Zdrowie i spoleczenstwo t 4 nr 1 2014 by EUST

Zdrowie i Społeczeństwo Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna

RADOM 2014

Międzynarodowe Stowarzyszenie Waleologiczne

TOM 4 nr 1

neta Karasińska Wpływ spożywania mleka i przetworów mleczarskich na zdrowie...

SPIS TREŚCI

ISSN 2082-2804

Opracowanie wydawnicze: Iwona Nitek, Bożena Mazur, Joanna Iwanowska Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji – PIB 26-600 Radom, ul. K. Pułaskiego 6/10, tel. centr. (48) 364-42-41, fax (48) 364-47-65 e-mail: instytut@itee.radom.pl http://www.itee.radom.pl

neta Karasińska Wpływ spożywania mleka i przetworów mleczarskich na zdrowie...

Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu

JEST PÓŁROCZNIKIEM WYDAWANYM PRZEZ Wydział Nauk o Zdrowiu EUROPEJSKIEJ UCZELNI SPOŁECZNO-TECHNICZNEJ W RADOMIU WE WSPÓŁPRACY Z MIĘDZYNARODOWYM STOWARZYSZENIEM WALEOLOGICZNYM Półrocznik „Zdrowie i Społeczeństwo” jest pismem naukowym podejmującym problemy: teoretycznych podstaw zdrowia, filozofii, psychologii oraz socjologii zdrowia; istoty zdrowia i czynników medyczno-biologicznych i środowiskowych wpływających na zdrowie; zdrowia człowieka w warunkach pracy, nauki i sportu; stanu i tendencji zmian zdrowia ludności w Polsce i innych państwach; współczesnych możliwości diagnostyki zdrowia człowieka i jego wieku biologicznego; współczesnych metod oceny zdrowia publicznego i zmian demograficznych; współczesnych strategii promocji zdrowia i polepszenia jakości życia ludzi w różnym wieku (w tym aktywności fizycznej i psychoemocjonalnej, racjonalnego wyżywienia, metod medycyny niekonwencjonalnej, psychoregulacji itp.). Publikowane materiały wyrażają opinie i poglądy ich autorów. Redakcja nie zawsze podziela poglądy autorów artykułów. Półrocznik „Zdrowie i Społeczeństwo” publikuje materiały w języku polskim ze streszczeniem w języku angielskim albo w języku angielskim ze streszczeniem w języku polskim przygotowane przez autorów z Polski oraz innych państw, w tym: prace oryginalne; artykuły przeglądowe; artykuły polemiczne; informacje o wydarzeniach naukowych (konferencje, sympozja itp.); streszczenia prac młodych naukowców (rozpraw doktorskich, prac dyplomowych, studenckich itp.); rekomendacje do wykorzystania wiadomości naukowych w praktyce oraz recenzji na publikacje naukowe. Chociaż półrocznik jest wydaniem naukowym, z uwagi na wyjątkowe znaczenie tematyki zdrowia publicznego dla praktyki redakcja byłaby niezmiernie wdzięczna autorom za przedstawienie materiałów w sposób zrozumiały dla wszystkich, nie tylko dla fachowców. RADA REDAKCYJNA prof. Dariusz Mucha (Polska) prof. Igor Murawow – przewodniczący prof. Maciej Demel – honorowy członek prof. Nadieżda Polka (Ukraina) prof. Eugeniusz Prystupa (Ukraina) dr Willi Augustat (Austria) prof. Ingeborg Siegfried (Niemcy) prof. Anatolij Babanin (Ukraina) prof. Abdelgawad Taha (Egipt) prof. Ełła Bulicz (Polska) prof. Edward Wilczkowski (Polska) prof. Irena Celejowa (Polska) prof. Bogdan Wojtyniak (Polska) prof. Yon Degen (Izrael) prof. Napoleon Wolański (Polska) prof. Michaił Golubczikow (Ukraina) prof. Mirosław J. Wysocki (Polska) dr Paweł Goryński (Polska) prof. Witold Zatoński (Polska) prof. Igor Gundarov (Rosja) dr Maria Frolkis (USA)

SPIS TREŚCI

ZESPÓŁ REDAKCYJNY prof. Igor Murawow – redaktor naczelny prof. Ełła Bulicz – zastępca redaktora naczelnego prof. Olga Berdnyk – członek redakcji prof. Dariusz Mucha – członek redakcji mgr Izabela Wojtysiak – redaktor anglojęzyczny mgr Tomasz Pysiak – sekretarz redakcji inż. Maciej Majkusiak– administrator serwisu internetowego

ADRES (REDAKCJA, PRENUMERATA) ul. Wodna 13/21 26-600 Radom e-mail: redakcja.zdrowie@eust.pl www.eust.pl

ZESPÓŁ RECENZENTÓW dr Waczagan Awtandylian (Armenia) prof. Jurij Bukow (Polska) prof. Gieorgij Danilenko (Ukraina) prof. Yon Degen (Izrael) dr Inna Frolkis (Izrael) prof. Igor Gundarow (Rosja) prof. Walentyn Jazlowiecki (Ukraina) dr Andrzej Krzyszkowski (Polska)

prof. Felix Lazarew (Ukraina) prof. Marta Makara-Studzińska (Polska) prof. Wladimir Pasicznik (Polska) prof. Leonid Podrygało (Ukraina) prof. Jan Ślenziński (Polska) prof. Edward Wilczkowski (Polska) prof. Igor Zaniewski (Polska) prof. Ingeborg Ziegfried (Niemcy)

neta Karasińska Wpływ spożywania mleka i przetworów mleczarskich na zdrowie...

Spis treści Od redakcji ...................................................................................................

Zdrowie i metody jego oceny 1. E. Bulicz, I. Murawow, Elementy treści patogenetycznej wydarzeń epidemiologicznych .................................................................

2. A. Malinowski, Antropologia a waleologia i promocja zdrowia ....

3. I. Zaniewski, L. Zaniewska, Skale dla oceny zdrowia somatycznego. Część 4. Błędy skal ....................................................................

II. Środowisko a zdrowie 1. A. Babanin, N. Bohdanov, Sanatoryjno-kurortowy biznes, rekreacja i turystyka podstawową innowacją społecznego i gospodarczego rozwoju regionu .....................................................................

2. V. Jezhow, Problemy ze zdrowym stylem życia i profilaktyką fizyczną ..............................................................................................

3. S. Shybanov, Wpływ sytuacji ekologicznej na zdrowie ludności Krymu ..............................................................................................

III. Aktywność fizyczna i zdrowie 1. W. Starosta, Znaczenie ruchu dla rozwoju i zdrowia człowieka (perspektywa historyczna)................................................................

2. E. Prystupa, Y. Briskin, M. Pityn, Edukacja olimpijska a społeczeństwo informacyjne. Problemy i badania ........................

3. V. Vasilyeva, E. Yeryomenko, G. Moroz, N. Matveeva, O. Matveev, Rehabilitacja pacjentów z wadami wzroku oraz dbanie o ich zdrowie ..............................................................................

Informacje dla autorów ..............................................................................

Informacja o Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu .........................................................................................................

Informacja o Międzynarodowym Stowarzyszeniu Waleologicznym .....

CONTENTS

neta Karasińska Wpływ spożywania mleka i przetworów mleczarskich na zdrowie...

Contents From Editors ................................................................................................

Health and methods of evaluation 1. E. Bulicz, I. Murawow, Elements of the content of pathogenetic epidemoilogical events .....................................................................

2. A. Malinowski, Anthropology valeology and health promotion ......

3. I. Zaniewski, L. Zaniewska, Scales for estimation of a somatic health. Part 4. Errors of the scales .................................................

II. Environment and health 1. A. Babanin, N. Bohdanov, Sanatorium-resort business, recreation and tourism as basic innovation for social and economic development of the region ................................................................

2. V. Jezhow, Problems of commitment to a healthy lifestyle and physioprophylaxis ............................................................................

3. S. Shybanov, Influence ecological situation on the population health in Crimea .............................................................................

III. Physical activity and health 1. W. Starosta, Importance of movement for development and human health (historical perspective) .........................................................

2. E. Prystupa, Y. Briskin, M. Pityn, Olympic education and informational society: problems and reserch ..................................

3. V. Vasilyeva, E. Yeryomenko, G. Moroz, N. Matveeva, O. Matveev, Phisical rehabilitation in patients with disorders of vision for improving of their health state ....................................

Information for authors .............................................................................

Information about Radom Academy of Social and Technical Sciences in Radom ......................................................................................................

Information about International Association of Valeology .....................

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Ełła Bulicz

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji

Drodzy Czytelnicy, Szanowni Koledzy! Przed Wami kolejny numer naszego Półrocznika. Pierwszy rozdział jest kontynuacją tekstu z poprzedniego numeru. Mamy świadomość, że temat, który uważamy za wyjątkowo ważny – badanie i ocena zdrowia człowieka wymaga stałego zamysłu badawczego. Dlatego też i w tym numerze pierwszy rozdział zatytułowany jest: „Zdrowie i metody jego oceny”. Chciałbym podzielić się z Państwem przekonaniem, że nie wszystkie możliwości wyjaśnienia zdrowia, na podstawie od dawna znanych i często używanych wskaźników epidemiologicznych, są wykorzystywane. Kolejne części artykułów opracowujących i badających metody oceny stanu zdrowia powinny przydać się badaczom i pasjonatom zdrowia. W tym rozdziale umieszczono trzy artykuły napisane przez polskich jak i zagranicznych badaczy. W artykule prof. Ełły Bulicz i prof. Igora Murawowa pokazano i rozwinięto badania nad możliwościami zobaczenia w znanych wskaźnikach epidemiologicznych nie tylko „przyczynku do nowych badań”. Jak widać z podanych w artykule faktów, analiza patogenetyczna pozwala zdobyć nowe wskaźniki, które są zdolne pogłębić nasze rozumienie. Artykuł znanego profesora Andrzeja Malinowskiego ukazuje aspekt oceny stanu zdrowia przez pryzmat antropologii. Artykuł ten ukazuje zależności, jakie występują między waleologią, antropologią i zdrowiem publicznym. Czwarta już cześć pracy prof. Igora Zaniewskogo i docent Ludmiły Zaniewskej, jak i poprzednie części, wnosi istotne korekty w znane metody, za pomocą których badacze próbują zmierzyć zdrowie somatyczne oraz fizyczne możliwości człowieka. Uwzględniając szerokie rozszerzanie tych metod, propozycje autorów zasługują na uwagę wielu badaczy. W drugim rozdziale – „Środowisko a zdrowie” – umieszczono trzy prace. W artykule prof. Anatolija Babalina i Nikolaja Bohdanova zawrate są informacje pozwalające ocenić możliwości sanatoryjno-kurortowe nie tylko dla wzmocnienia zdrowia, ale również dla rozwoju społecznego i gospodarczego regionu. Sanatoria we współczesnych czasach stają się nie tylko ośrodkami wypoczynkowymi, ale przede wszystkim budują kulturę zdrowotną i społeczną danego społeczeństwa. Wzmagają również aktywność społeczną i przedsiębiorczość. Artykuł prof. Włodzimiera Jezhowa wskazuje na bardzo istotny problem, mianowicie na rolę medycyny naturalnej. Temat ten jest szczególnie istotny biorąc pod uwagę coraz częściej występującą farmakologizację. W artykule prof. Siergieja Shybanova zawarto bardzo ważne i ciekawe dane na temat wpływu zanieczyszczeń środowiska na zdrowie ludności. Trzeci rozdział poświęcony jest tematyce aktywności fizyczne i jej wpływu na zdrowie. Artykuł prof. Włodzimierza Starosty zwraca uwagę na wyjątkowe znaczenie aktywności fizycznej, jako potężnego czynnika stymulującego zdrowie człowieka. Autor w sposób wyczerpujący i bardzo ciekawy przedstawia kwestie zrowego stylu życia, a przede wszystkim aktywności fizycznej. Artykuł

I. ZDROWIEOD I METODY REDAKCJIJEGO OCENY

ten polecamy nie tylko badaczom, ale każdemu zainteresowanemu swoim zdrowiem. W artykule prof. Jewgienija Prystupy i jego współpracowników omawiane są problemy ruchu olimpijskiego w świetle wychowania młodzieży. Nie ulega wątpliwości, że sport – szczególnie sport olimpijski – jest w naszych czasach zjawiskiem globalnej skali. Jednak ostatnie wydarzenia wymuszają pytanie: czy wyjątkowe zainteresowanie wydarzeniami sportowymi i rozpalone emocje sportowców i kibiców nie wyprowadzają sportu ze sfery ogólnoludzkiej kultury i humanizmu ku dziedzinie powszechnej nietolerancji i agresji? Właśnie dlatego problem wychowania olimpijskiego staje się tak aktualny. Artykuł docent Vasiliny Vasiljewej i jej kolegów poświęcony jest możliwościom rehabilitacji fizycznej przy krótkowzroczności, która staje się coraz bardziej masowym problemem zdrowotnym. Wyniki autorów pokazują możliwości rehabilitacji przy pomocy specjalistycznych ćwiczeń fizycznych poprawiających nie tylko wzrok, ale też zdolność do pracy, a także dodatnio wpływają na jakość życia pacjentów. Mamy nadzieję, że publikacje w tym numerze półrocznika zainteresują Czytelników. Redaktor naczelny Igor Murawow

ZDROWIE

I METODY JEGO OCENY

HEALTH

AND METHODS OF EVALUATION

Ełła BULICZ, Igor MURAWOW

Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu, Polska Krymski Państwowy Uniwersytet Medyczny im. S.I. Georgiewskiego, Symferopol

Elementy treści patogenetycznej wydarzeń epidemiologicznych Elements of the content of pathogenetic epidemiological events

Streszczenie Prezentowany materiał świadczy o tym, że wykorzystanie, oprócz znanych wskaźników epidemiologicznych, związków wzajemnych między nimi pozwala na nowe spojrzenie, które charakteryzuje współzależności patogenetyczne w rozwoju i skutkach choroby. Wyjaśnienie ich otwiera nowe perspektywy metodyczne w ocenie stanu zdrowia człowieka. To podejście przedstawia możliwość zbliżenia się do rozumienia przyczynowo-skutkowych współzależności, ustalających rozwój i wyniki zachorowań. Słowa kluczowe: wskaźniki epidemiologiczne, patogeneza, współzależności patogenetyczne, zapadalność, chorobowość, umieralność, wrażliwość, chorobowość przewlekła, żywotność populacji, mechanizmy procesu epidemicznego, ewolucja. Abstract Actual material quoted in the current job proves against the volume, as using, apart from known epidemiological indicators, mutual links between them let’s see news of which pathogenic interdependences are characteristic in the development and effects of the illness in well-known facts. Explaining them is opening the methodological latest perspectives in the evaluation of the condition of the health of the population. This attempt is presenting the possibility of approaching for understanding interdependences cause and effect, establishing the development and results of falling ill. Key words: epidemiological indicators, pathogenesis, pathogenic interdependence, incidence, morbidity, mortality, sensitivity, chronic morbidity, population viability, mechanisms of the epidemic process, evolution.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Rola epidemiologii w społeczeństwie w ciągu ostatniego dziesięciolecia znacznie wzrosła. Epidemiologiczna analiza stała się absolutną potrzebą dla przyjęcia rozważnych decyzji w ochronie zdrowia. Ponadto epidemiologię zaczęto rozpatrywać jako naukę, bez której nie da się rozumieć współczesnej medycznej literatury i planować diagnostycznych i leczniczych działań [1]. Obecnie możliwości epidemiologii objęły dziedzinę, która jeszcze niedawno, wydawało się, leży „po drugiej stronie” świata chorób – zdrowie. Ani klinicyści, ani fizjolodzy nie mogą obliczyć miary zdrowia człowieka, jednak w epidemiologicznych komunikatach można ocenić stan zdrowia populacji. Ocena najważniejszej cechy społecznej zdrowia – długości życia ludności, a także nieobarczonego chorobami – stała się rutynową miarą w epidemiologii. Wykaz osiągnięć tej nauki odnoszącej się do najstarszych w medycynie, można kontynuować. 1. Utracone możliwości. Osiągnięcia związane z nowatorskimi decyzjami w epidemiologii w ciągu ostatnich dziesięcioleci odnoszą się prawie tylko do wiadomości o zdrowiu ludności. Co zaś dotyczy wiedzy o zachorowaniach, które w ciągu stuleci były jedynym przedmiotem badań w epidemiologii, to podejście do nich praktycznie zostaje niezmienne w ciągu dziesiątków lat. Tak i w połowie stulecia, jak i dzisiaj o zachorowaniach, ich rozwoju i wynikach epidemiolodzy wnioskują z niewielu wskaźników rozprzestrzenienia chorób, liczby zachorowań, śmiertelności i letalności ludzi różnego wieku. Oczywiście te wskaźniki miały i zawsze będą mieć fundamentalne znaczenie, przy czym nie tylko dla samej epidemiologii i sąsiadujących ze sobą dyscyplin, ale też dla całej nauki medycznej. Rejestracja i uogólnienie znanych epidemiologicznych wiadomości stają się pilną potrzebą. Jednak ograniczać się tylko do znanych danych, nie starając się uzyskać nowych informacji, ważnych dla rozumienia procesów odbywających się w stanie zdrowia ludności zmian, byłoby błędem. 2. Wiedza i rozumienie. Znany paradoks: bogactwo informacji nierzadko zmienia się w niewystarczalność niezbędnych wiadomości dla podjęcia decyzji [2]. Nieraz mówiło się, że cała medycyna przeładowana jest informacjami, które nie odpowiadają nader skromnemu rozumieniu rzeczywistości. To w pewnej mierze odnosi się i do epidemiologii, typowe (na szczęście, nie wszystkie, ale liczne) publikacje, w których przedstawia się rejestrację niebezpieczeństw grożących zdrowiu ludności – swego rodzaju „księgowość” podlegających obowiązkowej rejestracji wskaźników. Poza tym cyfry mogą zacząć mówić, jeżeli zobaczyć w nich treść opisywanych przez nie procesów. Bogatą w treści stroną wszystkich wskaźników statystycznych w epidemiologii stają się biologiczne i społeczne prawidłowości. Jeżeli warunki życia społecznego od dawna uwzględnia się przy analizie zdrowia ludności, to, niestety, biologiczne czynniki często zostają poza uwagą badaczy.

