zwaną dalej ustawą o rachunkowości, badaniu podlegają roczne sprawozdania finansowe jednostek kontynuujących działalność; należą do nich: grupy kapitałowe, banki, zakłady ubezpieczeń, jednostki działające na podstawie przepisów o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych, jednostki działające na podstawie przepisów o funduszach inwestycyjnych, jednostki działające na podstawie przepisów o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, spółki akcyjne (z wyjątkiem spółek będących na dzień bilansowy w organizacji) oraz pozostałe jednostki, które w poprzedzającym roku obrotowym, za którym sporządzono sprawozdania finansowe, spełniły co najmniej dwa z następujących warunków: a) średnioroczne zatrudnienie na pełny etat wynosiło co najmniej 50 osób, b) suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego stanowiła równowartość w walucie polskiej co najmniej 2 500 000 euro, c) przychody netto ze sprzedaży towarów i produktów oraz operacji finansowych za rok obrotowy stanowiły równowartość w walucie polskiej co najmniej 5 000 000 euro. 4 Zob. M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1997, s. 58; Sprawozdanie finansowe według polskich i Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, pod red. G. K. Świderskiej, W. Więcława, Mac Consulting/ Difin, Warszawa 2012, s. 753; Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie, pod red. M. Jerzemowskiej, PWE, Warszawa 2006, s. 136; W. Skoczylas, op. cit., s. 29.

B. Fiedoruk: Prezentacja należności w sprawozdaniu finansowym ...

213

Analiza płynności finansowej dokonywana w ujęciu statycznym polega na ocenie wystarczalności aktywów obrotowych na pokrycie zobowiązań bieżących. Służą do tego wskaźniki, pokazujące relacje pomiędzy składnikami aktywów obrotowych o różnym stopniu płynności a wielkością zobowiązań krótkoterminowych. Ze względu na zakres niniejszego artykułu rozważania będą dotyczyć tylko tych wskaźników, które badają relacje zasobów majątkowych uwzględniających należności w odniesieniu do zobowiązań krótkoterminowych. Do wskaźników spełniających powyższe kryteria należą5: – wskaźnik bieżącej płynności6 (I stopień płynności) obliczany w formie relacji: aktywa obrotowe zobowiązania bieżące

– wskaźnik szybkiej płynności7 (II stopień płynności) obliczany następująco: aktywa obrotowe – zapasy – krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe zobowiązania bieżące

Brakuje jednoznacznie ustalonych wartości tych wskaźników, ponieważ aktywa obrotowe charakteryzują się dużą płynnością. Jedni autorzy uważają, że wartość tego wskaźnika powinna wahać się w przedziale 1,5–2,08, a inni przyjmują granicę 1,6–1,99. Natomiast M. Jerzemowska przyjmuje wielkość wzorcową, stosowaną przez banki do oceny płynności finansowej dla wielu branż, mieszczącą się w przedziale 1,3–2,010. Niski poziom tego wskaźnika (wynoszący 1,0 i poniżej) oznacza występowanie trudności płatniczych lub ich zapowiedź (prognoza ta opiera się na informacjach o braku aktywów obrotowych na pokrycie zobowiązań bieżących). 5

Wskaźniki te wymieniane są również w załączniku nr 1 do wskazówek w sprawie sporządzania raportu z badania sprawozdania finansowego: http://kibr.webserwer.pl/index3_5.phtml (dostęp z dnia 10.01.2014 r.). 6 W literaturze funkcjonuje, oprócz wskaźnika bieżącej płynności, tzw. wskaźnik bieżącej płynności finansowej skorygowany. Należy jednak podkreślić, że stosowanie skorygowanego wskaźnika bieżącej płynności finansowej jest bardziej przydatne dla kadry menedżerskiej niż dla odbiorcy zewnętrznego ze względu na konieczność znajomości przy jego ustalaniu pozaksięgowych aspektów funkcjonowania przedsiębiorstwa. 7 Wskaźnik ten nazywany jest również wskaźnikiem wysokiej płynności, wskaźnikiem przyspieszonej płynności lub szybkiej płynności. 8 L. Bednarski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2002. s. 79; W. Bień, Ocena efektywności finansowej spółek kapitałowych, Difin, Warszawa 2005, s. 80; E. Nowak, Analiza sprawozdań finansowych, PWE, Warszawa 2005, s. 195. 9 J. Olszewski, Ocena efektywności przedsiębiorstwa według standardów EWG, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1991, s. 54–55. 10 Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie..., s. 137.

214

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Ponieważ w majątku obrotowym zawarte są zapasy oraz rozliczenia międzyokresowe, a więc aktywa obrotowe o małej płynności, ocena płynności finansowej za pomocą wskaźnika bieżącej płynności powinna być uzupełniona wskaźnikiem szybkiej płynności. Wskaźnik ten pokazuje stopień pokrycia zobowiązań krótkoterminowych aktywami o dużym stopniu płynności. Podobnie jak dla wskaźnika bieżącego występują znaczne różnice w jego interpretacji. Według J. Ostaszewskiego wartość wskaźnika należącego do przedziału 0,9–1,0 jest najwłaściwsza. Natomiast zdaniem innych autorów wskaźnik większy niż 1,0 stanowi gwarancję, że firma jest w stanie na bieżąco regulować swoje zobowiązania krótkoterminowe11. Niski poziom wskaźnika – poniżej 0,8 – może oznaczać trudności płatnicze i może stać się przyczyną powstania zobowiązań przeterminowanych oraz związanych z nimi odsetek za zwłokę. Analizy płynności można także dokonywać w ujęciu dynamicznym (na podstawie rachunku przepływów pieniężnych). Pozwala ona ustalić możliwość pokrycia wydatków z wpływów środków pieniężnych do jednostki. Nie będzie ona jednak przedmiotem dalszych zainteresowań, ponieważ dotyczy ona tylko przedsiębiorstw, których sprawozdanie finansowe podlega badaniu przez biegłego rewidenta. Pozostałe przedsiębiorstwa, które nie mają takiego obowiązku, nie sporządzają rachunku przepływu środków pieniężnych.

Zasady wykazywania należności krótkoterminowych w bilansie Z budowy omówionych powyżej wskaźników wynika, że – badając płynność finansową jednostki – uwzględnia się nie całość należności, ale tylko należności krótkoterminowe. Należności krótkoterminowe obejmują ogół należności z tytułu dostaw i usług oraz całość lub część należności z innych tytułów, które nie są zaliczane do aktywów finansowych, a które stają się wymagalne w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego12. Podział należności krótkoterminowych w bilansie zaprezentowano poniżej. 1. Należności od jednostek powiązanych: a) z tytułu dostaw i usług, o okresie spłaty: – do 12 miesięcy, – powyżej 12 miesięcy; b) inne. 2. Należności od pozostałych jednostek: a) z tytułu dostaw i usług, o okresie spłaty: – do 12 miesięcy, – powyżej 12 miesięcy; 11 12

M. Sierpińska, D. Wędzki, op. cit, s. 60. Art. 3 ust. 1 pkt 18c ustawy o rachunkowości.

B. Fiedoruk: Prezentacja należności w sprawozdaniu finansowym ...

215

b) z tytułu podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych oraz innych świadczeń; c) inne; d) dochodzone na drodze sądowej. Za należności krótkoterminowe z tytułu dostaw i usług uważa się ogół należności wynikających z rachunków jednostki z tytułu sprzedaży towarów, materiałów, produktów gotowych i usług oraz opakowań. Nie zalicza się do rozrachunków z tytułu dostaw i usług należności wynikających ze sprzedaży rzeczowych składników trwałych (środków trwałych i środków trwałych w budowie) oraz wartości niematerialnych i prawnych, także zaliczek na poczet dostawy wymienionych wyżej składników aktywów trwałych. Nie należą do rozrachunków z tytułu dostaw i usług również należności wynikające ze sprzedaży długo- i krótkoterminowych aktywów finansowych, zaliczanych – w myśl ustawy o rachunkowości – do inwestycji. Jeżeli chodzi o podział należności w tej grupie na wymagające spłaty w okresie do 12 miesięcy i powyżej 12 miesięcy, to wynika on z definicji należności krótkoterminowych, a mianowicie: – w pozycji do 12 miesięcy wykazuje się te należności krótkoterminowe od jednostek z tytułu dostaw i usług, które są wymagane w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego, – w pozycji powyżej 12 miesięcy wykazuje się należności, których ostateczny termin zapłaty wypada w okresie dłuższym niż 12 miesięcy od dnia bilansowego. Do należności z tytułu podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych oraz innych świadczeń zalicza się należności wynikające z rozrachunków publicznoprawnych z urzędem skarbowym (np. nadpłaty podatków, nadwyżki VAT naliczonego nad należnym, wykazane w deklaracji podatkowej), urzędami celnymi (np. zwrot cła, zabezpieczenia na poczet cła), zakładem ubezpieczeń społecznych (np. nadpłaty z tytułu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych), PFRON i innymi instytucjami. Jako inne należności krótkoterminowe wykazuje się należności nieskierowane na drogę sądową oraz wynikające z rozrachunków z innych tytułów niż publicznoprawne lub dostawy i usługi, takie jak m.in. należności z tytułu sprzedaży aktywów trwałych, jeżeli nie kwalifikują się do należności długoterminowych. Do należności dochodzonych na drodze sądowej zalicza się stan należności objętych na dzień bilansowy powództwem cywilnym, jeżeli nie są objęte odpisem aktualizującym w znaczeniu określonym w art. 35b ust. 1 pkt 3 ustawy o rachunkowości. Należności na dzień ich powstania ujmuje się w księgach rachunkowych według wartości nominalnej13. Z kolei na dzień bilansowy wycenia się je w kwocie 13

Art. 28 ust. 11 pkt 2 ustawy o rachunkowości.

216

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

wymaganej zapłaty, z zachowaniem zasady ostrożności14. Oznacza to, że w bilansie wykazuje się należność główną powiększoną o kary umowne, zasądzone koszty sądowe, odsetki z tytułu zwłoki w zapłacie, których zapłaty – według stanu na dzień bilansowy – oczekuje jednostka. Należy podkreślić, że jednostka na dzień bilansowy powiększa należność główną o odsetki tylko wówczas, gdy rości sobie do nich pretensje. Wynika to z art. 481 par. 1 kodeksu cywilnego15, który stanowi, że wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia płatności, a zatem nie ma obowiązku naliczania tych odsetek16. Kwota wymaganej zapłaty należności, zgodnie z zasadą ostrożności, jest pomniejszana o ewentualne odpisy aktualizujące te należności. Wartość należności aktualizuje się, uwzględniając stopień prawdopodobieństwa ich zapłaty w odniesieniu do17: 1) należności od dłużników postawionych w stan likwidacji lub stan upadłości (do wysokości należności nieobjętej gwarancją lub innym zabezpieczeniem należności, zgłoszonej likwidatorowi lub sędziemu komisarzowi w postępowaniu upadłościowym), 2) należności od dłużników w przypadku oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego (w pełnej wysokości należności), 3) należności kwestionowanych przez dłużników, tych, z których zapłatą dłużnik zalega lub których spłata w umownej kwocie nie jest prawdopodobna (do wysokości niepokrytej gwarancją lub innym zabezpieczeniem należności), 4) należności stanowiących równowartość kwot podwyższających należności, w stosunku do których uprzednio dokonano odpisu aktualizującego (w wysokości tych kwot, do czasu ich otrzymania lub odpisania), 5) należności przeterminowanych lub nieprzeterminowanych o znacznym stopniu prawdopodobieństwa nieściągalności, w przypadkach uzasadnionych rodzajem prowadzonej należności lub strukturą odbiorców (w wysokości wiarygodnie oszacowanej kwoty odpisu, w tym także ogólnego, na nieściągalne należności). Jak wynika z powyższego dyskursu, jednostka podejmuje decyzje dotyczące nie tylko należności, w stosunku do których dokona odpisu, ale również wysokości tego odpisu. Ma to niewątpliwy wpływ na zaprezentowaną w sprawozdaniu wysokość aktywów, ale również wyniku finansowego, ponieważ odpisy aktualizujące ujmowane są jako koszty.

Art. 28 ust. 1 pkt 7 ustawy o rachunkowości. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93 ze zm.). 16 Wyjątek stanowią należności o charakterze publicznoprawnym, których zwrot nie nastąpił w terminie, ponieważ w takim przypadku istnieje ustawowy obowiązek zapłaty przez dany urząd należności głównej wraz z odsetkami. 17 Art. 35b ust 1 pkt 1–5 ustawy o rachunkowości. 15

B. Fiedoruk: Prezentacja należności w sprawozdaniu finansowym ...

217

Możliwości zniekształcania sprawozdania finansowego w zakresie należności Najmniejsze zakłócenie płynności finansowej jest dostrzegane przez otoczenie i wywołuje negatywne konsekwencje dla jednostki, prowadzi bowiem do zmniejszenia zakresu kredytowania zarówno przez banki, jak i kontrahentów, którzy wymagają płatności gotówkowej za sprzedane towary lub świadczone usługi. Dlatego tak ważne dla jednostki jest to, aby interesariusze, a w szczególności kredytodawcy, pozytywnie oceniali jej płynność finansową. W związku z tym w celu poprawy oceny sytuacji jednostki w zakresie płynności finansowej za dany rok obrotowy jednostki mogą uciekać się do manipulacji nie tylko danymi zawartymi w bilansie, ale również w informacji dodatkowej, na którą składają się wprowadzenie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje i objaśnienia. Te elementy sprawozdania finansowego stanowią ważne źródło informacji dla jego odbiorców przy ocenie płynności finansowej. Uwzględniając wszystkie etapy powstawania informacji, przedstawiono poniżej przykłady działań, które mogą zniekształcić wartości wskaźników i – tym samym – przyczynić się do interpretacji nieodpowiadającej stanowi faktycznemu, co z kolei będzie skutkowało podjęciem błędnej decyzji przez odbiorców zewnętrznych i wewnętrznych. Analizując budowę wskaźników służących do oceny płynności finansowej przedsiębiorstwa, można wyróżnić podstawowe implikacje: – im większe aktywa obrotowe, tym większa wartość wskaźnika, – im mniejsze zobowiązania bieżące, tym większa wartość wskaźnika. W związku tym należy uznać, że decyzje przedsiębiorstw, mające na celu polepszenie oceny poziomu płynności, będą dotyczyły zwiększenia wartości aktywów obrotowych i/lub zmniejszenia wartości zobowiązań bieżących wykazywanych w bilansie. Dlatego też można wskazać koleją zależność, a mianowicie: im większe należności krótkoterminowe, tym większe aktywa obrotowe i – tym samym – wartość wskaźników płynności. Do działań zwiększających bilansową wartość aktywów obrotowych w zakresie należności można zaliczyć przede wszystkim brak odpisów aktualizujących należności, których nieściągalność jest prawdopodobna. To właśnie odpisy aktualizujące, a także ich wycena, są obszarami sprawozdania finansowego najbardziej narażonymi na manipulacje księgowe. Jednostka, na podstawie obiektywnych przesłanek dotyczących małego prawdopodobieństwa zapłaty należności przez dłużnika, celowo pomija tworzenie odpisu aktualizującego lub tworzy go w zbyt małej kwocie. Odrębnym problemem jest utrzymywanie należności umorzonych, nieściągalnych i przedawnionych oraz wykazywanie ich w aktywach w pełnej wysokości, tzn. bez utworzonego wcześniej odpisu aktualizującego. Należność przedawniona lub nieściągalna nie stanowi zasobu jednostki, ponieważ nie spełnia definicji aktywów. W takiej sytuacji należy daną należność spisać. Spisanie należności

218

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

odbywa się poprzez zmniejszenie stanu należności dłużnika o kwotę należności uznanej za straconą. Może jednak zdarzyć się sytuacja, że jednostka, zgodnie z zasadą ostrożności, utworzyła wcześniej odpis aktualizujący, ale w celu poprawienia wskaźników płynności rozwiąże ten odpis, mimo że ma świadomość nieotrzymania zapłaty. Problem ten dotyczy nie tylko należności umorzonych, nieściągalnych lub przedawnionych, ale również należności wątpliwych. Także w tym przypadku jednostka, chcąc podwyższyć wartość należności w bilansie, może rozwiązać wcześniej utworzone odpisy aktualizujące należność w przypadku, gdy nie otrzymała zapłaty tej należności. Kolejnym sposobem zwiększającym należności w bilansie jest wykazanie ich w kwocie wymagającej zapłaty, tzn. należności głównej i odsetek naliczanych w przypadku, gdy jednostka nie chce dochodzić zapłaty odsetek. Warto zaznaczyć, że odsetki można naliczać od należności, na które został utworzony odpis aktualizujący, pod warunkiem, że należności te nie dotyczą jednostki postawionej w stan upadłości. W takiej sytuacji należałoby dokonać odpisu aktualizującego również te odsetki. Jeżeli jednostka tego nie zrobi, należność wykazana w bilansie będzie podwyższona o odsetki, nawet wątpliwe, co przyczyni się do zwiększenia wartości wskaźników płynności finansowej. Innym zabiegiem wpływającym na polepszenie aktywów obrotowych jest zaliczenie należności długoterminowych do należności krótkoterminowych. Do należności długoterminowych należących do aktywów trwałych zalicza się wszystkie należności, z wyjątkiem wynikających ze sprzedaży dostaw i usług18, których termin spłaty przypada w okresie dłuższym niż 12 miesięcy od dnia bilansowego. Jeżeli spłata należności ma nastąpić ratami, to raty płatne w roku następującym po dniu bilansowym wykazuje się jako należności krótkoterminowe w aktywach obrotowych. Pozostałą część należności płatną w okresie dłuższym niż 12 miesięcy od dnia bilansowego wykazuje się w jako należności długoterminowe w aktywach trwałych. Jeżeli jednostka postąpi inaczej, tzn. wykaże całą kwotę należności jako krótkoterminową, zwiększając wartość należności krótkoterminowych, zwiększy poziom wskaźników płynności. Jednostka może również wykazać jako należności krótkoterminowe np. zaliczki udzielone dostawcom na zakup środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych lub zakup materiałów, towarów, które powinny być wykazane w bilansie odpowiednio jako zaliczki na środki trwałe w budowie, zaliczki na wartości niematerialne i prawne (w aktywach trwałych) oraz zaliczki na dostawy (w aktywach obrotowych). W tym ostatnim przypadku taki zabieg będzie miał istotny wpływ na wskaźnik płynności II stopnia. Zwiększenie wartości należno-

Należności te zalicza się w całości do aktywów obrotowych, bez względu na przewidziany umową termin płatności.

219

B. Fiedoruk: Prezentacja należności w sprawozdaniu finansowym ...

ści kosztem zapasów spowoduje, że wskaźnik bieżącej płynności pozostanie bez zmian, ale zwiększy się wskaźnik szybkiej płynności. Jako zabieg skutkujący zniekształceniem prezentacji należności można wskazać pomijanie zdarzeń powstałych po dacie bilansu i dostarczających informacji o sytuacji jednostki. Wymagają one umieszczenia w księgach dotyczących roku, za który sporządzane jest sprawozdanie, a także jego korekty. Zdarzenia te dotyczą przeważnie oceny ściągalności wierzytelności oraz wydania przez sąd niekorzystnego wyroku dotyczącego roszczenia jednostki19. Należy podkreślić, że wykrycie wyżej omówionych manipulacji wymaga analizy zapisów księgowych oraz dowodów źródłowych, które nie muszą być udostępnione do wglądu interesariuszom zewnętrznym. W związku z tym, oceniając sytuację jednostki w zakresie płynności, bazują jedynie na danych przedstawionych w bilansie, uznając je za wiarygodne.

Przykład wpływu nieprawidłowości wykazania należności w bilansie na ocenę płynności finansowej Do zobrazowania omawianego problemu posłużono się danymi Vistula Group S.A. Jest to wprawdzie jednostka, której sprawozdanie finansowe podlega badaniu, ale gwarantuje ono realność danych. Należności krótkoterminowe zostały wykazane w bilansie na łączną kwotę 19 821 tys. zł po pomniejszeniu o odpisy aktualizujące ich wartość w wysokości 51 922 tys. zł. W tabeli 1 przedstawiono uproszczony bilans badanej jednostki w dwóch wersjach – z uwzględnieniem odpisów aktualizujących należności (wariant A) oraz z ich pominięciem (wariant B). Tab. 1. Uproszczony bilans w dwóch wariantach (w tys. zł) Wyszczególnienie Aktywa trwałe Aktywa obrotowe, w tym: Zapasy Należności krótkoterminowe Inwestycje krótkoterminowe Aktywa razem

Wariant A 459 538 175 689 135 785 19 821 19 652 635 227

Odpisy aktualizujące – 51 922 – 51 922 – 51 922

Wariant B 459 538 227 611 135 785 71 743 19 652 687 149

Zob. W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość: fałszowanie sprawozdań finansowych, wyd. 2, Difin, Warszawa 2005, s. 64; M. Hulicka, Oszukańcza sprawozdawczość finansowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 64.

220

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Tab. 1 cd. Wariant B

293 257

Odpisy aktualizujące 51 922

249 703

–

249 703

92 267 635 227

– 51 922

92 267 687 149

Wyszczególnienie

Wariant A

Kapitał (fundusz) własny Zobowiązania długoterminowe i rezerwy na zobowiązania Zobowiązania krótkoterminowe Pasywa razem

345 179

Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu z badania jednostkowego sprawozdania finansowego Vistula Group S.A.

Gdyby jednostka nie dokonała odpisów aktualizujących należności, kwota należności i aktywów obrotowych zwiększyłaby się (wariant B). Poza tym wzrósłby zysk (wykazany w kapitale własnym) o kwotę równowartości odpisów aktualizujących, ponieważ nie zostałyby one ujęte w kosztach. Powyższy zabieg podwyższyłby wartość wskaźników płynności jednostki (tab. 2). Tab. 2. Wskaźniki płynności finansowej uwzględniające dwa warianty sporządzenia bilansu Wskaźnik Wskaźnik bieżącej płynności (I stopnia) Wskaźnik szybkiej płynności (II stopnia)

Wariant A 1,90 0,43

Wariant B 2,25 0,77

Źródło: opracowanie własne na podstawie tab.1.

Jak wynika z powyższych danych, przedsiębiorstwo za pomocą prezentacji należności w bilansie może wpływać na ocenę jego sytuacji w zakresie płynności finansowej. Wskaźniki ustalone na podstawie bilansu w wariancie B nie odzwierciedlają realnej płynności finansowej.

Podsumowanie Sprawozdania finansowe stanowią główne źródło informacji o sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, w tym płynności finansowej, tak ważnej w czasie kryzysu. Jednak jednostki, szczególnie te, których sprawozdanie finansowe nie podlega badaniu, mogą wpływać na obniżenie użyteczności tych informacji, co wynika z braku kontroli zewnętrznej jakości sprawozdania. Działanie to może być celowe lub nieświadome i jest uwarunkowane poziomem obsługi księgowej oraz przestrzeganiem zasad etyki zawodu księgowego, a także postawą kadry zarządzającej. Należy też pamiętać, że odpowiedzialność za sprawozdanie finansowe spoczywa na kierowniku jednostki.

B. Fiedoruk: Prezentacja należności w sprawozdaniu finansowym ...

221

Oceniając płynność finansową na podstawie bilansu, który nie był badany przez biegłego, trzeba mieć świadomość, że ustalony na jego podstawie poziom wskaźników płynności nie zawsze odzwierciedla realną zdolność jednostki do terminowego regulowania zobowiązań krótkoterminowych. Innymi słowy jednostka może wykazywać na właściwym poziomie tzw. płynność księgową, a mieć niższą płynność realną. Ten tok myślenia można przenieść na porównania międzyzakładowe, a mianowicie dwa takie same przedsiębiorstwa mogą mieć taką samą realną płynność finansową, a wykazywać różne wartości wskaźników płynności. Jednostka za pomocą określonych działań, szczególnie w zakresie należności, może wpływać na ocenę jej płynności na podstawie wskaźników. W tym zakresie wyróżnia się: – brak odpisów aktualizujących należności, których nieściągalność jest prawdopodobna, – utrzymywanie należności nieściągalnych i przedawnionych oraz wykazywanie ich w aktywach w pełnej wysokości, – rozwiązanie wcześniej utworzonych odpisów aktualizujących należność w przypadku, gdy nie otrzymano zapłaty tej należności, – wykazanie należności w kwocie wymagającej zapłaty, tzn. należności głównej i odsetek naliczanych w przypadku, gdy jednostka nie chce dochodzić zapłaty odsetek, – zaliczenie należności długoterminowych do należności krótkoterminowych, – ujęcie zapłaconych dostawcom zaliczek na dostawę materiałów, towarów w należnościach, a nie w zapasach. Warto zaznaczyć, że odpisy aktualizujące należności oraz ich wycena są obszarami sprawozdania finansowego najbardziej narażonymi na manipulacje księgowe. Aby ograniczyć subiektywne podejście, zasady dokonywania tych odpisów powinny być precyzyjnie określone w dokumentacji zasad (polityki) rachunkowości.

Bibliografia Pozycje zwarte Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie, pod red. M. Jerzemowskiej, PWE, Warszawa 2006. Bednarski L., Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2002. Bień W., Ocena efektywności finansowej spółek kapitałowych, Difin, Warszawa 2005. Hulicka M., Oszukańcza sprawozdawczość finansowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008. Nowak E., Analiza sprawozdań finansowych, PWE, Warszawa 2005. Olszewski J., Ocena efektywności przedsiębiorstwa według standardów EWG, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1991.

222

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Sierpińska M., Wędzki D., Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1997. Sprawozdanie finansowe według polskich i Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, pod red. G. K. Świderskiej, W. Więcława, Mac Consulting/ Difin, Warszawa 2012. Wąsowski W., Kreatywna rachunkowość: fałszowanie sprawozdań finansowych, wyd. 2, Difin, Warszawa 2005.

Pozycje ciągłe Skoczylas W., Sterowanie płynnością przedsiębiorstwa za pomocą controllingu finansowego, „Rachunkowość” 2013, nr 1.

Akty prawne Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny: Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93 ze zm. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości: Dz. U. 2009, Nr 152, poz. 1223 ze zm.

Inne źródła http://kibr.webserwer.pl/index3_5.phtml (dostęp z dnia 10.01.2014 r.). Raport z badania jednostkowego sprawozdania finansowego Vistula Group S.A.

2. Analiza wskaźnikowa w zarządzaniu należnościami w sektorze MSP na przykładzie przedsiębiorstwa zajmującego się produkcją wyrobów metalowych Barbara Dembowska1

Wstęp Problem terminowego regulowania płatności nabiera znaczenia zwłaszcza w okresie kryzysu gospodarczego. Powszechnie wiadomo, że trudności z odzyskaniem należności za wykonane usługi lub sprzedane towary mogą być przyczyną kłopotów finansowych firmy. Według danych zawartych w raporcie Krajowego Rejestru Długów w związku z trwającym od około roku pogarszaniem się spływu należności obecnie aż 27,7% wszystkich faktur nie jest płaconych w terminie2. Stanowi to najwyższy udział opóźnień od kwietnia 2009 r. i dotyczy głównie tych firm, u których faktury zaległe stanowią ponad 50% wszystkich faktur. Małe firmy uzależniają się od dużych zleceniodawców. Jeśli sytuacja finansowa takich kontrahentów jest stabilna, mikroprzedsiębiorstwo może liczyć na stały dopływ zamówień, a więc i gotówki. Kiedy jednak duża firma sama znajdzie się w gorszej sytuacji, w pierwszej kolejności zacznie zwlekać z zapłatą wobec najmniejszych partnerów. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w małych – rodzinnych – firmach nie prowadzi się szczegółowej analizy należności. Dominującą formą opodatkowania w tego typu przedsiębiorstwach jest księga przychodów i rozchodów, w której ujmowane są przychody i rozchody, a nie należności. Stąd celem niniejszego opracowania jest wskazanie narzędzi do kontroli należności w małej firmie. Dla osiągnięcia założonego celu przyjęto założenie, że małe firmy nie wykorzystują 1

Dr, starszy wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Skierniewicach. P. Białowolski, Portfel Należności Polskich Przedsiębiorców. Informacja sygnalna, Wrocław, 2013, s. 6–7 (http://www2.krd.pl/getattachment/299e4c57-6883-4a00-a94f-d46147f08d29/Portfel-naleznoscipolskich-przedsiebiorstw-kwieci.aspx?disposition=attachment – dostęp z dnia 13.02.2014 r.). 2

224

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

analizy finansowej do monitoringu należności. Jednocześnie postawiono hipotezę, że wprowadzenie polityki zarządzania należnościami pozytywnie wpływa na rotację należności w badanym przedsiębiorstwie. Do weryfikacji powyższych problemów posłużono się analizą dokumentów dotyczących sytuacji finansowej badanej firmy oraz wywiadem z pracownikami działu finansowego. Do wnioskowania zastosowano narzędzie rachunkowości – wskaźniki rotacji i ściągalności należności, które są częścią analizy finansowej. Posłużono się także literaturą przedmiotu. Do analizy wykorzystano dane finansowe firmy pochodzące z lat 2010–2013, przy czym dane za lata 2010–2012 prezentują stan z 31 grudnia, zaś za rok 2013 – sytuację z końca maja.

Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju gospodarczym Sektor małej i średniej przedsiębiorczości stanowi podstawę polskiej gospodarki. Świadczy o tym wszystkim jego znaczny udział w tworzeniu PKB, a także w powstawaniu nowych miejsc pracy. W większości rozwiniętych gospodarek na świecie około 50% PKB wytwarzają małe i średnie przedsiębiorstwa. Cechami, które decydują o roli tych przedsiębiorstw w gospodarce, są: zdolność do szybkiego reagowania na potrzeby rynku, dostosowania miejsc, czasu i zasobów, otwartość na postęp techniczny i organizacyjny, występowanie we wszystkich działach gospodarki3. Do sektora MSP zalicza się podmioty prowadzące działalność gospodarczą bez względu na jego formę prawną, czyli: osoby prowadzące działalność na własny rachunek, firmy rodzinne zajmujące się rzemiosłem, działalnością produkcyjną, handlową, usługową, spółki bądź konsorcja prowadzące regularną działalność gospodarczą. Zgodnie z Ustawą o swobodzie działalności gospodarczej w sektorze MSP wyróżnia się trzy kategorie firm w zależności od: liczby zatrudnionych, wielkości rocznego obrotu i wysokości bilansu rocznego (tab. 1). W praktyce najczęściej stosowane są dwa pierwsze kryteria, co wynika z powszechnej dostępności materiałów statystycznych, niezbędnych w procesie klasyfikacji. Tab. 1. Klasyfikacja przedsiębiorstw sektora MŚP Kategoria przedsiębiorstwa

Średnie przedsiębiorstwa Małe przedsiębiorstwa Mikroprzedsiębiorstwa

Liczba osób zatrudnionych

Roczny obrót [mln euro]

Całkowity bilans roczny [mln euro]

50–250 10–49 poniżej 10

≤ 50 ≤ 10 ≤2

≤ 43 ≤ 10 ≤2

Źródło: Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r.: Dz. U. 2004, nr 173, poz. 1807, art. 104–106. 3

Z. Dach, Sektor małych i średnich przedsiębiorstw w perspektywie przystąpienia do Unii Europejskiej, [w:] Gospodarka Polski na przełomie wieków, pod red. tejże, PTE, Kraków 2002, s. 179–190 .

B. Dembowska: Analiza wskaźnikowa w zarządzaniu należnościami ...

225

Najliczniejszą grupę sektora MSP stanowią małe firmy (łącznie z mikroprzedsiębiorstwami). Zgodnie z danymi ujętymi w raporcie PARP w 2011 r. w REGON w Polsce zarejestrowanych było 4 071 576 przedsiębiorstw. Pod względem wielkości najliczniejszą grupę stanowiły mikroprzedsiębiorstwa (94,8% wszystkich ujętych w wykazie firm). Jednocześnie małe firmy stanowiły 4,3%, średnie 0,8%, zaś duże tylko 0,1% wszystkich przedsiębiorstw. Łącznie w 2011 r. 99,9% liczby wszystkich przedsiębiorstw zarejestrowanych w REGON stanowiły firmy z sektora MSP4.

Wybrane problemy z identyfikacją należności w małej firmie Podstawą efektywnego zarządzania każdą jednostką gospodarczą jest rzetelna i obiektywna informacja na temat firmy i jej otoczenia finansowego. Daje ona obraz nie tylko aktualnej sytuacji przedsiębiorstwa, ale pozwala również ocenić jego możliwości i zaplanować dalszy rozwój. Dobrze zorganizowane działy księgowości nie ograniczają się wyłącznie do przygotowywania obligatoryjnych, narzuconych przez określone przepisy prawa, sprawozdań finansowych, ale przygotowują dodatkowe informacje na potrzeby wewnętrzne, tj. zarządzania całą jednostką, zarządzania finansami, prognozowania finansowego w odpowiednich przedziałach czasu oraz informacje o aktualnym otoczeniu firmy (prawnym, konkurencyjnym, o źródłach zaopatrzenia i rynkach zbytu). Zgodnie z obowiązującą Ustawą o rachunkowości małe firmy prowadzone przez osoby fizyczne, spółki cywilne, spółki jawne osób fizycznych oraz spółki partnerskie mogą prowadzić księgowość na zasadach uproszczonych, jeśli przychody ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych za poprzedni rok obrotowy nie przekroczyły równowartości w walucie polskiej 1 200 000 euro. Powyżej tej granicy obowiązuje prowadzenie ksiąg handlowych (tzw. pełna księgowość); zasada ta dotyczy też spółek handlowych, bez względu na przychody5. Ustawowe zwolnienie od obowiązku prowadzenia ksiąg rachunkowych z jednej strony można traktować jako swoisty przywilej, obniżający koszty działalności małych przedsiębiorstw, zwłaszcza w zakresie obsługi księgowej. Brak pełnej sprawozdawczości skutkuje jednak brakiem wystarczających informacji finansowych, które wspierają zarządzanie, a w efekcie obniżają konkurencyjność tych jednostek. Alternatywą dla małych firm jest prowadzenie podatkowej księgi przychodów i rozchodów, pozwalającej na ustalenie należnego podatku. Dla przedsiębiorstwa zestawienie takie nie przynosi żadnych korzyści, nie zawiera podstawo4 J. Łapiński, M. Nieć, G. Rzeźnik, R. Zakrzewski, Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce, [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2010–2011, pod red. A. Tarnawy, P. Zadury-Lichoty, PARP, Warszawa 2012, s. 21–22 (http://www.parp.gov.pl/files/74/75/76/479/15160.pdf – dostęp z dnia 2.02.2014 r.). 5 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U. 1994, Nr 121, poz. 591).

226

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

wych informacji umożliwiających prowadzenie działalności, takich jak: aktualny stan rachunku bankowego i kasy, poziom bieżących należności i zobowiązań oraz terminy ich wymagalności. Księgowość zgodna z zapisami ustawy o rachunkowości wiąże się z przyjęciem skomplikowanego i drogiego modelu przez firmy, ale jednocześnie daje wiele informacji przydatnych do bieżącego zarządzania jednostką. W literaturze istnieje wiele klasyfikacji należności. Dla zdefiniowania pojęcia ‘należności’ można wykorzystać określenia stosowane w sprawozdaniach finansowych. Ze względu na termin płatności wyróżnia się należności krótkoi długoterminowe. Należności krótkoterminowe określają prawo jednostki do uzyskania od osób trzecich środków pieniężnych z tytułu przeprowadzonych transakcji gospodarczych. Zalicza się do nich6: – należności z tytułu dostaw i usług z odroczonym terminem płatności, – należności z tytułu podatków i ubezpieczeń społecznych, – inne należności, np. od pracowników z tytułu pobranych zaliczek, – należności dochodzone na drodze sądowej. Należności długoterminowe to takie, które stają się wymagalne w okresie dłuższym niż rok obrotowy, tj. po upływie 12 miesięcy od dnia bilansowego. Mogą to być na przykład należności z tytułu zawartej ugody. Dz. U. 1994 nr 121 poz. 591. Ze względu na stopień wymagalności dokonuje się ponadto podziału na należności terminowe i przeterminowane. Analizowana w niniejszym opracowaniu jednostka, przedsiębiorstwo wyrobów metalowych, zgodnie z zapisami ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, traktowana jest jako mały podatnik, ponieważ wartość przychodu ze sprzedaży (wraz z kwotą należnego podatku od towarów i usług) nie przekracza w kolejnych latach podatkowych równowartości 1 200 000 euro7. Firma ta może więc korzystać z uproszczonych form księgowości. Podstawowym narzędziem księgowym w zakresie uproszczonej księgowości jest podatkowa księga przychodów i rozchodów. Służy ona do ewidencjonowania przychodów z działalności firmy oraz kosztów uzyskania tych przychodów. Jej prowadzenie wynika z konieczności ustalenia wysokości dochodu z tytułu prowadzonej działalności w celu wyliczenia podatku dochodowego. Można zatem przyjąć, że należność jest uprawnieniem osoby fizycznej lub prawnej do otrzymania określonego świadczenia rzeczowego lub pieniężnego od

M. Chodoń, K. Zasiewska, Podstawy rachunkowości, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2012, s. 32. 7 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. 2012, poz. 361).

B. Dembowska: Analiza wskaźnikowa w zarządzaniu należnościami ...

227

innej osoby fizycznej lub prawnej w ustalonym terminie8. Inaczej mówiąc, należności to takie środki, które powstają, gdy moment sprzedaży wyrobów gotowych, towarów czy usług nie pokrywa się z terminem zapłaty. W badanym przedsiębiorstwie należności wynikają głównie z faktur, są więc należnościami o charakterze krótkoterminowym.

Kontrola należności a kredyt kupiecki Powszechnie stosowanym rozwiązaniem w działalności gospodarczej jest obecnie tzw. kredyt kupiecki. Przyjęte ustalenia przy kredycie kupieckim wpływają bezpośrednio na sytuację finansową jednostki gospodarczej. Ideą kredytu kupieckiego jest bowiem zgoda na odroczenie terminu zapłaty za zrealizowaną dostawę towarów lub wykonaną usługę. Wydłużanie terminów płatności skutkuje zwiększaniem należności i powinno prowadzić do wzrostu sprzedaży, a w konsekwencji – wzrostu zysku. Zbyt swobodna polityka kredytowania kontrahentów może jednak narażać przedsiębiorstwo na straty wywołane niewywiązywaniem się dłużników ze zobowiązań. Jak wskazują badania zawarte w raporcie Sektor MSP a problemy z odzyskaniem należności, ponad 80% ankietowanych przedsiębiorców wskazuje na problemy z terminowym otrzymywaniem zapłaty za swoje towary czy usługi. Jednocześnie 70% przyznało, że spotkało się z problemem całkowitego braku zapłaty9, przy czym około 7% ankietowanych woli nie podejmować żadnych działań zmierzających do odzyskania swoich należności w obawie o załamanie relacji handlowych. Przedsiębiorcy przyzwyczaili się do nieterminowych płatności, a blisko 60% respondentów wskazało na akceptację opóźnień do 30 dni. Aż 40% respondentów wskazało, że po zewnętrzne wsparcie w odzyskaniu swoich pieniędzy firmy sięgną dopiero wówczas, gdy realna stanie się utrata płynności. Tylko 6% małych i średnich firm wierzy w skuteczność sądu i korzysta z takich rozwiązań. Blisko 43% przedsiębiorców decyduje się na cierpliwe czekanie, kredytując w ten sposób kontrahenta. Jednostki decydujące się na wydłużanie terminów płatności powinny prowadzić właściwą politykę kredytową. Powinna ona uwzględniać m.in. pozycję dostawców i odbiorców na rynku, identyfikację odbiorców, którym udzielany jest kredyt kupiecki, zasady prowadzenia sprzedaży kredytowej z uwzględnieniem specyfiki branży. Warto ustalić również indywidualne limity wysokości kredytu z uwzględnieniem sytuacji finansowej kontrahentów oraz czasy ich trwania (terminy płatności). 8

M. Panfil, Zarządzanie należnościami w małej i średniej firmie, PARP, 2004, s. 12 (http://www. parp.gov.pl/files/74/81/104/zarzadzanie.pdf – dostęp z dnia 15.01.2014 r.). 9 Sektor MSP a problemy z odzyskaniem należności. Raport z badania Integral Collections, Warszawa 2011 (http://www.integralcollections.home.pl/autoinstalator/joomla1/download/sektor_ msp_a_problemy_z_odzyskaniem_naleznosci.pdf – dostęp z dnia 10.01.2014 r.).

228

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

W praktyce gospodarczej właściwy monitoring należnościami jest trudny. O sukcesie decydują między innymi takie czynniki jak: branża, w której działa firma, właściwa ocena kontrahenta, terminy przyznawania kredytów kupieckich, kontrola spłaty należności. O ile w jednostkach prowadzących pełną księgowość analiza wskaźnikowa do oceny sytuacji finansowej jest powszechnie stosowana, o tyle w przedsiębiorstwach prowadzących księgowość na zasadach uproszczonych metody te nie są praktycznie w ogóle wykorzystywane. Tymczasem ich znajomość i stosowanie pozwalają skutecznie zarządzać należnościami. Metody te są niezbędne zarówno do wykrywania różnego rodzaju nieprawidłowości, jak i do wprowadzania zmian w dotychczasowym gospodarowaniu należnościami. Zgodnie z generalnie obowiązującą zasadą im mniej należności nieściągalnych, tym lepiej. Wśród małych przedsiębiorców pojawia się jednak pytanie, jak ograniczyć ryzyko niespłacania należności. Jednym ze sposobów jest udzielenie kredytu kupieckiego tylko na zakupy do określonej kwoty, możliwie wysokiej, ale bezpiecznej dla zachowania równowagi finansowej. Jeśli klient w ustalonym czasie ureguluje należności, limit może zostać podwyższony. Monitorowanie należności w przedsiębiorstwie powinno zatem obejmować: ciągłą obserwację klientów, analizę terminowości spłat, podejmowanie ustalonych czynności wobec należności, dla których upłynął termin płatności. Polityka kredytowania kontrahentów powinna również określać dopuszczalny czas między brakiem płatności a podjęciem czynności zmierzających do ich ściągnięcia. Sprawny monitoring należności zapobiega powstawaniu należności przeterminowanych. W postępowaniu wobec dłużnika firmy wykorzystują 3-etapowe procedury postępowania. Przy nieznacznie przekroczonych terminach płatności (do kilku dni) prowadzone są negocjacje z kontrahentem, przypominające o terminach płatności. W przypadku należności przeterminowanych do miesiąca wskazane są rozmowy ponaglające. Do około trzech miesięcy od wymaganego terminu zapłaty należy systematycznie kontaktować się z dłużnikiem, ustalając z nim terminy i kwoty płatności. Wskazane jest wstrzymanie dalszych dostaw towarów z wykorzystaniem kredytu kupieckiego. Po upływie około 90 dni od ustalonej daty zapłaty sprawy powinno przekazywać się do windykacji10.

Charakterystyka analizowanej firmy i branży Ze względu na brak danych liczbowych trudno jest przedstawić aktualną sytuację branży stalowej w Polsce. W polskiej statystyce publicznej niewiele jest 10

A. Wójcik, T. Tarczyński, Jak samodzielnie egzekwować należności?, Wszechnica Podatkowa, Kraków 2003.

B. Dembowska: Analiza wskaźnikowa w zarządzaniu należnościami ...

229

danych dotyczących produkcji konstrukcji stalowych. Przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 50 osób zobowiązane są do składania sprawozdań do GUS, brakuje natomiast informacji obrazujących sytuację zakładów mniejszych. Na ogół najwięksi wytwórcy konstrukcji metalowych są również znaczącymi producentami stali i wyrobów hutniczych. Do zobrazowania sytuacji branży można więc wykorzystać informacje dotyczące produkcji stali. Opublikowane przez World Steel Association informacje na temat produkcji stali na świecie wskazują, że w maju 2013 roku wzrosła ona o 2,6% w porównaniu z rokiem ubiegłym (w odniesieniu do roku 2011 o 4,8%)11. Niestety światowe trendy nie odzwierciedlają sytuacji na polskim rynku. Produkcja w polskich hutach zmniejszyła się (w maju 2013 r. wyprodukowały one 715 tys. ton stali), co dało spadek w porównaniu z rokiem 2012 o 1,4%, a z rokiem 2011 – o 0,4%. Zmniejszenie produkcji stali jest z pewnością wynikiem mniejszego zapotrzebowania, jednak należy zauważyć, że konstrukcje stalowe są coraz powszechniej stosowane w budownictwie. W branży metalowej – pomimo odczuwalnego od kilku lat kryzysu i znacznego pogorszenia się sytuacji ekonomiczno-finansowej – wypracowano mechanizmy, które pozwoliły utrzymać się na rynku niektórym przedstawicielom omawianego przemysłu. Ostatnie lata pokazują, że część przedsiębiorstw nie tylko przetrwała okres największego zagrożenia, ale dzięki podjętym działaniom umocniła swoją pozycję na rynku. Firma, o której mowa, istnieje na rynku od 1994 r. Podstawową jej działalnością jest produkcja lekkich i średnich konstrukcji metalowych, adresowanych zarówno do przemysłu (hale produkcyjne, wiaty magazynowe, pomosty, podesty, regały), jak i do odbiorców indywidualnych (ogrodzenia, schody, barierki, balustrady, architektura ogrodowa). Obecnie głównymi odbiorcami produktów są duże podmioty: PGE KWB Bełchatów i spółki współpracujące z Polską Grupą Energetyczną oraz Energomontaż-Północ. W odpowiedzi na kryzys gospodarczy w roku 2011 firma rozszerzyła działalność, wykorzystując korzystne lokalne uwarunkowania przyrodnicze i rozwiązania prawne; stała się tym samym małym producentem energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych.

Wykorzystanie analizy wskaźnikowej do monitoringu należności W działalności podmiotów gospodarczych należy zwrócić szczególną uwagę na szybkość obrotu należności. Ich wielkość i skład zmienia się nieustannie w zależności od wielkości sprzedaży. 11

http://hutnictwo.wnp.pl (dostęp z dnia 15.06. 2013 r.).

230

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

W niniejszym opracowaniu do analizy wykorzystano wskaźnik rotacji należności, w którym sprzedaż netto odnosi się do średniego stanu należności na koniec danego okresu12: wskaźnik rotacji należności =

sprzedaż netto średni stan należności

Wskaźnik ten informuje, ile razy w ciągu roku jednostka odtwarza stan swoich należności; powinien on kształtować się w przedziale 7,0–10,0. Rosnąca tendencja wskaźnika wskazuje na poprawę obrotowości należności. Jak pokazano w tabeli 2, w badanej firmie w roku 2010 wskaźnik rotacji należności kształtował się poniżej zalecanego poziomu, co oznacza, że jednostka zbyt długo kredytowała swoich klientów (środki pieniężne zbyt długo „zamrożone” były w należnościach). W wywiadzie przeprowadzonym z pracownikami działu finansowego uzyskano informację, że problemy z odzyskiwaniem należności pojawiały się już w roku 2005, stąd w przedsiębiorstwie podjęto działania zmierzające do skrócenia czasu ich odzyskiwania. Pracownicy nie udostępnili jednak danych liczbowych, na podstawie których można zweryfikować tę tezę. W roku 2011 wskaźnik przyjmował zalecany, wzorcowy poziom 7,5. Z kolei w okresie 2012–2013 wskaźnik był zbyt wysoki, co z kolei oznacza, że firma przyjęła zbyt krótki termin kredytowania swoich klientów. Taka polityka może prowadzić do utraty części klientów. Tab. 2. Wskaźniki należności w badanym przedsiębiorstwie Wskaźnik rotacji należności ściągalności należności

XII 2010 r. 5,77 63

XII 2011 r. 7,50 49

XII 2012 r.

V 2013 r.

11,04

10,71

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych udostępnionych przez analizowaną jednostkę.

Do oceny sposobu zarządzania należnościami przez jednostkę wykorzystywany jest również wskaźnik ściągalności należności, w którym należności z tytułu dostaw odnosi się do średniego dziennego przychodu ze sprzedaży: wskaźnik ściągalności należności =

należności z tytułu dostaw średniego dziennego przychodu ze sprzedaży

A. Jaruga i in., Rachunkowość dla menedżerów, Towarzystwo Gospodarcze RAFIB, Łódź 1994, s. 43.

B. Dembowska: Analiza wskaźnikowa w zarządzaniu należnościami ...

231

Średni dzienny przychód ze sprzedaży obliczono, dzieląc przychód ze sprzedaży za badany okres przez 365 dni (w przypadku roku 2013 – przez 151 dni). Miernik ten daje informację, jaki jest czas oczekiwania (w dniach) przez jednostkę od momentu sprzedaży na uregulowanie należności przez nabywcę. Wysoka wartość wskaźnika wskazuje na niewywiązywanie się odbiorców ze swych zobowiązań finansowych, a równocześnie wskazuje na to, że jednostka kredytuje swoich klientów. Z punktu widzenia firmy korzystny jest zatem niski poziom tego wskaźnika. Jak pokazują dane zawarte w tabeli 2, okres oczekiwania na należności w badanym okresie uległ znacznemu skróceniu. Kluczowe znaczenie miało tu rozszerzenie profilu działalności przedsiębiorstwa i dywersyfikacja odbiorców towarów i usług. We wrześniu 2011 r. dotychczasową działalność w zakresie produkcji wyrobów metalowych rozszerzono o wytwarzanie energii elektrycznej z odnawialnych źródeł (uruchomienie elektrowni wiatrowej). Nowy odbiorca – zakład energetyczny – reguluje należności w ciągu 14 dni po otrzymaniu faktury. Zwiększenie udziału sprzedaży energii w łącznej sprzedaży firmy znacząco wpłynęło na skrócenie okresu ściągalności należności. Należy również zauważyć, że w trakcie roku w badanym przedsiębiorstwie okres oczekiwania na należności może podlegać pewnym wahaniom w związku z koniecznością sprzedaży tzw. świadectw pochodzenia (praw majątkowych) energii elektrycznej na giełdzie towarowej. Niska cena świadectw sprzyja ich przetrzymywaniu i kumulowaniu do chwili, gdy ceny osiągną oczekiwany poziom. Należności wynikające ze sprzedaży świadectw regulowane są, tak jak należności ze sprzedaży energii, w terminie do 14 dni po wystawieniu faktury sprzedaży. Zatem zwiększenie udziału ze sprzedaży świadectw pochodzenia, w całości sprzedaży firmy w danym okresie, będzie przekładać się na zmniejszenie wskaźnika ściągalności należności. Istotnym problemem dla stabilności systemu finansowego w analizowanej firmie jest narzucony przez głównego kontrahenta (spółkę z o.o.) 90-dniowy terminy płatności za towary, liczony od dnia wystawienia faktury. Do wytworzenia konstrukcji niezbędny jest zakup stali. Huty dostarczające stal z kolei przyjmują krótsze (30- lub 45-dniowe) terminy płatności. W praktyce dla analizowanego przedsiębiorstwa metalowego oznacza to dodatkowe wydłużenie okresu kredytowania odbiorcy. Teoretycznie – zgodnie z Ustawą o terminach zapłaty w transakcjach handlowych z 2004 r. – przedsiębiorstwo może domagać się odsetek ustawowych przy terminach płatności powyżej 30 dni, począwszy od 31. dnia od niewykonania usługi lub dostarczenia towaru13. W praktyce żądanie takie może wpłynąć na dalszą współpracę, a nawet na jej zakończenie. 13

Ustawa o terminach zapłaty w transakcjach handlowych z dnia 8 marca 2013 i wcześniejsza z 2004 r.: Dz. U. 2013, poz. 403.