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Elementy treści patogenetycznej wydarzeń epidemiologicznych

3. Biologiczna wiedza w epidemiologii. Jeszcze 50 lat temu była zaznaczona zasadnicza niewystarczalność biologicznej wiedzy w medycynie [3]. Ta niewystarczalność nie tylko zachowuje się do dziś, ale rośnie w wielu medycznych dyscyplinach. Sytuacja w epidemiologii, która, uzbrojona przez metody biostatystykia i demografii, staje się teoretyczną podstawą społecznego zdrowia [4–8], już dawno wywołuje niepokój. Niepokój w związku z niewystarczającym wykorzystaniem biologicznej wiedzy w epidemiologii wyraził na konferencji w Warszawie w 2009 roku doktor Jern Ołsien, wiele lat stojący na czele Międzynarodowego Związku Epidemiologicznego. Powstała sytuacja według jego słów utrudnia rozumienie biologicznych mechanizmów w analizie epidemiologicznej [9]. Kozma Prutkow zauważył, że liczne informacje sa dla nas niezrozumiałe nie ze względu na brak wiedzy, ale dlatego że te rzeczy nie wchodzą w krąg naszych pojęć. Skrytość „w kręgu swoich pojęć” jest właściwa dla wszystkich nauk. Nie uniknęła tego i epidemiologia. Sprawa nie sprowadza się do nieopracowania podstawowych twierdzeń wykorzystywanych w praktyce epidemiologicznej – „za niezrobione” nie można winić ani nauki, ani jej przedstawicieli. O wiele gorsze jest to, że te sytuacje nie przyciągają uwagi społeczności naukowej. 4. Przesłanki do patogenetycznej analizy w epidemiologii. Jednym z zasadniczych twierdzeń, do którego przyzwyczaiła się medycyna, stała się zamiana pojęć w przyczynowo-skutkowych stosunkach. W ciągu wieków sformowało się pojęcie o chorobie jak o „zaburzeniu zdrowia”, jak o przyczynie, którą niezbędnie należy usunąć dla dobra człowieka. Oczywiście choroby to nieszczęście. Jednak zachorowanie nie sprowadza się tylko do uszkodzenia. Zasadniczo ważne jest rozumienie tego, że dane epidemiologiczne oddają współdziałanie czynnika chorobotwórczego z organizmem człowieka [10]. We współdziałaniu z patogenem istotne znaczenie ma opór czynnikowi chorobotwórczemu, adaptacja do niego i stymulacja procesów wyzdrowienia [11–15]. Należy mieć na myśli, że choroba, przy wszystkich jej ciężarach, staje się w gruncie rzeczy ochroną przed nieszczęściem – ochronną reakcją organizmu na niesprzyjający czynnik. Ta obrona nie staje się lepszym wariantem przezwyciężenia patogenu, o wiele lepszym wariantem jest niepodatność [16], jednak skoro możliwości niepodatności słabną, to działać zaczyna inny wariant obrony – choroba. W starożytności przyczyny chorób były niezrozumiałe, jednak dziś dobrze je znamy, tak jak znamy też ochronne reakcje organizmu na czynniki chorobotwórcze. Tym niemniej i dzisiaj podstawowym rozumieniem chorob zostaje „presumpcja winy”, a strategią medycyny – walka z nimi. Sprawa nie sprowadza się do terminologicznych różnic – strategia współdziałania z chorobami jak z sojusznikiem w walce z rzeczywistymi przyczynami chorób przebija sobie drogę poza granicami oficjalnej, naukowej medycyny – jak medycyna nietradycyjna reprezentowana przez homeopatię [17]. Rozumienie ochronnego znacze-

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

nia choroby i możliwości, nie walcząc z zachorowaniem, „przeprowadzić chorego przez chorobę” jest właściwe tylko niewielu lekarzom [18]. Dla współczesnego, opartego na faktach wyobrażenia o rozwoju chorób istotne znaczenie mają dane epidemiologii, dla której – w odróżnieniu od medycyny klinicznej, tonącej w szczegółach – właściwe jest widzenie i rozumienie ogólnych prawidłowości patologii. Warunkiem koniecznym takiego rozumienia staje się wyjaśnienie licznych związków między wskaźnikami epidemiologicznymi. Takie związki zdolne są ujawnić treść i przyczynowo-skutkowe stosunki ze wskaźnikami dotąd „ukrytymi”. 5. Związek śmiertelności z chorobą oraz jej rozprzestrzenianiem. Ten wskaźnik jest wyjątkowo ważny. Śmiertelność jest jedyną miarą ciężkości choroby [4] albo, inaczej mówiąc, miarą kapitulacji populacji (lub jej części – subpopulacji) przed zagrożeniem ze strony czynnika chorobotwórcego. Jeden z takich związków – zależność między umieralnością a chorobą i rozpowszechnieniem jej w populacji chorujących – wskaźnik śmiertelności – ma ważne znaczenie dla oceny patogenetycznej niebezpieczeństwa zachorowania. Śmiertelność jest definiowana jako iloraz przypadków zgonów z powodu określonej choroby lub zdarzenia w stosunku do wszystkich zdiagnozowanych przypadków tej choroby czy zdarzenia w określonym czasie. Liczba zgonów z powodu choroby w określonym czasie Śmiertelność = ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Liczba przypadków tej choroby w tym samym czasie

x 100%

O tym, że śmiertelność, która pochodzi z dwóch podstawowych epidemiologicznych parametrów, staje się niezależnym wskaźnikiem, wiadomo dawno. Należy pomyśleć, że wskaźnik śmiertelności ujawnia znaczne różnice przy różnych zachorowaniach. Jako przykład takich różnic można przytoczyć dane trzech zachorowań – choroby niedokrwiennej serca, cukrzycy, chorób zakaźnych i pasożytniczych – zarejestrowanych wśród ludności wieku produkcyjnego i poprodukcyjnego Ukrainy w 2012 roku [19] (tab. 1). Tabela 1. Wskaźniki epidemiologiczne choroby niedokrwiennej serca (СhNS), cukrzycy (C) i chorób zakażnych i pasożytniczych (Ch ZP) w populacjach w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym Ukrainy w 2012 roku, na 100 tys. osób Populacja w wieku produkcyjnym СhoroZapa- Umieral- ŚmierChoroby bowość dalność ność telność (Ch) (Z) (U) (Ś) ChNS 9637,2 944,7 81,0 0,84 C 1545,0 174,1 2,3 0,15 ChZP 4250,2 2539,6 44,1 1,04

Populacja w wieku poprodukcyjnym СhoroZapadal- Umieral- Śmierbowość ność ność telność (Ch) (Z) (U) (Ś) 56509,5 3038,9 2426,1 4,29 7814,3 644,7 13,8 0,18 2140,8 1219,3 15,2 0,71

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Elementy treści patogenetycznej wydarzeń epidemiologicznych

6. Związek zapadalności i chorobowości – wskaźnik wrażliwości populacji na czynnik chrobotwórczy. Na równi ze wskaźnikiem śmiertelności dla takiej oceny mogą być wykorzystane i inne odniesienia, z których każde pozwoli ujawnić nowe patogenetyczne właściwości zachorowań. Jedną z takich właściwości staje się wrażliwość (vulnerability) populacji na określony patogen. Pojęcie wrażliwości nierzadko jest wykorzystywane w epidemiologii 20–23], przy tym jako opisowy znak, do którego zaliczają się liczne fizyczne, umysłowe i zachowawcze czynniki, podnoszące ryzyko zachorowania albo jego niesprzyjającego wyniku [24], a także wpływu otaczającego środowiska [25]. Od tej właściwości w znacznej mierze zależy rozwój choroby w populacji. W jednych przypadkach w ciągu bieżącego roku zaczyna chorować znaczna część populacji; w innych, przeciwnie – zaczyna chorować tylko niewielka część populacji. W dostępnej literaturze nie znaleźliśmy publikacji, w których pojęcie wrażliwości byłoby wyprowadzone na poziom konkretnych wskaźników epidemiologicznych. Dlatego, starając się wprowadzić to pojęcie do tych wskaźników, kierowaliśmy się następującymi przypuszczeniami: Powiększenie liczby zachorowań w pewnej mierze odzwierciedla rosnącą wrażliwość populacji na określony patogen. Jednocześnie możliwa jest sytuacja, w której wzrost liczby zachorowań wywołany jest nie tyle rosnącą wrażliwością, przez przejaw wzmożonego wyczucia organizmu na patogen, ile potężnym niebezpieczeństwem patogenu z lekkością „kruszącego” ochronne bariery. Kryterium, które pozwala rozróżnić wzrost wrażliwości oraz przejawy obniżonych sił populacji, jest zależność między zapadalnoścą i umieralnoścą, to jest: Zapadalność w określonym czasie Wskaźnik wrażliwości = –––––––––––––––––––––––––––– Umieralność w określonym czasie

Zwiększenie go przy niezmiennej lub obniżonej umieralności świadczy o rosnącej wrażliwości populacji na patogen. Przeciwnie, powiększenie go przy rosnącej umieralności świadczy o wzrastaniu wrażliwości w rezultacie obniżonej odporności populacji na chorobotwórczy wpływ. Należy pamiętać, że zwiększenie umieralności staje się nie tylko miarą niewyleczenia [26], ale, przede wszystkim, przejawem obniżenia obronnych sił populacji. W tab. 2 przedstawiono dane charakteryzujące wskaźnik wrażliwości w populacjach ludzi różnego wieku na czynniki powodujące rozwój choroby niedokrwiennej serca, cukrzycy, chorób zakaźnych i pasożytniczych na Ukrainie. Jak widać z danych tabeli, te wskaźniki zachorowania wyraźnie odznaczają się.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Tabela 2. Wskaźniki epidemiologiczne. Wskaźnik wrażliwości przy chorobie niedokrwiennej serca (СhNS), cukrzycy (C), chorobach zakaźnych i pasożytniczych (Ch ZP) w populacjach w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym Ukrainy w 2012 roku, na 100 tys. osób

Choroby ChNS C ChZP

Populacja w wieku produkcyjnym ZapadalUmieralWrażliność ność wość (Z) (U) (WW) 994,7 81,0 11,66 174,1 2,3 75,70 2539,6

44,1

57,59

Populacja w wieku poprodukcyjnym ZapadalUmieralWrażliność ność wość (Z) (Z) (WW) 3038,9 2426,1 1,25 644,7 13,8 46,72 1219,3

15,2

80,22

Dane w tab. 2 świadczą o tym, że wskaźniki wrażliwości mogą pokazywać niejednoznaczną wrażliwość na patogen w populacjach różnego wieku. Obniżenie wrażliwości w wieku poprodukcyjnym w porównianiu z populacją w wieku produkcyjnym przy chorobie niedokrwiennej serca (ChNS) oraz przy cukrzycy (C) ukazuje nie tyle obniżenie czucia, ile obniżenie obronnych sił populacji. To obniżenie przy chorobie niedokrwiennej serca (zwiększenie zapadalności 3,1 razy, a umieralności – 30,0 razy) niżeli przy cukrzycy (odpowiednio, 3,7 i 6,0 razy). Dla odmiany, podniesienie wrażliwości przy chorobach zakaźnych i pasożytniczych (ChZP) w wieku poprodukcyjnym w porównianiu z populacją w wieku produkcyjnym świadczy o tym, że zwiększenie wrażliwości powstaje przy wzrastaniu sił obronnych populacji, o czym świadczy istotnie (2,9 razy) obniżenie umieralności w porównianiu ze wskaźnikami populacji w wieku poprodukcyjnym. 7. Związek zapadalności, chorobowości i umieralności – chorobowość przewlekła. Dotąd taki związek nie był analizowany. Poza tym jeden z jego wariantów okazał się nie tylko nader bogaty w treść, ale też pozwolił odpowiedzieć na jedno z ważnych pytań epidemiologii. Taki związek został przez nas ujawniony przy opracowaniu problemu przewlekłych stanów patologicznych [27, 28]. Zwróciliśmy uwagę na to, że chociaż choroby przewlekłe stają się podstawową przyczyną zgonów ludzi w świecie, jednak samo zjawisko rozwoju przewlekłych stanów patologicznych w trakcie zachorowań praktycznie nie bada się. Patofizjologia tego stanu jest nieznana [29], nie ma opracowanych nawet kryteriów, które pozwoliłyby zaliczyć to albo inne zachorowanie do przewlekłych. Przez wiele dziesięcioleci nie wiedziano, że oznacza to „ciąg dalszy” choroby: tylko „odkładanie” tragicznego finału zachorowania albo, przeciwnie, powiększenie, kumulacja niebezpieczeństwa [27]. W ostatnim czasie stało się zrozumiałe, że przy tych zachorowaniach patogeneza, z którą związany jest rozwój przewlekłych patologicznych procesów (na przykład niedokrwienna choroba serca), to stany, które obniżają niebezpieczeństwo chorobowe [28]. Skoro, według

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Elementy treści patogenetycznej wydarzeń epidemiologicznych

uznanej opinii, przewlekłe choroby doprowadzają do śmierci, to by oznaczało, mówiąc słowami Jerzego Leca, że powodują śmierć „na raty”. Choroby przewlekłe w obecnym rozumieniu to wszystkie te przypadki chorób, które mają długotrwały przebieg. W tym rozumieniu traktujemy choroby przewlekłe jako zachorowania, które powstały i 10 lat temu, i w bieżącym roku, jeśli charakteryzują się nieostrym przebiegiem i trwają dostatecznie długo. Jest absolutnie jasne, że takie rozumowanie jest skrajnie niekonkretne, dlatego nie tylko „wypada” z systemu istniejących epidemiologicznych wskaźników, ale i nie może służyć praktycznym celom. Obliczyć ilość zachorowań przewlekłych można tylko wśród chorobowości i tylko „wewnątrz” tego wskaźnika. Przecież los tych, który zachorowali w bieżącym roku jest nieznany (część z nich może wkrótce wyzdrowieć, część, niestety, przy ciężkim przebiegu choroby, umrzeć, a jakaś nieznana część przeobrazi się w chorych przewlekle). Dokładnie nie wiemy, ilu wśród zmarłych w bieżącym roku chorwało przewlekle. Rezultatem przeprowadzonej przez nas analizy było przedstawienie nowego wskaźnika epidemiologicznego. Рrzyjęliśmy [28] jako określenie chorobowości przewlekłej te zachorowania, z którymi ludzie żyją cały rok, tj.: chorobowość przewlekła = chorobowość – (zapadalność + umieralność).

Та formuła gwarantuje obliczenie wypadków zachorowań, które powstały w ubiegłym roku, trwały nie mniej niż rok i przeszły na rok następny. 8. Współzależność między chorobowością przewlekłą a chorobowością ogólną – wskaźnik względnej przewlekłości. Ciekawe jest wyjaśnienie tego, na ile właściwy dla choroby (właśnie patogenu powodującego rozwój choroby) jest rozwój przewlekłych stanów. Tę właściwość choroby wyraża względna wielkość zachorowań z długotrwałym, przewlekłym stanem wśród całej chorobowości, to jest część chorobowości przewlekłej wśród bardziej ogólnej chorobowości. Wskaźnik względnej przewlekłości (WzP) wyraża się w odsetkach: (Chorobowość przewlekła/chorobowość) x 100%.

Wskaźnik względnej chorobowości przewlekłej w sposób istotny odznacza się przy różnych chorobach (tab. 2). Tak więc przy rozwoju niedokrwiennej choroby serca wśród ludności wieku produkcyjnego Ukrainy w 2012 roku [19] wskaźnik ChP/Ch wynosił 88,8%. Dla cukrzycy odpowiedni wskaźnik znalazł się na poziomie – 88,7%, a dla chorób zakaźnych i pasożytnicznych wyniósł tylko 39,2%. Wśród ludności w wieku poprodukcyjnym, chociaż wskaźniki chorobowości i zapadalności przy różnych chorobach zmieniają się niejednakowo, wskaźnik względnej przewlekłości (WzP) niewiele wzrósł.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Tabela 3. Wskaźniki chorobowości przewlekłej (ChP) i względnej przewlekłości (WzP) wśród innych wskaźnikow epidemiologicznych choroby niedokrwiennej serca (ChNS), cukrzycy (C) i chorób zakaźnych i pasożytniczych (ChZP) w populacjach Ukrainy w 2012 roku, na 100 tys. osób

Choroby

Populacja w wieku produkcyjnym Сhoro- Zapa- Umiebowość dalność ralność (ChP) (WzP) (Ch) (Z) (U)

ChNS 9637,2 994,7 C 1545,0 174,1 ChZP 4250,2 2539,6

81,0 2,3 44,1

8561,5 1368,6 1666,5

88,8 88,6 39,2

Populacja w wieku poprodukcyjnym Сhoro- Zapadal- Umiebowość ność ralność (ChP) (WzP) (Ch) (Z) (U) 56509,5 7814,3 2140,8

3038,9 644,7 1219.3

2426,1 51044,5 13,8 7155,8 15,2 906,3

90,3 91,6 42,3

9. Związek umieralności i chorobowości przewlekłej – wskaźnik niestabilności populacji. Ważną charakterystyką zachorowania staje się miara jego destabilizującego wpływu na populację. Choroba może być niebezpieczna, co wyrazi się w wysokim wskaźniku śmiertelności, jednak jeżeli jej rozprzestrzenienie jest nieduże, to dla całej populacji nie będzie zagrożeniem. Jednak gdy nawet mniej groźna choroba występuje na dużym obszarze, zagraża całej populacji. Dla oceny strat spowodowanych chorobą (dokładniej, pewnym chorobotwórczym czynnikiem) całej populacji, narażonej na zachorowanie, należy wyodrębnić w niej dwie subpopulacje: poddającą się zachorowaniu i z powodzeniem radzącą sobie z chorobą. Pierwszą charakteryzuje wskaźnik umieralności, a drugą – wskaźnik chorobowości przewlekłej. Oczywiste, że im jest większa umieralność i mniejsza liczebność „odroczonych”, to jest przewlekłych zachorowań, tym mniej stabilna populacja. Wskaźnik niestabilności populacji (WNP) wyraża w procentach zależność umieralności i chorobowości przewlekłej, to jest umieralność w określonym czasie wskaźnik niestabilności populacji = ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– x 100% chorobowość przewlekła w tym samym czasie Tabela 4. Wskaźnik niestabilności populacji wsród innych wskaźnikow epidemiologicznych choroby niedokrwiennej serca (СhNS), cukrzycy (C), chorób zakaźnych i pasożytniczych (Ch ZP) w populacjach Ukrainy w 2012 roku, na 100 tys. osób Populacja w wieku produkcyjnym Wskaźnik Umieral- Chorobowość niestabilności Choroby ność przewlekła populacji (U) (ChP) (WNP) ChNS 81,0 8642,5 0,937 C 2,3 1370,9 0,168 ChZP 44,1 1666,5 2,646

Populacja w wieku poprodukcyjnym Umieralność (U)

Chorobowość przewlekła (ChP)

Wskaźnik niestabilności (WNP)

2426,1 13,8 15,2

53470.6 7169,6 906,3

4,537 0,192 1,677

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Elementy treści patogenetycznej wydarzeń epidemiologicznych

Jak widać z danych w tab. 2, w wieku produkcyjnym najbardziej stabilnie rozwija się cukrzyca, najbardziej niestabilnym rozwojem charakteryzują sie choroby infekcyjne i pasożytnicze, a pośrednie miejsce zajmuje niedokrwienna choroba serca. W wieku poprodukcyjnym sytuacja zmienia się nie tylko ilościowo, ale też jakościowo: gwałtownie wzrasta groźba niedokrwiennej choroby serca (destabilizujący wpływ tej choroby wzrasta prawie 5 razy, z 0,94 do 4,54%), prawie 2 razy (z 2, 65 do 1,68%) spada groźba ze strony infekcyjnych i pasożytniczych chorób i prawie nie zmienia się destabilizujący wpływ cukrzycy. 10. Związek chorobowości z umieralnością – wskaźnik zachowania życia. Wzajemny stosunek wskaźnika chorobowości i umieralności pozwala ocenić i zdolność populacji do przeżycia. Tę zdolność wyraża stosunek ilości zachorowań, które nie doprowadzają do śmierci, do liczebności zachorowań zakończonych zgonem. Oczywiste, że im większa część chorujących w bieżącym roku nie przejdzie do kategorii umieralności, a także im mniejszy odsetek znajdzie się w tej kategorii (symbol U), tym większa część populacji ma zdolność przeżycia. W ten sposób wskaźnik zachowania życia (WZŻ) wyrażony w odsetkach równa się chorobowość – umieralność wskaźnik zachowania życia = –––––––––––––––––––––––– umieralność

x 100%

Tabela 5. Wskaźnik zachowania życia wsród innych wskaźnikow epidemiologicznych choroby niedokrwiennej serca (СhNS), cukrzycy (C), chorób zakaźnych i pasożytniczych (Ch ZP) w populacjach Ukrainy w 2012 roku, na 100 tys. osób

Choroby

Choroba niedokrwienna serca Cukrzyca Choroby zakaźne i pasożytnicze

Populacja w wieku produkcyjnym ChoroboUmieralWSKAŹwość ność NIK zacho(Ch) (U) wania życia (WZŻ)

Populacja w wieku poprodukcyjnym Chorobo- Umieral- WSKAŹNIK wość ność zachowania (Ch) (U) życia (WZŻ)

9637,2 1545,0

81,0 2,3

118,0 670,7

56509,5 7814,3

2426,1 13,8

22,3 565,3

4250,2

44,1

95,4

2140,8

15,2

139.8

Otrzymane wiadomości charakteryzują różny stopień utrzymania życia przy analizowanych zachorowaniach. Największe niebezpieczeństwo w wieku produkcyjnym przedstawiają sobą choroby zakaźne i pasożytnicze. W wieku poprodukcyjnym wzrasta niebezpieczeństwo cukrzycy i gwałtownie – choroby niedokrwiennej serca (stopień utrzymania życia spada ze 118,0 do 22,3%). Natomiast w wieku poprodukcyjnym wzrasta możliwość zachowania życia przy

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

chorobach zakaźnych i pasożytnicznych (wzrasta wskaźnik zachowania życia z 95,4 do 139,8%). W wieku produkcyjnym najwięcej osób zachowuje życie z cukrzycą (wskaźnik zachowania życia równa się 670,7%). Ten fakt jest szczególne interesujący – świadczy on o osobliwej „podstępności” cukrzycy, niebezpiecznej bardziej przez swoje komplikacje. Cukrzyca przebiega skrycie, czasem nie dając o sobie znać przez 10–15 lat. Jednak cukrzyca, podobnie jak kukułka, podkładająca swoje jajka innym ptakom, kształtuje czynniki ryzyka innych chorób: układu sercowo-naczyniowego i chorób naczyń mózgowych. Właśnie z ich powodu najczęściej giną ludzie. Zrozumiałe, że umieralność na cukrzycę jest tu minimalna. Właśnie tę właściwość cukrzycy jaskrawo manifestuje wskaźnik wysokiego przeżycia – cukrzyca jest „jakby niezamieszana” w umieralność, jest to choroba „bezpieczna” (wskaźnik przeżycia 670,7%). Niebezpieczne są jej komplikacje, „przekazane przez nią” do niedokrwiennej choroby serca i innych chorób serca i naczyń. Oto konkretne fakty w tej kwestii. Wiadomo, że cukrzyca pierwszego, jak i drugiego typu o 4–10 razy podnoszą ryzyko rozwoju zachorowań układu sercowo-naczyniowego w porównaniu z chorobami bez cukrzycy [31, 32]. Wśród chorych na cukrzycę rozpowszechnienie choroby niedokrwiennej serca wzrasta 2–4 razy, ryzyko rozwoju zawału serca powyżej w 6–10 razy i udarów mózgu o 4–7 razy niż wśród osób bez cukrzycy [33]. Wśród przyczyn śmierci pacjentów z cukrzycą drugiego typu zawał serca wynosi 54,7%, lecz udar mózgu – 29% [34]. Wysoka częstotliwość komplikacji sercowo-naczyniowych powoduje fatalne następstwa u 60–70% pacjentów, staje się największym zagrożeniem cukrzycy [35, 36]. Liczne przekonujące badania naukowe pozwoliły amerykańskiemu kardiologicznemu stowarzyszeniu zaliczyć cukrzycę do najważniejszych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych [37]. Właśnie z powodu tych komplikacji umierają ludzie, tym samym zapewniając samej cukrzycy wskaźniki wyjątkowo niskiej umieralności. 11. Wykorzystanie wskaźników epidemiologicznych w ocenie niebezpieczeństwa choroby w pewnym okresie. Zaproponowanych siedem wskaźników charakteryzuje związki patogenetyczne, które istnieją w znanych epidemiologicznych wskaźnikach. Wykorzystanie ich pozwala otrzymać informację uzupełniającą wiedzę o niebezpieczeństwie związanym z rozwojem zachorowań. O tym można przekonać się na przykładzie zmian w ciągu 14 lat (od 1999 do 2012 roku) niebezpieczeństwa spowodowanego chorobą niedokrwienną serca w populacji wieku produkcyjnego Ukrainy [19, 38] (tab. 6). Jak widać z przedstawionych w tab. 6 danych, mimo znacznego (na 85,9%) wzrostu w ciągu 14 lat chorobowości umieralność z powodu niedokrwiennej choroby serca spadła o 10,3%. Sam fakt przeciwległych zmian wskaźników chorobowości i umieralności z powodu zachorowania, przy którym pierwszy