232

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Wnioski W firmach prowadzących pełną księgowość, na podstawie przygotowywanych sprawozdań finansowych, służby księgowe i pracownicy działów finansów przygotowują zestaw wskaźników, a następnie poddają je dogłębnej analizie. Te rozwiązania warto przenieść do zarządzania w małych firmach, również w tych, w których działalności wykorzystuje się podatkową księgę przychodów i rozchodów. Systematycznie prowadzona analiza wskaźnikowa pozwala między innymi na: ustalenie trendów, analizę zmian sytuacji firmy w czasie oraz szybką reakcję na niekorzystne wyniki. Jak pokazano w niniejszym opracowaniu, analizowane przedsiębiorstwo produkcyjne dobrze sobie radzi z zarządzaniem należnościami. Można zatem przyjąć, że prowadzona jest właściwa polityka zarządzania należnościami. Pojawiające się opóźnienia w otrzymywaniu należności nie wywołują problemów z terminowym regulowaniem własnych zobowiązań. Z pewnością mikroprzedsiębiorstwa, małe i średnie firmy potrzebują innych rozwiązań w zakresie zabezpieczania należności. Obecne na rynku produkty – takie jak ubezpieczenia należności czy factoring – adresowane są raczej do większych podmiotów. W celu zapewnienia finansowego bezpieczeństwa małym firmom wskazane byłoby również wykorzystanie zintegrowanych systemów lub programów komputerowych, pozwalających na bieżące monitorowanie stanu należności. Wdrożenie w przedsiębiorstwach monitoringu należności i prowadzenie polityki w zakresie należności pozwoli na zwiększanie zysków z uwzględnieniem dopuszczalnego poziomu ryzyka. Ograniczenie udziału należności przeterminowanych powinno przełożyć się na zwiększenie sprzedaży14. Małe przedsiębiorstwa – aby móc współpracować z dużymi firmami (hipermarketami, hutami, kopalniami) – muszą poddać się rygorom dotyczącym terminów płatności. Na pewno istotną kwestią jest odpowiedni dobór partnerów handlowych, choć w okresie kryzysu gospodarczego może być trudno zweryfikować kontrahentów. Dla sprawnego funkcjonowania na zakończenie okresu sprawozdawczego każda firma powinna sprawdzić m.in. to, na jakich warunkach udziela kredytu kupieckiego, czy kredyt ten jest kontrolowany przez jednostkę i czy jest kontrolowany efektywnie (czy ściąganie należności jest skuteczne). Dopiero taka analiza pozwoli na kompleksową ocenę skuteczności zarządzania należnościami15.

M. Panfil, op. cit., s. 26. E. Eljasiak, W. Parteka, Przepływy gotówkowe: ustalanie, analiza, planowanie, zarządzanie, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 1996.

B. Dembowska: Analiza wskaźnikowa w zarządzaniu należnościami ...

233

W ocenie należności ważne jest ustalenie przyczyn powstawania należności przeterminowanych i nieściągalnych. Poruszane w niniejszym opracowaniu problemy odnoszą się do sytuacji większości branż i firm MSP. W artykule dane finansowe odnoszą się do prezentacji sytuacji tylko w jednej firmie. Jednak nawet tak ograniczona analiza wskazuje na konieczność przeprowadzenia pogłębionych badań zagadnienia. Wskazane byłoby również podjęcie próby znalezienia uniwersalnych rozwiązań dla małych, a zwłaszcza mikroprzedsiębiorstw, i dążenie do rozpowszechnienia stosowania analizy wskaźnikowej w sektorze MSP.

Bibliografia Pozycje zwarte Chodoń M., Zasiewska K., Podstawy rachunkowości, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2012. Dach Z., Sektor małych i średnich przedsiębiorstw w perspektywie przystąpienia do Unii Europejskiej, [w:] Gospodarka Polski na przełomie wieków, pod red. tejże, PTE, Kraków 2002. Eljasiak E., Parteka W., Przepływy gotówkowe: ustalanie, analiza, planowanie, zarządzanie, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 1996. Jaruga A. i in., Rachunkowość dla menedżerów, Towarzystwo Gospodarcze RAFIB, Łódź 1994. Wójcik A., Tarczyński T., Jak samodzielnie egzekwować należności?, Wszechnica Podatkowa, Kraków 2003.

Akty prawne Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. 2012, poz. 361). Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U. 1994, Nr 121, poz. 591). Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. 2005, Nr 8, poz. 60, z późn. zm.). Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r., art. 104–106 (Dz.U. 2014, nr 173, poz. 1807). Ustawa o terminach zapłaty w transakcjach handlowych z dnia 8 marca 2013 i wcześniejsza z 2004 r. (Dz. U. 2013, poz. 403).

234

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Inne źródła Białowolski P., Portfel Należności Polskich Przedsiębiorców. Informacja sygnalna, Wrocław, 2013 (http://www2.krd.pl/getattachment/299e4c57-6883-4a00-a94f-d46147f08d29/Portfel-naleznosci-polskich-przedsiebiorstw-kwieci.aspx?disposition=attachment – dostęp z dnia 13.02.2014 r.). http://hutnictwo.wnp.pl (dostęp z dnia 15.06. 2013 r.). Łapiński J., Nieć M., Rzeźnik G., Zakrzewski R., Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce, [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2010–2011, pod red. A. Tarnawy, P. Zadury-Lichoty, PARP, Warszawa 2012 (http://www.parp.gov.pl/files/74/75/76/479/15160.pdf – dostęp z dnia 2.02.2014 r.). Panfil M., Zarządzanie należnościami w małej i średniej firmie, PARP, 2004 (http:// www.parp.gov.pl/files/74/81/104/zarzadzanie.pdf – dostęp z dnia 15.01.2014 r.). Sektor MSP a problemy z odzyskaniem należności. Raport z badania Integral Collections, Warszawa 2011 (http://www.integralcollections.home.pl/autoinstalator/ joomla1/download/sektor_msp_a_problemy_z_odzyskaniem_naleznosci.pdf – dostęp z dnia 10.01.2014 r.).

3. Analiza opłacalności kredytu inwestycyjnego w złotych i w euro Marta Kozłowska, Katarzyna Mikler, Katarzyna Rozbejko1

Wstęp Nie ulega wątpliwości, iż różnorodne kredyty, w tym inwestycyjne, stają się domeną dzisiejszego świata. Każde liczące się na rynku – zarówno krajowym, jak i zagranicznym – przedsiębiorstwo ma na co dzień do czynienia z zagadnieniem, jakim jest kredyt. Każdego dnia musi podejmować decyzje, których skutki są odczuwalne nie tylko przez niego, lecz także przez inne podmioty; nie pozostają zatem bez wpływu na funkcjonowanie całej gospodarki. Charakterystyczną cechą współczesnego rynku jest bez wątpienia bardzo duża konkurencja wśród banków oferujących kredyty. Kredytodawcy przedstawiają coraz to atrakcyjniejsze oferty dla potencjalnych klientów, co w prosty sposób przyczynia się do ułatwienia podjęcia decyzji odnośnie do zaciągnięcia kredytu. Racjonalnie rozdysponowane środki pieniężne uzyskane przez przedsiębiorstwo bezpośrednio przyczyniają się do wygenerowania licznych korzyści zarówno dla siebie, jako marki, jak i dla całej gospodarki, gdyż może prowadzić między innymi do zmniejszenia bezrobocia. Zasadne wydaje się zatem stwierdzenie, iż państwo powinno dokładać wszelkich starań, aby stwarzać szansę rozwoju dla polskich przedsiębiorstw.

Pojęcie i istota kredytu inwestycyjnego Kredyt inwestycyjny jest wykorzystywany do finansowania środków trwałych, niezbędnych do funkcjonowania przedsiębiorstwa. Wykorzystanie kredytów inwestycyjnych można podzielić na dwie zasadnicze części. Pierwsza grupa środ1

Studentki drugiego roku ekonomii studiów II stopnia na Uniwersytecie Szczecińskim.

236

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

ków finansowych niewątpliwie może służyć tylko do zakupu maszyn, urządzeń, a także środków transportu. Druga grupa kredytów może być wykorzystywana do realizacji kompleksowych inwestycji, takich jak budowa nowej hali produkcyjnej czy też rozbudowa przedsiębiorstwa. Poboczną aplikacją kredytów może być spłata zobowiązań inwestycyjnych, do których bez wątpienia można zaliczyć między innymi leasing. Bezsprzecznie do kredytów, które uzyskać jest najtrudniej, zaliczyć można te, które są wykorzystywane na budowę nowych zakładów, gdyż ocena stopnia opłacalności takiej inwestycji często jest bardzo skomplikowana2. Aby przedsiębiorstwo mogło uzyskać kredyt inwestycyjny, musi spełnić ono szereg wymagań, do których należy zaliczyć: – wykazanie zdolności kredytowej, przedstawienie pozytywnej oceny przedsięwzięcia inwestycyjnego, a także ustalenie warunków zabezpieczenia spłaty uzyskanego kredytu; – ustalenie wysokości otrzymanego kredytu, który jest zawsze wielkością indywidualną, jest uzależniony od potrzeb klienta; – uzyskanie minimalnej wysokości kredytu, która wynosi około 5 000 złotych; – przedstawienie okresu kredytowania, który jest zależny od okresu eksploatacji; – udokumentowanie udziału własnego – znaczna część banków, udzielając kredytu inwestycyjnego, wymaga takiego udziału; – ustalenie charakteru kredytu inwestycyjnego (może on być krótko-, średniolub długoterminowy); – zaprezentowanie bankowi dodatkowych wyliczeń oraz informacji w formie biznesplanu (w celu zmniejszenia ryzyka)3. Ponadto należy pamiętać, iż kredyt inwestycyjny stanowi jedynie uzupełnienie środków własnych kredytobiorcy i musi wynosić minimum 20% wartości nakładów inwestycyjnych. Bez wątpienia finansowanie inwestycji jest niezwykle skomplikowanym procesem. Należy również pamiętać, iż dodatkowym utrudnieniem jest fakt prowadzenia inwestycji w zmieniających się warunkach ekonomicznych, dlatego też wymaga to dokonywania przez bank wielu czynności kontrolnych. Powyższe uwarunkowania, niebagatelna kwota kredytu, opłaty, a także prowizje w istotny sposób oddziaływają na całkowity koszt kredytu. Bank za każdym razem żąda zabezpieczenia kredytu, którym w znacznej części jest wpis do hipoteki nieruchomości. Do innych zabezpieczeń można zaliczyć blokadę rachunku bankowego, weksel in blanco czy cesje wierzytelności. Kredytodawca, czyli bank, w umowie kredytowej zawsze zastrzega sobie prawo do kontroli rozporządzanych środków z kredytu inwestycyjnego w z góry ustalonych odstępach czasowych. Kredyty inwestycyjne podle2

H. Chynał, Kredyty bankowe i inne formy finansowania, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008, s. 38. Z. Dobosiewicz, Kredyty i gwarancje bankowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 78. 3

M. Kozłowska, K. Mikler, K. Rozbejko: Analiza opłacalności kredytu ...

237

gają podziałowi na transze, potocznie zwane ratami. Wypłata kolejnych transz jest zależna od zagospodarowania poprzednich – zgodnie z planem inwestycyjnym4.

Pojęcie i istota kredytu konsorcjalnego Inny rodzaj finansowania stanowią kredyty konsorcjalne, które służą do zaspokajania dużych inwestycji (finansowanie fakturowe). Stanowią one swoistą umowę między kilkoma bankami o udzielenie kredytu jednemu, wskazanemu klientowi. Konsorcja umożliwia sfinansowanie przedsięwzięć, których suma nakładów jest większa niż możliwości finansowe jednego banku bądź aktualnie obowiązujące ograniczenia odnoszące się do wielkości kredytu, jaki może być udzielony jednemu klientowi lub grupie powiązanych ze sobą kredytobiorców w zestawieniu z funduszami własnymi. Takiego rodzaju kredyty są przeznaczone dla przedsiębiorstw realizujących projekty o niebagatelnych rozmiarach czy programy inwestycyjne, których suma bilansowa nie jest mniejsza niż 50 milionów złotych, lub dla klientów oczekujących na sfinansowanie inwestycji kredytem na poziomie przekraczającym 30 milionów euro. Możliwe jest udzielenie kredytu konsorcjalnego firmom, które stanowią zrzeszenie podmiotów gospodarczych. Finansowanie fakturowe, tak jak inne rodzaje kredytów, posiada swoje wady. Bez wątpienia z punktu widzenia polskich podmiotów (w znacznej części małych oraz średnich) taką wadą jest zbyt duży koszt. Podobnie jak pozostałe finansowania obarczone jest ryzykiem inwestycyjnym. Priorytetowe ryzyko związane jest z trafnością decyzji o podjęciu inwestycji5.

Ryzyko kredytowe Ryzyko kredytowe banku należy rozumieć jako zagrożenie, iż odsetki bądź kapitał (lub też jedno i drugie) kredytu lub papieru wartościowego nie zostaną spłacone zgodnie z umową. Bank, dokonując decyzji o udzieleniu kredytu, musi wziąć pod uwagę szereg niebezpieczeństw związanych z udostępnieniem kapitału na finansowanie działalności. Ryzyko aktywne bezpośrednio wynika z niepewności, czy potencjalny kredytobiorca jest faktycznie zdolny do spłaty kredytu z uwzględnieniem odsetek. Wśród tego ryzyka można wyodrębnić jego składowe elementy, do których należy zaliczyć: – złą ocenę zdolności kredytowej kredytobiorcy, co w prosty sposób może przyczynić się do braku spłaty kredytu, spłaty w późniejszym terminie, jak również spłaty w mniejszej kwocie niż uzgodniona w umowie (wówczas bank poniesie stratę); 4

R. Szewczyk, Bankowa obsługa firmy, Oficyna Ekonomiczna Grupa Wolters Kluwer, Kraków 2002, s. 65. 5 I. Heropolitańska, E. Jagodzińska-Serafin, J. Kruglak, S. Ryżewska, Kredyty, pożyczki i gwarancje bankowe, TWIGER S. A., Warszawa 1999, s. 42.

238

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

– ryzyko utraty zabezpieczenia (ma ono miejsce wówczas, gdy ustalone przez bank zabezpieczenie kredytu okazuje się niewystarczające do jego spłaty, co jest niezwykle istotne podczas niewypłacalności dłużnika – zmiany wartości nabywczej); – ryzyko pasywne (w znacznym stopniu jest niezależne od banku oraz w dużej części przypadków może być kompensowane przez kredytodawcę); – ryzyko zmiany kursu walutowego (ma miejsce wówczas, gdy bank jest zobowiązany umową zawartą z kredytobiorcą do wykonania zlecenia po innym kursie niż to było ustalone w momencie powstania umowy; implikacje takiej zmiany kursu walutowego są zależne w znacznym stopniu od różnicy kwotowej między płatnościami a wpływami w określonej walucie)6.

Wybór waluty kredytu Decydując się na kredyt inwestycyjny, kredytobiorca musi dokonać też wyboru waluty, w której będą wypłacone pieniądze (euro lub złoty). Waluta euro bez wątpienia posiada relatywnie niskie stopy procentowe, a zatem oprocentowanie takich kredytów jest niższe od kredytów udzielanych w polskiej walucie. Przy znacznych kwotach kredytu rozbieżności w miesięcznej racie pomiędzy kredytem w polskiej walucie a kredytem w euro mogą wynosić nawet kilkuset złotych. Jednakże podejmując decyzję dotyczącą zaciągnięcia kredytu w walucie innej niż krajowa, trzeba być świadomym kilku czynników ryzyka bezpośrednio z tym związanych. Podjęcie ostatecznej decyzji dotyczącej waluty uzależnione jest bowiem w znacznej mierze od tego, jak duże ryzyko firma jest w stanie zaakceptować7. Priorytetowym ryzykiem wiążącym się w prosty sposób z kredytem w euro jest ryzyko zmian kursu walutowego. Jeżeli kurs waluty w odniesieniu do złotego wzrośnie (złotówka się osłabi), to rata zaciągniętego kredytu, a co za tym idzie – całkowita kwota zadłużenia, ulegnie zwiększeniu. Jednakże z drugiej strony podczas umocnienia się złotówki – analogicznie – rata, jak i całe zadłużenie, zmniejszy się. Niestety nie da się przewidzieć, jak będą wygląda kursy walut w przyszłości, zwłaszcza w odległej (z reguły kredyty są długoterminowe). Dlatego też dokonując wyboru waluty kredytu, należy w pierwszej kolejności kierować się poziomem indywidualnej tolerancji ryzyka, a nie przewidywaniami dotyczącymi kształtowania się kursu; prognozy nie mogą mieć pewnego charakteru. Kolejny rodzaj ryzyka związany z zaciągnięciem kredytu w obcej walucie to ryzyko stóp procentowych. Obecnie oprocentowanie w euro jest mniejsze niż oprocentowanie w złotych. Jednakże nie należy zakładać, iż za 20 czy 30 lat taki stan rzeczy będzie się utrzymywał; jeżeli sytuacja ulegnie zmianie, może się okazać, iż raty w złotych staną się niższe niż w euro. 6 7

S. Pęksa, Zmiany kursu euro, „Fundusze Strukturalne” 2009, nr 11. J. Tomaszewski, Teraz jeszcze łatwiej, „Poradnik Bankowy” 2002, nr 3(67).

M. Kozłowska, K. Mikler, K. Rozbejko: Analiza opłacalności kredytu ...

239

Nie należy również pomijać dodatkowego kosztu związanego bezpośrednio z kredytem walutowym, którym jest tak zwany spread8. Spread stanowi różnicę uwidoczniającą się pomiędzy kursem kupna waluty a kursem sprzedaży waluty w banku, który udziela kredytu. W znacznej mierze kwota kredytu jest bezpośrednio przeliczana ze złotówek na walutę obcą po kursie kupna, natomiast kredyt jest spłacany po kursie sprzedaży. Kwota kredytu już na samym początku jest większa nawet o kilka tysięcy złotych. Należy pamiętać, iż im większy jest spread w danym banku, tym większy staje się dodatkowy koszt dla kredytobiorcy (rozpatrując całe zadłużenie, jak i poszczególne raty)9.

Symulacja przykładowego kredytu w euro Symulacja 1 Przedsiębiorstwo zaciągnęło kredyt na określone przedsięwzięcie w wysokości 300 000 złotych w euro (EUR). Kurs kupna euro w banku kształtuje się na poziomie 3,90 PLN/EUR, natomiast kurs sprzedaży wynosi 4,05 PLN/EUR. Już w czasie początkowych procedur bank przeliczył kwotę kredytu na euro po kursie kupna; na tej podstawie aktualna kwota kredytu klaruje się na poziomie: 300 000 PLN / 3,90 = 76 923,08 EUR. Uzyskana na podstawie powyższego równania kwota jest podstawą obliczenia rat. Spłacane raty kredytu wyrażone są w euro, jednakże przedsiębiorstwo jest zobowiązane do spłaty ich w złotych po przeliczeniu po kursie sprzedaży. W momencie uruchomienia kredytu przedsiębiorstwo ma do spłacenia: 76 923,08 EUR ∙ 4,05 = 311 538,47 PLN Należy więc zauważyć, iż koszt spreadu już na samym początku wynosi 11 538,47 PLN, zatem o taką kwotę zwiększa się wartość kredytu do spłaty w momencie jego uruchomienia10.

Symulacja 2 Przedsiębiorstwo planujące inwestowanie w dalszy rozwój lub rozszerzenie działalności może skorzystać z kredytu inwestycyjnego. Na podstawie poniższych założeń dokonano symulacji spłaty zaciągniętego kredytu inwestycyjnego. Kąt hipoteczny (symulacja spłaty). Scenariusz: kurs waluty i stopa procentowa właściwe dla dnia symulacji. 8 http://www.is.pw.edu.pl/~michal_strzeszewski/articles/analiza_oplacalnosci_inwestycji.pdf (dostęp z dnia 15.06.2013 r.). 9 http://www.bankier.pl/wiadomosci/multiarticle.html?article_id=1797963 (dostęp z dnia 17.06.2013 r.). 10 http://www.kalkulatorkredytu.info/spread.php (dostęp z dnia 21.06.2013 r.).

240

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Dane symulacyjne: kwota kredytu – 100 000 złotych, liczba lat spłaty – 30, oprocentowanie – PLN: 6,11%, EURO: 4,38%. Lata 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039

WALUTY PLN EURO (wyr. w zł) Rata stała Rata malejąca na Rata stała Rata malejąca na na miesiąc rok na miesiąc rok 612,55 9 433,33 504,4 7 713,33 612,55 9 239,33 504,4 7 567,33 612,55 9 035,99 504,4 7 421,33 612,55 8 832,33 504,4 7 275,67 612,55 8 424,99 504,4 7 129,34 612,55 8 221,33 504,4 6 983,33 612,55 8 017,66 504,4 6 837,33 7 814 504,4 6 691,63 612,55 612,55 761033 504,4 6 399,33 612,55 7 406,66 504,4 6 253,52 612,55 7 202,99 504,4 6 107,33 612,55 6 999,33 504,4 5 961,46 612,55 9 795,66 504,4 5 815,36 612,55 6 591,99 504,4 5 669,31 612,55 6 388,33 504,4 5 523,78 612,55 6 184,67 504,4 5 523,33 612,55 5 980,99 504,4 5 377,37 612,55 5 777,03 504,4 5 231,34 612,55 5 573,67 504,4 5 085,33 612,55 5 369,99 504,4 4 939,32 612,55 5 166,33 504,4 4 793,63 612,55 4 962,67 504,4 4 647,36 612,55 4 759 504,4 4 501,30 612,55 4 555,33 504,4 4 355,31 612,55 4 351,67 504,4 4 209,36 612,55 4 148, 504,4 4 063,89 612,55 3 944,33 504,4 3 987,65 612,55 3 740,66 504,4 3 745,62 612,55 3 536,99 504,4 3 625,45 Na rok 7 350,6 Na rok 6 052,8

Źródło: opracowanie własne.

Warto wiedzieć, iż w każdym banku istnieje możliwość zmiany waluty (tak zwane przewalutowanie) w trakcie jego trwania. Znaczna część banków nie pobiera za to dodatkowych opłat. Należy jednak pamiętać, iż przewalutowanie zawsze powiązane jest z dodatkowym kosztem (zwykle jest to kilkaset złotych).

M. Kozłowska, K. Mikler, K. Rozbejko: Analiza opłacalności kredytu ...

241

Koszt ten bezpośrednio związany jest z wpisaniem nowych parametrów kredytu do księgi wieczystej. Na przełomie lat 2009/2010 można było zauważyć znaczną intensyfikację popularności kredytów w euro. Być może taki stan rzeczy bezpośrednio powiązany był z faktem, iż waluta euro była (i jest nadal) uważana za bardziej stabilną niż złoty, natomiast stopy procentowe w euro znacznie spadły, co zwiększyło atrakcyjność kredytu właśnie w tej walucie. Ponadto większość banków chętniej udziela kredytów w euro, niż w innych obcych walutach, gdyż wiąże z takimi kredytami mniejsze ryzyko. Istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, iż Polska za kilka lat wejdzie do strefy euro i również przyjmie tę walutę. Wówczas obecnie udzielane kredyty w euro nie będą już traktowane jako kredyty walutowe i w ten sposób zostaną pozbawione ryzyka walutowego11.

Zmienność kursu walutowego a ryzyko kredytu inwestycyjnego W praktyce istnieje wiele czynników, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na notowania walut. Należy jednak pamiętać, iż każdy winien być rozpatrywany zarówno indywidualnie, jak i w kontekście innych. Do czynników wpływających na kurs walutowy można zaliczyć:  Produkt Krajowy Brutto (wyrażony w jednostce pieniężnej dochód, który został wytworzony w określonym roku na terenie geograficznym danego kraju zarówno przez obywateli tego kraju, jak również przez obcokrajowców, którzy znajdują się i pracują na jego terytorium. Intensyfikacja PKB oznacza poprawę stanu określonej gospodarki, wzrost produkcji, a co za tym idzie – napływ obcego kapitału. Skutkuje to wzrostem popytu na wskazaną walutę, a w konsekwencji przyczynia się do wzrostu jej kursu. Należy jednak zwrócić uwagę na to, iż napływ obcego kapitału ma miejsce wówczas, jeśli wzrost PKB określonego kraju jest większy niż tego, z którego pochodzi kapitał);  poziom stóp procentowych (w znacznej mierze ma na nie wpływ polityka monetarna prowadzona przez Bank Centralny, a także podejmowane przez niego decyzje. Podczas wzrostu stóp procentowych i wzrostu oprocentowania obligacji rynek zaczyna być postrzegany jako atrakcyjniejszy dla zagranicznego kapitału, ponieważ stwarza możliwość osiągnięcia wyższych stóp zwrotu. Decydując się na zakup dłużnych papierów wartościowych, trzeba zamienić walutę obcą na walutę krajową; skutkiem takiego stanu rzeczy jest zwiększenie popytu i jej aprecjacja. Poziom stóp procentowych musi być rozpatrywany w perspektywie długoterminowej, gdyż w krótkim terminie na poziom kursu walutowego oddziałuje niebagatelna ilość innych czynników, które bezpośrednio mogą wpływać na jego znaczne wahania); 11

http://waluty.com.pl/a76758czy_warto_teraz_zaciagnac_kredyt_w_euro_.html (dostęp z dnia 23.06.2013 r.).