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Elementy treści patogenetycznej wydarzeń epidemiologicznych

wskaźnik rośnie, a drugi spada, jest dobrze znany, chociaż – według publikacji [39, 40] – jest niezwykły. Nie ma wątpliwości, że niebezpieczeństwo z powodu niedokrwiennej choroby serca spadło w ciągu 14 lat. Które zaś przyczyny wywołały to zmniejszenie niebezpieczeństwa? Tabela 6. Wskaźniki epidemiologiczne i patogenetyczne charakteryzujące zmiany niebezpieczeństwa spowodowanego chorobą niedokrwienną serca w populacji wieku produkcyjnego Ukrainy w ciągu 14 lat od 1999 do 2012 roku, na 100 tys. osób

Lata

ZapaChoroUmiedalbowość ralność ność

1999 5184,0 781,8 90,3 2012 9637,2 994,7 81,0 Wzrastanie, 85,90 27,23 - 10,30 %

Śmiertelność

Wskaźnik wrażliwości (WW)

1,74 0,84

8,66 12,28

- 51,72

41,80

Wskaźnik Wskaźnik Wskaź- Wskaźnik chorobowzględnej nik za- niestabilwości przewle- chowaności przewlekłości nia życia populacji kłej (WzP) (WZŻ) (WzP) (ChP) 4311,9 83,2 56,4 2,09 8561,5 88,8 118,0 0,95 98,56

6,73

109,22

- 54,55

Jak świadczą wskaźniki patogenetyczne zawarte w prawej części tabeli, są dwie przyczyny. Po pierwsze obniżenie letalności albo zmniejszenie agresywności patogenu, to jest tego całokształtu czynników, które prowadzą do niebezpiecznego dla życia niedokrwienia mięśnia sercowego. O tym świadczy znaczne (o 51,7%) obniżenie śmiertelności. Po drugie nie mniejsze znaczenie ma inny czynnik: zwiększenie liczebności przewlekłych stanów w chorobowości spowodowanej niedokrwienną chorobą serca. Ilość ich wzrosła w ciągu 14 lat prawie dwa razy – o 98,6% (z 4311,9 do 8561,6 na 100 tysięcy ludności). Wcześniej pokazano, że rozwój przewlekłości może doprowadzać do obniżenia śmiertelności [30]. Jest ważne, że liczba nieprzewlekłych zachorowań (to jest tych, które „nie przeszły” na bieżący rok, nie trwały w ciągu całego roku i „nie przeszły” na następny rok i można je nazwać „ostrymi”) w ciągu tych lat gwałtownie zmalało. Tak więc odejmując od powszechnej chorobowości jej przewlekły składnik (Ch – ChP), możemy ocenić ilość takich „ostrych” zachorowań. W 1999 roku ich liczba wynosiła 872,1, a w 2012 – tylko 75,7 na 100 tysięcy ludności, to jest zmalała prawie 12 razy. Charakterystyczne, że zwiększenie w ciągu tych lat zapadalności do 27,2% (z 781,8 do 994,7 na 100 tysięcy ludności) odbyło się przy znacznym (na 41,8%) podniesieniu wrażliwości populacji na czynnik chorobotwórczy. Jak widać z danych umieralności, to nie pogorszyło sytuacji, a prawdopodobnie sprzyjało mobilizacji obronnych sił organizmu. Zdolność utrzymania żywotności populacji wzrosła więcej niż dwa razy – do 109,2% i podniosła się stabilność populacji (wskaźnik niestabilności spadł z 2,09 do 0,95%).

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Przytoczony w pracy materiał faktyczny świadczy o tym, że wykorzystanie, oprócz znanych wskaźników epidemiologicznych, współzależności między nimi pozwala zobaczyć w znanych faktach związki patogenetyczne. Należy wyjaśniać związki między różnymi wskaźnikami epidemiologicznymi jako wyjątkowo ważne podejście otwierające nowe metodyczne perspektywy w ocenie stanu zdrowia ludności [41, 42]. To podejście, jak widać z przedstawionych wyżej danych, cenne jest także dlatego, że przedstawia możliwość zbliżenia się do rozumienia przyczyn i związków ustalających rozwój i wyniki zachorowań.

Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Zieliński A., Epidemiologia uczy myślenia. Medycyna praktyczna 2011; № 14: 11. Driedger S.M., Kothari A., Morrison J. et al., Correction: Using participatory design to develop (public) health decision support systems through GIS. Intern. J. of Health Geographics 2007; 6: 53–64. Dawydowski I.W., Zagadnienie przyczynowości w medycynie (Etiologia). Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1965. Beaglehole R., Bonita R., Kjellstrom T., Podstawy epidemiologii. Inst. Med. Pracy. Łódź 1996. Wojtyniak B., Goryński P., Elementy metodologii określania potrzeb zdrowotnych. PZH, Warszawa 2001. Wojtczak A., Zdrowie publiczne. Wyzwanie dla systemów zdrowia XXI. Warszawa: Wyd. Lekarskie PZWL. 2009. Gębska-Kuczerowska A., Brzega J., Epidemiologia i zdrowie publiczne. W: Epidemiologia w zdrowiu publicznym. Red. Brzega J., Gębska-Kuczerowska A., Warszawa: Wyd. Lek. PZWL.- 2010; 1–5. Zieliński A., Rola epidemiologii w nauce o zdrowiu publicznym. Rys historyczny. W: Epidemiologia i zdrowie publiczne. Red. Brzega J., Gębska-Kuczerowska A., Warszawa: Wyd. Lek. PZWL. – 2010; 5–14. Olsen J., Epiforum. Epinarium 2009; 4: S. 2–3 Krieger N., Epidemiology and the people’s health theory and context. – New York: Oxford University Press, 2011. Barta A.G., Bartb V.A., Stelandc A., Zaslavskiya M.L., Mode ling disease dynamics and survivor functions by sanogenesis curves. J. Statist. Planning Inference 2005; 132, 1–2: 33–51. Rangel A.O., The systems theory of living systems and relevance to САМ. Part I: Theory. eCAM 2005; 2, 1: 13–18. Rangel A.O., The systems theory of living systems and relevance to САМ.. Part IV: Theory. eCAM 2005; 2, 4: 420–439. Kann M.G., Protein interactions and disease: computational approaches to uncover the etiology of diseases. Bioinformatics 2009; 25, 12: 1536–1542.

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Elementy treści patogenetycznej wydarzeń epidemiologicznych

15. Gozhenko I., Theorand of disease: modern state and urgent problems. Журнал НАМН України 2012; 18, 4: 411–417. 16. Bulicz E., Murawow I., Na drodze poznania istoty zdrowia: problemy, postulaty i paradoksy. Zdrowie i Społeczeństwo 2011; 1, 1: 27–60. 17. Davidoff F., Weighting the alternatives. Lessons from the paradoxes of alternative medicine. Ann Intern Med 1998; 129: 1068–1070. 18. Яблучанский Н.И., Васильева Л.Г., Волянский Ю.Л., Принцип оптимальности болезни. Харьков, 1992. 19. Показники здоров’я населення та використання ресурсів охорони здоров’я в Україні за 2011–2012 роки. МОЗ України. Київ, 2013. 20. Khoury M.J., Stewart W., Beatty T.H., The effect of genetic suseptibility on causal inference in epidemiologic studies. Am. J. Epidemiol. 1987; 126: 561–567. 21. Luthar S.S., Cicchetti D., Becker B., The construct of resilience: a critical evaluation and guidelines for future work. Child. Dev. 2000; 71: 543–562. 22. Rothman K.J., Epidemiology. An introduction. Oxford: Oxford University Press, 2002. 23. Kuh D. Ben-Shlomo Y., Lynch J., Hallqvist J., Power C., Life course epidemiology. J Epidemiol. Community Health. 2003; 57(10): 778–783. 24. Ayres J.R.C.M., Paiva V., Franca I. et al., Vulnerability, human rights, and comprehensive health care needs of young people living with HIV/AIDS. Am J Publ Health 2006; 96 (6): 1001–1006. 25. Rogers A.C., Vulnerability, health and health care. Journal Advanced Nursing 1997; 26: 65–72. 26. Gębska-Kuczerowska A., Miller M., Epidemiologia – narzędzia badawcze i metody. W: Epidemiologia w zdrowiu publicznym. Red. Brzega J., Gębska-Kuczerowska A., Warszawa: Wyd. Lek. PZWL. – 2010; 15–45. 27. Bulicz E., Murawow I., Problem rozwoju przewlekłych stanów patologicznych i chorób przewlekłych. Cz. I. Stan problemu. Zdrowie i Społeczeństwo 2012; 2, 1: 43–54. 28. Bulicz E., Murawow I., Problem rozwoju przewlekłych stanów patologicznych i chorób przewlekłych. Cz. II. Podejście biologiczne do stanów przewlekłych i metoda ich ocen. Zdrowie i Społeczeństwo 2012; 2: 55–68. 29. Uceyler N., Valenza R., Stock M. et al., Reduced Levels of Antiinflammatory Cytokines in Patients With Chronic Widespread Pain. Arthritis Rheum. 2006; 54 (8): 2656–2664. 30. Bulicz E., Murawow I., Problem rozwoju przewlekłych stanów patologicznych i chorób przewlekłych. Cz. V. Od pomiaru do oceny i perspektyw. Zdrowie i Społeczeństwo 2013; 3, 1: 49–64. 31. DeSousa C., Fonseca V., Thrapeutic targets to reduce cardiovascular disease in type 2 diabetes. Nat Rev Drug Discow. 2009; 8: 361–367.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

32. Campbell R.K., White J.R. Jr., More choices than ever before: emerging therapies for type 2 diabetes. Diabetes Educ. 2008; 34: 518–534. 33. Haffner S., Lehto S., Ronnemaa T. et al., Mortality from coronary heart disease in subject with type 2 diabetes and nondiabetic subjects with and without prior myocardial infarction. N Engl. J. Med 1998; 339: 229–234. 34. Martin S., Kolb H., Schneider B. et al., Myocardial infarction and stroke in early years after diagnosis of type 2 diabetes: risk factors and relation to selfmonitoring of blood glucose. Diabetes Technol Ther. 2009; 11 (4): 234–241. 35. Becker A., Bos G., de Vegt F. et al., Cardiovascular events in type 2 diabetes: comparison with nondiabetic individuals without and with prior cardiovascular disease 10-year follow-up of the Hoorn Study. Eur. Heart. 2003; 24: 1406–1413. 36. Le C.D., Folsom A.R., Pankow J.S., Brancati F.L., Cardiovascular events diabetic and nondiabetic adults with or without history of myocardial infarction. Circulation. 2004; 109: 855–860. 37. American Diabetes Association; National Heart, Lung and Blood Institute; American Heart Association. Diabetes mellitus: a major risk factor for cardiovascular disease. Circulation. 1999; 100: 1132–1133. 38. Показники здоров’я населення та використання ресурсів охорони здоров’я в Україні за 1999–2000 роки. МОЗ України. Київ, 2001. 39. 2733rd Employment, Social policy, Health and Consumer Affairs Council meeting (provisional version – only Employment and Social policy items) – Luxembourg, 1–2 June 2006.40. 40. Андрейчин М.А., Інфекційні хвороби і демографічна криза в Україні. Журн. АМН України, 2007;13, 3: 533–542. 41. Wysocki M.J., Sakowska I., Car J., Miary obciążeń zdrowotno-społecznych – nowe mierniki sytuacji zdrowotnej ludności. Przegląd Epidemiologiczny 2005; 59: 125–134. 42. Wysocki M.J., Sakowska I., Car J., Miary obciążeń zdrowotnospołecznych. W: Horyzonty metodyczne w epidemiologii (red. Z.J. Brzeziński). Komisja Epidemiologii Komitetu Epidemiologii i Zdrowia Publicznego Wydziału Nauk Akademii Nauk, Warszawa 2005. Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict.

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Elementy treści patogenetycznej wydarzeń epidemiologicznych

Noty biograficzne autorów Ełła Bulicz – profesor, dr hab. n.med. Studia – lekarz, Kijowski Uniwersytet Medyczny – 1965. Doktor w zakresie nauk medycznych, fizjologia człowieka i zwierząt – 1971 r. Habilitacja w zakresie nauk medycznych – 1994 r.; prof. zw. w zakresie nauk medycznych, higiena – 1999 r., wiceprezes Międzynarodowego Stowarzyszenia Waleologicznego z siedzibą w Radomiu. Dorobek naukowy – ponad 270 publikacji, w tym 12 monografii. Obecnie – dziekan zamiejscowego Wydziału Społeczno-Medycznego w Warszawie Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej. Igor Murawow – profesor, dr hab. n. med. Studia – lekarz, Kijowski Uniwersytet Medyczny – 1953 r. Doktor w zakresie nauk medycznych, fizjologia człowieka i zwierząt – 1957 r. Docent w zakresie nauk medycznych, specjalizacja – wychowanie fizyczne i rehabilitacja. Habilitacja w zakresie nauk medycznych, higiena – 1967 r. Prof. zw. w zakresie nauk medycznych, fizjologia człowieka i zwierząt – 1968 r. Ekspert WHO oraz wiceprezydent grupy naukowej w zakresie aktywności fizycznej WHO (Genewa, 1968 r.). Organizator i dyrektor Instytutu Naukowo-Badawczego Problemów Medycznych Kultury Fizycznej Ministerstwa Zdrowia w Kijowie z Kliniką Zdrowego Człowieka (1969 r.). Organizator i Prezes Międzynarodowego Stowarzyszenia Waleologicznego z siedzibą w Radomiu (od 1999 r.). Dorobek naukowy – ponad 400 publikacji, w tym 17 monografii. Wśród jego uczniów jest 52 doktorów i 12 profesorów. Obecnie – profesor na Wydziale Nauk o Zdrowiu Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu.

Andrzej Malinowski

Antropologia a waleologia i promocja zdrowia

Andrzej MALINOWSKI

Polskie Towarzystwo Antropologiczne

Antropologia a waleologia i promocja zdrowia Anthropology valeology and health promotion

Streszczenie W artykule omówiono związki antropologii z waleologią i promocją zdrowia. Szeroko zaprezentowano problemy norm biologicznych w aspekcie zdrowia, w tym pojęcie normy reakcji i normy adaptacyjnej populacji. Omówiono również aspekty medyczne i pedagogiczne waleologii. Słowa kluczowe: waleologia, promocja zdrowia, antropologia, populacja. Summary This article presents inconsistences in the health definition and discusses health with reference to its biological nature. The criteria of biological norms body reactions norms and population adaptation norms have been widely taken into consideration. What is more, the main branches of valeology i.c. pedagogical and medical branch have been reviwed. It has been concluded that medicine, focusing on the eriteria and the nature of a disease, is closer to prophylaxis and health protection whereas health pedagogy based on biology and anthropology, is closer to health promotion and valeology. Key words: valeology, health promotion, antrophology, population.

Takie terminy jak ekologia czy promocja zdrowia uzyskały w ostatnich dziesięcioleciach pewną rangę naukową oraz potocznie uzyskały rangę społeczną. Podłożem dla takich mód jest dynamiczny rozwój współczesnej cywilizacji, rodzący liczne zagrożenia względem środowiska i człowieka. Szybkie zmiany kultury technicznej, informatycznej wkraczają na obszar pracy zawodowej, struktur społecznych, stosunków międzynarodowych. Gwałtowność zmian międzypokoleniowych, modelu rodziny, tradycyjnych wartości rodzi nieprzystosowanie psychiczne, agresję, dysfunkcje fizyczne. Znikają stare, rodzą się nowe podziały wewnątrzgrupowe, międzygrupowe w skali lokalnej, kontynentalnej, globalnej. Trudno, aby taka sytuacja nie wpływała na obraz zdrowia i choroby współczesnych ludzi. Medycyna naprawcza i profilaktyka dały podstawy dla poprawy stanu zdrowia, doprowadzając do dłuższego i jakościowo lepszego trwania życia. Oczywiście w skali globu obraz ten jest zróżnicowany. Hipokinezja, naruszanie rytmów biologicznych, przemiany diety to podłoże dla licznych chorób cywilizacyjnych, profesjonalnych czy społecznych. Tryb życia współczesnego człowieka w sposób istotny różni się od trybu życia, który wypracował gatunek homo sapiens w czasie ewolucji. Stopniowo na tę ścieżkę, zgodną z ewolucją, usiłuje nas wprowadzać promocja zdrowia z programami zajęć

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

fizycznych, szukając tu przymierza z naukami o kulturze fizycznej. Z drugiej strony od specjalistów nauki o zdrowiu, a więc waleologów, oczekujemy na wyjaśnienie problemów istoty zdrowia. Istotą chorób opisanych naukowo, z chorobami o znanych symptomach, zajmuje się medycyna i wydawałoby się, że i ona winna zajmować się również zdrowiem. Związki medycyny z promocją zdrowia, waleologią są wielorakie i wielowiekowe. Dokładnie opisali to w swych monografiach m.in. E. Bulicz i I. Murawow [1, 2, 3]. W pracach tych badaczy można m.in. znaleźć większość definicji zdrowia jednostkowego czy społecznego, osiągnięcia medycyny Wschodu i Zachodu czy medycyny ludowej. Dano również odpowiedź na pytanie, w jakim zakresie profilaktyka medyczna prowadzi do zdrowia. Na temat promocji zdrowia w ostatnim ćwierćwieczu napisano wiele, co trwa po dzień dzisiejszy. Do badań populacyjnych, środowiskowych stylu życia wprzęgnięto wychowanie fizyczne, pedagogikę, promocję zdrowia i oczywiście antropologię. Nikotynizm, narkomania, alkoholizm ustąpiły nieco miejsca badaniom nadwagi, otyłości z modą śledzenia wartości BMI. Można zadać pytanie czy ta spontaniczność badawcza jest nadal najważniejsza i najistotniejsza, czy nie czas już na uporządkowanie tego stanu i, co winno stanowić jego kluczowy czynnik, wiedzy o zdrowiu. Gdy się uważnie rozważy, to nie jest trudno dostrzec, że antropologia jest taką integrującą nauką. Oparta na genetyce, ekologii, biologia porównawcza – populacyjna człowieka bada osobliwości m.in. biologiczne gatunku homo sapiens. Jest to nauka o zmienności norm biologicznych człowieka w czasie i przestrzeni, o czynnikach wpływających na tę zmienność. Te możliwości antropologii widzieli w pierwszym 20-leciu XX w. antropologowie – prof. Adam Wrzosek i Michał Ćwirko-Godycki, uważając, że antropologia jest „kliniką zdrowego człowieka” i jako taka jest niezbędna w wykształceniu lekarzy. Daje ona bowiem podstawy wiedzy o zmienności wewnątrzgatunkowej, międzypopulacyjnej, wewnątrzpopulacyjnej. Mówi ona o różnicach płci, wieku, typów, budowy ciała. Ukazuje ona to, że procesy biologiczne w znacznym stopniu modyfikują również czynniki społeczne, kulturowe, etniczne, polityczne. Człowiek w perspektywie czasu socjologicznego zmieniał swą biologię, wygląd fizyczny, obraz zdrowotności. Doskonale problemy te, w odniesieniu do populacji pradziejowych i historycznych, dokumentują badania paleopatologiczne, paleodemograficzne. Społeczności zbieracko-łowieckie paleolitu cieszyły się dobrym zdrowiem, długowiecznością, stosunkowo małą agresją wewnątrzgatunkową. Rolniczy neolit dał obfitość pożywienia, ale uczynił dietę jednostronną (głód jakościowy), sprowadził choroby zakaźne, pasożytnicze, epidemie, obniżyły się wskaźniki demograficzne, pogorszyły się właściwości fizyczne ludzi, np. spadek wysokości ciała. Procesy te na ziemiach polskich i w skali Europy można śledzić poprzez kolejne epoki dziejów do współczesności, w czym antropologia spełnia służebną rolę dla historii medycyny. Taka wiedza antropologiczna ważna jest dla

Andrzej Malinowski

Antropologia a waleologia i promocja zdrowia

promocji zdrowia i waleologii. Ślady w populacjach ludzkich pozostawiały wojny, kryzysy ekonomiczne, formy rozwarstwienia społecznego. Pisali o tym różni znani polscy antropologowie, jak współcześnie choćby T. Bielicki i jego współpracownicy, czy N. Wolański, który m.in. w 1992 r. pisał „działania polityków i ekonomistów pozostawiają ślady, niekiedy rany w biologii narodu”. Rany takie zadawano w Polsce wielokrotnie, wprowadzając obce formy gospodarowania, formy stratyfikacji społecznej, formy ochrony zdrowia itd. Atrakcyjność antropologii dla waleologii i promocji zdrowia polega również na teoretycznych rozważaniach problemu istoty zdrowia, problemów norm biologicznych – grupowych i indywidualnych (jednostkowych), zwłaszcza roli i miejsca norm statystycznych. W rozwiązywaniu tych problemów antropologia winna stać się miejscem szczególnego styku z waleologią. Zdrowie można zdefiniować jako dynamiczny stan normalny struktur i funkcji, zgodny z naturą – biotypem osobnika. Stan niezakłócony, w którym czynności życiowe przebiegają optymalnie, a środowisko zaspokaja potrzeby organizmu optymalnie. A więc zdrowie to norma biologiczna człowieka, to jego funkcjonalne optimum. Funkcjonalne optimum jest lepszym określeniem od terminu „dobrostan”, który występuje w definicji zdrowia WHO. Polski uczony M. Kacprzak w 1962 r. definiował zdrowie jako taki stopień biologicznego, psychologicznego i społecznego przystosowania, jaki może być osiągnięty przez jednostkę lub populację w najbardziej dla nich sprzyjających warunkach. Normalny, a więc zdrowy fenotyp to taki, który posiada wysokie wartości przystosowania do środowiska. Trudne jest sprecyzowanie pojęcia przystosowania, tak jak trudne jest do sprecyzowania pojęcie normy czy zdrowia, zwłaszcza określonego fenotypu. Najczęściej normalność biologiczną fenotypu stwierdzamy w oparciu o relacje osobnika względem określonej populacji. Jednak wraz ze wzrostem liczby badanych parametrów – cech fenotypowych, wzrasta liczba odchyleń od normy. Zdaniem E.A. Murphego [4] czy R.J. Willamsa [5], zwiększając liczbę badanych parametrów, frakcja osób normalnych (zdrowych) dąży do 0. Wynika z tego, że dobra definicja normalności biologicznej fenotypu niekoniecznie winna opierać się na relacjach osobnik–populacja, lecz winna odnosić się do indywidualności cech danego osobnika. Empiryczne normy indywidualne trudne są zatem do ustalenia. W medycynie normalność ma sens wartościujący, a normalność wyraża się przy pomocy miar statystycznych. Przy pomocy takich miar określać można procesy rozwoju organizmu, sprawność układów, kondycję fizyczną i liczne właściwości związane ze zdrowiem. Normy statystyczne to stan pożądany, przeciętny, średni, który kojarzy się ze stanem optymalnym. Jednak przeciętność to jedynie jedno z kryteriów normalności. Wysokie pozycje ponad wartość przeciętną, np. centylowe, nie mają wyłącznie charakteru opisowego, lecz oznaczają chęć równania, osiągania pozycji najwyższych, często uważanych (nawet mylnie) za najlepsze. Normy statystyczne łatwe są do konstruowania

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

i stosowania, co przesądza o ich popularności. Choroby mają symptomy, gdy w zdrowiu ich brak. Statystyka modeluje zjawiska przyrodnicze, biologiczne i medyczne. Wnioskowanie statystyczne dokonuje się w stosunku do przyjętego a’priori modelu statystycznego. Wnioskowania statystycznego nie można traktować jako bezwzględnego dowodu stanu zjawisk biologicznych. Statystyka jako narzędzie badacza zdrowia i choroby pozwala głównie na sugerowanie zależności zachodzących między właściwościami. W warunkach niepewności statystyka pozwala na optymalizację decyzji o sposobie przywrócenia normalności. Prognozy statystyczne nie są w pełni spełniane, tylko są spełniane z określonym prawdopodobieństwem. Jeden ze statystyków stwierdził, że jeśli wnioskowanie statystyczne w przypadkach zdrowia, rozwoju biologicznego itp. jest sprzeczne z naszą intuicją, to należy raczej zaufać intuicji. Zdaniem W. Szumowskiego „o intuicji w medycynie można mówić tylko wtedy, jeśli intuicją nazwiemy – skrócone rozumowanie, nader często występujące w praktyce”. Szerzej o tych aspektach pisałem w artykule z 2003 r. Dla zrozumienia istoty zdrowia niezbędna jest teoretykom zdrowia waleologom i praktykom, specjalistom promocji zdrowia znajomość takich terminów biologicznych, które od lat funkcjonują w antropologii fizycznej i ekologii człowieka, a mianowicie pojęcie normy reakcji i normy adaptacyjnej, adaptacji, adaptabilności, adiustacji, kondycji, wigoru życiowego, ekosensytywności, homeorezy, homeostazy. Funkcjonalne optimum – norma biologiczna, ale również zdrowie jednostkowe zawarte jest w wartościach granicznych normy reakcji organizmu. Naruszenie bądź przekroczenie granic normy reakcji może prowadzić do choroby, do śmierci organizmu. Poziomy zdrowia osobniczego różnicuje się następująco: 1 – normalny; 2 – subpatologiczny (stany przedchorobowe, przedpatologiczne); 3 – stan chorobowy, patologiczny. Zdrowie – norma, choroba – abnorma (naruszenie normy) są sobie przeciwstawne, ale granica między nimi nie jest ostra i trudna m.in. do ustalenia w sposób statystyczny. Wzorcowa postać zdrowia jest umownym pojęciem zdrowia absolutnego, czyli abstrakcyjnego wzorca nieosiągalnego. Nie ma idealnej normy biologicznej, czy statystycznej, idealnego zdrowia, o czym pisał K. Saker. Do pojęcia normy reakcji i jej naruszeń wpasowują się typy zdrowia, wyróżnione przez B.A. Nikitiuka [6], a mianowicie: A – zrównoważone zdrowie, gdy drobne odchylenia struktur i funkcji nie powodują zakłóceń życia; B – umiarkowane rozchwianie (rozregulowanie) zdrowia, gdy czasowo pojawiają się dysfunkcje niemające wpływu na czynności życiowe, zdolność do pracy; C – rozchwianie zdrowia wynikające z narastania dysfunkcji, nawarstwiania się zaburzeń, np. chorób i stanów chronicznych obniżających i ograniczających zdolności życiowe, zdolność do pracy. Zdrowie i choroba to skrajne warianty przejawów życia. W.W. Kołbanow [7] zauważył, że rozwój myśli o zdrowiu zachodził w kilku kierunkach: 1 – kierunek naprawczy i diagnostyczny; 2 – kierunek rehabilitacji utraconego zdrowia; 3 – kierunek sanoge-

Andrzej Malinowski

Antropologia a waleologia i promocja zdrowia

netyczny oparty na badaniach homeostazy i jej naruszeń; 4 – kierunek waleologii i promocji zdrowia jednostkowego i populacyjnego. Na konieczność powstania nauki o zdrowiu zwrócił uwagę I.I. Brechman [8], proponując nazwę waleologia od łac. valetudo, valeo – zdrowie, zdrów. Waleologia to kompleksowa, interdyscyplinarna nauka biospołeczna, która wyróżnia kryteria i stopnie zdrowia somatycznego w normie i patologii, granice zmienności czasowej i przestrzennej, norm biologicznych człowieka. Działy waleologii rozwijają się na styku nauk biomedycznych i społecznych. Rysują się oprócz działu antropologicznego waleologii, działy ekologiczny, medyczny i pedagogiczny. Kierunek pedagogiczny opiera się na nauce traktującej o całym okresie dziecięcym – pedologii, która powstała w 1939 r. jako nauka o naturalnych prawidłowościach rozwoju i funkcjonowania organizmu dziecięcego, o jego indywidualnej zmienności. Stanowi ona część antropologii ogólnej i ontogenetycznej (auksologii). Prezentuje ona zdrowy obraz życia, uwzględniając czynniki biologiczne, społeczne rozwoju, kulturę, w tym kulturę zdrowia. Brechamn zauważył, że z każdym dziesięcioleciem obszerność wykładanej wiedzy znacznie się zwiększa, ale wiedza o zdrowiu i zdrowym obrazie życia nie jest systematycznie zwiększana. Już Jan Henryk Pastelozi (1746–1827) stwierdził, że przy tradycyjnym książkowym systemie kształcenia zachodzi niepojęte „zdławienie” rozwoju dzieci, „zabijanie ich zdrowia”. W tym samym duchu Stanisław Trębicki [9] pisząc, że w niektórych krajach przeciążanie nauką szkolną młodzieży powoduje, że wielu z nich idąc na wakacje robi wrażenie jakby opuszczali szpital a nie szkołę. Pisał, że przez kilkanaście lat nauki młodzież osłabia zdrowie, sprawność fizyczną, inwencję twórczą, ze szkoły wynosi zapas recept na wszystko, stając się umysłowym farmaceutą kręcącym w życiu pigułki podług przepisów szkolnych. Pytał dalej, czy uczą nas także, jak ustrzec się tej lub tamtej choroby, czyhającej na nas na każdym kroku. Większość chorób powstaje z braku elementarnych wiadomości. Gdy ktoś dławi się czy topi, jesteśmy bezradni, bezradni wobec oparzonego dziecka czy zemdlonej kobiety. Gdy zdarzy się jakikolwiek wypadek, widzimy dookoła zbiorowisko ludzi prawdziwie ciemnych. Postulował, by szkoła przekazywała głównie wiadomości potrzebne dla życia, by wdrażała wiedzę o zdrowiu i kształtowała ciało poprzez wychowanie fizyczne.

Bibliografia 1. 2. 3.

Bulicz E., Murawow I., Waleologia, Zdrowie człowieka i jego diagnostyka, Efekty zdrowotne aktywności ruchowej, Radom 2002. Bulicz E., Murawow I., Czy profilaktyka medyczna prowadzi do zdrowia? Radom 2006. Bulicz E., Murawow I., Na drodze poznania istoty zdrowia, problemy, postulaty, paradoksy, Zdrowie i społeczeństwo, 18–52, Radom 2011.

32 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Murphy E.A., The logic of medicine, Naltimore, The John Hopkins Univ.Press 1976. Williams R.J., Biochemical individuality i the basis for the geneoteotrophic concept, Kates Publishing1988. Nikitiuk B.A., , Oczerki teorii i integratiwnej antropologii, Moskwa 1995. Kołbanow W.W., Miesto waleołogii w zdrawowiedienii, w: Sostojanie do zdorowia w usłowiach ekołogiczeskogo krizisa i woprosy waleołogii, Mińsk 1999. Brechman I.I., Uwiedienie w waleołogiu, Moskwa, 1987. Trembicki S., Prawo do szczęścia, Warszawa 1925. Kacprzak M., Ocena stanu zdrowia ludności, Zdrowie Publ., 75, 267–283, 1962. Karski J.B., Kirschner H., Leowski J., (red.), Współczesne potrzeby i możliwości pomiaru zdrowia, Ignis, Warszawa, 1997. Karski J.B., (red.), Promocja zdrowia, Ignis, Warszawa. Malinowski A., Biologiczno-antropologiczne i pedagogiczne aspekty promocji zdrowia i waleologii, 2003. Malinowski A., Janiszewska R., Biomedyczne podstawy rozwoju i zdrowia człowieka, Radom 2010. Saller K., Die Grundlagen und die Ordnung der menschlichen Konstitutionen, Endokinologie, 6, 4, 241–248, 1930. Szczedrina A.G., Puti stanowienia waleołogii kak nauki o zdorowiu, w: Sostojanie zdorowia w usłowiach ekołogiczeskogo krizisa i woprosy waleołogii, Mińsk1999. Vacha J., Problem normalnosti v biologii a lèkaŕstvi, Avicenum Praha1980. Wolański N., Nowoczesność jako sprawność w przystosowaniu człowieka do środowiska, Prakseologia 1–2, 105–126, 1992. Wolański N., Siniarska A., Zdrowie jako odzwierciedlenie wigoru życiowego i współdziałania ze środowiskiem, w: Zdrowie, istota, diagnostyka i strategie zdrowotne, Radom 2011.

Nota biograficzna autora Andrzej Malinowski – profesor nauk przyrodniczych, antropolog, członek Polskiego Towarzystwa Antropologicznego. Twórca wielu prac z zakresu antropologii i zdrowia.

Igor ZANIEWSKI, Ludmila ZANIEWSKA

Lviv State University of Physical Culture, Ukraine Kazimierz Pulaski Technological and Humanistic University in Radom, Poland

Scales for estimation of a somatic health. Part 4. Errors of the scales Skale dla oceny zdrowia somatycznego. Część 4. Błędy skal

Abstract A purpose of this research was to determine errors of scales for estimation of a somatic health. Mathematical modelling, optimisation methods, and interpolation models were applied. It was calculated that an average value of relative errors in the calculation of the parameters: for the body mass index – 0.9%, the vital index – 1.1%, the power index – 0.3%, the simplified version of Robinson's index – 1.2%, and for the recovery time of the pulse after load – 2.5%. The proposed analytical method can be considered completely acceptable during the evaluation of the physical health. Key words: physical health, scales, errors. Streszczenie Celem badania było wyznaczenie błędów skal dla dokonywania oceny zdrowia fizycznego człowieka. Zastosowano metody modelowania matematycznego, optymizacji oraz interpolacji. Wyznaczono znaczenie średnie błędów względnych przy obliczaniu parametrów: dla indeksu body mas – 0,9%, dla indeksu życiowego – 1,1%, dla indeksu siłowego – 0,3%, dla zredukowanej wersji indeksu Robinsona – 1,2% i dla próby na czas odnowienia tętna po wysiłku – 2,5%. Proponowana metoda analityczna może być w pełni przydatna dla wyznaczenia błędów skal oceny zdrowia fizycznego człowieka. Słowa kluczowe: zdrowie fizyczne, skale ocen, błędy.

Introduction The idea of the scale of the estimation of physical health by algebraic expression makes it possible to also enlarge the ranges of the parameters of physical health. This means that in the open, i.e., outer intervals (low and high), appears the possibility of the differentiated evaluation. If for each of the internal intervals it is possible to use linear interpolation, which gives the approximate differentiation of estimations, then for each of the external intervals, with this approach, only continuation of the line of the graph of the estimations of adjacent internal interval is possible. Theoretical background of the problem, methods of approximations of scales based on parabolas, and methods of tuning were studded in the three part of the study previously [5–6].

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

A purpose of this research was to determine errors of scales for estimation of a somatic health levels. Methods of study. Mathematical modelling [1], optimisation methods [2], and interpolation models [3] were applied. The expansion of the scale range of estimations was carried out by the method of extrapolation [4]. Calculations are carried out in the systems of computer mathematics MS Excel and Mathematica. Basic results and their consideration The range of the parameter and estimation for this should be divided in six sections, as boundaries of which to accept four boundaries between the intervals of the tabular scale, and three midpoints of internal intervals. For example, the graph of the scale of estimation according to the index of the mass of body for the men can be represented by the broken line, which consists of four sections (fig. 1). The pairs of the extreme sections of linear approximation for this scale proved to be the parts of joint straight lines; therefore a quantity of linear sections it was reduced from six to four (1):

 20 ,5  I 1 , I 1  20;   4 ,5  0 ,2  I 1 , 20 ,0  I 1  22 ,5; E1   4 ,5  0 ,2  I 1 , 22 ,5  I 1  25 ,0; 7 ,83  0 ,33  I , I  25 ,0. 1 1 

(1)

Fig. 1. Graph of the linear approximation of the scale of estimation according to the index of the mass of body for the men

In comparison with the parabolic scales the scale of estimations, which is built on the basis of linear approximation, has deficiencies. First, this is the smooth nature of regularity (graph – broken line). In the second place, this is the

Igor Zaniewski, Ludmila Zaniewska Scales for estimation of a somatic health. Part 4…

need for the idea of the analytical form of the scale as different dependences in separate intervals (1). Thirdly, these are the limited (by two points of adjacent internal interval) given for the extrapolation scales to the appropriate external interval. For example, the graph of the scale of estimation according to the index of the mass of body for the men, in the interval of low estimations, exists by simple continuation of the graph of the interval of the estimations lower than averages, and graph in the interval of appreciations exists by continuation of the graph of the interval of the estimations higher than averages. These two sections of the graph of the linear approximation of estimation are built without taking into account the coordinates of average interval. Therefore linear approximation can it is considered as first approximation to a nonlinear approximation (for example, by quadratic or cubic parabola) in the attempt present the scale of estimations in the analytical form. Errors in the quick evaluation of the level of physical human health. Boundary magnitude of error in the index depends on boundary magnitudes of error in the measurements of the corresponding parameters. Let us write down the first index – the ratio of the mass of body to the square of its length – in the form the analytical expression: I1 

(2)

where m is body mass; l is body length. The maximum value of absolute error occurs, when the value of the mass of body as a result of an inaccuracy of measurement acquires overstated importance, and length – understated:

I 1 

m  m

l  l 2

 I1

(3)

In result of some intermeddling transformations of the equation above, we got:

  m   1 m m I I 1  2 1 2  l l  l  1  2     l  l    Taking into account the relation below:

m l ~  1 , m l

(4)

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

we will obtain formula for determining the absolute error in the first index:

I 1 

ml m m l  l  m  m 1  2   I1    2 I 1  2  2 3 2  m l  l   m l l l 

(5)

The second index as the ratio of the vital capacity of lungs to the mass of body in the form analytical expression takes this form:

I2 

V m

(6)

where V is a vital capacity of lungs. The maximum value of an absolute error in this index will be, when value of a vital capacity of lungs as a result of an inaccuracy of measurement has the overstated value, and the masses of body – understated:

I 2 

V  V  I2 m  V

(7)

After some intermeddling transformations of the last equation, we got:

V   1 V V I , I 2    m  2 m 1 m   and taking into account these ratios:

m V ~  1 , m V we obtain formula for determining the absolute error in the second index:

I 2 

V Vm V m V   m V    1    I2   I 2  2  m m V  V  m  m m

(8)

Igor Zaniewski, Ludmila Zaniewska Scales for estimation of a somatic health. Part 4…

Writing analytical expression for an error in the third index:

I 3  100

F m

(9)

where F is the force of the leading hand, by a similar way we will obtain formula for determining the absolute error in the third index:

 Fm F   m F  I 3  100    I 3  100 2  F  m   m  m

(10)

m F ~  1 . m F

because

Lets write down the index of Robinson (one hundredth of the work of the frequency of the heart contractions and systolic arterial pressure) as a formula:

I4 

PS 100

(11)

where Р is a pulse, S is and systolic arterial pressure. The situation, when both coefficients as a result of an inaccuracy of measurement will have the overstated values, will be the maximum value of an absolute error in this index:

I 4 

P  P S  S   I 100

After some intermeddling transformations of the last equation, we got:

I 4 

PS  P S P S    1    I4 , P S P S  100 

and taking into account these ratios:

P S ~  1 P S

(12)

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

we obtain formula for determining the absolute error in the second index:

PS  SP  P S  I 4    I 4  S  100  P

(13)

We determine magnitude of error in the parameters with the use of specifications of instruments for measuring the anthropometric, biomechanical and physiological parameters: for the mass of the body – m = 0.05 kg; for the body length – l = 0.005 m; for a vital capacity of lungs – V = 25 ml; for a and force – F = 0.05 kg; for the pulse – P = 0.5 min-1; for a systolic rterial pressure – S = 0.5 mm mer. col.; for the time of restoration of the pulse after work – t = 3.0 sec. Thus, the average value of relative errors in the calculation of the parameters, with the use analytical of the dependences proposed, can be considered acceptable during the evaluation of physical health. With the average values of the parameters for the index of the mass of body – this 0.9%, vital index – 1.1%, power index – 0.3%, simplified version of the index of Robinson – 1.2%, recovery time of restoration of the pulse after load – 2,5%. An analytical expression for an error in the estimation of the index of the mass of the body below





E1  k 1  2k 2 I 1  3k 3 I 12 I 1

(14)

Has been derived from the function of cubic parabola approximation:

E1  k 0  k 1 I 1  k 2 I 12  k 3 I 13 ;

E1  E1  k 0  k 1 I 1  I 1   k 2 I 1  I 1 2  k 3 I 1  I 1 3 I I

 1 . For the other four parameters, an equation II of the error of estimation is very similar to the equation (14).

using the fact of small ratio

Let us determine upper boundary of a scale error of estimations. Since by upper boundary should be understood greatest magnitude of error on the module, it is necessary to define both the maximum and minimum of value, i.e., all outer limits, and also boundary values. By the condition for existence of the outer limits of this error there is equality zero partial derived analytical expression of error in terms of the variables, which are used for enumerating the corresponding parameters. For example, by the condition for existence of extreme magnitude of

Igor Zaniewski, Ludmila Zaniewska Scales for estimation of a somatic health. Part 4…

error in the scale of estimation according to the index of the mass of the body of men, built on the basis of cubic parabola there is a system of two equations:

E1   0; m

 E1  0 l

(15)

In terms of real magnitude of error in the measurements of length and mass of body the system of equations (15) does not have solutions in field of real numbers, about which the corresponding program, created and realized in the system of computer mathematics speaks (appendix 2) i.e., there are no outer limits of magnitude of error. If it limits to the range 50 ≤ m ≤ 90 kg and 1.50 ≤ l ≤ 1.90 m and also to take in the attention of the boundary of three internal intervals, we will obtain magnitude of error in the estimation (table 1). Corresponding range of values is given in the table against the grey background, maximum magnitude of error – in boldface (0.18). Table 1. Errors of scales of estimation using body-mass index for men, have been made basing on a cubic parabola l\m 1.50 1.60 1.70 1.80 1.90

50 0.00 0.14 0.27 0.37 0.44

60 -0.07 -0.05 0.06 0.18 0.28

70 0.22 -0.05 -0.06 0.02 0.12

80 1.02 0.22 -0.03 -0.06 0.00

90 2.47 0.86 0.20 -0.03 -0.06

By the condition for existence of extreme magnitude of error in the scale of estimation according to the vital index, by the index of force and by Robinson's index there is a system of two equations, which are recorded below in the appropriate sequence:

 E2  0; V

 E2  0, m

 E3   0; F

 E3   0, m

 E4  0; P

 E4  0 S

(16)

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Errors in the estimations according to these three scales also do not have extremum; therefore maximum magnitude of error we define on the boundaries of the region in the same manner as this it was done for the estimations of the index of the mass of the body of men. The corresponding tables are given in a tabular form (tables A1, A2 and A3). By the condition for existence of extreme magnitude of error in the scale of the estimation of recovery time of the pulse there is this equation:

 E5  0 I 5

(17)

Substituting in this equation expression for an error in the estimation, we obtain the value of recovery time of a pulse, with which an error in the corresponding estimation has the outer limit:

I 5( extr )  

k2 3k 3

(18)

This value equals 100 sec, and corresponding error is:

E5(max) = – 0,22 point

(19)

Adding the absolute values of maximum errors in the estimations of five tests, we obtain upper boundary of the summary estimation of physical health (0,76 points), which is four times less for minimum error (3,00) in the summary estimation of the scale of the estimation of physical health. As the consequence of an increase in the accuracy of estimations the proposed method of the idea of the scales of the estimations in the form of analytical dependences makes it possible to substantially increase the separative power of the scale. To estimations represented in this form it is possible to apply the parametric methods of analysis which gives the possibility to increase the level of the significance of statistical inferences. Since the analytical form of the scale of evaluation is suitable for the realization of the calculations of estimation in the widely accessible computer systems, for example, in the electronic tables, it is possible to recommend the proposed development for the use in the personal computers [2] and the virtual diagnostic systems.