242

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

 inflacja (wyznacza ją pomiar tempa wzrostu cen; stanowi ważny element oddziałujący na fluktuację kursu walutowego. Wskaźnik PPI, jak również wskaźnik zmian cen produktów produkcyjnych, wykorzystywany do mierzenia ustalonych przez producentów cen na różnych etapach produkcji, jest priorytetowym sygnałem nadchodzącej inflacji. Jeżeli tempo intensyfikacji cen w Polsce jest szybsze w porównaniu z innymi krajami, ma miejsce zmniejszenie się konkurencyjności produktów polskich w stosunku do produktów zagranicznych; przyczyną tego jest zwiększony popyt na zagraniczne towary (jak wiadomo do zakupu wspomnianych towarów niezbędna jest wymiana waluty krajowej na walutę zagraniczną). Zwiększona podaż waluty krajowej prowadzi zaś do jej deprecjacji12). Powyższe wymienione czynniki mają charakter przykładowy, stricte makroekonomiczny, można zatem wyszczególnić szereg innych czynników, które bezpośrednio oddziałują na kurs walutowy. Często może się okazać, iż ważnym elementem jest stabilność polityczna określonego kraju. Zagraniczni inwestorzy skrupulatnie obserwują sytuację wewnętrzną danego kraju (w tym częstość występowania demonstracji publicznych, jak również działalność partii politycznych). Stabilność polityczna konkretnego państwa niewątpliwie pozwala zagranicznym inwestorom sądzić, iż w przyszłości nie wystąpią żadne istotne krytyczne wydarzenia, mogące przynieść negatywne skutki dla gospodarki. Poddając analizie oddziaływanie niejednorodnych czynników na kształtowanie się kursu walutowego, z pewnością należy pamiętać, iż pozostają one w sprzężeniu zwrotnym, dlatego też powinno się poddawać analizie wszystkie czynniki – zarówno indywidualnie, jak również w odniesieniu do reszty czynników; należy też monitorować poziom waluty przeciwstawnej w kraju. Nie da się dokładnie przewidzieć kursu walutowego, a zatem analiza ta nie może być jedynym kryterium, które decyduje o strategii zabezpieczającej bądź też o decyzji inwestycyjnej. Zmiana kursu waluty możliwa jest dzięki dewaluacji oraz rewaluacji. Dewaluacja odnosi się do obniżenia kursu waluty krajowej w odniesieniu do walut obcych. Ta sprawia, iż płaci się wówczas więcej jednostek waluty krajowej za jednostkę waluty obcej. Rewaluacja dotyczy podwyższenia kursu waluty krajowej w odniesieniu do walut obcych. W takiej sytuacji, analogicznie do poprzedniej, płaci się mniej jednostek waluty krajowej za walutę obcą. Należy zwrócić uwagę, iż w krótkim okresie kredytobiorcy mogą być narażeni na skutki przejściowej deprecjacji złotego w stosunku do walut obcych i właśnie ten efekt jest odczuwalny najbardziej przez owych klientów. Niejednokrotnie deprecjacja może odbywać się w sposób gwałtowny i stanowi koszt, który należy ponieść w określonym okresie za wcześniejszą akceptację ryzyka kursowego. Prawdziwy problem zaczyna się wówczas, gdy skala osłabienia złotego powoduje, iż organizacje nie są w stanie sprostać 12

http://www.waluty.biznes-i-ekonomia.com/ (dostęp z dnia 23.06.2013 r.).

M. Kozłowska, K. Mikler, K. Rozbejko: Analiza opłacalności kredytu ...

243

gwałtownie narastającym kosztom towarzyszącym obsłudze kredytu walutowego. Taki sposób przekształcenia ryzyka kursowego w ryzyko kredytowe ma miejsce w momencie, gdy dochody kredytobiorców nie pozwalają przetrzymać skutków czasowego osłabienia złotego13.

Podsumowanie Dla przedsiębiorców, którzy należą do przedstawicieli obawiających się w ogóle ryzyka walutowego, pozostaje kredyt inwestycyjny w złotych. Kredyt w krajowej walucie stanowi również rozwiązanie dla osób, które uzyskały kredyt, lecz mają zamiar go spłacić w krótkim okresie. Obecnie oferta kredytów inwestycyjnych w krajowej walucie należy do najbardziej bezpiecznych. Istnieje możliwość uzyskania takiego kredytu na długi okres i na korzystnych warunkach. Warto zwrócić uwagę na to, iż również średnie marże dla kredytów w złotówkach są niższe niż w kredytach walutowych. Jednakże relatywnie wysokie stopy procentowe skutecznie ograniczają liczbę potencjalnych kredytobiorców. Zestawienie oprocentowania oraz raty kredytowej stawia kredyt w złotych w mało korzystnym świetle w porównaniu do kredytu w euro. Kredyt inwestycyjny, którego całościowa kwota może być rozłożona nawet na 25 lat, niewątpliwie pozwala na efektywne inwestowanie, na które nie pozwoli sobie przedsiębiorca przez lata gromadzący oszczędności na określony cel. W realnych warunkach żadna firma nie może pozwolić sobie na oszczędzanie tak znacznych kwot z myślą o inwestycjach bez poniesienia strat na bieżącej produkcji. Często więc okazuję się, iż przedsięwzięcie bez dobrze zaplanowanego kredytu staje się niewykonalne. Odmiennie klaruje się kwestia kredytu z perspektywy przedsiębiorców rozpoczynających swoją przygodę w biznesie. Generalnie takie organizacje sięgają po kredyty z myślą o możliwości rozpoczęcia rzeczywistej działalności gospodarczej. W obecnych realiach może się okazać, iż sam pomysł na przedsiębiorstwo to za mało, a bankowy kredyt uzyskany na strat uskrzydliłby już nie jedno przedsięwzięcie. Niewątpliwie nieocenioną pomocą dla firm, które niejednokrotnie borykają się z brakiem funduszy na bieżące potrzeby, są kredyty inwestycyjne.

Bibliografia Pozycje zwarte Chynał H., Kredyty bankowe i inne formy finansowania, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008. Dobosiewicz Z., Kredyty i gwarancje bankowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. 13

http://www.bankier.pl/wiadomosci/multiarticle.html?article_id=1797963 (dostęp z dnia 17.06.2013 r.).

244

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Heropolitańska I., Jagodzińska-Serafin E., Kruglak J., Ryżewska S., Kredyty, pożyczki i gwarancje bankowe, TWIGER S. A., Warszawa 1999. Szewczyk R., Bankowa obsługa firmy, Oficyna Ekonomiczna Grupa Wolters Kluwer, Kraków 2002.

Pozycje ciągłe Pęksa S., Zmiany kursu euro, „Fundusze Strukturalne” 2009, nr 11. Tomaszewski J., Teraz jeszcze łatwiej, „Poradnik Bankowy” 2002, nr 3(67).

Inne źródła http://waluty.com.pl/a76758czy_warto_teraz_zaciagnac_kredyt_w_euro_.html (dostęp z dnia 23.06.2013 r.). http://www.bankier.pl/wiadomosci/multiarticle.html?article_id=1797963 (dostęp z dnia 17.06.2013 r.). http://www.is.pw.edu.pl/~michal_strzeszewski/articles/analiza_oplacalnosci_inwestycji.pdf (dostęp z dnia 15.06.2013 r.). http://www.kalkulatorkredytu.info/spread.php (dostęp z dnia 21.06.2013 r.). http://www.waluty.biznes-i-ekonomia.com/ (dostęp z dnia 23.06.2013 r.). Uchwała nr 379/A/2010 Zarządu Banku z dnia 17 sierpnia 2010 r.

4. Struktura i organizacja zespołu marketingu usług prawnych na Ukrainie О. О. Хохуляк1

Wstęp Obecny stan rozwoju stosunków rynkowych na Ukrainie uzasadnia konieczność powszechnego stosowania marketingu we wszystkich dziedzinach biznesu. Szczególnie silna potrzeba efektywnego wykorzystania narzędzi marketingowych wyczuwalna jest na rynku usług prawnych, który dziś jest bardzo konkurencyjny oraz ciągle ewoluuje i gwałtownie się rozwija. Kompozycja marketingu według klasycznej definicji Neila Bordena jest to „proporcjonalny wzajemny stosunek wysiłków, połączenie środków, zaplanowanego pomysłu oraz integracja elementów marketingowych w program, swoistą „mieszankę”, która na podstawie oceny sił rynkowych w największym stopniu będzie wspierać organizację w realizacji postawionych przed nią zadań i celów”2. Klasyczne elementy tej zintegrowanej konfiguracji E. Jerome McCarthy zamknął w czterech elementach: towar, cena, dystrybucja, promocja – koncepcja „4R”3. M. Bitner i B. Booms4 opracowali koncepcję „7R”, która, oprócz podstawowych czterech elementów, zawiera elementy dodatkowe: „cechy fizyczne” (physical evidence) – środowisko materialne, w którym usługa jest świadczona i które ma wpływ na jej jakość, na potoczne i przyszłe zakupy, „ludzie” (people) – wszyscy, którzy uczestniczą w świadczeniu usług, w tym personel i konsumenci, „proces” 1

Doktorantka w Katedrze Ekonomii Międzynarodowej Czerniowieckiego Uniwersytetu Narodowego im. J. Fedkowycza. 2 Н. Борден, Концепция маркетинга-микс, Классика маркетинга: Сборник работ, оказавших наибольшее влияние на маркетинг, Пер. с англ. под ред. Ю.Н.Каптуревского, СПб.: Питер 2001, S. 529–538. 3 E. J. McCarthy, Basic Marketing. A Managerial Approach, Richard D. Irwin, Homewood. IL, 1964. 4 J. Bitner, B. Booms, Marketing of services, „Journal of Marketing” 1992, Vol. 56, No. 2, p. 57–71.

246

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

(process) – zestaw procedur, mechanizmów, rodzajów działalności niezbędnych dla produkcji usługi. Model „7R” jest modelem najbardziej zaadaptowanym dla dziedziny usług prawnych na Ukrainie oraz umożliwia opracowanie kompozycji marketingowej z uwzględnieniem takich jej elementów, jak: produkt (product), cena (price), miejsce sprzedaży (place), promocja (promotion), proces (process), personel (people), cechy fizyczne (physical evidence). Zgodnie z tym modelem pierwszy element kompozycji marketingowej w dziedzinie usług prawnych – „towar” (product) – to „usługi prawne”, czyli zestaw działań specjalistów o wysokich kwalifikacjach w zakresie prawa, mających na celu zaspokojenie potrzeb lub przynoszenie korzyści o charakterze prawnym odbiorcy usług w celu uzyskania ochrony prawnej jednostki, wzmocnienia praworządności i porządku5. Ze względu na to, że usługa prawna to, przede wszystkim, działalność, specyfika tej działalności i konkretnych działań osób mających na celu jej wykonanie odbijają się również na charakterze świadczonych usług. To, z kolei, określa charakter tworzonego przez nie korzystnego efektu. Jednocześnie cechą szczególną usługi prawnej jest to, że ona – jako oczekiwany „korzystny” wynik działalności podmiotu – nie może zostać przez niego zagwarantowana. Podmiot może jedynie w niektórych przypadkach zapewnić osiągnięcie pewnego pożądanego wyniku, jak np. sporządzanie projektu umowy, przygotowanie projektów dokumentów założycielskich etc. Usługa prawna nie podlega również całkowitej standardyzacji, ponieważ charakter działań podmiotu jej świadczenia w znacznym stopniu zależy od wielu różnych czynników, które nie mogą być w pełni przewidziane (złożoność sprawy sądowej, zmiany w przepisach etc.). Ze względu na to, że w obowiązującym ustawodawstwie Ukrainy nie istnieją określone standardy usługi prawnej, na dzień dzisiejszy jedynym sposobem regulowania jakości usług prawnych jest umowa. Kolejnym elementem kompozycji marketingowej w dziedzinie usług prawnych jest cena (price). Proces kształtowania wartości ustalanej przez podmioty usług prawnych zmienia się na podstawie polityki cenowej. Zdaniem K. Gubina cena usługi prawnej musi: a) odzwierciedlać jej wartość dla klienta, czyli korzyści uzyskane ze współpracy z prawnikiem; b) zapewnić zwrot kosztów wszelkich wydatków związanych z obsługą prawniczą oraz pewny poziom zysku; c) uwzględniać koniunkturę rynkową oraz ceny konkurentów6. 5

О. О. Хохуляк, Поняття юридичних послуг та їх класифікація, Вісник Чернівецького торговельного-економічного інституту, Вип. IV (48), Економічні науки, Чернівці: ЧТЕІ КНТЕУ 2012, S. 396. 6 Л. С. Шевченко, Вступ до маркетингу: конспект лекцій, Нац. юрид. акад.України 2008, S. 67.

О. О. Хохуляк: Struktura i organizacja zespołu marketingu usług ...

247

Cena usługi prawnej obejmuje rentę intelektualną lub rentę wiedzy jako dochód dodatkowy, podstawą uzyskania którego jest posiadanie przez prawników zasobów o wysokiej jakości oraz najbardziej produktywnych zasobów intelektualnych zapewniających im wysoki poziom renomy w tego typu sprawach. Generalnie, zgadzając się z powyższym stwierdzeniem, należy zauważyć, że nie mniej ważnym czynnikiem kształtującym ceny usług prawnych jest reputacja prawnika lub kancelarii prawniczej, zawierająca wszystkie elementy składające się na wartość usług prawnych. Stąd opłata za reputację – składnik podstawowy czynszu intelektualnego w dziedzinie obsługi prawniczej. Wartość dochodu dodatkowego w postaci płatności za zyski oraz czynsz intelektualny, jego udział w wartości konkretnej usługi prawnej są ograniczone poziomem popytu oraz siły nabywczej klientów, ponieważ na rynku usług prawnych właśnie popytowi przysługuje decydująca rola w stosunku do podaży, jej wielkości i struktury. Ważnym celem kształtowania cen usług prawnych jest zapewnienie kompensacji kosztownych wydatków kancelarii prawniczej na opłatę pracy wysoko wykwalifikowanych specjalistów w dziedzinie prawa, ponieważ właśnie oni zapewniają jej pewny status konkurencyjny na rynku usług prawnych. Konieczność zachowania dla kancelarii tych pracowników jako podstawowego zasobu obsługi prawniczej uzasadnia rolę wydatków na ich wynagrodzenia jako jednego z podstawowych kryteriów ceny usługi prawnej. Tak więc górną granicą dla usług prawnych jest ocena przez klienta jej wartości (cena popytu), a dolną wartością graniczną jest wartość wydatków kancelarii prawniczej powiązanych z obsługą potrzeb oraz uzasadnionych interesów klienta. Jednocześnie należy zauważyć, że ze względu na aktualne zjawiska kryzysowe we współczesnych stosunkach gospodarczych, zmniejszenie budżetów klientów oraz ich bardziej skrupulatne podejście do wyboru prawnika na współczesnym rynku krajowym usług prawnych w znacznym stopniu nasiliła się konkurencja cenowa. Sytuacja komplikuje się również przez okoliczność, że dość trudno jest określić wartość usługi prawnej w obecnych warunkach. Wynika to z faktu, że cena usługi prawnej kształtuje się nie tylko na podstawie uwzględnienia wydatków na biuro, wynagrodzeń personelu oraz założonego dochodu, ale również na podstawie charakterystyki środowiska rynkowego oraz zadań konkretnego podmiotu – prawnika lub kancelarii prawniczej (mianowicie: pragnienie utrzymania i zachowania klienta lub rozwoju nowych kierunków działalności). W związku z tym obecnie na rynku prawniczym Ukrainy nie ma wyraźnych kryteriów ustalania cen, jak również spójności w tej kwestii wśród uczestników rynku. Statystyki wskazują na to, że obecnie podmioty rynku usług prawniczych próbują wykorzystywać najbardziej elastyczną politykę opłat za usługi za pomocą różnych form płatności. Mianowicie według sondażu firm prawniczych, które – zgodnie z wynikami Ogólnoukraińskiego Programu Badań „Top 50 firm prawni-

248

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

czych Ukrainy”7 – są liderami w rynku usług prawnych, we współczesnej praktyce stosuje się wszystkie z powyższych form płatności za usługi prawne. Jednak od 2011 roku do pierwszej połowy 2012 roku prawie 97% firm prawniczych stosowało formę opłaty za godzinę pracy. Jednak wysoki popyt mają stosowane przez respondentów stała (84,4%) i wynikowa (75%) forma opłaty (rys. 1).

Inna

Odsetkowa opłata

Opłata za wykonaną pracę

Stała opłata

Za godzinę pracy

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Rys. 1. Forma opłaty usług prawnych

Elementem kompozycji marketingowej w dziedzinie usług prawnych jest miejsce świadczenia tych usług – place. Miejscem lokalizacji świadczenia usług prawnych klientom jest lokalizacja przedstawicielstw oraz oddziałów międzynarodowych firm prawniczych, firm z udziałem kapitału zagranicznego; lokalizacja siedzib krajowych firm prawniczych różnych rodzajów własności; kancelarie prywatnych prawników – podmiotów prowadzących działalność gospodarczą; siedziby oraz biura firm adwokackich oraz zrzeszeń adwokatów, regionalne zrzeszenia adwokatów z zakresu świadczenia usług z zakresu doradztwa prawniczego; siedziby firmy konsultingowej, dla których usługi prawne są jednym z rodzajów usług biznesowych (np. działy prawne firm audytorskich); strony internetowe firm prawniczych, kancelarii prawniczych – umożliwiające klientom uzyskiwanie natychmiastowej informacji na temat usług bez wychodzenia z biura (domu). 7 50 ведущих юридических фирм Украины 2011 года. http://yurpractika.com/article. php?id=100103109 (dostęp z dnia 12.12.2013 r.).

О. О. Хохуляк: Struktura i organizacja zespołu marketingu usług ...

249

Dziś środki elektroniczne są syntetycznymi elementami zespołu marketingowego, ponieważ ich możliwości stosowane są tak w polityce dystrybucji, jak również w polityce promocji. Większość renomowanych firm prawniczych, świadczących usługi prawne, ma nie tylko swoją stroną w Internecie, lecz posiada także fora do komunikowania się specjalistów oraz do udzielania odpowiedzi ekspertów na często zadawane przez klientów pytania. Wybór odpowiedniej lokalizacji biura jest bardzo ważnym elementem zapewnienia efektywności prowadzenia biznesu prawniczego. Według koncepcji Williama Meyera taki wybór powinien opierać się na uwzględnieniu dwóch kryteriów. Po pierwsze, siedziba musi znajdować się jak najbliżej sądu lub innego organu władzy publicznej. Dzięki temu prawnik będzie bardziej dostępny dla potencjalnych klientów oraz będzie mógł zaoszczędzić czas, nie tracąc go na podróże8. Jak pokazuje praktyka, tej zasady na Ukrainie przestrzegają wyspecjalizowani prawnicy – ci, którzy świadczą pomoc prawną na rzecz klientów w zakresie ochrony przed prawnym ściganiem w sprawach karnych i którzy specjalizują się w doradztwie i pomocy prawnej dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą (dużych przedsiębiorstw przemysłowych i finansowych oraz organizacji9). Drugim kryterium, którym, zdaniem W. Meyera, powinno się kierować podczas wyboru lokalizacji biura prawnego, jest jego lokalizacja w centrum miasta. Taka lokalizacja biura optymalnie odpowiada zasadzie, że „biznes musi iść za klientem”, ponieważ zapewnia dodatkową wygodę w postaci oszczędzania czasu klientów stałych i potencjalnych10. Z drugiej zaś strony, jak zauważa W. Wołkow, jeśli klient zwraca się do prawnika lub do pewnej firmy prawniczej po poradę, to już wcześniej posiada on informację na temat jakości świadczonych usług prawnych, a więc lokalizacja kancelarii prawniczej będzie miała dla niego drugorzędne znaczenie11. Ważnym elementem mieszanki marketingowej w dziedzinie usług prawniczych jest promocja – promotion, czyli działalność prawnika skierowana na kształtowanie u potencjalnego zleceniodawcy pozytywnego nastawienia do współpracy. W dziedzinie obsługi prawnej, promocji usługi wykonywana jest promocja jej źródła, a mianowicie prawników, adwokatów i działających na rynku usług prawnych kancelarii prawniczych. Do najczęściej używanych narzędzi promocji usług prawnych w nowoczesnych warunkach należą: stworzenie korzystnego wizerunku prawnika, realizacja sprzedaży osobistej, kształtowanie sieci klientów, reklama i promocja usług prawnych. Omówmy te narzędzia bardziej szczegółowo. 8 В. Д. Мейер, Приватна юридична практика, Американська асоціація юристів. Правова ініціатива в. Центральній та Східній Європі (CEELI), 1994, S. 12. 9 Менеджмент юридической практики. Учебное пособие, Под ред. В. Д. Волкова, Донецк: Норд Пресс 2005, S. 266. 10 В. Д. Мейер, op. cit. 11 Менеджмент юридической практики…, S. 267.

250

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Możliwości podbicia rynku usług prawnych i uzyskania wysokich zysków są bezpośrednio zależne od reputacji podmiotu, który je świadczy. W związku z tym stworzenie korzystnego wizerunku prawnika lub kancelarii prawniczej dokonuje się poprzez wykreowanie ich pozytywnego obrazu w oczach klientów – public relations (PR). Podstawowymi kierunkami takiej działalności w dziedzinie usług prawnych jest praca z mediami, korzystanie z reklamy, imprez rozrywkowych, wystąpień i in. Ze względu na rosnącą konkurencję na rynku prawniczym prezesi firm prawniczych coraz bardziej koncentrują się na strategiach PR oraz nowych podejściach do rozszerzenia bazy klientów. Jak zauważył W. Sajenko, w dzisiejszych czasach bez wykwalifikowanej prezentacji firmy prawniczej oraz odpowiedniego wsparcia marketingowego bycie konkurencyjnym na obecnym rynku usług prawnych jest dość trudne. Dlatego nawet firmy prawnicze ukształtowaną pozytywną reputacją muszą mobilizować znaczne środki finansowe na przeprowadzenie projektów PR skierowanych na przyciągnięcie klientów12. Sajenko dodaje, że narzędzia PR mogą służyć różnym celom: od wsparcia ogólnego wizerunku do przekazu specjalnie opracowanych wiadomości, które są istotne tylko dla określonej grupy odbiorców oraz mają na celu zwiększenie sprzedaży usług prawnych. W tym przypadku dla kancelarii prawnych ważną kwestią jest zachowanie równowagi pomiędzy liczbą materiałów PR a ich jakością13. Biorąc pod uwagę charakter usługi prawnej, ważne jest, aby doprowadzić ją do konsumenta docelowego w maksymalnie dogodnej dla niego formie, w najkrótszym czasie i z maksymalnym efektem ekonomicznym dla samego podmiotu świadczenia usług prawnych. W związku z tym wśród kanałów dystrybucji usług prawnych dominuje sprzedaż bezpośrednia. Bezpośredni kanał dystrybucji usług prawnych jest najbardziej skuteczny, ponieważ sprzedaż osobista umożliwia bezpośrednie utrzymywanie kontaktu z konsumentem/zleceniodawcą. To narzędzie jest podstawowym elementem w procesach kształtowania kontaktów z klientem, ponieważ prawnik ma bezpośredni wpływ na postrzeganie przez klienta ich jakości. O skuteczności tego narzędzia świadczą materiały VI Corocznego Forum Prawniczego Rozwój rynku usług prawnych na Ukrainie – 2011. Mianowicie najbardziej rozpowszechnionymi środkami komunikacji marketingowych na rynku usług prawnych jest: realizacja sprzedaży osobistej (14%), tworzenie pozytywnej opinii publicznej, czyli PR (10%), stosowanie reklamy (reklama w mediach branżowych – 7%, w mediach prawniczych – 4%, broszury – 10%, billboardy i reklama zewnętrzna – 4%, bannery – 5%, reklama kontekstowa – 8% oraz inne formy reklamy – 1%), stosowanie nieformalnych narzędzi marketingowych usług praw-

В. Саенко, Стратегии привлечения клиентов, Юридические фирмы Украины 2012. Ежегодное обозрение рынка юридических услуг, К.: Изд-во „Юридическая практика” 2012, S. 137. 13 Ibidem, S. 137–138.

О. О. Хохуляк: Struktura i organizacja zespołu marketingu usług ...

251

nych (udział w zrzeszeniach biznesowych – 9%, udział w imprezach charytatywnych oraz sponsoring – 4%)14. W ramach promocji usług prawnych stosowane są także nieformalne narzędzia marketingowe: przeprowadzane są warsztaty i prezentacje, publikowane są artykuły, monografie z zakresu aktualnych dla potencjalnych klientów problemów, prowadzone są rubryki konsultacyjne w specjalnych wydaniach, a także udział w różnych stowarzyszeniach biznesowych, imprezach charytatywnych. Wspomniane narzędzia należą do tzw. marketingu nieformalnego, ponieważ nie mają one odpowiednich cech wyraźnie zaplanowanej kampanii reklamowej lub innych form narzędzi promowania działań bezpośrednich. Ze względu na swoją treść są one przede wszystkim propagandą, której celem jest zapewnienie popularności prawnikom, kształtowanie ich wizerunku jako wysokiej klasy specjalistów przestrzegających standardów etyki biznesu. Marketing nieformalny przeprowadza zazwyczaj bezpośrednio prawnik, organizując seminaria, publikując artykuły itp., a nie służba marketingowa firmy prawniczej lub specjaliści ds. marketingu. Pomimo faktu, iż marketing nieformalny jest tradycyjnym środkiem promowania usług prawnych, w dzisiejszych warunkach coraz bardziej się rozwija. Tak więc reklamowane są w mniejszym stopniu usługi prawne, w większym zaś podmioty usług prawnych (prawnicy, firmy prawnicze) i narzędzia marketingu nieformalnego: warsztaty, wystąpienia, książki i in. Szczególne miejsce w mieszance marketingowej usług prawnych zajmuje personel (people), który jest piątym elementem tej mieszanki. Polityka kadrowa firm prawniczych określana jest przeważnie ze względu na charakter wymogów stawianych wobec personelu. Jednym z tych warunków jest wyszkolona kadra pracowników, posiadająca specjalistyczną wiedzę w dziedzinie prawa. Kryteriami ich obecności, w zależności od postawionego zadania, może być wyższe lub średnie specjalistyczne wykształcenie prawnicze oraz doświadczenie w pracy zgodnie z tą specjalnością, a dla podmiotów prawnych – obecność pracowników posiadających wskazane kwalifikacje15. Jednocześnie, jak słusznie zauważył N. Sokołow, koniecznym atrybutem każdego reprezentanta zawodów prawniczych jest szczególny talent lub posiadanie wiedzy i umiejętności prawniczych zdobytych dzięki osobistemu doświadczeniu, a w postaci zinstytucjonalizowanej – przede wszystkim poprzez odpowiednie placówki edukacyjne oraz praktykę. Podstawową cechą umożliwiającą zaliczenie konkretnej osoby do zawodu prawniczego jest prowadzenie przez nią właśnie takiej działalności. Natomiast jeśli chodzi o wykształcenie prawnicze, to jest to charakterystyka podporządkowana działalności

Розвиток ринку юридичних послуг в Україні – 2011, VI Щорічний юридичний форум: http://www.uba.ua/uk (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). 15 В. Д. Мейер, op. cit., S. 94–95.