Igor Zaniewski, Ludmila Zaniewska Scales for estimation of a somatic health. Part 4…

Conclusions An average value of relative errors in the calculation of the parameters: for the body mass index – 0.9%, the vital index – 1.1%, the power index – 0.3%, the simplified version of Robinson's index – 1.2%, and for the recovery time of the pulse after load – 2.5%. The proposed analytical method can be considered completely acceptable during the evaluation of the physical health. The proposed analytical method can be considered completely acceptable during the evaluation of the physical health.

Bibliography 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Bender E.A., An Introduction to Mathematical Modeling. – New York: Dover, 2008. –418 p. Nemhauser G.L., Rinnooy Kan A.G., Todd M.J., Optimization. Handbooks in Operations Research. − Amsterdam: North-Holland Publishing, 1998. – 709 p. Wood T., Zhu W., Measurement theory and practice in kinesiology. – Champaign: Human Kinetics, 2006. – 440 p. Morrow J., Jackson A., Disch J., Mood D., Measurement and evaluation in human performance. – Champaign: Human Kinetics, 2009. – 472 p. Zaniewski I., Zaniewska L., Scales for estimation of a somatic health. Part 1. Theoretical background. Zdrowie i Spoleczeństwo 2012; 2,2: 69–73. Zaniewski I., Zaniewska L., Scales for estimation of a somatic health. Part 2. Approximations based on parabolas. Zdrowie i Spoleczeństwo 2012; 3, 1: 79–84.

Appendix Table A1. Errors of the linear scale for estimation of a vital index V\m

3000

0.11

0.09

0.08

0.07

0.06

3400

0.11

0.09

0.08

0.07

0.06

3800

0.12

0.09

0.08

0.07

0.06

4200 4600

0.12 0.12

0.10 0.10

0.08 0.08

0.07 0.07

0.06 0.06

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Table A2. Errors of the cubic parabola scale for estimation of a force index F\m 30

50 0.04

60 0.04

70 0.04

80 0.04

90 0.04

0.01

0.03

50 60 70

-0.02 -0.06 -0.11

0.01 -0.02 -0.05

0.02 0.00 -0.02

0.02 0.01 0.00

0.02 0.02 0.01

Table A3. Errors of the cubic parabola scale for estimation of Robinson index P\S 50

90 -0.22

100 -0.23

110 -0.22

120 -0.22

130 -0.22

140 -0.21

-0.21

-0.20

-0.19

-0.18

-0.17

70 80 90 100 110

-0.20 -0.18 -0.16 -0.13 -0.07

-0.19 -0.16 -0.13 -0.10 -0.02

-0.17 -0.14 -0.11 -0.06 0.03

-0.16 -0.12 -0.07 -0.02 0.09

-0.14 -0.09 -0.04 0.02 0.15

-0.11 -0.06 0.00 0.07 0.22

Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict. Noty biograficzne autorów Zaniewski Igor – Kierownik Zakładu Wychowania Fizycznego w Uniwersytecie Technologiczno-Humanistycznym w Radomiu. Stopień naukowy dra hab. otrzymał w Państwowej Akademii Nauk Ukrainy (1996), tytuł profesora – w Państwowym Uniwersytecie Kultury Fizycznej we Lwowie (1997). Autor około 200 prac naukowych z Biomechaniki i Modelowania Matematycznego. Zaniewska Ludmila – Docent Katedry Informatyki i Kinezjologii w Państwowym Uniwersytecie Kultury Fizycznej we Lwowie. Stopień naukowy dra otrzymała w Państwowej Akademii Kultury Fizycznej w Charkowie (2007), tytuł docenta – w Państwowym Uniwersytecie Kultury Fizycznej we Lwowie (2012). Autorka około 40 prac naukowych z Turystyki i Rekreacji.

II. ŚRODOWISKO A

ZDROWIE

ENVIRONMENT AND HEALTH Anatolij BABANIN, Nikolaj BOHDANOV

Krymski Państwowy Uniwersytet Medyczny im. S.I. Georgiewskiego, Symferopol

Sanatorium-resort business, recreation and tourism as basic innovation for social and economic development of the region Sanatoryjno-kurortowy biznes, rekreacja i turystyka podstawową innowacją społecznego i gospodarczego rozwoju regionu

Abstract This paper presents methodological bases and theoretical prerequisites for consideration of sanatoriumresort business, recreation and tourism as main foundation for social and economic development of Crimea. Key words: Crimea, tourism, spa, business. Streszczenie Artkuł zawiera metodologiczne i teoretyczne podstawy opisujące biznes sanatoryjno-kurortowy. Ukazuje rekreację i turystykę jako główny fundament dla społecznego i gospodarczego rozwoju Krymu. Słowa kluczowe: Krym, turystyka, sanatoria, biznes.

It is not the first time that we address the problems of improvement of sanatorium-resort business (SRB), recreation (RCT) and tourism (TUR),

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

inclusive of consideration of this integral, from our point of view, super-complex [1] in perspective of global and integral evolutionism. Application of such approach gave us the possibility, firstly, to refer interrelated and aggregate influence of composing it elements on social medium to practical mechanisms of nature and society modernization. And secondly, on the base of such approach, as well as being adepts of program provision as to the fact that “just epochal innovations and implementing them wave potential of basic innovations underlie taking place at the confluence of epochs society transformations – its movement from one stage to another” [2, 3, 4, 5], we believe it’s not only possible, but also reasonable to refer this complex to basic innovations of the modern world. Understandably that only thoroughgoing perspective analysis, as well as long-term own experience, but first of all unique and proud two hundred years history of Crimea resorts development led us to such conclusions. Objectively indicating that as such – SRB, RCT and TUR – not only contact, but also strictly connected with each other. Moreover, being rather specific both in relation to themselves and in relation to common for them ambient environment, and, first of all, their and its social components, as well as to spheres of their application, where they are realized, and, constantly transforming, in its multi-aspect expression, as well as movement to unity, they have not only approached, but have even found their, strictly specific, status of not mechanical (linear), but natural, not linear, highly dynamic and deeply hierarchized supersophisticated systematic formation. Having even previously and so much at present, along with economical, mostly social-medical, as well as multisided cultural, enlightenment-educational, ecological and scientific-informative trend. Functional and structural constitution of this unique, top-priority for Crimea even on a planetary scale (hereinafter conditionally designated by us as SEECHC) system, in the course of its further, passed 200-year development milestone and, as per the form and substance, in clearly outlined in conceptual, methodological and polysectoral terms, multi-aspect social-economic, ecological and cultural-health complex (SEECHC). Moreover, such complex that consistently and unambiguously has been focused, as against foreign sanatorium-resort systems, at successful, strictly scientifically justified and closely interrelated solution, from the one hand, treatment, rehabilitation, recovery and preventive, and from the other hand, health-promoting, recreational and touristic, but very often medical as to its trend tasks. The main target (objective) of which is improvement of quality and quantity of life and among others recovery, activation and optimization of innovational potency of individuals and social groups, adequate intensification and increase of scientific and associated with them educative programs effectiveness, as well as implacable and qualitative cultural and moral growth of the society. Let’s note once more and let’s emphasize here the fact that initial methodological

Anatolij Babanin, Nikolaj Bohdanov

Sanatorium-resort business ...

prerequisite for SEECHC, as well as its present modernization, were not only practical (specific and productive experience of sanatoriums, resort regions of Crimea operation, as well as their management) success, nut also evident achievements of domestic culturology and physiotherapy (PT), that have become later the forerunner for formation of modern health promoting, preventive, recovery, rehabilitative and curative medicine. Forming at present realia, in their expression and application to spheres of the abovementioned interrelated resort-recreation-touristic activity, happened to be, however, out of its possible optimum, and, first of all, due to the fact that both objectively and notionally, and correspondingly, conceptually, were without any reasons dissociated. This includes first of all in methodological and organizational-administrative terms. Meanwhile, practically existing SEECHC is represented at present not only notionally, but also objectively, at least by three, logically, technologically and as it has been mentioned above closely interrelated spheres: recreation (RCT), tourism (TUR) and sanatorium-resort business (SRB), the latter of which (SRB), being basic element of the complex in consideration, and not only from the point of view of historical succession (that is not insignificant), but also increasing due to demographical situation, natural and other cataclysms social significancy, as well as evident innovative role, and not only for solely our country, it appeared out of rhetorically set up, but not leading and applicable in the system of national priorities. That, in its turn, not only complicated, but also actually made productive the development of single paradigm, as well as predetermined by it efficient strategy (provided that it requires constant and continuous upgrade) of its (SEECHC) stable and agreed development. The same, not very successful, became such strategically important work â&#x20AC;&#x201C; also due to insufficient developed position of the country Government in respect of state policy of development of resort-recreational business in Russia and Ukraine, inclusive its objective, tasks, short-term and long-term plans of measures as to consistent and unconditional realization. Not less responsibility is laid also on scientist due to weak, as it may be concluded out of the abovementioned, development of the methodological base of SEECHC in Crimea, for example. It was explained to a large extent (but not to entire) by the fact that for analysis and assessment of situation in SRB, RT and TUR, and, moreover, of resort-recreational system in general, there were used traditional approaches and principles, and out of new theoretical prerequisites â&#x20AC;&#x201C; only individual elements of modern, preliminary economical theories. Out of their objective connection and dependence on social, inclusive of demographical, ecological and, as we believe it evident, evolutional, planetary, ecological and other aspects of the problem. At the same time, at present, as we mentioned for many times, there have appeared and confidently occupy leading positions in modern global science

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

new – synergetic, associated with system and evolutional, and global [7, 8, 9, 10], and at present in addition poly- and post-disciplinary – approaches to studying of social and economic, as well as other phenomena and processes, characterizing connected development of nature and society. Just this phenomenon explains one of the most strong and fruitful trends, as well as trends of XX–XXI centuries, giving us the possibility, in particular, on the base of application of modern concept and methodology of universal evolutionism and its basic paradigm of self-organization, to consider further establishment of the abovementioned complex (SEECHC) as implacably incremental, successive and connected movement of RCT, TUR and SRB on evolution (historical) scale as integral, poly-functional, multiform and multifactor, complicated and dynamically developing, but at the same time strictly task-oriented process, moreover, completely matching and subordinated to principles of formation and development of open self-organizing (dissipative) systems. With inherent to such conditions stability and instability, linear and non-linear processes, critical spheres of the system behavior, inclusive of effects of fluctuation and bifurcation, aggravation modes, etc. Knowledge and application of which makes it possible with better basics to approach the determination of vectors and reasonable selection of optimal for social medium ways of development of complex (SEECHC) in consideration, which includes at least CRB, RCT and TUR. Not only considering, but also emphasizing and connecting both planetary (global), interstate, state, district and regional, and many others, inclusive of family-individual possibilities, interests and needs. Inclusive of their motivation. The abovementioned, though provisional judgments, were referred by us to the number of sufficient for their recognition, may be not as initial prerequisite, but as specific launching platform for the fact that in addition to traditional interpretation of such generally known and generally accepted terms and concepts that are sanatorium-resort business, recreation and tourism, it is necessary to try to approach to their consideration and more completely, deeply, as well as we believe, also objectively. This is promoted and moreover initiated by such steps, active at present distribution (and further formation) of new conceptualizations and provisions, resulting from already mentioned visions and global social paradigms that have found their most complete implementation in integral and global evolutionism (Moiseiev N.N., Kurdiumov E.N., Malinetsky G.P., Kapitsa S.P., Rudenko A.P., Yanch Ye. [10, 11, 12, 13, 14, 15] et al.). Profound exposure to which, as well as recognition, not only provided, but also predetermined the necessity of supplementation of the existing content of the abovementioned terms with scientific concepts of evolutionally conditioned system mechanisms of modernization (improvement) of the society. Just due to the fact that the base of structural and functional organization of it

Anatolij Babanin, Nikolaj Bohdanov

Sanatorium-resort business ...

(modernization) is composed of, firstly, social, biological, physical and other their (society, nature and their elements) components, as well as concept of condition and dynamics of their parameters, as well as reasonable correlations. In addition, constantly changing in the course of their interrelation. And, secondly, not less, if not greater meaning in such situation has as well dynamically changing in the process of evolution and corresponding to its stage “pattern” consistencies and set of technologies, ensuring adequacy of these relations, inclusive of entire possible completeness of application – in respect to recreant, who in one or another “adaptive” or “bifurcation” corridor, or on the threshold to them. Taking into account, from the one hand, as well its functional, as well as most active (operative), as well as structural (forming “structural trace”), and, of course, aggregate display, inclusive of assessment of functional reserves, as well as presence of resources, required for ensuring of long-term adaptation, or, in other words, proper life quality. Differing in addition in each specific case as to content, “dimensionality” and orientation of possible parametric, both natural and social, as well as political changes. And from the other hand, as well that host of logics that stipulates possibility of social media (or its representatives) movement through “adaptation corridor” and then “aggravation mode” to yet “not plowed up” by them (it) part of the field of constant adaptation, there and then, where and when the social media or representing it individual has such necessity. This may be achieved, however, through many factors, inclusive of presence and readiness of additional, first of all “internal forces and means”, used by social media or individual in various situations. Especially, at long-term stress situations or emerged due to any reasons limitations, for example, expressed ecological shifts, man-made shocks, long-term deconditioning, presence of various deficits, inclusive of those as well that are connected with nature. And, moreover, in case of weakening or exhaustion of functional reserves, as well as that we mentioned earlier – at the dawn of valeology (health science) emergence – condition of increased non-specific resistance. Inclusive as well resource possibilities, ensuring successful pass of the next stage of the “adaptation corridor”, as the first, but not the sole stage on the way of requires expansion of adaptation possibilities of organism. Up to transfer, in case of necessity, to “aggravation mode” – to ensure society and/or individual survival. As well as application for these and other vital aims those “forces and means” that are actively triggered only at continuous cooperation with aggressive (first of all stress) risk factor manifestations both external and internal environment. Systematically realizing own potential predominantly through triggering of selforganization mechanisms – as it has been already mentioned through individual (or its subsystems) transfer to the next after adaptation “bifurcation corridor”. Leading to higher standing, as genetically predestined (as well as new, initially

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

created), and, at one time, (and – for someone) possibly, the last stage (or step) of constantly constructed within entire individual life of a person (ethnos, civilization) building of adaptation and, therefore, productive life. Achieved to the same, but defined, already outlined by science mode (“aggravation mode”) and at sufficiently high organism sensitivity and, first of all, life activity management systems, in respect to fluctuations, always, but with different degree of manifestation, existing in surrounding it external environment. Ending with qualitative transformations (reconstruction) both individual elements and entire complex system (from individual to social media) in general, giving them the possibility not only to survive, but also to preserve ability to own presentation in future generations. In addition, along with the described above mechanisms of preservation and development of life, not less essential (fundamental) meaning for its adequate manifestation, directed at achievement both short-term and long-term and, usually, constructive result of adaptation (both for individual and for social media) has the condition of the Earth resource potential, inclusive of biosphere. Inclusive of resort resources of the correspondent region, optimal and adequate realization of sanatory possibilities of which, being “gold reserves” of mankind, become reality. However, as it follows from the abovementioned, only in case of presence of proper methodological, technological, methodical, organizational and educational, as well as management base. The foundation of which is science in all its main manifestations. Beginning from the fundamental, theoretical, experimental and clinical, and up to application sectors of scientific knowledge. That, in addition, comes out of the range of medical disciplines, which, however, in wide frame of the problem under consideration, play fundamental role. In the light of the abovementioned, we can not but point at the fact that within the mentioned (adaptation) period that exists [16] and comes out in any (internally and externally organic) scale, is controlled and ensured by the formed, from the one hand, within the course of social media evolution, and from the other hand, very complicated and continuing to complicate pyramid of management of geospheregeensis, and not neospheregenesis as well. Resulting, as it is already known, in focused action of such to a large extent disclosed by modern fundamental science aggregates of fundamental laws that are joined by the terms of evolution, system and expressing development of such synergetic, as well as other principles. Among other, we can not but mention: – heredity or mechanisms of genetic information preservation; – variability or mechanisms of creation of choice multiplicity to ensure adaptation to changes in environment; and – natural selection or mechanisms of entire system functioning support under influence of changing internal and external factors.

Anatolij Babanin, Nikolaj Bohdanov

Sanatorium-resort business ...

Such, though well and long ago known, and in application to specific activity of health resort doctor for their implementation had own, that became traditional bases that at present became not only outdated, but also required considerable review both in theoretic and technological terms. Medicine have made a lot in respect of this but far not all due to insufficient at present methodological and methodical, not to speak of technological, and first of all organizational and management base (inclusive of financial, and speaking more wide – economical) provision. Adequate requirements of time (having in mind both current and alternating social and economic situations. At the same time systematical and synergetic approach emphasizing our attention at that coevolution (i.e. at development as adjoint process), inclusive of its both branches – vertical (genetic, coherent) and horizontal (metabolic), gives the possibility to make both in scale and individual terms difference between the results of dominating in the sphere of human life social and cultural evolution, from the one hand, and sociobiological and ecological – from the other. Good example of that – just a while ago so much worrying us – doctors (as well as patients), of course, in connection with growth of peptic ulcer disease and gastric cancer) helicobacteriosis that may be considered as “inflectional renaissance” with evident and indisputable for it conclusion about categoric necessity for such patients – possibly even in sanatorium conditions – eradication. Positive results of this work are evident. However, at the same time we can not but notice in it – this phenomenon – also manifestation of “absence of compromise between macro- and microorganism”, violation of law of adjoint development (coevolution) as inevitable and unavoidable consequence of STP, requiring improvement of individual and general well-being, education (and patients training), as well as culture (inclusive of hygiene) to stand against unavoidable, including through improvement of protective forces, reserve possibilities and, consequently, expansion of individual adaptation corridor, as well as creation of possibility for successful existence and passing of bifurcation corridor, that may be learned, optimally trained first of all in sanatorium-resort conditions. Understandably, peptic ulcer disease was taken only as the example. As to other types of pathology, success is rather less. Including due to the fact that SEECHC as to its operation if not stays at the same positions then, firstly, was considerably reduced and changed by current and not long-term tasks. Particularly in the part of technical equipment of sanatoriums and training and re-training of the required for them staff, especially staff for preventive and curative activity. The prior emphasis is made on tourism and in less degree on medical one. Meanwhile, social condition in these terms and especially top-priority fact of depopulation shall dramatically change attitude to medicine and especially its preventive and health promoting link, where SEECHC is the first helper for both

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

government and public. To confirm such condition let’s return to science and its modern fundamental bases and achievements, for which we have dedicated 14 publications of book, conveniently titles “Essays of physiotherapy and balneology. Methodological bases and theoretical prerequisites” (2006–2014), where we tried to show reasonable positive sides of our science and to generalize global methodological experience, content and possible (or even required) application of which was reflected in the mentioned publications and just in few words will be presented further. Turning back to concept of coevolution – new trend in evolution science, to its newer meta-scientific trends (sciences) – synergy and general theory of dynamic systems, on can not but see the meaning and address life circulation processes, inclusive of typical for it cyclic organization, that exists, according to good assertion of Ugoliev A.M. (1985, page 458) at all its levels – subcellular, cellular, organic, organism, population and planetary. Thus, there is evident – according to Ugoliev A.M. [17] – “cyclization of oxidation processes at the level of tricarboxylic acids, as well as at the level of endo- and exocytosis, where membrane fragments performs circulation, realizing function of cellular trophism, reception, excretion, etc. As standard example of function cyclicity at the level of organs and systems may be biliary acids enterohepatic circulation, sodium, glucose and other blood components enterohepatic circulation. Probably, the most complicated and perfect manifestation of circulation of molecules, supramolecular complexes and cells in organism as the system is blood circulation. Cyclicity as the process also characterizes relations within the ecosystem and biosphere in general, where there takes place the circulation of mass and energy. In all probability, cyclicity is included into the range of the most important principles, ensuring high efficiency and effectiveness of biological systems due to multiply application of the same structures. Cyclicity also ensures agreement of all the components, realizing this multistage process. And finally, in cycles there is possible the most perfect homeostatic function of the process and its management. Many systems, considered as linear, in all probability, in due course, will be characterized as cyclic with input and output, and in some cases – with several outputs and inputs, as it is in the case of Krebs cycle and other biochemical cycles at subcellular level. Or in case of systems of enterohepatic circulation and blood circulation at the level of tissues and organism. Systems cyclization defines many evolution peculiarities of functions, inclusive of their stability. It is worth believing that really innovative as to its meaning, and not only for future of our science (PT) has the paper of Ponomarenko G.N. with coauthors “Physio-modified cellular therapy: experimental-clinical justification of development perspectives” (2006), methodological base of which is the considered above principle of cyclization. If we look deeper, this paper is the

Anatolij Babanin, Nikolaj Bohdanov

Sanatorium-resort business ...

first in global practice adequate attempt of focused and direct active (positive) influence with the PT means on the activity of dissipative systems. This innovative and thus, as we believe, not requiring in new supplementations example, however, opens the way for its principle explanation and application, especially in respect of circulation process, taking place in live systems. If even not for all, but sure for greater part of them, there is evident that characteristic is organization of self-organizing dissipative systems. In disclosure and development of this provision, we will note only the words of its author Erich Yanch [15]: “Generalized scheme establishes characteristics of generation of transformation cycles and cycles of catalytic reactions, as well as catalytic hyper-cycles in accordance with characteristics of their degeneration and diffusion. At the same time, there emerge hierarchic levels, which, through autopoeisis transfer from the balance state to exponential and hyperbolic growth. In many natural phenomena of self-organization, covering wide range, beginning from chemical and biological evolution to ecological and economical systems and population growth, important role have hyper-cycles, connecting autocatalytic “models” in cyclic structures. Cyclic organization of system may be developed independently, in case autocatalytic participant of the system are subject to mutation or new processes get into the game. Coevolution of the hyper-cycle participants leads to understanding of ultra-cycle that usually lies in the vase of any educational process” (“Time for renewal”). Having taken as base these as well as other authors’ assertions in view of application to studied by our problem, we considered it not only reasonable, but also obligatory to end this message with extracts from the mentioned fundamental paper of Erich Yanch “Time for renewal” in order the readers may get acquainted with its content and on this base will be able to get own and not our idea of future resort-recreational system, as well as its scientific bases.

Bibliography 1.

2. 3. 4. 5. 6. 7.

Sanitary-resort business, recreation and tourism as practical mechanism of society modernization in the context of global and evolutional evolutionism. Bohdanov N.N., Babanin A.A., Bogdanova I.N., Meshkov V.V. Yalta – Simferopol: KSMU publishing center. – 2006, p. 176. Vernadsky V.I., Scientific idea as planet phenomenon. M.: Science, 1991. Moiseiev N.N., Brains strategy // Knowledge – force. 1986. No.10. P. 2. Moiseiev N.N., Strategy of theoretical study in epoch of postneoclassical science. Universal evolutionism – bases. Moiseiev N.N., Man and noosphere. M.: Young Guard. 1990. Popov V.P., Krainiuchenko I.V., Global evolutionism and synergy of noosphere. – Rostov-on-Don: APSN, 2003 [http://holism.narod.ru/]. Khaken G., Synergetics. Moscow 1983.

52 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

Synergetics and methods of science (under the editorship of Basiev M.A.); St. Petersburg; Science. 1998. 440 p. Prigozhyn I. Stengers I., Order from chaos. Moscow; 1986. Eigen M., Self-organization of material and evolution of biological molecules. Moscow. Mir. 1973. 216 p. Kurdiumov S.P., Malinetsky G.G., Synergetics – theory of selforganization. (Ideas, methods, perspectives). M. Knowledge. 1983. Kapitsa S.P., Kurdiumov S.P., Malinetsky G.G., Synergetics and forecasts. Moscow. Science; 1997; 286 p. Rudenko A.P., Theory of self-development of open catalytic systems. M.: MGU publication office. 1969, 276 p. Uebster F., Theories of informational society. M. Aspect Press; 2004; 399 p. Yanch E., “Self-organizing Universe”. //Social sciences and their modernity; 1991; No.1; p. 143–158. Gorbachev V.V., Bezdenezhnykh V.M., Concept of modern natural science. Moscpw. Economist. –2004; 446 p. Ugoliev A.M., Evolution of digestion and principles of function evolution. Leningrad; 1985; 554 p. Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict. Noty biograficzne autorów

Babanin Anatolij A. – prof. dr hab., członek-korespondent Narodowej Akademii Nauk Medycznych Ukrainy. Rektor Krymskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego im. S.I. Georgiewskiego. Bohdanov Nikolaj N. – prof. dr hab., profesor Katedry Fizjoterapii Krymskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego im. S.I. Georgiewskiego.

Vladimir Yezhov

Problems of commitment to a healthy lifestyle and physioprophylaxis

Vladimir YEZHOV Krymski Państwowy Uniwersytet Medyczny im. S.I. Georgiewskiego, Symferopol

Problems of commitment to a healthy lifestyle and physioprophylaxis Problemy ze zdrowym stylem życia i profilaktyką fizyczną

Abstract Presented here are the opinions of leading medical scientists of XX–XXI centuries on the role of natural medicine in the treatment and prevention of diseases and the need for further popularization of it. This research looks into the combination of motivational, diagnostic and methodological problems of health. The emphasis is on the role of physiotherapy and physioprophylaxis as natural methods requiring modernization, development, and wide implementation. It is shown that the advantages of physical methods of treatment and prevention are the lack of toxicity, lack of artificial chemicals, and an improvement in overall bodily function. Key words: culture of health, healthy lifestyle, compliance, physioprophylaxis, tourism. Streszczenie Zaprezentowano opinie czołowych naukowców medycznych XX–XXI wieku na temat roli medycyny naturalnej w leczeniu i profilaktyce chorób oraz konieczności dalszej jej popularyzacji. Opisano motywacyjne, diagnostyczne i metodologiczne problemy zdrowotne. Ukazano rolę fizjoterapii i profilaktyki fizycznej jako naturalnych metod wymagających modernizację, rozwoju i szerokiego wdrożenia. Wykazano, że korzyści wynikające z fizycznych metod leczenia i zapobiegania powodują spadek toksyczności organizmu oraz brak sztucznych środków chemicznych, a także poprawę ogólnej funkcji ciała. Słowa kluczowe: kultura zdrowia, zdrowy styl życia, profilaktyka fizyczna, turystyka.

When analyzing the current problems of individualization of preventive health programs and their multifactorial content, it should be noted that in the early twentieth century, Russian philosopher Ivan Ilyin identified the main principles of true healing: searching for individual causation of a particular disease, prevention of its progression, compliance with the rules of the classical medical „salus aegroti suprema lex”, „medicus curat, natura sanat”, and finally – identification of the moral and spiritual essence of the disease [1]. In the later works of the philosopher-socialist I. Illich, written during the boom of the pharmaceutical industry, he reasonably warned about the dangers of overmedicalization, as well as general loss of humanity, and the harmful effects of professional interventions [2]. The crisis of medicine, detached from the natural ways of solving health problems, reflected in the work of the British public

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

human rights movement “Pharmageddon”: the picture of the world in which drugs and medicine produce more ill-health than health, and medical advances have created more harm than benefit [3]. At the present time, traditional medicine has been steadily moving towards the introduction of an ever-changing list of pharmaceuticals, often ignoring the possibility of natural medicine. Therefore, promotion of naturopathic healing methods is particularly relevant as the global economic crisis and the deterioration of municipal, environmental, hygienic, and psychological conditions continue to adversely affect the health of adults and children [4]. The main arguments for constructing modern social and medical concepts to improve population health in our country is the low demographic and epidemiological level of population health indicators. Among the priorities are the tasks of increasing life expectancy, mortality reduction, and introduction of the basics of a healthy lifestyle to every family. The search for ways of prevention and optimal level of health-enhancing technologies are conducted by many local experts, as well as through the prism of physioprophylaxis as methodology based on the physiological action of natural methods, positively affecting the self-healing mechanisms of functional disorders of a variety of pathogenic processes [5–8]. The advantage of natural methods is the nature of their influence. Common physical stimuli are non-toxic, do not cause sensitization of the body, and possess a wide range of different effects. Natural methods are well combined with other therapeutic remedies, potentiate the action of drugs, and weaken negative side effects of drugs. Natural methods stimulate self-regulation and compensatory-adaptive processes provide the basis for their own experience of recovery. This idea was most clearly presented by leading physiotherapist of Belarus and the CIS, prof. V.S. Ulashchik: „... the current opportunities and the level of physical therapy should not be considered simply as a rapidly growing sector of medicine, but also as an indicator of the culture of the nation. Only uneducated or unscrupulous people will use or prescribe medication with many negative side effects when the therapeutic results can often times be achieved using a simple and affordable natural therapies” [9]. Thus, the guiding principles of preventive medicine are founded on the state of culture – a key feature of human life [10]. In this case we are talking about the experience of health culture and skills of its preservation, maintenance and development accumulated by the society. Similar terms such as „quality of life” and „wellness” are now considered to be integrative expressions of harmony, wealth, and personal integrity, universality of its relations with the outside world and people, as well as the ability for creative and active life. In western society, the concept of wellness (wellness – «well-being”), reflects the philosophy of human flourishing in all areas of life – physical, spiritual, mental, and social

Vladimir Yezhov

Problems of commitment to a healthy lifestyle and physioprophylaxis

[11]. Wellness consists of a combination of reasonable physical activity, vigor, mental alertness, psychophysical relaxation, aesthetic body care, a balanced diet and avoidance of harmful habits. Quick development of health technologies is the basis of continuous improvement of wellness equipment for active training (tone tables, vacuum simulators, and balance and vibration platforms) and passive procedures (pressure therapy, heat therapy, massages beds). However, there remains strong interest in simple, mostly natural forms of healing. According to the international marketing agency, Spa Finder Wellness, in the global wellness industry in 2013 are the most popular so-called „Grounding” – a term which is close in meaning to the trend established in the 60s «Back to Nature» supposed practice of walking barefoot, as well as climatotherapeutic procedures aimed at eliminating the „nature deficit disorder”; «The Mindfulness Massage» – a combination of massage techniques with the production of proper breathing and „scan” of problems at the level of the body (clamps, blocks); Color Self-Expression – color therapy and the use of „colors” as a low-cost technology, not only in the form of physiotherapy, but also in the form of body art. Ayurveda and yoga acquire more and more followers. Considering that customers of world resorts are increasingly aging and unhealthy people, wellness services are becoming more functional in nature and aimed not at the process but the result. There are also facilities for people with disabilities. In health centers, it is possible to perform a genetic testing. The technology of modern genomics reaches the level of ordinary consumers, making the disease diagnosable at an asymptomatic stage – not in the clinics and in the SPA and wellness centers. The proved relationship status between chromosomes, telomeres, and lifestyle has a large preventive potential for the wellness industry. In addition, not only women, but also a growing number of men resort to a wide range of cosmetic services, including aesthetic medicine. In contrast to women, men do not seek pronounced results and avoid noticeable corrections. All these areas are the basis for emergence on the market of a large number of new trademarks of fitness services that allow sophisticated experienced consumers to climb to a higher step and stand out from the mass of clients’ fitness clubs. The same trend is the growth of hotels with wellness programs («Healthy Hotels»). Leading hotel chains spend scale rebranding of their hotels by embedding full wellness services instead of simple gyms and spas. Today the global wellness market is a billion dollar industry, and its profits continue to grow. But at the same time, shortage of qualified personnel also continues to grow, and this trend in the coming years will become more apparent, especially with the growth of quality of requirements (spafinderwellness.com). Modern holistic health culture includes a culture of life, a culture of nutrition, and a culture of movements. Each of the elements of this culture is necessary, but not sufficient to maintain health. In general terms, the sequence of

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

events begins with the thesis „Know thyself”, the definition of motivation, psycho- and somatotype, reactivity, and providing other basic psychophysical characteristics [12]. And then, gradually and consistently one may form a new way of life in accordance with their age, sex, profession, biorhythms and the rhythms of nature, a proper diet, taking into account the physiological state of an organism, location and season of the year, regularly train one’s body to tempering, in collaboration with the weather conditions and phenomena of nature. In this sense, the resort and recreational areas with priceless natural resources serve as a basis for the implementation of this order. The concept of wellness should be shifted from the traditional ideas of only improving the general human state with the help of various water, dry and beauty treatments for face and body skin, fitness, healthy eating to creating conditions for spiritual development and full healing of mind, body and soul of man. Tourist resortwellness centers are able to reflect the needs of modern society. These facilities can provide people what they lack in real life – safety, quietness, cleanliness, and favorable afferentation acting on all the senses. The whole complex conditions are important to maintain physical health because health is more than the absence of disease, physiological parameter norms, and weight, blood pressure and cholesterol levels. Health requires the adoption of and adherence to the laws of nature. We are talking about a deeper understanding of the relationship of body and soul. In the context of health it is necessary to talk about strategies for harmonizing emotions, work and leisure, social relationships and personal desires. Speaking of health, we are talking about life in all its manifestations. If we fail to manage our lifestyle, we will not be able to control our health [13]. Therefore, it is not enough to just offer a wellness center. It is essential to provide a practicable strategy. Such strategies may become a motivational „bridge” between technologies and changes. But, to ensure the motivation must be a conscious approach. The people, who will be able to understand why they need to change, will be able to accept change as a positive strategy on the road to personal goals. Only then people will want to change, manage their health, and manage their life. In adopting this strategy, the primary task is health, not the search of for disease. The search for disease is done by algorithms, programs for hospitalization, which identify certain pathologies. Meanwhile, modern medicine has the methodology of preventive health assessment not only on anthropometric parameters (height, weight, body mass), but also indicators of basic functional systems of organism (psyche, the movement, circulation, respiration, reproduction, etc.). Developed scale and functional tests for determining the level of health care for newborn babies (Apgar V., 1952), children and adolescents (Apanasenko GL, 1992), adults (Guscho Yu, 2000; Muravov I.V., Bulich E. G. 2003, GM Efimov, 2009) and the elderly adults

Vladimir Yezhov

Problems of commitment to a healthy lifestyle and physioprophylaxis

(Rikli RE, Jone CJ, 1999). The integrated systems to measure biological age are also of practical interest (Voytenko VP, 1991, Schwartzweber A., 2013). Along with diagnosis of health, it is important to ensure appropriate Compliance – Commitment (aspiration) to physioprophylaxis and the healthy lifestyle for the initiation of effective strategies to achieve these goals, such as improving motor activity, respecting the dietary recommendations, organizing the work and rest, etc. In fact, it is about the style of the modern understanding of these challenges, in the form of life coaching – work together in partnership with the customer on how best to improve its quality of life. Such a of „health coaching” strategies should include the teaching of methods in active selfrecovery; choose its individual treatment, providing feedback and support, cooperation with other professionals. In order to research the aspiration to health, we have created a „Wellness profile commitment to natural methods of healing” [14]. the prototype of this form were the techniques used for the analysis of voluntary commitment of the patient to doctor’s recommendations, following to the prescribed treatment regime. According to the vast majority of researchers, when therapy is very long, commitment will normally not exceed 50%, that is not more than half of patients are treated the way they prescribed by their doctors [15]. The semantics in this form are the existence of conditions for observance of generally accepted rules of a healthy lifestyle, knowledge and implementation techniques of selfcontrol the health, self-esteem, subjective health and physical health, business and social activity, inclination and aspirations in orientations „naturophilia”, „phytophilia”, „kinezophilia”, hardening, activity, drinking and dietary regimes, ways and forms of weekends and vacations, self-monitoring of exogenous and endogenous risk factors and bad habits. Figure 1 presents the chart of average data commitment to a healthy lifestyle and individual methods physioprophylaxis on the scales of self-control, naturophilia, aquaphilia, kinezophilia and diet. Bearing in mind that the lowest levels of commitment to prevention methods identified on kinezophilia, as an effective method of cyclic physical activity and prevention of inactivity we have actively promoted by Dr. Yu.I.Andriyashek version of fitness workouts, combines popular worldwide, Nordic walking, gymnastics and active climatotherapy – when outdoors (patent UA № 28407 from 13.04.2009). An improved technique compare to regular walking, allows for 10–15% reduction in load on joints of the feet and in the movement of the muscles of the hands and the whole body, thus shaping the optimal physiological stereotype motor skills. Nordic walking increases the maximum consumption of oxygen by 20–25%, being more efficient than regular walking. Active climatotherapy, human movement-related recreational activity tones the muscles and nervous system. As a result of breathing in pure fresh air,

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

saturated with sea salt, herbs, flowers, phytoncides improved external respiration function, respiratory movements become more profound. The breathing volume increases, improving the ventilation of the lungs. As a result pressure of oxygen in the alveolar air is raising and that increases the oxygen saturation of the blood too. Preliminary studies on the use of active climatotherapy as Nordic walking showed its positive perception, a keen interest in the new method, the positive health effects – improve posture, regulation of heart rate, and increase in respiratory reserves as signs of improved health. Schoolchildren Students Vacationers of health resorts Doctors 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

Chart 1. Commitment to healthy living and physioprophylaxis according to wellness questionnaire (on the ordinate shows the level of commitment) Wellness-questionnaire tested by us for 60 schoolchildren, 120 students of humanitarian Schools, 60 vacationers of health resorts and 200 physiotherapists. The stereotype of the healthy behavior is based on the five-point system: 5 – happy, regular; 4 – good; 3 – poor, irregular; 2 – very poor, dysfunctional; 1 – critical.

It also appears that, along with health programs, a wellness center, in the presence of qualified medical personnel, perhaps can solve significantly greater range of specific preventive tasks. To potential consumers, wellness programs should include persons with premorbid states, especially in adverse environmental conditions; persons experiencing the action expressed by individuals (athletes) or emotional (businessmen) loads and work in conditions of the labor regime has sapped type. Wellness programs can be successfully used in planning the birth of a child (both parents). The direct evidence for their

Vladimir Yezhov

Problems of commitment to a healthy lifestyle and physioprophylaxis

implementation is somatomorphic disorders, vegetative dysregulation, desynchronosis’ associated with constant business travel, syndrome of fatigue and burnout and other asthenic conditions, as well as seasonal depressive disorder. In the Crimean resorts it is possible to implement prevention programs, correction of risk factors (chronic psych emotional distress, increased body weight, physical inactivity, smoking), inducing the development of many common diseases. Thus, the development of modern methods of rehabilitation, including wellness tourism in domestic practice, depends largely on the interaction of the growing awareness of the value of health and emerging professional market of recreational services. Useful links to further integration of health into a single activity, aimed at strengthening and development of the individual and public health, including such important areas of medical and preventive care, like physical therapy and physioprophylaxis. This sector needs not only to build shared resources – human capacity, experience, efficient operation of natural factors, but more in financial and material security of its modernization, which depends primarily on the formation of social order. The implementation of development projects the true health medicine, reinforced by social, legal, economic, moral, ethical, cultural accents, claiming priority for prevention, will take an important step towards the creation of a radically new management system dynamic of population health.

Bibliography 1. 2. 3. 4. 5.

6. 7.