252

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

zawodowo-prawniczej. Wraz z biegiem historii jego rola i znaczenie wzrastały i teraz stały się rodzajem obowiązkowego wymogu kwalifikacyjnego16. Cechy realizacji polityki kadrowej firm prawniczych widoczne są również w stosowaniu konkretnych form wynagradzania pracy zatrudnionych prawników. Według sondażu przeprowadzonego w firmach prawniczych, które, zgodnie z ratingiem Ogólnoukraińskiego Programu Badań „Top 50 firm prawniczych Ukrainy”17, są liderami na rynku prawniczym, w latach 2011–2012 najczęstszą formą wynagradzania personelu był „etat plus premie (bonusy)”. Taką formę wynagradzania preferuje 97% respondentów (rys. 2). Jak wynika z rys. 2, 20% badanych preferuje formę płatności, jaką jest stałe wynagrodzenie. Jednocześnie forma wynagrodzenia kontraktowego prawników (za pracę wykonaną w ramach umowy o pracę) cieszy się na rynku prawniczym niewielką popularnością – zaznaczyło ją 6,7% respondentów. Rzadko jako formę zapłaty praktykuje się procent od kwoty umowy lub roszczenia – zaznaczyło ją tylko ponad 3% przedstawicieli badanych firm prawniczych.

Procentowa

Opłata za wykonaną pracę

Etat

Etat plus premie

Rys. 2. Formy zapłaty za pracę zatrudnionych prawników (stan na 1.07.2012 r.).

Jedną z nieodłącznych cech polityki kadrowej na rynku usług prawnych jest stosowanie przez firmy prawnicze oprogramowania oraz innych technologii informatycznych do optymalizacji wykorzystania czasu pracy, godzin billingowych 16 Н. Я. Соколов, Юридическая профессия: понятие, сущность и содержание, „Государство и право”, 2004, Nr 9, S. 22–30. 17 50 ведущих юридических ...

О. О. Хохуляк: Struktura i organizacja zespołu marketingu usług ...

253

i wydajności pracy zatrudnionych pracowników. Według sondażu przeprowadzonego z przedstawicielami wiodących firm prawniczych Ukrainy korzystanie z tych programów i technologii we współczesnych warunkach jest integralną częścią funkcjonowania rynku usług prawnych. Inwestycje w optymalizację procesów biznesowych przynoszą pozytywne wyniki, ponieważ kontrola efektywności działalności presonelu firmy prowadzi do poprawy efektywności biznesu podmiotu świadczącego usługi prawne. Jednak istniejące standardowe oprogramowania nie w pełni uwzględniają specyfikę świadczenia usług prawnych. W związku z tym 16,7% firm prawniczych preferuje indywidualnie opracowane programy billingu. Istotny jest również fakt, że 6,7% respondentów w ogóle nie stosuje oprogramowania dla rejestracji czasu pracy personelu18. Kolejnym elementem mieszanki marketingowej usług prawnych jest process – rzeczywisty proces ich świadczenia. Jednoczesny proces świadczenia i otrzymywania usług prawnych wynika z ich charakteru gospodarczego i wskazuje na jego nierozdzielność. Wzajemne powiązanie procesu świadczenia i otrzymywania usług prawnych jest jej najbardziej charakterystyczną cechą odróżniającą go od innych obiektów działalności komercyjnej. Popieram stanowisko D. Stiepanowa, że działalność polegająca na świadczeniu usług prawnych przewiduje ścisły i stały kontakt prawnika z klientem19. Zaangażowanie klienta w proces obsługi prawnej, z jednej strony, jest wyrazem relacji wzajemnego zaufania, a z drugiej – zapewnia możliwość natychmiastowego uzyskiwania niezbędnych informacji, co z kolei przyczynia się do pozytywnego dla klienta wyniku prawnego. Podczas świadczenia usług prawnych, po pierwsze, uwidocznia się wysoki stopień ich indywidualizacji (w zależności od potrzeb i wymagań konsumenta). Po drugie: istnieje ścisła współpraca z konsumentem w oparciu o wysoki stopień osobistego zaufania między klientem a prawnikiem. Dlatego też, zgodnie z normami i standardami przyjętymi w większości krajów rozwiniętych świata, prawnik lub firma prawnicza – jako dostawcy usług – muszą dołożyć starań, aby stworzyć więzi zaufania między nimi a wszystkimi innymi grupami osób zainteresowanych20. Zadania z zakresu tworzenia relacji zaufania z klientem są dla podmiotu świadczącego usługi prawne przede wszystkim środkiem do poprawy ich jakości. Dlatego w literaturze zagranicznej kwestiom rozwoju zaufania klientów do firmy prawniczej poświęcono dość dużo uwagi. Odpowiadając na pytanie, „jakie korzyści państwo uzyskają, jeśli klienci będą mieli większe zaufanie do Państwa?”, przedstawiciele jednego ze światowych liderów na rynku usług prawnych – firmy 18

Ibidem. Д. Степанов, Кто будет платить и кому платить не будут. К вопросу о разработке порядка оплаты юридических услуг, „Хазяйство и право”, 2002, Nr 2, S. 51. 20 M. A. Miller, P. B. Slavick, Altman Weil Pensa’s Introduction to law practice management, Matthew Bender & CO., INC, New York 2000, P. XXI. 19

254

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

„Phyllis Weiss Haserot” – wyróżnili kilka zalet. „Po pierwsze, klient w większym stopniu będzie uwzględniał w swoich czynnościach porady swojego prawnika i będzie skłonny do dokonywania czynności zgodnie z jego zaleceniami. Po drugie, w tym przypadku, klient będzie mógł produkować użyteczne dla prawnika pomysły i wyniki operacyjne, dzielić się informacją, która może poprawić jakość oferowanych usług prawnych. Po trzecie, klient będzie szanować swojego prawnika, ze zrozumieniem odbierać jego ewentualne błędy lub niepowodzenia. Po czwarte, w przypadku osiągnięcia pożądanego wyniku, klient niezwłocznie będzie uiszczał wynagrodzenie oraz będzie polecał swoim znajomym i przyjaciołom usługi prawnika”21. W związku z powyższym stabilizacja zaufania klienta do prawnika określa się poprzez połączenie takich składników jak zaufanie, niezawodność, znajomość klienta i poczucie własnej wartości. Jednocześnie budowanie zaufania przechodzi przez następujące etapy: zainteresować – wysłuchać – zbudować konstrukcję problemu – przedstawić problem w swoim rozumieniu – zdobyć zaufanie u klienta22. Należy zauważyć, że dla osiągnięcia zaufania ze strony klienta firma prawnicza (lub oddzielnie praktykujący prawnik) musi nie tylko zapewnić odpowiednią jakość usług prawnych, lecz również na ogół jakość procesu biznesu. W związku z tym ważne znaczenie dla podmiotu usług prawnych pełni budowa systemu zarządzania jakością opierającą się nie na poszczególnych, pojedynczych i sporadycznych wysiłkach, a przedstawiającą kombinację środków stałego wpływu na proces świadczenia usługi prawnej w celu wsparcia odpowiedniego poziomu jej jakości. Specyficznym składnikiem mieszanki marketingowej usług prawnych jest otoczenie fizyczne – physical evidence. Z otoczeniem fizycznym konsument powiązuje poziom jakości oczekiwanej usługi, dlatego ważne jest, aby wartość „poziomu otoczenia fizycznego – wynik świadczenia usługi prawnej” były odpowiednie. Do otoczenia fizycznego podmiotów usług prawnych zaliczają takie składniki, jak: renoma i prestiż firmy, wygląd zewnętrzny siedziby, kancelarii, aranżacja wnętrza, posiadanie potwierdzających reputację dokumentów (licencje, dyplomy, certyfikaty, nagrody itp.), system elementów komunikacyjnych w wykonaniu fizycznym lub wizualnym, materialne i wizualne dowody pracy, postrzeganie personelu i in. Integralną częścią składową w tworzeniu pozytywnego wizerunku prawnika na dzisiejszym rynku usług prawnych jest dostarczanie informacji na temat jego działalności w ramach programów krajowych i zagranicznych, członkostwo w międzynarodowych i ukraińskich zawodowych stowarzyszeniach prawniczych (związki, stowarzyszenia), udział w międzynarodowych i ogólnoukraińskich konferencjach naukowo-praktycznych, okrągłych stołach, dyskusjach publicznych i in. Możemy śmiało twierdzić, że przedstawienie informacji w międzyna21

The Rainmaking Machine Marketing Planning, Strategies, and Management For Law Firms, West Group, 2000. 22 Ibidem.

255

О. О. Хохуляк: Struktura i organizacja zespołu marketingu usług ...

rodowych katalogach prawnych stało się integralną częścią rozwoju biznesu dla większości firm prawniczych działających na Ukrainie. Mianowicie, jak świadczą informacje Ogólnoukraińskiego Programu Badań „Top 50 firm prawniczych Ukrainy”23, na liście międzynarodowych ratingów prawniczych pragną znaleźć się trzy z czterech respondentów świadczących usługi prawne. Przeważna większość wiodących firm prawniczych Ukrainy dostarcza informacji o sobie w tak prestiżowych katalogach międzynarodowych jak Chambers i Legal 500 (odpowiednio – 85% i 76% respondentów). Około połowa respondentów uczestniczy w ratingach PLC Which Lawyer i IFLR. W zależności od kierunków kluczowych działalności firmy prawnicze znajdują się w niektórych wyspecjalizowanych międzynarodowych katalogach ratingowych, takich jak Who’s Who Legal, WTR 1000 i in. (rys. 3).

WTR 1000 Who`s Who Legal Best Lawyers International International Financial Law Review (IFLR) Practical Law Company (PLC) Which Lawyer? Practical Law Company (PLC) Which Lawyer? Legal Legal 500 Chambers 0

Rys. 3. Udział krajowych firm prawniczych w międzynarodowych prawniczych programach ratingowych

Stosowanie modelu „7R” mieszanki marketingowej i zrozumienie specyfiki usługi prawnej stało się warunkiem dla budowy własnego modelu „7R” mieszanki marketingowej usług prawnych podanej na rys. 4. Struktura składa się z siedmiu elementów: product – usługa prawna; price – opłata klienta, którą spłaca za uzy23

50 ведущих юридических …

256

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

skanie odpowiedniej usługi od specjalisty z zakresu prawa; place – miejsce świadczenia usługi prawnej; promotion – dobrze przedstawiony i realizowany sposób promocji; people – profesjonalnie przeszkolony personel, od którego zależy stopień satysfakcji klienta usługi prawniczej; process – ścisły i stały kontakt prawnika z klientem; physical evidence – renoma firmy oraz prestiż przedmiotu świadczenia usług prawnych, wystrój jego biura. PRODUCT – usáugi prawne jest to caáoksztaát dziaáaĔ specjalistów o wysokich kwalifikacjach w zakresie prawa, mających na celu zaspokojenie potrzeb lub zaspokojenie korzyĞci o charakterze prawnym odbiorcy usáugi, w celu osiągniĊcia ochrony prawnej jednostki, umocnienia rządów prawa i porządku.

PRICE – wynagrodzenie (opáata) ponoszona przez klienta za uzyskanie odpowiedniej usáugi prawnej dla podmiotu na rzecz którego jest Ğwiadczona.

PLACE – miejsce Ğwiadczenia usáug prawnych (lokalizacja siedziby firm prawniczych, kancelarii adwokackiej, siedziby adwokata itp.)

PROMOTION – dziaáalnoĞü prawnika skierowana na ksztaátowanie u potencjalnego zleceniodawcy pozytywnego nastawienia na wspóápracĊ

PEOPLE – profesjonalnie wykwalifikowany personel

PROCESS – faktyczny proces Ğwiadczenia usáug prawnych polegający na Ğcisáym i staáym kontakcie z prawnikiem i klientem

PHYSICAL – otoczenie (reputacjausáug firmyprawnych i prestiĪ podmiotu Rys. 4.EVIDENCE Model „7R” mieszankifizyczne marketingowej Ğwiadczącego usáugi prawne, wstrój jego biura, atmosfera)

Rys. 4. Model „7R” mieszanki marketingowej usług prawnych

О. О. Хохуляк: Struktura i organizacja zespołu marketingu usług ...

257

Jak nadmienia F. Kotler, „kwestia polega nie na tym, jakie elementy stanowią mieszankę marketingową, a na tym, mianowicie które elementy są najważniejsze w danym momencie, w konkretnym czasie, w każdej konkretnej sytuacji, podczas realizacji każdej ze strategii rynku usług prawnych”24. Dlatego przedstawiona w ninieszyjm artykule struktura nie jest ostateczna, można (i powinno się) ją doskonalić, rozszerzać, odkrywać nowe elementy mieszanki marketingowej usług prawnych, które zapewnią wysoki poziom percepcji informacji o ukierunkowaniu społecznym grupy docelowej.

Bibliografia Pozycje zwarte i ciągłe Борден Н., Концепция маркетинга-микс, [w:] Классика маркетинга: Сборник работ, оказавших наибольшее влияние на маркетинг, Пер. с англ. под ред. Ю.Н.Каптуревского, СПб.: Питер 2001. Соколов Н. Я., Юридическая профессия: понятие, сущность и содержание, „Государство и право”, 2004, nr 9. Саенко В., Стратегии привлечения клиентов, Юридические фирмы Украины 2012. Ежегодное обозрение рынка юридических услуг, К.: Изд-во „Юридическая практика” 2012. McCarthy E. J., Basic Marketing. A Managerial Approach, Richard D. Irwin, Homewood. IL, 1964. Bitner J., Booms B., Marketing of services, „Journal of Marketing” 1992, Vol. 56, No. 2. Степанов Д., Кто будет платить и кому платить не будут. К вопросу о разработке порядка оплаты юридических услуг, „Хазяйство и право”, 2002, Nr 2. Miller M. A., Slavick P. B., Altman Weil Pensa’s Introduction to law practice management, Matthew Bender & CO., INC, New York 2000. Хохуляк О. О., Поняття юридичних послуг та їх класифікація, Вісник Чернівецького торговельного-економічного інституту, Вип. IV (48), Економічні науки, Чернівці: ЧТЕІ КНТЕУ 2012. Шевченко Л. С., Вступ до маркетингу: конспект лекцій, Нац. юрид. акад. України 2008. Мейер В. Д., Приватна юридична практика, Американська асоціація юристів. Правова ініціатива в. Центральній та Східній Європі (CEELI), 1994. Менеджмент юридической практики. Учебное пособие, Под ред. В. Д. Волкова, Донецк: Норд Пресс 2005. 24

Ф. Котлер, 300 ключевых вопросов маркетинга. Отвечает Филип Котлер, СПб.: ОлимпБизнес 2006, S. 224.

258

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Inne źródła 50 ведущих юридических фирм Украины 2011 года. http://yurpractika.com/ article.php?id=100103109 (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). Розвиток ринку юридичних послуг в Україні – 2011, VI Щорічний юридичний форум. http://www.uba.ua/uk (dostęp z dnia 12.12.2013 r.). The Rainmaking Machine Marketing Planning, Strategies, and Management For Law Firms, West Group, 2000.

Streszczenie

Monografia Zarządzanie należnościami w sektorze Małych i Średnich Przedsiębiorstw w okresie kryzysu gospodarczego składa się z czterech części: • Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach kryzysu gospodarczego • Instrumenty poprawy płynności finansowej przedsiębiorstw • Zabezpieczenie należności na wypadek niewypłacalności kontrahentów • Praktyczne aspekty zarządzania finansami małych i średnich przedsiębiorstw

Część I Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach kryzysu gospodarczego 1. Adam Oleksiuk: Światowy kryzys gospodarczy a sektor małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Niniejsze opracowanie diagnozuje przyczyny i skutki światowego kryzysu gospodarczego, który został zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku i nadal wpływa na kondycję globalnego rynku. W artykule prezentuje się stan MSP w Polsce oraz wskazuje wybrane problemy ich funkcjonowania w dobie kryzysu finansowego. Funkcjonowanie i bycie konkurencyjnym na rynku polskim oraz jednolitym rynku europejskim jest niemałym wyzwaniem dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Ich rola i wpływ na rozwój gospodarczy są znaczące (w Polsce MSP stanowią 99,8% wszystkich firm), gdyż tworzą one nowe miejsca pracy (⅔ Polaków jest zatrudnionych w MSP). 2. Anita Maciążek: Znaczenie prawa pomocy publicznej dla funkcjonowania przedsiębiorców z sektora MŚP w Polsce, realizujących projekty współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) są jedną z ważniejszych grup docelowych, do których skierowana jest oferta Regionalnych Programów Operacyjnych. Celem opracowania jest analiza warunków, które muszą spełniać przedsiębiorcy

260

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

z sektora MŚP, będący beneficjentami środków pochodzących z Unii Europejskiej podczas realizacji projektów współfinansowanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Są to bowiem wymogi stawiane przed nimi przez prawo unijne, zwłaszcza w dziedzinie poszanowania zasad konkurencji, w tym poszanowania prawa pomocy publicznej. Ze względu na stopień skomplikowania zagadnień związanych z prawem pomocy publicznej prawidłowe postępowanie w tym obszarze ma ogromny wpływ na rozwój i kondycję ekonomiczną beneficjentów – przedsiębiorców. 3. Paweł Lipowski: Znaczenie MSP w systemie ochrony zdrowia – stan aktualny i wyzwania Przedmiotem pracy jest próba charakterystyki systemu ochrony zdrowia pod kątem działalności świadczeniodawców usług medycznych, którzy – z racji rozmiarów swojej aktywności gospodarczej – mogą być kwalifikowani do kategorii mikro, małych i średnich przedsiębiorców. Obserwacje dokonywane są w oparciu o analizę stanu aktualnego, a ich uzupełnieniem jest wskazanie potencjalnych wyzwań stojących przed tego rodzaju świadczeniodawcami, implikowanych w pierwszej kolejności rozwiązaniami systemowymi ochrony zdrowia. Prezentowane zagadnienie oparte jest na analizie aktualnego stanu prawnego, dostępnych danych statystycznych oraz obserwacjach praktycznych autora, popartych jego doświadczeniem zawodowym. 4. Krzysztof Księski: Problemy małych i średnich przedsiębiorstw na polskim rynku książki drukowanej po 2011 roku Artykuł charakteryzuje specyfikę polskiego rynku książki drukowanej w ostatnich latach, w szczególności skupiając się na zmianach, jakie nastąpiły po 2011 roku na skutek zmian podatkowych. Prezentuje warunki prowadzenia działalności gospodarczej na tym rynku, ze szczególnym uwzględnieniem płatności i należności pomiędzy kontrahentami. 5. Daniel Wieteski: Zaufanie i moralność płatnicza w sektorze MŚP w perspektywie społecznej odpowiedzialności biznesu W artykule opisano problem zaufania i moralności płatniczej w kontekście społecznej odpowiedzialności biznesu. Wskazano na szerszy kontekst pojęcia moralności płatniczej niż struktury terminowej należności, które są badane w wielu raportach. Wskazano również na możliwość wykorzystania społecznej odpowiedzialności biznesu w budowaniu zaufania i kształtowaniu odpowiedzialności za terminowe regulowanie zobowiązań. Dokonano analizy poziomu zaufania na podstawie ogólnopolskich badań opinii społecznej oraz terminowości płatności za faktury, wykorzystując raport o płatnościach w 2012 roku.

261

Streszczenie

Część II Instrumenty poprawy płynności finansowej przedsiębiorstw 1. Łukasz Konopielko: Luka finansowa a system poręczeń kredytowych dla innowacyjnych przedsiębiorstw Artykuł przedstawia teoretyczne przesłanki interwencji związanej z występowaniem luki finansowej, skupiając się na roli i miejscu instrumentów poręczeniowych w ramach obecnej perspektywy finansowej UE. System poręczeniowy w Polsce ulega w ostatnim okresie istotnym przeobrażeniom w związku z programem realizowanym przez Bank Gospodarstwa Krajowego. W związku z tym zostają przedstawione propozycje wykorzystania istniejących elementów w kontekście szerszego udostępnienia instrumentów zwrotnych w nowej perspektywie finansowej UE. 2. Wojciech Niemczyk: Cash pooling. Aspekty teoretyczne w praktyce biznesowej przedsiębiorstw W artykule scharakteryzowano możliwości zastosowania cash poolingu w procesie zarządzania środkami finansowymi w przedsiębiorstwach. Przedstawiono podstawowe zasady działania tego instrumentu oraz jego rodzaje. Omówiono również prawne uwarunkowania stosowania cash poolingu przez polskie przedsiębiorstwa na gruncie obowiązującego prawa podatkowego oraz związków z tzw. cienką kapitalizacją. Artykuł prezentuje nowatorskie podejście do umów cash poolingu, prezentując dotychczas niespotykaną w literaturze przedmiotu systematyzację umów zarządzania wolnymi środkami pieniężnymi. Opisano wybrane zagadnienia dotyczące sprawozdawczości w ramach umów cashpoolingowych, wymieniono korzyści zastosowania cash poolingu oraz wskazano kluczowe różnice między umową cash poolingu a pożyczką na gruncie polskich przepisów prawa. 3. Katarzyna Marchocka, Sebastian Wijas: Portfelowa linia gwarancyjna de minimis – szanse i zagrożenia Przedsiębiorcy sektora MŚP nie tylko tworzą miejsca pracy dla większości społeczeństwa, lecz również w znacznej mierze partycypują w tworzeniu produktu krajowego brutto. Podmioty te odgrywają niezwykle ważną rolę w życiu społecznym i gospodarczym kraju. Państwo powinno zatem dążyć do poprawy warunków, w jakich funkcjonują przedsiębiorcy na tym szczeblu. Jednym z takich działań było skonstruowanie rządowego programu gwarancji poręczeniowych. Z danych przedstawionych przez Bank Gospodarstwa Krajowego wynika, że od początku funkcjonowania programu z poręczeń gwarancyjnych skorzystało już 8 272 przedsiębiorców. Program ten jednak – oprócz wielu zalet – posiada również sporo mankamentów, nad naprawą których warto się zastanowić.

262

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

4. Ewa Rogowska: Wybrane zewnętrzne źródła finansowania działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw Rozwój przedsiębiorstw, w tym również małych i średnich, uzależniony jest zasadniczo od ich możliwości finansowych. W rozwiniętej gospodarce rynkowej przedsiębiorstwo ma możliwość korzystania z wielu różnych zewnętrznych źródeł finansowania. Najpopularniejszym źródłem finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce pozostają nadal kredyty bankowe. Niemniej coraz większego znaczenia nabierają inne źródła finansowania. Alternatywną w stosunku do kredytu bankowego formą finansowania – dostępną dla małych i średnich przedsiębiorstw i coraz częściej przez nie wykorzystywaną – jest faktoring. 5. Patryk Dunal: Porównanie wybranych instrumentów wpływających na poprawę płynności finansowej przedsiębiorstwa Sukces przedsiębiorstwa na konkurencyjnym rynku w dużym stopniu zależy od jego płynności finansowej. W dobie kryzysu gospodarczego, zapoczątkowanego w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku, jednym z warunków przetrwania na rynku jest utrzymanie optymalnego poziomu płynności finansowej. Płynność finansowa to zasadniczy aspekt oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, ponieważ określa zdolność danego podmiotu do regulowania bieżących zobowiązań. W praktyce gospodarczej płynność finansową najczęściej mierzy się wskaźnikami, wśród których najpowszechniej stosowanymi są: wskaźnik płynności bieżącej, wskaźnik płynności podwyższonej. Celem niniejszego opracowania jest prezentacja problemu utrzymania płynności finansowej w dobie kryzysu oraz wybranych instrumentów wspomagających działalność gospodarczą. Ponadto przedstawiono zestawienia porównawcze i rankingi tychże instrumentów, zawierające dane z ofert polskiego rynku. Artykuł ma charakter przeglądowy i stanowi kompilację najistotniejszych elementów odnoszących się do sposobu działania wybranych instrumentów poprawy płynności oraz ich wpływu na działalność gospodarczą jednostki. 6. Monika Dąbrowska: Możliwości zabezpieczenia przedsiębiorstwa przed niewypłacalnością kontrahenta, ze szczególnym uwzględnieniem faktoringu jako nowoczesnego narzędzia zarządzania należnościami firmy Nieuczciwych kontrahentów nie można uniknąć całkowicie, ale istnieje możliwość odpowiedniego dobierania narzędzi w celu zminimalizowania ryzyka utraty własnych środków pieniężnych podczas współpracy z takimi partnerami. Najlepiej już na początku sprawdzić wiarygodność potencjalnego klienta, by potem nie ponosić kosztów czasochłonnych działań, takich jak windykacja należności lub dochodzenie swoich praw na drodze sądowej. Solidny pracodawca potrafi już wcześniej pomyśleć o rozsądnym zabezpieczeniu, dobranym odpowiednio do wielkości transakcji. Jedną z takich możliwości jest faktoring, który stanowi skuteczne narzędzie wsparcia firmy w procesie zarządzania własnymi należnościami

263

Streszczenie

handlowymi i długiem z ich tytułu. Rynek faktoringu zaczyna się w Polsce dynamicznie rozwijać. 7. Robert Parzonko: Zarządzanie ryzykiem jako istotny czynnik wpływający na sukces przedsiębiorstwa Współczesna gospodarka charakteryzuje się występowaniem w każdej branży oraz specjalności pewnego rodzaju ryzyka. Jednostki gospodarcze, chcąc prowadzić sprawnie działające przedsiębiorstwo, powinny posiadać wiedzę na temat występowania, przewidywanego poziomu oraz metod zmniejszania ryzyka. Na początku niniejszego artykułu przedstawiono – na podstawie literatury przedmiotu – definicję ryzyka. Następnie autor wyróżnił oraz krótko scharakteryzował wybrane rodzaje ryzyka. Na zakończenie zaprezentowano również proces zarządzania ryzykiem oraz przedstawiono jego dwa przykłady praktyczne.

Część III Zabezpieczenie należności na wypadek niewypłacalności kontrahentów 1. Beata Wieczerzyńska: Rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności w kontekście postępowania upadłościowego Przepisy prawa upadłościowego wskazują, że hipoteka, zastaw, zastaw rejestrowy, zastaw skarbowy i hipoteka morska są sposobami zabezpieczeń wierzytelności, które podlegają szczególnej ochronie w postępowaniu upadłościowym, bowiem objęte są tzw. prawem odrębności. Polega ono na uprzywilejowanym i priorytetowym zaspokajaniu ich w tym postępowaniu. Realizacja prawa odrębności inaczej przebiega w postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu, inaczej natomiast w upadłości likwidacyjnej. Opis sposobów realizacji tego prawa jest przedmiotem rozważań w niniejszej pracy. 2. Michał Kornasiewicz: Zastaw rejestrowy jako skuteczne narzędzie zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych Podstawowym celem artykułu jest przybliżenie odnośnej regulacji prawnej oraz przedstawienie możliwości wynikających z wyboru formy zabezpieczenia roszczeń pieniężnych poprzez ustanowienie zastawu rejestrowego. W opracowaniu znajdują się rozważania dotyczące m.in. ustanowienia zastawu rejestrowego, jego przedmiotu, praw i obowiązków zastawcy i zastawnika, zbiegu obciążeń oraz wygaśnięcia zastawu. Praca przede wszystkim oparta została na regulacjach ustawy z dnia z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów oraz aktach wykonawczych do tej ustawy.

264

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

3. Adam Kowalski: Elektroniczne postępowanie upominawcze jako forma dochodzenia roszczeń W opracowaniu zostały omówione podstawowe z punktu widzenia wierzyciela jako powoda dochodzącego swoich roszczeń założenia elektronicznego postępowania upominawczego. W referacie przedstawiono zarówno wymogi formalne pozwu w postępowaniu elektronicznym, jak również przebieg samego postępowania. Ponad dwa lata funkcjonowania e-Sądu umożliwiły autorowi dokonanie oceny obowiązujących od 1.01.2010 r. rozwiązań proceduralnych. Ocena ta pozwala wskazać zalety, jak i wady analizowanego postępowania odrębnego. W opracowaniu zaprezentowano także zmiany w elektronicznym postępowaniu upominawczym, wprowadzone do niego ustawą nowelizującą z dnia 10.05.2013 r. 4. Piotr Możyłowski: Przedsiębiorca jako zobowiązany w postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Wybrane zagadnienia Podstawowym celem artykułu jest przybliżenie czytelnikowi mniej znanych uregulowań prawnych zawartych w ustawie o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. W opracowaniu znajdują się rozważania dotyczące m.in. wyłączenia składników majątku spod egzekucji, wyjawienia majątku czy wpisu do rejestru dłużników Krajowego Rejestru Sądowego. Wskazano również na możliwości wykorzystania środków egzekucyjnych w postaci zajęcia rachunku bankowego czy zajęcia wierzytelności posiadanych u kontrahentów oraz możliwości współpracy w tym zakresie z organem egzekucyjnym.

Część IV Praktyczne aspekty zarządzania finansami małych i średnich przedsiębiorstw 1. Barbara Fiedoruk: Prezentacja należności w sprawozdaniu finansowym jako sposób oddziaływania przedsiębiorstwa na ocenę jego płynności finansowej w ujęciu statycznym Utrzymanie płynności finansowej, zwłaszcza w czasie kryzysu, stanowi dla przedsiębiorstwa niemałe wyzwanie, a jej posiadanie gwarantuje mu możliwość zdobywania dalszych środków na funkcjonowanie. Do oceny płynności finansowej służy zestaw wskaźników, które można nazwać standardowymi. Dają one ogólny obraz płynności firmy, a są ustalane na podstawie bilansu. Należności stanowią ważny element tych wskaźników. W artykule przedstawiono możliwości zniekształcenia prezentacji należności w bilansie w celu polepszenia oceny płynności finansowej jednostki. Rozważania koncentrują się na podmiotach, których sprawozdania finansowe nie podlegają badaniu.

Streszczenie

265

2. Barbara Dembowska: Analiza wskaźnikowa w zarządzaniu należnościami w sektorze MSP na przykładzie przedsiębiorstwa zajmującego się produkcją wyrobów metalowych Problem terminowego regulowania płatności nabiera znaczenia zwłaszcza w okresie kryzysu gospodarczego. W małych firmach dominującą formą opodatkowania jest księga przychodów i rozchodów, w której ujmowane są przychody i rozchody, a nie należności. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie narzędzi do kontroli należności w małej firmie. W pracy wykorzystano wskaźniki rotacji i ściągalności należności. Analizę należności przeprowadzono dla przedsiębiorstwa wyrobów metalowych. Jak pokazano w opracowaniu, analizowane przedsiębiorstwo produkcyjne dobrze sobie radzi z zarządzaniem należnościami. Pojawiające się opóźnienia w otrzymywaniu należności nie wywołują problemów z terminowym regulowaniem własnych zobowiązań. 3. Marta Kozłowska, Katarzyna Mikler, Katarzyna Rozbejko: Analiza opłacalności kredytu inwestycyjnego w złotych i w euro Dominującą cechą współczesnego rynku jest znaczna konkurencja wśród banków oferujących kredyty. Kredytodawcy przedstawiają coraz to atrakcyjniejsze oferty dla potencjalnych klientów, co w prosty sposób przyczynia się do ułatwienia podjęcia decyzji odnośnie do zaciągnięcia kredytu. Dla przedsiębiorców, którzy należą do przedstawicieli obawiających się w ogóle ryzyka walutowego, pozostaje kredyt inwestycyjny w złotych. Warto zwrócić uwagę, iż również średnie marże dla kredytów w złotówkach są niższe niż w kredytach walutowych. 4. О. О. Хохуляк: Struktura i organizacja zespołu marketingu usług prawnych na Ukrainie W artykule została przeprowadzona analiza istoty i struktury zespołu marketingowego usług prawnych na Ukrainie. Zaproponowano autorską interpretację składników modelu „7R” zespołu marketingowego usług prawnych. Omówiono również treść składników modelu „7R” na rynku usług prawnych, takich jak: produkt, cena, dystrybucja, promocja, personel, proces, otoczenie fizyczne. Ustalono, że obecne ustawodawstwo Ukrainy nie zatwierdza określonych standardów jakości obsługi prawnej, dlatego na dzień dzisiejszy jedynym sposobem uregulowania jakości jej świadczenia jest umowa. Stwierdzono, że na współczesnym rynku usług prawnych Ukrainy w znacznym stopniu nasiliła się konkurencja cenowa, co z kolei jest powiązane z istniejącymi zjawiskami kryzysowymi w relacjach rynkowych, zmniejszeniem budżetów klientów oraz ich bardziej skrupulatnym podejściem do wyboru prawnika.

Summary

Monograph Receivables management in small and medium-sized companies in the time of the economic crisis consists of four parts: • The operation of small and medium-sized companies in the conditions of economic crisis • Instruments used to improve companies finance afloat • Payment garnishment in case of contractors insolvency • Practical aspects of finance management in small and medium-sized enterprises

Part I The operation of small and medium-sized companies in the conditions of economic crisis 1. Adam Oleksiuk: Global financial crisis and sector of small and medium-sized enterprise in Poland This paper diagnoses the causes and effects of the global economic crisis which began in the United States in 2007 and continues to affect the health of the global market. This paper presents the status of SMEs in Poland and identifies some problems related to their performance during the financial crisis. Operating and being competitive on the Polish market and on the single European market is a big challenge for small and medium-sized enterprises (SMEs). Their role and impact on economic development is significant (in Poland they constitute 99.8% of all firms) when it comes creating new jobs (two thirds of employees in Poland work for SMEs). 2. Anita Maciążek: The impact of state aid on the functioning of SME sector in Poland, implementing projects co-financed by European Union within the framework of the regional operational programms Small and medium-sized enterprises (SMEs) are one of the most important recipients of support instruments of the regional operational programms. The main purpose of this article is to show difficulties in the use of the regional operational programms subsidies. Support within regional operational programms may only

268

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

be used in accordance with EU law, especially with the competition law and the state aid. The rules of state aid law are very complicated and have a major impact on economic development of SMEs sector. 3. Paweł Lipowski: The importance of micro, small and medium-sized bussiness providers in the Polish health system – current status and challenges The object of study is an attempt to characterize the health care system from the perspective of business providers of medical services who, by virtue of its size in economic activity may be qualified for the category of micro, small and medium entrepreneurs. Observations are made on the basis of an analysis of the current state and its complement is the identification of potential challenges facing this kind of providers that are implied in the first place the health system solutions in Poland. Issue presented is based on an analysis of the current legal status, the available statistical data and practical observations of the author, supported by his professional experience. 4. Krzysztof Księski: Problems for small and medium-sized business in the polish market for printed books after 2011 The article characterized the specificity of the polish market of printed books in recent years, in particular focusing on the changes that occurred after 2011 due to tax changes. It presents a condition of doing business in this market, with particular emphasis on payments and receivables between counterparties. 5. Daniel Wieteski: Trust and payment morality in the SMEs in the perspective of corporate social responsibility This paper describes the problem of trust and payment morality in the context of corporate social responsibility. It is indicated to the broader context of the concept of morality than the term structure of paying debts, which are studied in many reports. It is also indicated the possibility of using corporate social responsibility in building to trust and developing responsibility for the timely payment of obligations. An analysis of the level of confidence based on national surveys or timely payments of invoices, using the report of the payments in 2012.

Part II Instruments used to improve companies finance afloat 1. Łukasz Konopielko: Guarantee schemes for innovative enterprises in the context of financial gap This paper presents theoretical background for financing gap intervention with special attention devoted to guarantee funds’ performance in the context

Summary

269

of current EU financial perspective. Guarantee system in Poland is currently undergoing major transformation due to the arrival of new players as well as shift to financial repayable and revolving instruments. Some recommendations are provided with respect to further funds’ operations within the forthcoming EU financial perspective. 2. Wojciech Niemczyk: Cash pooling. Theoretical aspects in enterprises business practise The article characterizes the possibilities of applying cash pooling in the process of financial management in modern enterprises. The main principles of this concept and its types were shown. The paper also describes chosen legal aspects regarding implementation of cash pooling deals by local firms in Poland in addition to it’s connections with so called weak capitalization. Paper presents recent findings regarding structurisation of cash pooling deals in accordance with polish tax law. The issues of reporting were presented as well. Lastly the legitimacy and benefits of using cash pooling in local firms were discussed. Summary presents chosen differences between cash pooling and loan agreements under polish tax regime. 3. Katarzyna Marchocka, Sebastian Wijas: Portfolio guarantee program – opportunities and threats Entrepreneurs from SME sector do not only create jobs for the majority of the polish population, but also to the large extent, participate in the creation of the gross domestic product. These entities play an extremely important role in social and economic life of the country. The state should therefore, with all the measures aim to improve the conditions in which those businesses operate. One of those activities is the governmental program of guarantee. According to the data provided by the National Economy Bank, from the beginning of the program 8 272 entrepreneurs have already benefited from it. However, this program has not only many advantages but it also has a lot of shortcomings, the repair of which it is worth considering. 4. Ewa Rogowska: Selected external sources of financing of small and medium-sized enterprises The development of enterprises, including small and medium-sized, essentially depends on their financial situation. In developed market economy the company has possibility to use a variety of external sources of financing. The most popular source of financing for small and medium-sized enterprises in Poland are still bank loans. However, other sources of financing are becoming more and more important. Alternative to bank loans form of financing is factoring: it is available to small and medium-sized enterprises and is used by them more and more often.

270

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

5. Patryk Dunal: The comparison of selected instruments which improve a financial liquidity of company The success a company in a competitive market largely depends on its financial liquidity. One of the conditions determining a company's viability throughout the economic crisis, which started in USA in 2007, is to maintain an optimal level of liquidity. Financial liquidity is an essential aspect of assessing the company’s financial situation, because it indicates the capability of covering company’s current liabilities. In practice, businesses use liquidity ratios to measure accurately their financial liquidity. Among these ratios the most commonly are the current ratio and the quick ratio. The purpose of this publication is to present the problem of maintaining liquidity in times of crisis and show the selected instruments supporting business. In addition, there is also shown the comparison lists and rankings of these instruments, including data from the Polish market offers. This article is a review and a compilation of the most important elements relating to the operation of selected instruments improving liquidity and its impact on the activity of companies on the market. 6. Monika Dąbrowska: Ability to protect the company against the insolvency of the counterparty with particular emphasis on factoring as a modern tool for company debt management Abusive partners can not be avoided completely, but it is possible to minimize the risk of losing their own money in co-operation with partners and using proper tools. In the beginning best thing to do is to check the reliability of a potential customer that we would not pay then the cost of time-consuming activities such as debt collection or to assert rights in court. Good employer can already think of a reasonable security chosen according to the size of the transaction. One such possibility is factoring as an effective tool to promote the company in the management of their trade receivables and debt. Factoring starts to develop in Poland dynamically. 7. Robert Parzonko: Risk management as an important factor in success of the company Modern economy is characterized by the presence in every industry and specialty kind of risk. Entities, in order to conduct efficient company, should have knowledge of the occurrence, the expected level and methods of risk reduction. This paper presents the preliminary statement of the theoretical concept of risk existing in the literature. The author then singled and briefly described the selection of risks. Also presented at the end of the risk management process and presents his two practical examples.

271

Summary

Part III Payment garnishment in case of contractors insolvency 1. Beata Wieczerzyńska: Property protection claims in the context of insolvency proceedings Bankruptcy laws indicate that mortgage, lien, registered pledge, tax lien and mortgage sea are the ways of securing claims which are subject to special protection in bankruptcy proceedings, as are covered by the so-called the law of separateness. It is based on a privileged and priority to satisfy them in this proceeding. Realization of the right way distinct runs in the bankruptcy proceedings to an arrangement, or while in bankruptcy liquidation. Description of the implementation of this law is under consideration in this work. 2. Michał Kornasiewicz: Registered pledge as an effective tool of securing pecuniary liabilities The basic aim of the article is to present the legal regulation in question and the possibilities which result from choosing this form of securing pecuniary liabilities i.e. from establishing registered pledge. The article contains considerations concerning the establishment of registered pledge, its subject, the pledger’s and the pledgee’s rights and duties, concurrence of liabilities and pledge expiry. The work is based mainly on the regulations of the Act of the 6th of December 1996 on registered pledge and the register of pledges and executive provisions of this Act. 3. Adam Kowalski: Electronic proceedings by writ of payment as a form of pursuing claims The article describes the basic principles of electronic proceedings by writ of payment from the point of view of a creditor as a claimant who pursues his claims. This work presents both the formal requirements of a claim in electronic proceedings and the course of the very proceedings. Over two years of e-Court operation allowed the author to make an evaluation of the procedural solutions introduced in 2010. Thanks to this evaluation it is possible to show both advantages and the disadvantages of the analysed separate proceedings. This article also includes changes in the electronic proceedings by writ of payment introduced by the new amending act of 10.05.2013. 4. Piotr Możyłowski: Entrepreneur as indebted in administrative enforcement proceedings. Selected issues The primary goal of this article is to introduce the reader to the less known regulations of the law included in the Act of administrative enforcement proceedings. The study includes consideration of exemption of property from execution, the oath of disclosure and entry in the register of debtors in the National Court

272

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Register. The study indicates the possibility of the use of enforcement instruments by means of bank account blocking, garnishment and possibility of cooperation with enforcement authority.

Part IV Practical aspects of finance management in small and medium – sized enterprises 1. Barbara Fiedoruk: Presentation of the accounts receivable in the financial statements as a way to assess the impact of the company's liquidity in terms of static Maintaining liquidity, especially in times of crisis, is a considerable challenge for the company and its ownership guarantees its acquisition of additional funds for the operation. To assess liquidity is a set of indicators that can be described as a standard. They provide an overall picture of the company’s liquidity, and are based on the balance sheet. Receivables are an important component of these indicators. The article presents possibility of distortion in the balance sheet presentation of receivables in order to improve the assessment of the entity’s financial liquidity. Considerations focus on entities whose financial statements are not to be audited. 2. Barbara Dembowska: Ratio analysis in receivables management in the SME sector for example, a company engaged in the production of metal products The problem of timely payment becomes important especially in times of economic crisis. In small companies the dominant form of taxation is the book of revenues and expenditures, which are included income and expense, and not due. The aim of this study is to identify tools to control due in a small business. In this study are used Receivables turnover rate and indicators of debt collection. The analysis was carried out for the company debts of metal. As shown in this study, analyzed the manufacturing company is doing well with the management of receivables. Emerging delays in receiving claims do not cause problems in settling their liabilities. 3. Marta Kozłowska, Katarzyna Mikler, Katarzyna Rozbejko: Analysis of the profitability of the investment loan in PLN and EUR A dominant characteristic of the current market is a substantial competitiveness among banks offering loans. Lenders present more and more attractive offers to potential clients and this simply contributes to greater ease with which decisions about contracting credits are made. Businessmen who are generally afraid of taking monetary risks have the option of taking investment credit in zloty. It is worth to notice that an average margin for credits in zloty are lower than loans in foreign currency.

Summary

273

4. О. О. Хохуляк: The structure and organization of the marketing team of legal services in Ukraine The article focuses on the essence and structure of legal services marketing in Ukraine. The author suggests her own treatment of the “7P” model of legal services marketing. Such components as product, price, distribution, advancement, personnel, process, and physical environment of the model are defined in the article. It has been established that current laws in Ukraine do not have any standards for legal services, and that is why the only way to specify legal services and their qualities is a contract. The author’s findings are that currently there is high price competition for qualities of legal services that is connected to existing crises in market relations, decrease of customers’ budgets, and more scrupulous choices for selecting a lawyer.

Notki biograficzne Autorów

О. О. Хохуляк – doktorantka w Katedrze Ekonomii Międzynarodowej Czerniowieckiego Uniwersytetu Narodowego im. J. Fedkowycza. Monika Dąbrowska – studentka II roku studiów magisterskich II stopnia na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu. Laureatka Stypendium Ministra w roku akademickim 2012/2013. Członek Studenckiego Koła Naukowego TAX, działającego na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu. Swoje zainteresowania skupia wokół sektora przedsiębiorstw, ich sfery podatkowej oraz innych uwarunkowań związanych z działalnością w obecnej gospodarce. Barbara Dembowska – starszy wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Skierniewicach, nauczyciel przedmiotów w specjalizacji: ubezpieczenia, rachunkowość oraz statystyka, demografia, badania operacyjne i ekonometria. Zainteresowania badawcze obejmują problematykę zarządzania ryzykiem w sektorze MSP, księgowości w małych firmach oraz ubezpieczeń na życie i ubezpieczeń majątkowych. Patryk Dunal – student Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie na kierunku finanse i rachunkowość oraz Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki na kierunku zarządzanie i inżynieria produkcji. Zainteresowany finansami w przedsiębiorstwach energetycznych, oceną efektywności projektów inwestycyjnych oraz analizą finansową. Barbara Fiedoruk – adiunkt w Zakładzie Finansów i Rachunkowości Wydziału Ekonomicznego na Uniwersytecie Technologiczno-Humanistycznym w Radomiu, doradca podatkowy. Zainteresowania badawcze skupia na systemie rachunkowości w jednostkach gospodarczych. Specjalizuje się w zakresie prawa bilansowego i podatkowego. Łukasz Konopielko – doktor, adiunkt w Katedrze Ekonomii Uczelni Łazarskiego w Warszawie. Obszary zainteresowań badawczych: nowe technologie i e-gospodarka, badania ewaluacyjne. Asesor programów europejskich w Polsce.

276

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Michał Kornasiewicz – adwokat, partner w Kancelarii Adwokatów i Radców Prawnych Dziedzic i Partnerzy. Specjalista w zakresie prawa energetycznego, handlowego, gospodarczego i cywilnego. Doradca wiodących spółek z branży energetycznej. Adam Kowalski – radca prawny, partner w Kancelarii Adwokatów i Radców Prawnych Dziedzic i Partnerzy, doktorant w Instytucie Nauk Prawno-Administracyjnych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego; zainteresowania badawcze: prawo energetyczne, prawo sektorów infrastrukturalnych, prawo regulacyjne i konkurencji, postępowania sporne. Marta Kozłowska, Katarzyna Mikler, Katarzyna Rozbejko – sstudentki drugiego roku ekonomii studiów II stopnia na Uniwersytecie Szczecińskim. Ukończyły zarządzanie zasobami ludzkimi oraz zarządzanie procesami logistycznymi na studiach I stopnia. Autorki publikacji z zakresu nauk ekonomicznych oraz dziedzin pokrewnych. Krzysztof Księski – absolwent studiów prawniczych i kulturoznawczych na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, doktor nauk prawnych. Związany zawodowo z Wyższą Szkołą Humanistyczno-Przyrodniczą w Sandomierzu, Europejską Uczelnią Społeczno-Techniczną w Radomiu oraz Collegium Varsoviense w Warszawie. Doradca prawny, nauczyciel akademicki, trener prowadzący wiele spotkań, dyskusji, prelekcji i wykładów. Założyciel i prezes Lubelskiego Stowarzyszenia Fantastyki „Cytadela Syriusza”, fundator Fundacji Hesperos. Animator i menedżer wielu przedsięwzięć kulturalnych o zasięgu lokalnym, regionalnym i krajowym. Paweł Lipowski – doktor nauk o zdrowiu Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, aplikant radcowski, specjalista zdrowia publicznego. Wśród doświadczeń zawodowych znajduje się m.in. praca w charakterze kierownika działu organizacyjno-prawnego Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. Ludwika Rydygiera w Krakowie oraz kierownika referatu zdrowia Urzędu Miasta Krakowa. Wykładowca Wydziału Nauk o Zdrowiu Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu. Interesuje się problematyką dostępności do świadczeń medycznych, efektywnością wykorzystania zasobów systemu zdrowotnego oraz prawem medycznym. Anita Maciążek – mgr prawa, absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz podyplomowych studiów europejskich ukończonych w Centrum Europejskim Uniwersytetu Warszawskiego; doktorantka na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Katedrze Prawa Unii Europejskiej.

Notki biograficzne Autorów

277

Katarzyna Marchocka – studentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz finansów i rachunkowości w Szkole Głównej Handlowej. Stypendystka Marszałka Województwa Opolskiego, Rektora Uniwersytetu Warszawskiego oraz dwukrotna stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Piotr Możyłowski – doktor nauk ekonomicznych. W latach 2001–2013 pracował w Pierwszym Urzędzie Skarbowym w Radomiu na stanowisku inspektora w Dziale Egzekucji Administracyjnej. Od 2012 roku pracuje jako wykładowca w Wyższej Szkole Nauk Społecznych i Technicznych w Radomiu oraz Wyższej Szkole Handlowej im. S. Batorego w Piotrkowie Trybunalskim. Zainteresowania badawcze autora koncentrują się na obciążeniach publicznoprawnych MMSP, barierach podatkowych prowadzenia działalności gospodarczej oraz ich wpływie na wielkość szarej strefy. W kręgu zainteresowań – oprócz powyższego – pozostaje zarządzanie należnościami oraz windykacja. Wojciech Niemczyk – doktorant w Katedrze Zarządzania Finansami na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jest członkiem-kandydatem brytyjskiego stowarzyszenia zrzeszającego specjalistów i praktyków rachunkowości zarządczej CIMA INSTITUTE. Adam Oleksiuk – absolwent Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, doktorat uzyskał w Szkoły Głównej Handlowej. Wieloletni etatowy wykładowca akademicki w publicznych i niepublicznych szkołach wyższych. Odbył staż naukowo-badawczy w Stockholm School of Economics in Riga. Obecnie adiunkt na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie oraz wykładowca w Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu. W latach 2003–2010 pracownik Rządowego Centrum Studiów Strategicznych, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego i Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Autor publikacji, wykładów i szkoleń z zakresu innowacji i konkurencyjności gospodarki, rozwoju regionalnego, funduszy strukturalnych UE, strategii społeczno-gospodarczych. Robert Parzonko – doktorant stacjonarnych studiów doktoranckich w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Głównie interesuje się finansami przedsiębiorstw, rachunkowością zarządczą. Poszerza swoją wiedzę w ramach niniejszych tematów na licznych wyjazdach konferencyjnych, gdzie poznaje nowe osoby oraz ma możliwość współpracy, co gwarantuje ustawiczny rozwój. Ewa Rogowska – Katedra Rachunkowości i Controllingu, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiego. Zainteresowania badawcze autorki dotyczą sprawozdawczości finansowej, badania sprawozdań finansowych, wykorzystania rachunkowości na potrzeby zarządzania, rachunkowości finansowej jednostek gospodarczych.