Ilin I.A., O prizvanii vracha – put k ochevidnosti. München; 1957 (rus). Illich I., Limits to Medicine – Medical Nemesis: the Expropriation of Health, London: Marion Boyars; 1976. Healy D., Pharmageddon. Berkeley: University of California Press; 2012. Kelle V.Zh., Processy globalizacii i dinamika kultury (Znanie. Ponimanie. Umenie). – 2005; 1: 69–70 (rus). Bogdanov N.N., Moxsin k., Meshkov V.V., Rabochee ponyatie «zdorove» kak predposylka dlya postanovki i dalnejshego resheniya teoreticheskix i prakticheskix zadach fizioterapii i kurortologii (Vestnik Fizioterapii i Kurortologii). – 2012; 2: 5–9 (rus). Bulich E.G., Muravov I.V., Zdorove cheloveka – biologicheskaya osnova zhiznedeyatelnosti. Kiev: Olimpijskaya literatura, 2003 (rus). Bulich E.G., Muravov I.V., Energetika i zdorove: fakty i predstavleniya (Tavricheskij mediko-biologicheskij vestnik). –2012; 15, 2(58): 292–299 (rus).

60 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

15.

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

Gundarov I.A., Kiseleva N.V., Kopina O.S., Mediko-socialnye problemy formirovaniya zdorovogo obraza zhizni. Moskva: Medicina i zdravooxranenie; 1982 (rus). Ulashhik V.S., Perspektivnoe napravlenie razvitiya fizioterapii (Nauka i Innovacii). –2009; 1: 4–15 (rus). Axverdova O.A., Magin V.A., K issledovaniyu fenomena «kultura zdorovya» v oblasti professionalnogo fizkulturnogo obrazovaniya (Teoriya i Praktika Fizicheskoj Kultury). – 2002, 9: 12–18 (rus). Preobrazhenskaya O.N. Teoreticheskie osnovy issledovaniya problemy kultury zdorovya (Fizicheskoe Vospitanie Studentov). – 2010, 1: 87–90 (rus). Razumov A.N., Zdorove zdorovogo cheloveka (nauchnye osnovy vosstanovitelnoj mediciny). Moskva; 2007 (rus). Lincer F., Teoriya i praktika velnesa v rossii i za rubezhom. W: Bogacheva E. Mezhdunarodnyj forum dlya specialistov v oblasti spa i velnesa. Moskva; 2010: 42 (rus). Yezhov V., Andriyashek Y., Zukov W., Adherence to physioprophylaxis as index of culture. W: Czerwinska I., Zukov W. Humanities dimension of physiotherapy, rehabilitation, nursing and public health. Radom: University in Radom; 2011: 37–41. Morisky D.E., Ang A., Krousel-Wood M., Ward H., Predictive Validity of a Medication Adherence Measure for Hypertension Control (Journal of Clinical Hypertension). – 2008; 10, 5: 348–354.

Nota biograficzna autora Yezhov Vladimir – Profesor, dr hab. nauk medycznych, Kierownik Katedry Fizjoterapii Krymskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego im. S.I. Georgiewskiego w Symferopolu.

Sergey Shybanov

Influence ecological situation on the population health in Crimea

Sergey SHYBANOV

Krymski Państwowy Uniwersytet Medyczny im. S.I. Georgiewskiego, Symferopol

Influence ecological situation on the population health in Crimea Wpływ sytuacji ekologicznej na zdrowie ludności Krymu

Abstract After investigations it was established real influence of anthropogenic environmental pollution on many indexes of the health of population in Crimea. These indexes it is necessary to use at regional ecological and medical monitoring quality of environment in Crimea. The most high level of environmental diseases is found in Simferopol, Kerch, Yalta, Armyansk-Krasnoperekopsk, Bahchisaray, Dzankoi and Saki regions, that besides data of analytical monitoring about high level of environmental pollution is the reason of necessity to fulfil nature preservation measures in this regions first of all. Key words: Environmental Hygiene, Ecology, Health of population. Streszczenie Badania ukazują rzeczywisty wpływ antropogenicznego zanieczyszczenia środowiska na stan zdrowia ludności na Krymie. Wskaźniki zanieczyszczenia opracowane na podstawie badań należy stosować przy badaniu ekologicznych uwarunkowań zdrowia na Krymie. Najwyższy poziom zachorowań na „choroby środowiskowe” znajduje się w Symferopolu, regionie Kercz, Jałcie, Armiańsku-Krasnoperekopsku, Bahchisarayu, Dzankoi i Saki. Należy więc nie tylko monitorować poziom zanieczyszczenia środowiska, ale również konieczne jest opracowanie programu ochrony przyrody. Słowa kluczowe: środowisko higiena, ekologia, zdrowie ludności.

Last years the big attention is devoted to medical ecology and to medicine of environment, what is connected with increasing influence quality of environment on the health of population and developing ecologically dependent diseases [10]. By the data of World Health Organization [11], ecological factors is formed 25% all diseases, in polluted regions – up to 60% [1]. Now it is recognized, that more than 80% of all diseases is derivative from ecological pressure. All environmental diseases can be divided in two groups [1]: 1) Ecologically – caused diseases, which is appeared under influence certain ecological factors as reason of disease (endemical diseases), 2) Ecologically depended diseases – usual diseases, which more often meet in polluted regions. The task of this investigation is the estimation of the influence ecological situation in different regions of Crimea on main indexes of state of population health and finding the most ecologically sensitive indexes of health and most polluted Crimean regions.

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

In the investigation were used data of the different nature protecting establishments of Crimea: Sanitary-epidemiological service, Republican Committee on Ecology and Natural Resources and other, reports of the Ministry of Health Service about health of population during 1996–2004 years.

The analysis of ecological situation in Crimea In the whole ecological situation in Crimea can be named as unfavorable. The main ecological problems are pollution of atmosphere air, surface and underground waters, soil, collecting high toxic and domestic wastes, not good condition of clearing sewage. In many regions there is deficiency of drinking water and it high mineralization [4]. Maximal pollution of atmosphere air is noted in industrial centers and cities – health resorts (Table 1). Table 1. The annual emissions of pollutants in athmosphere air Crimean cities (thousand ton) City Simferopol Кerch Yalta Кrasnoperekopsk Armyansk Еvpatoria In Crimea totally

General amount of emission 29.1 11.3 10.6 9.52 8.0 5.5 123.4

Emission from automobiles 27.6 (94.8%) 6.2 (54.9%) 9.6 (90.6%) 1.1 (11.6%) 1.0 (12.5%) 5.2 (94.5%) 89.5 (69.7%)

The emissions of harmful substances in air is distributed in Crimea so: Simferopol – 22.5% all emissions, Kerch – 9.9%, Yalta – 8.5%, Krasnoperekopsk – 8.1%, Armyansk – 5.2%, Evpatoria – 4.9%. In Yalta, Simferopol, Evpatoria 80–90% of air emissions give auto transport, in Kerch and Armyansk-Krasnoperekopsk region – industry enterprises. High level of air pollution not only influenced on the health of population, but are the sources of pollution of other objects of environment – water, soil, food products [2, 4]. The most unfavorable ecological situation is now in Simferopol, Djankoi, Bahchisaray, Saki and Belogorsk pegions of Crimea in connection with chemical and microbial pollution of water, collecting high toxic wasters. So, in Djankoi region now it is collected 21.7% of all amount of not authorized pesticides in Crimea, in Bahchisaray – 20.4%, in Simferopol – 14.1%, in Saki region – 6.7%. The soil pollution by heavy metals is observed in ArmyanskKrasnoperekopsk region. Many regions of Crimea (Djankoi, Saki, Chernomorskiy) have high level of water mineralization.

Sergey Shybanov

Influence ecological situation on the population health in Crimea

The regional analysis of the health of population. Demography indexes Maximal decreasing of natural increase of population is registered in Kerch (industrial center) and Djankoi region (collecting pesticides). Between main reasons of the mortality of population in Crimea the most value have diseases of blood circulation, brain circulation, lung’s and digestion illnesses, infections, including tuberculosis. In the arising and complication of this pathology the certain role plays environmental pollution by direct negative action (lung’s diseases), and indirect action (decreasing immune protection of organism) [4, 7]. This rule has good illustration at analysis reasons of mortality of population in Crimean regions. So, in Armyansk-Krasnoperekopsk region is noted most acute and big increasing of mortality of population from lung’s diseases (on 202%), including pneumonia (on 403.9%), from brain circulation diseases (on 23.4%), from infections (on 151.9%), including tuberculosis (on 221.9%). Besides, here it is noted increased level mortality of population from cancerogenic tumors (on 9.9%) and endocryn pathology (on 100.1%) in Crimea. The second place in Crimea by mortality from infection diseases has Kerch, what illustrated immune depression action of air pollution. The leader by mortality population from cancerogenic tumors it is Belogorskiy region, which have high level of water pollution. In Djankoi, Bahchisaray and Simferopol regions with big collecting pesticides, there is high level of mortality of population from endocryn pathology (on 100% and more), diseases of blood circulation (on 44.2%).

Regional analysis of the morbidity of population On the first place between all diseases of population there is lung’s diseases (40% from all illnesses) (Table 2). Table 2. The structure of morbidity population of Crimea Place N 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Group of diseases Diseases of respiratory system Diseases of skin Diseases of kidneys Diseases system blood circulation Infection diseases Diseases of digestion system Diseases of endocrine system Tumors Diseases of nervous system

% among all diseases 39.0–41.0 7.3–7.6 6.8–7.2 5.7–6.1 5.0–6.0 2.4–2.7 1.8–2.1 1.4–1.5 0.9–1.1

The influence of air pollution in arise of this pathology is really proved [10], what is confidently illustrated by distribution of this diseases in Crimean regions. So, in Yalta and Evpatoria, which have high level of air pollution by automobiles,

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

it is noted the most high indexes of lung’s diseases, including chronic bronchitis, pneumonia and bronchial astma. On the second place by this diseases it is Simferopol and Kerch with big industrial emissions in atmosphere. In ArmyanskKrasnoperekopsk region there is maximal in Crimea increasing of lung’s tuberculosis. Among other regions the high levels of lung’s diseases, including tuberculosis in children have Djankoi, Bahchisaray and Saki regions, where it is collected big amount of pesticides, which increased environmental pollution [3, 4]. Second place among all diseases of population take skin diseases (7,3–7.6%), in city population it level is more (9.5%), than in rural population (6.6%), that can be connected with big air pollution in cities. More often this diseases meet in Simferopol and Kerch with high air pollution. Between skin diseases some ecological dependence show cancerogenic tumors of skin (melanoma), it was proved in different countries, that it have connection with high level of ulta-violet irradiation and air pollution [8, 9]. In Ukraine most high level of melanoma in population it is meet in south districts – Crimea, Cherson and Odessa [5]. In our region it diseases more often registrated in Simferopol, Yalta and Kerch, where is high air pollution. Ecological connection also show morbidity by contact dermatitis – more big level of it is in Bahchisaray region, Kerch and Simferopol. On the third place in morbidity structure in Crimea is kidney diseases, which have connection with ecological factors – level of water mineralization and heavy metals in water [2, 3]. As example of this it is high level of this diseases in cities with heavy metals pollution – Simferopol, Kerch, Yalta, Evpatoria, Armyansk region, or in regions with high water mineralization – Saki, Chernomosk, Belogorsk. On next place in structure of diseases in Crimea there is illnesses of blood circulation (5.7–6.1%). In literature there is data about connection this diseases with environmental pollution by different toxic substances [10]. In Crimea maximal level of such diseases described in polluted regions – Saki, Djankoi, Bahchisaray. The fifth place take infection diseases (5–6%), also having ecological dependence by immuno-depressive action of environmental pollution [1, 7]. In Crimea it is brightly seen on example of industrial cities – Simferopol and Kerch. The level of tuberculosis is most high in polluted ArmyanskKrasnoperekopsk region, than go Bahchisaray and Saki regions. Diseases of digestion system meet in 2.4–2.7% of population. In this case we also can speak about ecological influence, because more often such diseases meet in Simferopol, Yalta, Bahchisaray and Evpatoria. The most illustrative ecological connection here shows morbidity by chronic hepatitis, in formation of which take part environmental toxic pollution [1]. The most high level of it disease is in Simferopol, Kerch and Armyansk, than go Bahchisaray and Saki regions. Near 2% in all diseases of population in Crimea take endocryn pathology, which more often meet in Bahchisaray, Simferopol, Yalta and Armyansk, that shows some ecological influence.

Sergey Shybanov

Influence ecological situation on the population health in Crimea

Cancerogenic tumors give 1.4–1.5% of all diseases of population in Crimea. Data of literature show ecological risk factors in spreading such diseases [1, 11]. Regional analysis distribution this pathology in Crimea illustrated some ecological dependence – most often it is meet in Simferopol, Yalta, Kerch, Bahchisaray and Saki regions. Diseases of nervous system have near 1% among all other illnesses in population, more often it is meet in Saki region, Evpatoria and Simferopol. At the analysis of other diseases we can see the certain ecological influence on such diseases. First of all, it is illnesses of blood, including anemya, maximal level of which is founded in polluted Armyansk-Krasnoperekopsk region, than go Yalta and Evpatoria. In-born defects of development, first of all of system of blood circulation have real ecological dependence in Crimea [6] and most often meet in Yalta, Kerch, Simferopol, Bahchisaray and Djankoy regions. The great ecological influence in spreading of allergic diseases [10] is illustrated by division allergic rinitis in population – most big level of it is in Evpatoria, Simferopol and Yalta with high air pollution. Some ecological connection in Crimea show diseases of ears (Kerch, Evpatoria, Armyansk, Saki and Simferopol regions) and eye diseases (Kerch and Saki region), mental diseases (Armyansk, Kerch and Djankoy region).

Conclusion As a result of our investigations there was established the real influence of anthropogenic pollution in ecologically unfavorable regions of Crimea on the many indexes of health of population. Among demography indexes the ecological dependence show mortality of population from lung’s diseases, brain circulation pathology, infection diseases and tuberculosis, endocryn diseases and illnesses of blood circulation. Ecologically dependent diseases of population, which have reliable regional deviations in connection with ecological pressure, are next: diseases of lung’s, including tuberculosis, of skin (melanomas and contact dermatitis), of kidneys, infection illnesses, chronic hepatitis, endocryn pathology, cancerogen tumors, anemya, in-born defects of development, allergic rinitis, ear and eye diseases, mental illnesses. This ecologically sensitive indexes must be explored in regional medical monitoring environmental quality in Crimea. The small ecological dependence in our region shows diseases of blood circulation, system of digestion, nervous system and allergic pathology. The maximal level of ecologically dependent diseases of population is noted in Simferopol, Kerch, Yalta, Armyansk-Krasnoperekopsk, Bahchisaray, Djankoy and Saki regions, that besides data of great environmental pollution is the real argument of necessary nature protection measures in this regions first of all.

II. ŚRODOWISKO A ZDROWIE

Bibliography 1.

Gichev Y.P., Ekologicheskaya obuslovlenost osnovnich zabolevaniy I sokrascheniya prodolgitelnosti jizni. – Novosibirsk, 2002. 2. Shybanov S., Aktualnie ecologicheskie problemi Krima. Mater. 7 Mezinar. Vedecko-prakticka konf. “Aktualni vymozenosti vedy- 2011.- Praha, 2011.Dil.15. – S. 54–55. 3. Tuncer G., Karakas T., Balkas T. et al., Land-based concentrations and annual loads to the Black Sea // Mar. Pollut. Bull.-1998.-Vol.36.-N 6.-P. 409-423. 4. Shybanov S., Ecologicheskoe sostoyanie regionov Krima. Mater. VI Mezinarodni vedecko-prakt. Konf. “Predni vedecke novinky – 2010”.– Praha: Education and Science, 2010.-V. 6.- С. 38–40. 5. Shybanov S., Epidemiologya ecopatologii naselenia Krima.Mater. VI Mezinarodni vedecko-prakt. Konf. “Nauka I Inovacia”. Przemysl, Nauka I studia, 2008.- S. 39–41. 6. Shybanov S., Grigorieva O., Ecologicheskaya zavisimost vrozdenich patologii razvitiya novorozdenich v Krimu. Mater. 7 Mezinar. Vedeckoprakticka konf. «Бъдещите изследвания» – Sofia, 2011. – С.42–44. 7. Luster M.I., Rosental G.J., Chemical agents and immune response. Environmentl Health Perspect.1993.100. p. 219–226. 8. Navarro C., Marin A., Cancer incidence in Cartagena (Spain) and air pollution. Air pollution and health.-Luxembourg, 1993. p. 109–115. 9. White E., Kirkpatrick C., Lee L., Case-control study of malignant melanoma in Washington State. Amer. Journl. Epidemiol. 1994.139, 9. p. 857– 868. 10. WHO. Evaluation and Use of Epidemiological Evidence for Environment Health Risk Assessment. Copenhagen,2000. 11. WHO. The European Health Report 2002. WHO Regional Office for Europe. WHO Regional Publications European Series, N 97.Copenhagen, 2002. Nota biograficzna autora Shybanov Sergey – Pracownik Krymskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego. Od 1980 roku doktor nauk medycznych, profesor. Dyrektor Wydziału Ogólnego Stanu Higieny i Ekologii Krymskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego im. S.I. Georgiewskiego w Symferopolu. Zainteresowania naukowe: Wpływ zanieczyszczenia środowiska na zdrowie ludności, ochrona zdrowia przed zanieczyszczeniami antropogenicznymi.

III..

AKTYWNOŚC′ FIZYCZNA I ZDROWIE

PHYSICAL

ACTIVITY AND HEALTH Włodzimierz STAROSTA

Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej, Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego i Turystyki w Białymstoku

Znaczenie ruchu dla rozwoju i zdrowia człowieka (perspektywa historyczna) Importance of movement for development and human health(historical perspective)

Streszczenie Artykuł ten dotyka bardzo ważnego problemu, jakim jest ruch. Populacja ludzka zapomniała o tym jakże ważnym aspekcie zdrowia jakim jest styl życia. Oczywiście styl życia jest kategorią dużo szerszą, jednak jednym z jego ważniejszych komponentów jest ruch. Brak ruchu powoduje wiele chorób, które nie tylko są uciążliwe, ale w dużej mierze zabójcze dla człowieka. Artykuł ten jest próbą określenia znaczenia ruchu dla rozwoju i zdrowia człowieka. Słowa kluczowe: ruch, zdrowy styl życia, rozwój człowieka, hipokinezja. Abstract This article touches a very important issue which is the movement. Human population forgot about this important aspect of what health is a lifestyle. Obviously lifestyle is much broader category but one of its most important components is the movement. Lack of exercise causes many diseases, which are not only a nuisance but largely fatal to humans. This article is an attempt to determine the significance of the movement for human development and health. Key words: exercise, healthy lifestyle, human development, hypokinesia.

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

1. Wstęp Organizm człowieka genetycznie zaprogramowany został na aktywny styl życia. Ruch jest biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego. Człowiek, tworząc współczesną cywilizację jakby zapomniał o tej fundamentalnej zasadzie. Na przekór potrzebom swego organizmu zaczął prowadzić siedzący tryb życia. Przestał wsłuchiwać się w sygnały informujące go o konieczności wykonywania ruchów jako naturalnej potrzebie organizmu, a jednocześnie źródle jego zdrowia. Człowiek zaczął działać przeciwko sobie, prowadząc nieodpowiedni styl życia. Skutkiem tego stał się niedobór ruchu – hipokinezja. Niedobór ten, wespół z innymi negatywnymi czynnikami wywołuje wiele chorób cywilizacyjnych (nadciśnienie krwi, nadwagę, deformację kręgosłupa, spłaszczenie stóp i in.). Nawarstwianie się ich prowadzi do nieodwracalnych zmian. Proces ten niektórzy nazywają samobójstwem na raty lub bardziej obrazowo – spiralą śmierci. Jego przeciwieństwem jest spirala życia, tj. zalecany styl życia odpowiedni dla współczesnego człowieka [19, 21–23]. Te dwa skrajne warianty w identycznej postaci w życiu człowieka występują rzadko. Każdy z nas konstruuje własny styl życia i realizując go odpowiednio wpływa na swoje zdrowie. W ten sposób, jak to określa N. Amosow: Nasze zdrowie jest w naszych rękach [1]. Własnymi działaniami możemy wpływać na zachowanie, a nawet jego polepszenie, ale możemy też być sprawcami własnych chorób – wybierając nieodpowiedni styl życia. Nasza aktywność może sprzyjać szybszemu pokonaniu choroby. Według V. Colemana [4] z 90% chorób organizm może wyleczyć się sam, bez pomocy z zewnątrz. Głównym celem tej pracy było: wskazanie na znaczenie ruchu w zachowaniu i polepszeniu zdrowia, a także jego związku z wybranymi uwarunkowaniami. Dodatkowym celem było pokazanie sposobów wyjścia z trudnej sytuacji, w jakiej znalazły się społeczeństwa europejskie, a szczególnie państwa postkomunistyczne. Ich sytuację pogarsza jeszcze kryzys. Dla uzasadnienia tych sposobów i związanych z nimi środków przypomnę niektóre znane już prawdy. Podstawą mych rozważań będzie ruch jako zjawisko uniwersalne towarzyszące człowiekowi przez całe życie!