278

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Beata Wieczerzyńska – doktor nauk ekonomicznych, magister prawa, adiunkt w Katedrze Prawa Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu. Przewodnicząca rady nadzorczej spółki kapitałowej. Zainteresowania naukowe oscylują wokół szeroko rozumianego prawa gospodarczego – prawa działalności gospodarczej, prawa spółek, prawa upadłościowego i naprawczego. Daniel Wieteski – absolwent studiów magisterskich z zakresu ekonomii i studiów licencjackich na kierunku matematyka na Politechnice Radomskiej im. Kazimierza Puławskiego w Radomiu (obecnie Uniwersytet Techniczno-Humanistyczny w Radomiu). Obecnie doktorant w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej; prowadzi zajęcia z rachunkowości i przedmiotów ekonomicznych w Wyższej Szkole Nauk Społecznych i Technicznych. Członek i współzałożyciel Forum Młodych Księgowych przy Radomskim oddziale Stowarzyszenia Księgowych w Polsce. Swoje zainteresowania naukowe koncentruje wokół rachunkowości i finansów, z uwzględnieniem behawioralnych aspektów tych dziedzin, szczególnie koncentruje się na pomiarze wyników finansowych, problematyce nadzoru korporacyjnego i problemach asymetrii informacyjnej. Sebastian Wijas – student prawa i politologii na UW. Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Prezydenta m. st. Warszawy. Od marca 2013 roku wiceprzewodniczący Ogólnopolskiej Rady Kół Naukowych przy Wydziałach Prawa i Administracji. Autor i współautor kilkunastu artykułów o tematyce prawnej. Prelegent na kilkunastu konferencjach międzynarodowych.

Aneks

Recenzja pracy Regionalny program rozwoju na tle strategii UE „Europa 2020” z uwzględnieniem roli ubezpieczeń na przykładzie Województwa Świętokrzyskiego Adam Rutkowski1 Praca została przygotowana pod redakcją naukową prof. dr hab. Ireny Jędrzejczyk, dr. Stanisława Nowaka, dr. Jarosława Przybytniowskiego i prof. dr. hab. Andrzeja Sopoćki. Adres wydawniczy: Wydawnictwo Iuris, Poznań 2012 (ISB 978-83-61151-08-1). Recenzowana praca składa się ze słowa wstępnego i oryginalnego zakończenia (Zamiast podsumowania) oraz czterech części merytorycznych: 1) Strategia Unii Europejskiej „Europa 2020” – wprowadzenie do problematyki, 2) Włączenie społeczne – warunki realizacji w kontekście „Strategii Europa 2020”, 3) Budowanie strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego. Potencjał i kierunki, 4) Zabezpieczająca i promocyjna rola ubezpieczeń. Irena Jędrzejczyk – autorka pierwszego opracowania Ubezpieczenia wobec celów rozwoju regionalnego w świetle dokumentów strategicznych UE – przyjrzała się dokumentom takim jak Rezolucja Parlamentu Europejskiego, która dotyczy paktu fiskalnego i w której wyrażono wątpliwości odnośnie do potrzeby przyjmowania umowy, jaką podpisała m.in. Polska (kontrakt Treaty on Stability, coordination and governance in the Economic and Monetarny Union) zagrożona procedurą nadmiernego deficytu. Cele postawione przed naszym krajem lepiej chyba można osiągnąć poprzez prawodawstwo UE niż przez przyjmowanie powyższej umowy, która de facto nie jest dokumentem unijnym, lecz tylko bilateralnym porozumieniem międzyrządowym. Z innego dokumentu – tzw. MEMO 12/7 z 11.01.2012 r. Excessive Deficyt Procedur EDP, który dotyczy pięciu członków Unii (Belgii, Cypru, Malty, Węgier i Polski) – wynika, że wszczęto tzw. procedurę deficytu finansowego. 1 Dr, Katedra Finansów i Ubezpieczeń Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu.

280

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

Autorka uważa słusznie, że po negatywnych doświadczeniach Węgier (próbowano obniżenia deficytu finansowego poprzez przejęcie zasobów składkowych z otwartych funduszy inwestycyjnych) Polska nie może podążać tą samą drogą. Autorka skłania się to tego, że najszybszym i najprostszym sposobem obniżania bieżących wydatków w sektorze publicznym jest ich odsunięcie na czas późniejszy, w tym przede wszystkim wydatków emerytalnych poprzez wydłużenie wieku emerytalnego do 67. roku życia i zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn w Polsce. Stawia jednak pytanie bardzo istotne: czy w krajach obciążonych nadmiernym deficytem, takich jak Polska, można uniknąć pośpiesznego cięcia wydatków publicznych i czy można uniknąć cięcia wydatków na cele emerytalne? Wydłużenie wieku emerytalnego wymaga uszczelnienia publicznych systemów ubezpieczeniowych i podjęcia wysiłków w celu zwiększenia dochodów. Na pierwszy rzut oka takie działanie wydaje się bardzo korzystne, bowiem efekty są natychmiastowe – następuje obniżenie wydatków (doraźne) na emerytury przy dłuższym czasie wpłaty składek do funduszu ubezpieczeniowego przez przyszłych emerytów. Ale jak słusznie zauważyła Autorka, takie działanie nie rozwiązuje najważniejszych problemów (głównie demograficznych), związanych z finansowaniem bezrobocia, chorób, pomocy społecznej dla osób starszych, bezrobotnych. Może też spowodować zepchnięcie dużej liczby osób w skrajne ubóstwo i bezdomność, a nade wszystko – jak uważa Autorka – „grozić degradacją struktur i więzi rodzinnych i społecznych”. Przyjęcie umowy międzynarodowej o unii fiskalnej jest w dużej mierze sprzeczne z przyjętym też przez Polskę (i pozostałe kraje członkowskie) dokumentami dotyczącymi tzw., sześciopaku (MEMO/11/898, Bruksela 13.12.2011 r.). Konsekwencjami nieprzestrzegania „6-paku” może być znaczne ograniczenie udziału w korzystaniu z funduszy unijnych, a w szczególności zawieszenia w korzystaniu z Funduszu Spójności w latach następnych, tj. 2014–2020. Tak więc wybór, przed którym stoi Polska, jest wyborem albo prowadzenia restrykcyjnej restrukturyzacji publicznego systemu ubezpieczeniowego emerytalnego, albo podjęcia decyzji odnośnie do sankcji (w tym najgorszej z nich, tj. braku dostępu do Funduszu Spójności, który jest, jak dotąd, najważniejszym instrumentem finansowania rozwoju regionalnego). Pomoc finansowa z Funduszu Spójności może być zawieszona na podstawie decyzji Rady Europejskiej (podjętej kwalifikowaną większością głosów), gdy deficyt budżetowy jest za duży i nie podjęto żądnych działań, aby go skutecznie obniżyć. Powołując się na dokumenty Unii Europejskiej2, służące do stworzenia Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2 Rozporządzenie Rady nr 1083/2006 z dnia 11.07.2006 r. dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego i Funduszu Spójności, zob. też Rozporządzenie PE i Rady nr 1080/2006 z dnia 5.07.2006 r. dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

Aneks: Adam Rutkowski: Recenzja pracy Regionalny program ...

281

2007–2013, który miał przyczynić się do poprawy warunków sprzyjających budowie konkurencyjnej i generującej nowe miejsca pracy regionalnej gospodarki, Autorka uznała, że efekty stosowania wspomnianego programu i zaangażowania środków z publicznych funduszy UE na Kielecczyźnie można ocenić pozytywnie; jednak na tle całego kraju są one niewystarczające dla wyrównania dysproporcji regionalnych. Do zniwelowania tych różnic mogą przyczynić się m.in. ubezpieczenia, przebudowane i zharmonizowane z nowym prawem unijnym (głównie z celami wprowadzanej Dyrektywa Solvency II wraz z dyrektywą o nadzorze i innymi przepisami (np. dyrektywą o pośrednictwie ubezpieczeniowym, systemach gwarancyjnych, ustawie ubezpieczeniowej, zarządzaniu ryzykiem katastroficznym). Z przebudową systemu ubezpieczeniowego (rynku ubezpieczeniowego) wiąże się cały szereg problemów gospodarczych, głównie finansowych i społecznych. Autorka sygnalizuje niektóre z nich, a dotyczą one m.in. gromadzenia rezerw na Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym, łatwiejszego dostępu do informacji, zwłaszcza dotyczących wyników działalności ubezpieczeniowej, stworzenia komercyjnych ubezpieczeń zdrowotnych włączonych w system ochrony zdrowia, monitorowania zachowania się ubezpieczeń emerytalnych w kontekście migracji ludności w Polsce w czasie kryzysu, przeciwdziałania nieetycznym zachowaniom ubezpieczycieli i pośredników na rynku ubezpieczeniowym. Zwłaszcza w przypadku województwa świętokrzyskiego funkcje rolnicze i turystyczne oraz osadnicze mogą być wspierane przez ubezpieczycieli. Autorka słusznie uważa, że ubezpieczenia rolne z dopłatą do upraw w Polsce i Europie są rozwiązaniem anachronicznym, np. w Polsce obciążają budżet państwa i środki te nie są wykorzystywane, bowiem ubezpieczyciele przyjmują na siebie tylko takie ryzyko, które jest dla nich rentowne i łatwe w likwidacji szkód. Bronią się natomiast przed najważniejszym ryzykiem w rolnictwie, tj. suszą, powodzią i gradobiciem, które nie są „przerzucane na budżet państwa”. Problem ten można by było rozwiązywać przez stosowanie reasekuracji czy koasekuracji (tworzenie poolu), tworzenie Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych. Ubezpieczyciele mogą też działać na rzecz włączenia społecznego osób ubogich, samotnych matek z dziećmi, niepełnosprawnych, bezrobotnych, seniorów, wspierając rozwój oferty w zakresie mikro ubezpieczeń i mikro funduszy (np. Europejski Program Walki z Ubóstwem). Mogą wspierać pracę rzecznika ubezpieczonych, rozwijać edukację ubezpieczeniową i budować koalicję na rzecz gospodarki ubezpieczeniowej opartej na wiedzy. Znany specjalista (ubezpieczeniowiec), kierujący zespołem badawczym dotyczącym recenzowanej pracy, Stanisław Nowak w swoim opracowaniu Strategia „Europa 2020” – uwarunkowania i kierunki działań – w ujęciu regionu świętokrzyskiego. Wybrane problemy widzi potrzebę przeciwdziałania powiększającemu się procesowi społecznego wykluczenia obywateli oraz wywołującym napięcia społeczne wzrostowi biedy i bezrobocia w krajach członkowskich Unii. Unia Europejska podejmuje próby ich łagodzenia lub przeciwdziałania im, budując program

282

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

włączenia społecznego jako integralnej części „Strategii Europa 2020”. Dla krajów Unii i ich regionów program włączenia będzie ważnym źródłem finansowania działalności, pomagającym wyrównywać różnice występujące w tych regionach. Tworząc plany „Strategii Europa 2020”, Unia Europejska, mając na uwadze duże zagrożenia ekonomiczne i społeczne, jakie mogą wystąpić w najbliższych latach, buduje założenia do tego programu, w przekonaniu, że optymalne wykorzystanie jednolitego rynku europejskiego jako narzędzia rozwoju zależy w dużej mierze od przeciwdziałania negatywnym skutkom zewnętrznym oraz aktywizacji potencjału społecznego i poważnego traktowania problemów polityki społecznej. Tak więc problematyka wyłączenia społecznego powinna być jedną z wiodących priorytetów Unii (obok dwóch pozostałych, tj. wzrostu inteligentnego rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach oraz rozwoju zrównoważonego, efektywnie korzystającego z zasobów, bardziej przyjaznego środowisku i bardziej konkurencyjnego). Dla Unii problem walki z wykluczeniem społecznym istniał już wcześniej, (bo rok 2010 Komisja Europejska ogłosiła Europejskim Rokiem Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym). Jednakże nie zrealizowano głównych zaleceń dotyczących tego problemu i dlatego zdecydowano się obecnie na budowę programu włączenia społecznego w nadziei na pozytywne aspekty dla dalszego rozwoju krajów członkowskich Unii. Autor zauważył, że w Polsce problem wykluczenia społecznego wywołuje ożywione dyskusje, w których biorą udział różne środowiska, w tym również Kościół katolicki. Autor przytacza list episkopatu z dn. 13 marca 2012 r. W trosce o człowieka i dobro wspólne, w którym występuje sugestia, że przyczyn kryzysu (w tym wykluczenia społecznego) należy szukać w braku poszanowania wartości etycznych w dziedzinie ekonomii i finansów. Właśnie zagadnieniom wykluczenia społecznego poświęcona jest druga część pracy. Autorzy kilku następnych opracowań zajmują się tymi istotnymi problemami w skali regionalnej, lokalnej, prezentując wyłączenie społeczne w warunkach realizacji w ramach województwa świętokrzyskiego. W opracowaniach tych wskazywano na skalę zjawiska oraz na znaczenie działań podejmowanych na szczeblu lokalnym i regionalnym dla osiągnięcia celów włączenia społecznego poprzez środki finansowe, zaplanowane w budżecie Unii Europejskiej na lata 2014–2020. Interesujące w tym zakresie są opracowania Niny Drejerskiej oraz Anny Kaczmarek. Pierwsza z Autorek stwierdza, że sformułowanie wspomnianych już wcześniej ogólnych priorytetów „Strategii Europa 2020” wymagało wskazania pięciu konkretnych i mierzalnych celów określonych na poziomie całej Unii Europejskiej. Autorka podała te mierzalne cele dla całej Unii, jaki i dla Polski. Są nimi: wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20–64 lat (dla Unii 75%, dla Polski 71%); wydatki na badania i rozwój (odpowiednio 3% PKB i 1,7% PKB); cele „20/20/20” w zakresie klimatu i energii, w tym ograniczania emisji dwutlenku węgla o 20% dla

Aneks: Adam Rutkowski: Recenzja pracy Regionalny program ...

283

Unii i 14% dla Polski, udział odnawialnych źródeł energii w całkowitym zużyciu o 20% dla Unii i 15,48% dla Polski, ograniczenia zużycia energii w mln ton o 20% dla Unii i 14% dla Polski; odsetek osób przedwcześnie kończących naukę szkolną o 10% dla Unii i 4,5% dla Polski, odsetek osób w wieku 30–34 z wykształceniem wyższym o 40% dla Unii i 45% dla Polski; zmniejszenie liczby ludności zagrożonej ubóstwem lub wykluczeniem społecznym o 20 mln osób (o 25%) dla Unii i o 1,5 mln dla Polski. Podane przez Autorkę statystyki dotyczące celów związanych z wykluczeniem społecznym wyraźnie różnią się. Jeżeli chodzi o zatrudnienie, to docelowo wskaźnik ma być niższy dla naszego kraju niż dla Europy, ale niektóre cele są dla Polski bardziej ambitne niż dla Unii. Zauważyła też Autorka znaczne zróżnicowanie terytorialne dotyczące wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 20–64 lata w poszczególnych województwach Polski (od 59,2% w Zachodniopomorskiem, 65% w Świętokrzyskim do 69,5% w Mazowieckiem). To samo można powiedzieć o wskaźniku zagrożenia ubóstwem (od 12,4% w województwie śląskim i podlaskim do 23,2–30,7% w województwach lubuskim, świętokrzyskim, podkarpackim i lubelskim). Anna Kaczmarek w swoim opracowaniu wypowiada się na temat włączenia społecznego w życiu społeczeństw Unii. Przed poważnymi wyzwaniami stają miliony ludzi, dla których nie ma miejsca na rynkach pracy lub środków w publicznej kasie. W wyniku kryzysu odsetek populacji zjednoczonej Europy zagrożony ubóstwem i wykluczeniem społecznym wzrósł z 80 do 115 milionów osób. Na podstawie definicji wykluczenia A. Giddensa Autorka uznaje, że można mówić o procesie włączenia wykluczonych w trzech wariantach: ekonomicznym, politycznym i społecznym. W wymiarze ekonomicznym rozważa się ten problem od strony produkcji i konsumpcji. W sferze produkcji polega on na ułatwieniu dostępu wykluczonych do rynku pracy (dotyczy walki z przyczynami bezrobocia i ograniczania warunków do istnienia, tzw. working poor). W wymiarze konsumpcyjnym dotyczy to pojęcia biedy i działań zmierzających do ograniczania wielkości i głębokości ubóstwa oraz deficytów wynikających z niedostatecznego poziomu dochodów. Uczestnictwo jest podstawą aktywnego społeczeństwa demokratycznego, więc wykluczenie z politycznego wymiaru życia narodu zagraża zarówno jednostce, jak i państwu. Brak niezbędnej wiedzy i umiejętności potrzebnych do zrozumienia i wykorzystania mechanizmów politycznych – reprezentacji, podejmowania decyzji, tworzenia prawa – zagraża pełnemu udziałowi w życiu społecznym. Słusznie Autorka zauważa, że brak prowadzenia pełnego życia politycznego sprawia, że wykluczeni nie dochodzą swoich potrzeb wcale lub robią to nieumiejętnie, a nawet nierzadko łamią ład społeczny, który postrzegają jako niesprawiedliwy. Włączenie polityczne to przede wszystkim wyposażenie wykluczonych w wiedzę i umiejętności dochodzenia swoich interesów w powszechnie przyjęty sposób, ale też wyposażenie samopodtrzymującego się systemu politycznego w mechanizmy stanowiące drogę powrotu dla wykluczonych. W społecz-

284

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

nym wymiarze włączenie oznacza działania na rzecz rozszerzenia systemu relacji osób wykluczonych poza rodzinę i najbliższe otoczenie. Likwidacja społecznego upośledzenia wymaga pracy nad zagadnieniami strukturalnymi i wspierania wykluczonych w radzeniu sobie z barierami na drodze do pełnego uczestnictwa w życiu społeczeństwa. Autorka słusznie uważa, że aktualnie Unia utraciła impet, dynamikę wzrostu, nie ma pomysłu na dalszy rozwój. Uważa, że ma ona dwa cele w „Strategii Europa 2020”: krótkookresowy i długookresowy. Celem krótkookresowym jest wyjście z kryzysu. Celem długookresowym jest powrót na wyznaczoną priorytetami drogę rozwoju – inteligentnego, zrównoważonego i sprzyjającego włączeniu społecznemu. Bardzo interesującym opracowaniem jest prezentowany przez T. Lenarta materiał zatytułowany Zarządzanie wpływami z konsumpcji – nowa forma doradztwa finansowego umożliwiająca włączenie społeczne. Autor w tym opracowaniu wskazał na możliwość uzyskiwania dochodów z zasobów konsumpcyjnych oraz, co jest szczególnie istotne dla osób biednych, z kapitałowego spożytkowania wydatków konsumpcyjnych. Zaproponował stworzenie nowej usługi doradztwa finansowego oraz nowej formy działania dla instytucji finansowych realizujących swoje misje w oparciu o ideę samorządności regionalnej dla segmentu klientów niezamożnych. Zaproponował też tzw. algorytm włączenia społecznego, który bazuje na źródłach dochodów dostępnych ubogim. Autor po przedstawieniu funkcjonowania „ centralnego systemu zarządzania finansami osobistymi przez państwo w cyklu życia gospodarstwa domowego”, wymuszającego płacenie składki emerytalnej, przyznał, że jest on bardzo nieefektywny i zakłóca model gospodarki rynkowej. Państwowe systemy emerytalne oparte na transferze dochodów zniekształcają mechanizmy gospodarki rynkowej, drastycznie obniżają efektywność gospodarowania przejętymi przez państwo środkami oraz wyłączają odpowiedzialność ludzi za swoją przyszłość (zwiększają przezorność osobistą). Mając to na uwadze, T. Lenart stawia pytania: czy pieniędzy odprowadzanych do państwowego systemu nie można efektywniej zainwestować indywidualnie? Czy można przerwać wyniszczający proces odprowadzania składki do ZUS-u i jednocześnie zapewnić świadczenia tym, którzy są na emeryturze lub już niedługo będą emerytami? Czy osoby będące już na emeryturze mogą uzyskiwać inne dochody, niepochodzące z wynagrodzenia za pracę? Autor uważa, że na te pytania można odpowiedzieć twierdząco; jako dowód na to proponuje tzw. kapitałowy system rentierski, który może być oparty na wypłacie renty kapitałowej z indywidualnie gromadzonych zasobów finansowych. Statystyka pokazuje, że np. oszczędzając poprzez lokaty bankowe, można z powodzeniem zapewnić sobie świadczenie okresowe (rentę kapitałową) dwukrotnie wyższe niż uzyskiwane od państwa. Autor postuluje przeciwdziałanie dyskryminacji finansowej mniej zamożnych przez instytucje finansowe (np. wspólne instytucje osób, które osobno byłyby dyskryminowane przez instytucje finansowe) oraz tworzenie przedsiębiorstw społecz-

Aneks: Adam Rutkowski: Recenzja pracy Regionalny program ...

285

nych (według zasad propagowanych przez noblistę M. Yunusa). W Polsce, jak zauważa Autor, tylko instytucie finansowe typu SKOK, banki spółdzielcze oraz TUW z powodzeniem realizują ideę samorządności inwestorów. Teoretyczne opracowanie A. Krzysztofek, dotyczące modelów społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, jest interesujące, ale moim zdaniem jest luźno związane z recenzowaną książką. Podobne odczucia budzi artykuł Employer Branding – budowanie wizerunku pracodawcy W. Kumańskiej, A. Ślęzak i M. Walczaka. Natomiast kończące tę część książki opracowanie innego zespołu – M. Ćwiecz, D. Liwochy, P. Osuch – dobrze ilustruje zagadnienie bezrobocia wśród studentów na rynku pracy w województwie świętokrzyskim, ale nie prezentuje perspektyw dla młodych w rozwiązywaniu tego istotnego problemu. Tak, więc z podtytułu opracowania należy wykreślić „perspektywy młodych w świętokrzyskim”, co będzie zgodne z zaprezentowaną treścią opracowania. Następna część pracy (najobszerniejsza), zatytułowana Budowanie strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego. Potencjał i kierunki, dotyczy ważnych problemów makro- i mikrospołecznych, gospodarczych i kulturowych, niezbędnych do podsumowania kończącej się platformy, dotyczącej lat 2007–2013 i programowania dalszego rozwoju województwa według Nowej Perspektywy Finansowej (Budżetowej) na lata 2014–2020 na bazie strategii „EUROPA 2020 – Strategia dla Wzrostu Inteligentnego, Zrównoważanego i Sprzyjającego Włączeniu Społecznemu”. Ta część pracy obejmuje opracowania dotyczące dziedzictwa i tożsamości kulturowej (powiatu koneckiego), bezpieczeństwa ekologicznego województwa świętokrzyskiego, lokalnego systemu społeczeństwa informacyjnego (wymiar lokalny), wpływu przedsiębiorczości na rozwój regionalny i lokalny (na przykładzie funkcjonowania gminy), rynku usług transportowych, spedycyjnych, logistycznych (w skali kraju), mechanizmu wspierania konkurencyjności przedsiębiorstw świętokrzyskich w aspekcie zarządzania wiedzą oraz opracowania dotyczące różnych instytucji woj. świętokrzyskiego – klastra budowlanego INNOWATOR, gminy Bieliny, Stąporków (inicjatywy społeczno-gospodarcze), Czarniecka Góra czy funkcjonującego w tej gminie Świętokrzyskiego Centrum Rehabilitacji. W tej części pracy jest też prezentowane opracowanie dotyczące turystyki industrialnej i promocji geoturystyki Gór Świętokrzyskich i Ponidzia. Autorzy tych zróżnicowanych tematycznie opracowań postulują uwzględnienie poruszanych w nich zagadnień w budowaniu strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego, widząc w tym gwarancję rozwoju tego „opóźnionego” regionu w latach 2014–2020. W ostatniej części pracy, zatytułowanej Zabezpieczająca i promocyjna rola ubezpieczeń, prezentowane są opracowania dotyczące roli, jaką mogłyby odegrać ubezpieczenia po włączeniu ich w budowę i realizację programów, zarówno w postaci funkcji ochronnej (najważniejszej, jaką spełniają, pozwalającej na kompensowanie szkód losowych i stosowanej prewencji), jak i funkcji budowania kapitału, czyli

286

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

inwestycyjnej (głównie w ubezpieczeniach życiowych, inspirującej do wspólnego działania opartego o związki wzajemności członkowskiej ubezpieczonych). Pierwsze opracowanie w tej części pracy zaprezentowała M. Janowicz-Lomott. W artykule Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych jako przykład organizacji samorządu ubezpieczonych Autorka przypomniała, że ubezpieczenia opierają się na dwóch zasadach – komercyjnej oraz wzajemnościowej (niekomercyjnej). Ta druga opiera się o następujące cechy: zasadniczym celem działalności ubezpieczenia wzajemnego jest zaspokojenie potrzeb ubezpieczonych, a nie nastawienie na uzyskiwanie zysku (działalność non profit); ubezpieczeni są członkami („właścicielami”) towarzystwa, mają wpływ zasadniczy na jakość ochrony ubezpieczeniowej poprzez udział w tworzeniu produktu, udział w komitetach finansowych, przez reprezentację w zarządzie czy zgromadzeniu udziałowców; wysoka odpowiedzialność społeczna ubezpieczeń wzajemnych traktowana jest jako przejaw aktywności społecznej. Wymaga się od ubezpieczeń wzajemnych (TUW) zaangażowania prewencyjnego i zarządzania ryzykiem. Autorka starała się wskazać niezwykle istotny aspekt działalności polegającej na zasadzie wzajemności opartej o samorząd. Przy czym przejawów samorządności i solidarności społecznej należy poszukiwać w kilku płaszczyznach działalności TUW – poczynając od powstania poprzez koncepcję zarządzania oraz struktur organizacyjnych w małych i dużych firmach ubezpieczeń wzajemnych3. Zdaniem Autorki samorządność jest konieczna do stworzenia i funkcjonowania ubezpieczyciela opartego na idei wzajemności. Samorządność istniejąca w zakładach ubezpieczeń wzmacnia też samorządność środowisk, w których TUW działają. Dzięki temu TUW mogą stać się „inkubatorem mechanizmów społeczeństwa obywatelskiego”. Tym samym problemom poświęcone jest kolejne opracowanie dokonane przez zespół uczonych z warszawskich szkół wyższych – K. Malinowską, S. Nowaka, A. Śliwińskiego. Autorzy tekstu Wzajemność ubezpieczeniowa jako forma realizacji ubezpieczeń zauważają, że pomimo znaczących możliwości powstawania i funkcjonowania zakładów opartych na idei wzajemności, na rynku polskim, do czasu wejścia Polski do Unii Europejskiej, funkcjonowało zaledwie kilka zakładów ubezpieczeń opartych na wzajemności, których udział w rynku (mierzony składką brutto) był symboliczny, bowiem nie przekraczał 0,8% (w całym rynku ubezpieczeń w Polsce)4. Sytuacja ta nie zmieniła się specjalnie po włączeniu polskiego rynku ubezpieczeń do jednolitego europejskiego rynku ubezpieczeń gospodar-

3 Pierwszą obszerną pracą dotyczącą TUW na polskim rynku ubezpieczeń była praca: Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych w polskim systemie ubezpieczeń (stan i perspektywy), pod red. T. Sangowskiego, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2001. 4 Zob. T. Sangowski, Rola i miejsce ubezpieczeń wzajemnych na światowym i polskim rynku ubezpieczeniowym, [w:] Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych…, s. 67, tab. 14.

Aneks: Adam Rutkowski: Recenzja pracy Regionalny program ...

287

czych (po 2004 roku)5. Przyczyny tego stanu rzeczy nie są proste do zdiagnozowania. Wynikają one z „niedokładnych” uregulowań prawnych (IV rozdział Ustawy o działalności ubezpieczeniowej z dn. 22.05.2003 r. (Dz. U. Nr 124, poz. 1151) i innych, np. Kodeksu Spółek Handlowych, statutu konkretnego ubezpieczyciela), ale mają na to wpływ i inne przyczyny tkwiące w warstwie politycznej, ekonomicznej, mentalnościowej, świadomościowej oraz edukacyjnej. Jak słusznie zauważyli Autorzy opracowania, „wskazuje to na wyraźną preferencję ustawodawcy dla komercyjnych form działalności ubezpieczeniowej” kosztem formy wzajemnościowej ubezpieczyciela Wynika to też, moim zdaniem, z zapisu ustawy umożliwiającego przekształcenie TUW w spółkę komercyjną (tzw. demutaulizacja – Art. 81–91 Ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Natomiast w ustawie nie ma zapisu dotyczącego przekształcenia spółki komercyjnej w TUW (tzw. mutualizacja). Praktycznie do dnia dzisiejszego polski rynek ubezpieczeniowy wykazuje cechy rynku tworzącego się (niedojrzałego), poddawany jest nadal ekspansji, dokonywanej przez „silny” kapitał zagraniczny, który nastawiony jest na osiąganie zysków z prowadzonej na naszym rynku działalności ubezpieczeniowej. Jak wcześniej zauważyłem, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW), choć mają za sobą długą tradycję i bogatą historię (zwłaszcza w Polsce międzywojennej), są najmniej docenianą formą prowadzenia działalności ubezpieczeniowej na terytorium naszego kraju. Zupełnie inaczej ta sytuacja wygląda w innych państwach (w tym w Unii Europejskiej), gdzie towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych odgrywają dużo większą rolę, stanowią rozbudowane organizmy, dokonujące ekspansji na całym świecie. Na rozbudowanych rynkach ubezpieczeniowych, na których „chroni się” wielkie ryzyka (dużych organizacji gospodarczych), świadczone ubezpieczenia mogą być wykonywane przez powołane przez te organizacje jednostki zależne (od nich nazywane captive; termin spolszczony – keptyw)6. Autorzy precyzują cele, jakie przyświecają tworzeniu keptywów: obniżenie kosztów ubezpieczenia, wyeliminowanie pośrednika ubezpieczeniowego, możliwość indywidualizacji warunków ubezpieczenia, racjonalizacji procesów finansowania własnych ryzyk, zatrzymanie zysków z kapitału przeznaczonego na finansowanie ryzyk, ulgi w podatkach (keptywy są zazwyczaj lokalizowane w krajach podatkowych) oraz profesjonalizm w zarządzaniu keptywem, powierzanym wyspecjalizowanym organizacjom (np. 5 Warto zauważyć, że w 2000 r. w Polsce funkcjonowało 6 TUW (w tym 1 w dziale I), a na koniec 2010 r. było ich 8 (w tym 2 w dziale I); zob. Ubezpieczenia 2010, PIU, Warszawa 2011; Raport Polskiej Izby Ubezpieczeń 2010. 6 Keptyw – spółka zależna (córka) tworzona przez wielkie przedsiębiorstwa bądź grupę przedsiębiorstw (koncern, holding) dla ubezpieczania własnych ryzyk. Klasyfikację keptywów podał m.in. E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Toruń 2006, s. 37. Dzieli keptyw na ubezpieczeniowe i reasekuracyjne, keptyw dla jednego przedsiębiorstwa i keptyw dla większej liczby przedsiębiorstw. Te ostatnie są traktowane jako forma ubezpieczenia społecznego.

288

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

skandynawska organizacja Nornic Mutual zarządza aż 60 keptywami). W Polsce keptyw, (captive) można tworzyć w formie spółek akcyjnych i towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. Przewagę tej drugiej formy należy wiązać z brakiem konfliktów pomiędzy interesami członków a ubezpieczycielem, bowiem te interesy są tożsame. Istnieje też możliwość tworzenia TUW branżowych (tworzone przez firmy reprezentujące jedną gałąź przemysłu czy działalności zawodowej, np. Cuprum TUW, Rejent Life TUW, Pocztowe TUW czy SKOK TUW). W TUW ponadto można tworzyć związki wzajemności członkowskiej (ZWC) i oddzielnie rozliczać w ramach grupy członków reprezentujących wspólne interesy (przypomina to wydzielanie w ramach przedsiębiorstwa strategicznych jednostek biznesu). Warto zauważyć, że, tworząc towarzystwa ubezpieczeniowe w formie TUW, społeczeństwa lokalne uzyskują też korzyści społeczne polegające na swobodzie niezależności członków w swoich działaniach, na aktywizacji i kształtowaniu właściwych postaw, większej integracji w osiąganiu stawianego, wspólnego celu przez ubezpieczonych (tworzenia funduszu ubezpieczeniowego, który może być wykorzystywany do kompensowania szkód katastroficznych, np. powodzi czy huraganu). J. Przybytniowski w opracowaniu Ubezpieczenia gospodarcze jako finansowy instrument ograniczania ryzyka katastrof ekologicznych starał się przedstawić ubezpieczenie gospodarcze jako ważny element ograniczania ryzyka katastrof ekologicznych. Podał główne przyczyny katastrof ekologicznych (ekonomiczne, demograficzne, społeczne)7. Przytoczył też różne definicje ryzyka (wg A. H. Willeta, F. H. Knighta, A. H. Mowbray’a) i zauważył, że zorganizowane skuteczne działania (w tym ubezpieczeniowe) wymagają dokładnego zidentyfikowania i analizy ryzyka z uwzględnieniem specyfiki zagrożeń, które stawiają człowieka, jego życie, mienie, a także środowisko w obliczu niebezpieczeństwa. Dążenie do maksymalizacji zysku wymusiło na firmach potrzebę fachowej, zorganizowanej prewencji w celu przeciwdziałania szkodom powstającym w następstwie katastrof ekologicznych. Autor proces ten nazywa „obsługą ryzyka” (w przeciwieństwie do określenia „zarządzania ryzykiem”). Obsługa ryzyka pozwalana na określenie poziomu akceptowalnego ryzyka i pomaga wybrać właściwe narzędzia związane z ryzykami szkód ekologicznych, uwzględniając rodzaj zdarzeń, które z czasem stają się kataklizmami, klęskami żywiołowymi, wypadkami, awariami cywilizacyjnymi, budowlanymi, wielkimi pożarami. Wielkość zagrożeń wielkimi awariami może być mierzona liczbą zakładów dużego ryzyka (ZDR) i służy do porównań międzynarodowych. J. Przybytniowski podaje, że Polska jest krajem klasyfikowanym w pierwszej dziesiątce państw Unii Europejskiej pod względem zagrożeń poważnymi awariami przemysłowymi (liczba ZDR wynosiła w 2009 roku 167). Ryzyko spowodowania szkód w środowisku to nowe 7 Katastrofa ekologiczna to trwałe, nieodwracalne, uszkodzenia lub zniszczenia środowiska, mające wpływ na życie człowieka.

Aneks: Adam Rutkowski: Recenzja pracy Regionalny program ...

289

zadania dla rynku ubezpieczeń Polsce. Zgodnie ze standardami zarządzania ryzykiem, kiedy nie można go zupełnie wyeliminować lub poważnie ograniczyć, należy je sfinansować. Autor wyraźnie widzi taką możliwość i zauważa, że jedną z najpowszechniejszych metod finansowania ryzyka jest ubezpieczenie gospodarcze. Wydaje się, że Autor zapomniał o wykorzystywaniu do finansowania wielkich szkód ekologicznych działalności ściśle powiązanej z ubezpieczeniami, tj. reasekuracji. Biorąc pod uwagę polski system ubezpieczeń, można zauważyć, że w naszym kraju dominują ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody ekologiczne powodowane działalnością gospodarczą (ubezpieczenia od OC za szkody ekologiczne będące następstwem sytuacji nagłych, awaryjnych, ubezpieczenia od OC za potencjalne zagrożenia ekologiczne, dobrowolne i obowiązkowe ubezpieczenia od OC za rzeczywiste bądź potencjalne szkody ekologiczne, które mogą się pojawić w wyniku długotrwałego oddziaływania podmiotu gospodarczego i które to oddziaływanie w ustaleniu zależności przyczynowo-skutkowej jest trudne lub niemożliwe). Autor stawia zasadne pytanie podstawowe:, czemu winna służyć instytucja ubezpieczeń ekologicznych? Odpowiada, że – po pierwsze – ochronie zasobów naturalnych w rozumieniu ich przydatności do produkcji, a po drugie: wspieraniu przedsiębiorstw realizujących inwestycje proekologiczne. Wydaje się, że Autor uważa, iż aktualny system ubezpieczeń od OC (obowiązkowych i dobrowolnych) tylko częściowo odpowiada na powyższe pytanie. Ukazania roli i znaczenia pośrednictwa w świadczeniu i wykonywaniu umów ubezpieczenia podjął się J. Kliszcz w opracowaniu Problemy pośrednictwa ubezpieczeniowego w warunkach zmieniających się uwarunkowań prawnych Unii Europejskiej. Autor przypomina, że w aktualnych warunkach prawnych, obowiązujących w większości rynków ubezpieczeń w Unii Europejskiej, można wyróżnić trzy podstawowe kanały sprzedaży ubezpieczeń, a są nimi: sprzedaż bezpośrednia realizowana siłami etatowych pracowników zakładów ubezpieczeń, sprzedaż za pośrednictwem agentów wyłącznych lub sieci multiagencyjnej, sprzedaż za pośrednictwem kanału brokerskiego. Autor zauważa, że niektórzy wymieniają jeszcze sprzedaż internetową i bancaasurance, ale uważa, że budzi to wątpliwości doktrynalne, co swej do istoty, ponieważ sprzedaż przez Internet może być zarówno sprzedażą bezpośrednią przez ubezpieczyciela, jak i sprzedażą realizowaną przez agenta, a w szczególnych wypadkach również przez brokera, a więc pośrednią. Także wyodrębnienie kanału bankowego jest błędne, ponieważ fakt zawierania umów ubezpieczenia w pomieszczeniach lub za pośrednictwem pracowników banku nie zmienia stanu prawnego (sprawiającego, że mamy do czynienia z umową agencyjną lub działalnością brokera). Brak jest również formalnych przesłanek prawnych do uznania, że zawieranie umowy przez banki jest poddane odrębnym przepisom prawnym. Polska ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. nr. 124, poz. 1154), regulując działalność pośrednictwa ubezpieczeniowego, jasno stwierdza (art. 2, pkt. 2), że „pośrednic-

290

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

two jest wykonywane wyłącznie przez agentów ubezpieczeniowych lub brokerów ubezpieczeniowych”. Trzymając się tego zapisu, można uznać, że Autor ma rację. Ale trzeba zwrócić uwagę, że nie powinien on używać terminu „sprzedaży ubezpieczeń przez brokerów”, bowiem – w przeciwieństwie do agentów – brokerzy niczego nie sprzedają, a kupują właściwą ochronę ubezpieczeniową u ubezpieczycieli dla swoich klientów. Autor w opracowaniu charakteryzuje europejską organizację zrzeszającą pośredników ubezpieczeniowych (Europejska Federacja Pośredników Ubezpieczeniowych – BIPAR), która powstała 1937 roku w Paryżu i reprezentuje 80 tys. agentów i brokerów zatrudniających 250 tys. pracowników. Do BIPAR należą dwa polskie stowarzyszenia: Polskie Stowarzyszenie Brokerów Ubezpieczeniowych i Reasekuracyjnych oraz Ogólnopolskie Stowarzyszenie Pośredników Ubezpieczeniowych i Finansowych. Działalność pośrednictwa ubezpieczeniowego jest w Unii Europejskiej działalnością w dużym stopniu regulowaną. Autor wprowadza w błąd czytelnika, podając, że w dniu 30. września 2002 roku Rada Ministrów przyjęła dyrektywę o pośrednictwie ubezpieczeniowym (tzw. IMD); tak naprawdę dyrektywę 2002/92/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego sporządzono i wydano w Brukseli w dniu 9. grudnia 2002 roku. Dyrektywa ta podaje definicję pośrednictwa ubezpieczeniowego8, obowiązek rejestracji pośredników w krajach członkowskich, definicję pośrednika ubezpieczeniowego („pośrednik ubezpieczeniowy” oznacza dowolną osobę fizyczną lub prawną, która podejmuje lub prowadzi pośrednictwo ubezpieczeniowe za wynagrodzeniem), określa wymogi zawodowe dotyczące pośredników9 oraz sankcje dla podmiotów, które nie są zarejestrowane, i sankcje grożące pośrednikowi, który nie stosuje się do przepisów krajowych, przyjętych zgodnie z dyrektywą. Z tego, że dyrektywa nie odwołuje się do tradycyjnego podziału pośredników na agentów i brokerów, Autor wyciągnął wniosek, że Polska jest krajem, który implementował dyrektywę w sposób nieoddający do końca zamiarów regulatora europejskiego, bowiem utrzymał rozróżnienie na brokerów i agentów. Jednak 8

Według Dyrektywy z dnia 9. grudnia 2002 r. w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego „pośrednictwo ubezpieczeniowe oznacza działalność polegającą na prowadzeniu, proponowaniu lub przeprowadzaniu innych prac przygotowawczych do zawarcia umów ubezpieczenia lub zawieraniu takich umów lub udzielaniu pomocy w administrowaniu i wykonywaniu takich umów, w szczególności w przypadku roszczenia”. 9 W ramach wymogów zawodowych dyrektywa wskazuje na potrzebę posiadania przez pośredników gwarancji odpowiedzialności opiewającej na 1 milion EUR w stosunku do każdego roszczenia oraz 1,5 miliona do wszystkich roszczeń w ciągu roku. Polska ustawa o pośrednictwie ubezpieczeniowym, która ukazała się marcu 2002 roku, nie zawierała takich zapisów i zostały one określone Rozporządzeniami Ministra Finansów z dn. 7. stycznia 2005 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności agentów i obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej brokerów (Dz. U. Nr 6, poz. 37 i 38).

Aneks: Adam Rutkowski: Recenzja pracy Regionalny program ...

291

z definicji pośrednika ubezpieczeniowego, przytoczonej przez piszącego te słowa, nie wynika, że nie mogą to być agenci i brokerzy. Autor dokonał krótkiej charakterystyki polskiego rynku brokerskiego i zauważył duże zróżnicowanie terytorialne rynku (najwyższe przychody z działalności brokerskiej odnotowano w województwie mazowieckim (40% przychodu całego rynku), a najmniejsze w województwach świętokrzyskim i podkarpackim (odpowiedni 0,25 i 0,34%). Rynek ten cechuje też duża koncentracja przychodów (z 825 firm brokerskich tylko 25 uzyskało łącznie przychód ponad 321,5 mln zł, co stanowiło 59% sumy przychodów całego rynku brokerskiego). Kinga Stęplewska zaprezentowała pracę Indywidualne ubezpieczenia na życie w województwie świętokrzyskim – charakterystyka porównawcza. W opracowaniu Autora dokonała porównań z innymi badaniami na terenie Warszawy – Siedlec, Krakowa – Białegostoku, woj. świętokrzyskiego, woj. śląskiego i woj. wielkopolskiego (dotyczącymi takich aspektów ubezpieczeń życiowych, jak czynniki determinujące zawarcie umowy ubezpieczenia, kryteria wyboru ubezpieczyciela i ubezpieczenia, źródła informacji o rynku ubezpieczeń na życie, ocena poziomu wiedzy ubezpieczonych, jakość ubezpieczeń na życie). W przeprowadzonej analizie wykazała, że istnieją duże podobieństwa pomiędzy zachowaniem konsumenta na rynku świętokrzyskim ubezpieczeń a innymi rynkami w badanych regionach Polski. Różnice, które występowały, dotyczyły wyboru danego produktu ubezpieczeniowego, a także czynników decydujących o ocenie jakości świadczonej ochrony ubezpieczeniowej. Znamienne, że zachowanie konsumenta ubezpieczeń na rynku ubezpieczeń na życie w woj. świętokrzyskim nie odbiega znacząco od zachowania klientów w innych regionach naszego kraju. Nie oznacza to jednak, jak zauważa Autorka, że świętokrzyski rynek ubezpieczeń życiowych i poziom jego rozwoju jest taki sam jak w innych częściach Polski. Zakup ubezpieczenia na życie uwarunkowany jest odpowiednio wysokim poziomem zamożności. Województwo świętokrzyskie pod względem dochodu rozporządzalnego zajmuje jedną z ostatnich pozycji w kraju. Sytuację można poprawić dzięki właściwemu wykorzystaniu programów unijnych. Tak więc przygotowywana strategia na lata 2014–2020 daje takie możliwości, bowiem zawiera działania, których wprowadzenie na pewno przyczyni się do wzrostu poziomu wiedzy i świadomości ubezpieczeniowej, jak też umożliwi większej grupie osób dostęp do ochrony ubezpieczeniowej w ramach ubezpieczeń życiowych. Podstawą do tego będzie rozwój woj. świętokrzyskiego zgodnie z priorytetami „Strategii Europa 2020”, tj. inteligentnym rozwojem (np. przez stworzenie jednolitego rynku cyfrowego opartego o szybki Internet i poprawę poziomu kształcenia), zrównoważonym rozwojem, (który oznacza m.in. pomaganie konsumentom w dokonywaniu świadomych wyborów) oraz wprowadzeniem rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu (oznaczającemu podniesienie stopy zatrudnienia, inwestycje w podnoszenie kwa-

292

Zarządzanie należnościami w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ...

lifikacji i szkolenia, modernizację rynków pracy i systemów opieki społecznej, zmniejszanie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym). P. Paluszyński i K. Wojtasik zaprezentowali opracowanie pt. Usługi assistance – rynek z przyszłością. Autorzy uważają, że usługi assistance nabierają coraz większego znaczenia nie tylko na rynku ubezpieczeń, ale także w odniesieniu do produktów przeznaczonych dla masowego odbiorcy. Co prawda assistance było identyfikowane głównie z pomocą świadczoną w przypadku awarii samochodu, lecz dzisiaj coraz więcej klientów korzysta z niego także w innych sytuacjach życiowych Zapewniają one pomoc naszym obywatelom w kraju i poza jego granicami, w różnych aspektach życia prywatnego oraz zawodowego Poza najbardziej rozwiniętymi usługami assistance samochodowego i podróżnego w ostatnim czasie rozwinęły się usługi dotyczące assistance medycznego, domowego, prawnego, concierge oraz inne programy pomocowe. Widać więc różnorodność obszarów, w których możliwe jest świadczenie usług tego typu. Właściwe do każdej formy aktywności może zostać dodana usługa stosownej pomocy. Wiąże się to przede wszystkim z ich niezwykłą elastycznością – za każdym razem dopasowywane są one do potrzeb danego klienta, charakteru umowy ubezpieczenia czy też zostają zoptymalizowane pod kątem oczekiwań konkretnych odbiorców. Dołączanie assistance do oferty swoich produktów powoduje uatrakcyjnienie i wzbogacenie usług świadczonych na rynku ubezpieczeń – dzięki temu polisa staje się gwarancją realnej pomocy w przypadku zajścia konkretnego zdarzenia losowego. Wiele firm wykorzystuje świadczenia assistance do kreowania pozytywnego wizerunku i odróżniania się do konkurencji (ważny aspekt marketingowy). Dla klientów takich firm (ubezpieczycieli), poza zapewnieniem im konkretnej pomocy, równie ważne jest zniesienie lub ograniczenie ponoszonych kosztów związanych z pomocą. Wśród usług assistance, które – zdaniem Autorów – się rozwiną, będą usługi typu „opiekuńczego” (polegać będą na opiece nad osobami starszymi, niesamodzielnymi, ubogimi, uwzględnią też programy rehabilitacyjne). Dobrze, że Autorzy zauważyli, iż są to jednak inicjatywy jeszcze pionierskie. Szkoda jednak, że nie zauważyli, iż aktualnie świadczone usługi assistance dotyczą grona osób zamożniejszych, ludzi, których stać, by za nie zapłacić. Nawet usługi assistance typu „opiekuńczego” nie będą świadczone charytatywnie. Trzeba opracować system finansowego wsparcia osób, którym takie usługi będą mogły być oferowane (zgodnie z trzecim priorytetem „Strategii Europa 2020”, tj. wzrostem sprzyjającemu włączeniu społecznemu, zapewniającemu godziwe warunki do życia oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu). Recenzowana praca Regionalny program rozwoju na tle Strategii „Europa 2020” z uwzględnieniem roli ubezpieczeń – na przykładzie Województwa Świętokrzyskiego przybliża problematykę opracowanej przez Komisję Europejską strategii „Europa 2020” jako nowego, długofalowego programu rozwoju społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej i pokazuje działania, jakie są lub będą podejmowane dla realizacji

Aneks: Adam Rutkowski: Recenzja pracy Regionalny program ...

293

tej strategii w Polsce, a głównie w województwie świętokrzyskim. Ukazuje potencjał Kielecczyzny jako czynnik istotnego rozwoju tego regionu Polski przy wsparciu funduszami unijnymi. Wśród wielu poruszanych w książce tematów wyraźnie dominowała problematyka włączenia społecznego oraz – co cieszy – ubezpieczeń i ich roli w wytworzeniu i ochronie regionalnego programu rozwoju województwa świętokrzyskiego w ramach „Strategii Europa 2020”. Zaprezentowany dorobek Autorów, zarówno teoretyczny, jak i odnoszący się do praktyki funkcjonowania ubezpieczenia na rynku w Polsce, jak i na wybranym obszarze regionalnym, wskazuje na praktyczną przebudowę polskiej części europejskiego rynku ubezpieczeń. Wartość merytoryczna tego dorobku powinna być właściwie wykorzystana w budowie regionalnego programu województwa na lata 2014–2020.

Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna oferuje:

3-semestralne kwalifikacyjne studia podyplomowe:  Bibliotekoznawstwo  Budownictwo nauczycielskie  Doradztwo zawodowe  Dydaktyka etyki i filozofii  Edukacja dla bezpieczeństwa  Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna z j. angielskim  Guwernantka deluxe  Integracja i rewalidacja  Logopedia (4 semestry)  Pedagogika lecznicza  Pedagogika opiekuńczo-wychowawcza i resocjalizacyjna  Profilaktyka społeczna i resocjalizacja  Przygotowanie pedagogiczne  Socjoterapia  Surdopedagogika  Technologie informacyjne i bibliotekoznawstwo  Tyflopedagogika  Wiedza o społeczeństwie z podstawami przedsiębiorczości  Wychowanie do życia w rodzinie

2-semestralne studia podyplomowe:                             

Asystent osoby starszej i niepełnosprawnej Asystent osób starszych i niepełnosprawnych Bezpieczeństwo zdrowia Budownictwo ogólne Coaching Egzekucja administracyjna Jakość i bezpieczeństwo żywności i żywienia Komunikacja społeczna i medialna Kreowanie marki i wizerunku firmy Kontrola i audyt wewnętrzny Medycyna roślin Menedżer bezpieczeństwa Nowoczesne materiały budowlane – produkcja i handel Organizacja i zarządzanie oświatą Organizacja i zarządzanie sportem (studia menedżerskie) Poradnictwo dietetyczne – postępy w żywieniu człowieka Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych Pośrednictwo w obrocie nieruchomościami Rachunkowość Wycena nieruchomości Wycena i ubezpieczenia w transporcie samochodowym Zamówienia publiczne Zarządzanie administracją publiczną Zarządzanie finansami i doradztwo podatkowe Zarządzanie kryzysowe Zarządzanie nieruchomościami Zarządzanie usługami Zarządzanie w ochronie zdrowia (studia menedżerskie) Zarządzanie zasobami ludzkimi