2. Ruch – życie Znakomity ortopeda A. Senger syntetycznie ujął znaczenie ruchowej działalności dla człowieka: Ruch jest życiem – życie jest ruchem. W tym skrócie myślowym wskazał on na pierwszoplanowe znaczenie ruchu – od ruchu nasze życie się zaczyna i nim się ono kończy. Między tym pierwszym a ostatnim ruchem istnieje cały ich ocean. Tym większy, im bardziej aktywny tryb życia prowadził człowiek i im dłużej trwało jego życie. Wcześniej podobną myśl wy-

Włodzimierz Starosta Znaczenie ruchu dla rozwoju i zdrowia człowieka…

raził znany polski ortopeda W. Dega. Czyżby, znaczenie ruchu dla człowieka, najlepiej rozumieli jedynie specjaliści jednej dyscypliny naukowej? Przedstawiciele innych gałęzi wiedzy równie dobrze rozumieli związek życia z ruchem. Filozof, A. Schopenhauer związek ten określił nie mniej lakonicznie: Życie polega na ruchu i ruch jest jego istotą. Niewykluczone, że dla wszystkich wzorcem był wielki filozof starożytności Arystoteles, który zależność tę wyraził niezwykle skrótowo: Ruch jest życiem. Wnioski z idei Arystotelesa wyciągnęli przedstawiciele Dalekiego Wschodu. Np. w Chinach sekret długowieczności opiera się na trzech zasadach: 1. W życiu trzeba szukać wyłącznie jego dobrych stron. 2. Codziennie uprawiać (choćby w sposób umiarkowany) ćwiczenia fizyczne. 3. Stosować dietę bogatą w minerały. Dość zbliżona do tych zasad jest japońska recepta na długowieczność. Być może, dzięki jej stosowaniu udało się Japończykom osiągnąć najwyższe wskaźniki długowieczności (74 lata dla mężczyzn i 80 lat dla kobiet). Jak twierdził znany ekspert medycyny N. Amosow: Człowiek posiada duże rezerwy. One umożliwiają mu dziesięciokrotne zwiększenie wydolności serca, płuc, czynności nerek, mocy mięśni. Jednak zachowanie wrodzonych rezerw możliwe jest dzięki stałym ćwiczeniom stosowanym w czasie całego życia [1, s. 9]. Ludzkiemu organizmowi niezbędny jest znaczny wysiłek fizyczny o wysokiej intensywności. Ale do tego dochodzić trzeba stopniowo. Na większość chorób najlepszym lekarstwem jest ruch! Opinie N. Amosowa potwierdziły 20-letnie badania amerykańskich uczonych [13] wykazujące, iż pracownicy portowi wykonujący ciężką pracę fizyczną nie mieli zawałów. Wyjaśniono, iż duży wysiłek fizyczny obniża poziom złego cholesterolu – głównego sprawcy zawałów. Cała nasza działalność – produkcyjna, zawodowa, artystyczna, codzienna lub sportowa – zawsze przejawia się w ruchu! Ruch występuje również tam, gdzie mniej widoczne są jego zewnętrzne przejawy, tj. podczas oddychania, krwioobiegu, przemiany materii, trawienia i in. Ruch jest uniwersalnym przejawem każdego żywego organizmu! Bez tego przejawu nie ma życia. Ruch jest niezbędny dla: przemieszczania się, przejawiania emocji, tworzenia i wszelkiej innej działalności. Im bardziej złożona jest ta działalność, tym dłuższy okres opanowywania techniki ruchu. Najbardziej złożone ruchy występują w sporcie wyczynowym ukierunkowanym na osiąganie wyników rekordowych. Ten kierunek doskonalenia ruchowej działalności człowieka nazwano antropomaksymologią [9]. Zasady opracowane w nauce o sporcie i ruchach człowieka (antropokinezjologii) [24] sprzyjać będą doskonaleniu wszelkiego ruchu: skierowanego na przywrócenie utraconej sprawności ruchowej (rehabilitacji), przyspieszeniu odnowy biopsychicznej po wysiłku (restytucji), sprzyjanie wypoczynkowi i podniesieniu zdolności do pracy (rekreacji), polepszeniu zdrowia i in.

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

3. Ruch – zdrowie Zdrowie jest dla człowieka wartością największą. Rozumiemy to dopiero wtedy, kiedy je tracimy. Przypominał nam o tym nasz wielki wieszcz, A. Mickiewicz: Litwo Ojczyzno moja Ty jesteś jak zdrowie, ile Cię trzeba cenić ten tylko się dowie kto Cię stracił. Nową teorię dotyczącą zachowania zdrowia zaprezentował N. Amosow [1, 2]. Uważał on, iż rozwój cywilizacji przyczynił się do fizycznego osłabienia człowieka i utracenia przez niego psychologicznej odporności na choroby. Człowiek stracił wiarę w zachowanie zdrowia i przełożył troskę o nie na lekarzy. Według N. Amosowa: Najlepszym sposobem na wszelkie choroby jest nie ich leczenie, a zapobieganie im. Przy czym, nie pasywne, a aktywne, tj. nieustanna w odpowiednim czasie przejawiona mobilizacja ochronnych sił organizmu i energiczne wzmacnianie jego zdolności do obrony [1, s. 5]. Ideą przewodnią tej teorii było: Człowiek odpowiada za swoje zdrowie, sam może je odzyskać i zachować – za cenę własnego, często bardzo znacznego wysiłku [1, s. 7]. Człowiek winien walczyć o swoje zdrowie. Jednym ze skutecznych środków w tej walce według N. Amosowa jest aktywność ruchowa człowieka. Jest ona lekarstwem o bardzo szerokim i wszechstronnym zasięgu, gdyż doskonaląc sprawność funkcjonowania układu nerwowego człowieka, wzmacnia go fizycznie i psychicznie. Wyjątkowo trafne jest ludowe przysłowie: Zdrowie to nie wszystko, ale wszystko jest niczym bez zdrowia. Jedynie zdrowy człowiek w pełni może przejawiać się w ruchu. Ruchy chorego człowieka są niedokładne i nieharmonijne. Im poważniejsza choroba, tym gorsza jest ich jakość. Według jakości ruchów możemy diagnozować stan zdrowia człowieka. To ważny, ale mało jeszcze wykorzystany wskaźnik oceny stanu zdrowia. Coraz częściej wykorzystuje się testy motoryczne dla określenia stopnia uszkodzenia centralnego układu nerwowego. Ruch stymuluje nie tylko rozwój fizyczny i motoryczny, ale też funkcjonalny i psychiczny. Człowiek rozwija się i doskonali w ruchu oraz dzięki ruchowi. Stąd bierze się niezwykła uniwersalność i wszechstronność wpływu ruchów na człowieka. Już dawno dostrzeżono silny leczniczy wpływ ruchów. W XVI wieku nadworny lekarz polskich królów – W. Oczko podkreślił: Ruch jest w stanie zastąpić prawie każdy lek, ale wszystkie leki razem użyte nie zastąpią ruchu [12]. Wypowiedź ta wskazała na znaczenie ruchu dla zdrowia człowieka dostrzeżone wiele wieków wstecz. Jakie wnioski wyciągnął z tego współczesny człowiek? Na pytanie to postaram się odpowiedzieć na podstawie troski człowieka o prawidłowe ukształtowanie kręgosłupa. Kręgosłup człowieka zaprogramowany został dla aktywnego stylu życia. Obecnie człowiek prowadzi siedzący tryb życia – przeciwstawny jego kodowi genetycznemu. Nie wszyscy zdajemy sobie sprawę z tego, iż siedząc prawie dwukrotnie bardziej obciążamy nasz kręgosłup niż stojąc [11]. Osłabio-

Włodzimierz Starosta Znaczenie ruchu dla rozwoju i zdrowia człowieka…

ny brakiem ruchu i często nadmierną masą ciała gorset mięśniowy nie utrzymuje w pionowym położeniu kręgosłupa człowieka. Pogłębiające się deformacje wywołują bóle kręgosłupa będące sygnałem ostrzegawczym. Człowiek sygnały te często zagłusza z pomocą lekarstw – wyłączając informację, ale nie usuwając przyczyny bólu. Jest to taktyka typowa dla współczesnego człowieka i niestety także dla tradycyjnej medycyny. Często powtarzające się patologiczne procesy – toczące się w kręgosłupie – trudne są do wyleczenia. Mogą one wyłączyć człowieka z codziennej działalności lub utrudnić mu poruszanie się. Troszcząc się o kręgosłup tworzymy warunki dla zdrowego życia. Współczesna cywilizacja dostarcza nam coraz więcej uwarunkowań niekorzystnie wpływających na funkcję kręgosłupa. Bóle kręgosłupa nasilają się wraz z wiekiem, a jednocześnie coraz młodsi osobnicy odczuwają te dolegliwości. Bólom tym można zapobiec i jest to znacznie prostsze niż leczenie. Niekorzystne zmiany kręgosłupa mogą powstawać także pod wpływem uprawiania określonych dyscyplin sportowych [18, 23]. Szczególnie takich, w których przy wykonywaniu podstawowych ćwiczeń dominują ruchy asymetryczne (np. kończyn górnych w szermierce, wiosłowaniu w kanadyjkach, rzutach lekkoatletycznych lub kończyn dolnych – w skokach lekkoatletycznych) i nie stosuje się ćwiczeń korekcyjnych.

4. Ruch – oddychanie Istnienie ludzkiego organizmu warunkują: pożywienie, sen, oddychanie. Bez pożywienia i snu człowiek przeżyć może więcej niż 60 dni, bez powietrza ok. 4 min. Dłuższa przerwa w dopływie tlenu do mózgu wywołuje nieodwracalne zmiany jego funkcjonowania i utrudnia normalną działalność. Paradoksalne, że jedynie niemowlęta posiadają umiejętność racjonalnego oddychania. Niestety, większość dorosłych osób nie potrafi ekonomicznie i rytmicznie oddychać. Czym to objaśnić? Prawdopodobnie zachowanie człowieka niekorzystnie modyfikują czynniki środowiskowe – pozbawiając go naturalnej zdolności prawidłowego oddychania! Codzienny tryb życia, w którym dominuje praca połączona z siedzeniem i często towarzyszący jej stres – sprzyjają temu, że nasz oddech staje się powierzchowny i arytmiczny. Pogarsza to zaopatrzenie mózgu w tlen. Jeśli uzupełnimy to wielogodzinnym przebywaniem człowieka w zamkniętym pomieszczeniu, w którym brak klimatyzacji, a powietrze nasycone jest dymem od papierosów – otrzymamy obraz tego, w jak trudnych warunkach funkcjonuje jego mózg, w czasie wielu godzin – co najmniej 5 dni w tygodniu. Dla przywrócenia człowiekowi umiejętności prawidłowego oddychania niezbędne jest stosowanie specjalnych ćwiczeń, a czasami całego ich systemu, np. ćwiczeń oddechowych jogów.

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

Jeśli oddychanie posiada tak ważne znaczenie dla normalnego życia człowieka – winno stanowić istotną część systemu kształcenia. Niestety, jedynie w nielicznych narodowych kulturach, w tym w Azji (np. Japonii i Chinach) umiejętność oddychania doprowadzono do sztuki. Tam sztuka ta jest przedmiotem specjalnej troski w czasie wielu lat życia osobnika i istotną częścią składową higieny umysłowej [15]. Oddychanie szczególne znaczenie ma przy wykonaniu ćwiczeń fizycznych. Im większa intensywność wykonywanych ćwiczeń, tym ważniejsza staje się umiejętność racjonalnego oddychania. Nie jest to proste, uwzględniając ogromne zróżnicowanie dyscyplin sportu i stosowanych w nich ćwiczeń. Posiada ona wstępny charakter, gdyż dotychczas, mimo ważności tego zagadnienia, nie doszukałem się nawet próby jego rozwiązania [19, 22–23]. Bardziej złożona postać relacji oddechu z ruchami występuje w dyscyplinach o cyklicznoacyklicznym charakterze ruchów. Tu rytmiczność oddychania przeplata się z arytmicznością. Najbardziej złożona odmiana występuje w acyklicznych dyscyplinach, tj. takich, w których trzeba zatrzymać oddychanie (np. w strzelaniu z łuku i pistoletu lub w pływaniu synchronicznym). Ten pobieżny przegląd rodzajów oddychania w zależności od charakteru ruchu – pokazuje jak złożone warunki funkcjonowania człowieka występują w sporcie. W nim, dla osiągnięcia nawet mało znaczącego sukcesu, człowiek musi przystosować się do sposobu oddychania, jaki narzuca mu specyfika uprawianej dyscypliny. Trening w każdej dyscyplinie sportu wymaga wszechstronności, tj. uczenia się techniki różnych ćwiczeń i odpowiedniej do nich rytmiki oddychania. Wykonywanie identycznych ćwiczeń, ale o różnej intensywności wymaga odmiennego sposobu oddychania, tj. innego połączenia z ruchem wdechu i wydechu. To kolejna trudność i inny rodzaj adaptacji. Ilustracja ta uzmysławia, jak złożone i zmienne warunki występują podczas treningu sportowego. Zmuszają one zawodnika do ciągłego przestrajania organizmu na nowy rodzaj współzależności oddychania ze specyfiką ćwiczeń. Zawodnicy o wyższym poziomie koordynacji ruchowej szybciej opanowują te relacje i prędzej osiągają w nich doskonałość. Rekordowe osiągnięcia w różnych dyscyplinach sportu związane są z wysokim poziomem umiejętności łączenia rytmu ruchu i oddychania. [Harmonię tę znacznie łatwiej osiągnąć w ruchach cyklicznych (np. biegu), niż w złożonych koordynacyjnie – acyklicznych. W sporcie – harmonię ruchów z oddychaniem kształtuje się w czasie wieloletniego cyklu treningowego, w którym stanowi ona przedmiot ukierunkowanych zabiegów i przemyślanego systemu ćwiczeń].

Włodzimierz Starosta Znaczenie ruchu dla rozwoju i zdrowia człowieka…

5. Ruch – wiek Rozwój funkcji ruchowych człowieka w ontogenezie odznacza się określoną fazową strukturą, tj. okresami różnej intensywności. Proces ten wyjątkowo wyraziście odzwierciedla rozwój zdolności koordynacyjnych. Najbardziej dynamiczny ich rozwój obserwuje się od 7 do 11 roku życia. Okres ten nazywa się sensytywnym, tj. najbardziej podatnym na stymulację [24–25]. Wtedy dziecko może opanować dużą liczbę koordynacyjnie złożonych ćwiczeń. Odpowiednia stymulacja stosowana w tym wieku, z pomocą ćwiczeń, sprzyja wzmożonemu rozwojowi u dziecka zdolności koordynacyjnych. Z kolei w wieku 11–14 lat obserwuje się u dzieci obniżenie poziomu tych zdolności – związane z ich dojrzewaniem biologicznym. Okres ten, przebiegający u niektórych dzieci w bardzo wyrazistej postaci nazywa się krytycznym. Efektem nienadążania rozwoju układu nerwowego za układem kostnym i mięśniowym jest często dyskoordynacja przejawiająca się trudnością opanowania nowych ćwiczeń a nawet odtworzenia techniki wcześniej poznanych. Po nim krzywa wyników zdolności koordynacyjnych podnosi się – mniej więcej do 20–23 roku życia. Później poziom tych zdolności stopniowo obniża się. Taka tendencja wyników charakterystyczna jest dla osób nieprzejawiających aktywności ruchowej. Czy można zmienić tę tendencję? Jak wynika z licznych badań [1–3, 7, 8, 10, 16, 18–19, 22, 25–26], aktywność ruchowa człowieka może sprzyjać zachowaniu wysokiego poziomu zdolności koordynacyjnych w ciągu wielu lat. W zakresie tych wyjątkowo ważnych zdolności bardziej poglądowo niż gdziekolwiek obserwuje się odmładzający wpływ aktywności ruchowej na organizm człowieka. Wyniki badań wykazały, iż osoby starsze kontynuujące uprawianie sportu są młodsze biologicznie o 20–30 lat od swych rówieśników nieprzejawiających aktywności ruchowej [8]. Badanie poziomu zdolności koordynacyjnych zawodników kadry narodowej Polski w hokeju na lodzie nie wykazało istotnego zróżnicowania wyników w zależności od ich wieku [18, 26]. Osiągnięty w młodości poziom zdolności koordynacyjnych, dzięki systematycznemu treningowi, zachowuje się przez długie lata – umożliwiając zawodnikom udział w mistrzostwach świata nawet po ukończeniu 35 roku życia. Dane te potwierdzają maksymę starożytnych Greków: Nie przestajemy ćwiczyć dlatego, że się starzejemy, ale starzejemy się dlatego, że przestajemy ćwiczyć. To mądre uogólnienie koresponduje z licznymi faktami dotyczącymi współzależności aktywności ruchowej i długości życia. Ich wzajemne uwarunkowanie wynika z licznych badań [1–3, 8, 10, 25]. Przy czym nie były one czymś szczególnie nowym. Potwierdziły tendencje obserwowane wiele wieków wstecz. Na ich podstawie wielki filozof tamtych czasów, Seneka,

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

wypowiedział interesującą myśl: Nie otrzymujemy krótkiego życia, jedynie krótkim je czynimy. W tym skracaniu życia ogromny udział ma brak aktywności ruchowej u osób po 30 roku życia. Według N. Amosowa i I. Murawowa [3] u większości osób wieku dorosłego i średniego w związku z brakiem ruchu rozwijają się symptomy starzenia. Nadmiar tkanki tłuszczowej, zadyszka nawet przy niedużym wysiłku fizycznym, kanciastość i sztywność ruchów – oto zewnętrzne przejawy przedwczesnego starzenia. Jednak bardziej niebezpieczne są te wewnętrzne: arterioskleroza (rdzewienie) naczyń krwionośnych ograniczające i wypaczające ich reakcje), osłabienie zdolności do pracy wszystkich narządów, zawężenie zakresu reakcji organizmu, podwyższona podatność na choroby. Do wszystkich tych dolegliwości na tyle przyzwyczajamy się, że w społecznej świadomości stały się one swoistymi przejawami dobrobytu. W rzeczywistości – to groźne przymioty naszej klęski, skutek obniżonej aktywności ruchowej – hipokinezji! Dla jej przezwyciężenia niezbędne staje się zwiększenie objętości obciążeń fizycznych w porównaniu z normami okresu rozkwitu organizmu (18–23 lata). Stopniowe zwiększanie czasu przeznaczonego na trening zdrowotny – oto główna tendencja, jaka winna określić reżim ruchowy stosowany aż do późnej starości. Intensywność obciążeń fizycznych należy obniżać, zwiększając liczbę ćwiczeń i czas przeznaczony na ich wykonanie.

6. Ruch – masa ciała Organizm ludzki zaprogramowany został na dużą aktywność. Przodkowie nasi musieli przejawiać różne zdolności motoryczne, by zdobyć pożywienie i nie stać się zdobyczą. Obecnie brak tej aktywności wywołuje rozmaite zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu. Człowiek spożywa obecnie znacznie więcej, niż potrzebuje dla życia i pracy. Odnosi się wrażenie, iż stara się on stosować wspak rozumną maksymę starożytnych Greków: Żyjemy nie po to by jeść, ale jemy po to by żyć. Apetyt, według N. Amosowa – jest raczej przyzwyczajeniem, funkcją psychiki, a nie obiektywnym sygnałem ciała, domagającym się energii dla komórek [1–2]. Przy mało aktywnym stylu życia dla większości mieszkańców naszego globu problemem staje się nadwaga, tj. masa ciała przekraczająca przyjętą normę. Uzyskanie pożądanej masy ciała wymaga ograniczenia spożywania pokarmów i podjęcia aktywności fizycznej pochłaniającej nadwyżki pożywienia. Ludzie tyją z wielu powodów. Większość osób z nadwagą nie musiałaby utyć, gdyby słuchała sygnałów swego organizmu pochodzących z centrum kontrolowania apetytu. Sygnały te podpowiadają człowiekowi: co ma jeść i kiedy? Niestety, wielu z nas sygnały te ignoruje i przyzwyczaja się do sposobu jedzenia

Włodzimierz Starosta Znaczenie ruchu dla rozwoju i zdrowia człowieka…

odpowiadającego wzorom zachowania narzucanym przez społeczeństwo (m.in. regularne posiłki, nieodpowiednie pokarmy i wadliwa ich kompozycja, wielkość posiłków nieadekwatna do potrzeb). Przyjął się i utrwalił pogląd, iż starzejąc się mamy skłonności do tycia. Jeśli w rodzinie nie występują zaburzenia metabolizmu, to masa ciała odzwierciedla raczej rodzaj i ilość przyjmowanych pokarmów oraz styl życia niż cechy dziedziczone. Starzejący się człowiek – ograniczający swą aktywność ruchową – potrzebuje po prostu mniej kalorii! Uwzględniając to, nawet w starszym wieku można zachować szczupłą i zgrabną sylwetkę. Człowiek z nadwagą działa przeciw sobie, zmuszając swój organizm do dodatkowej pracy. Intensywność jej zależy od wielkości nadwagi, tj. liczby ponadnormatywnych kilogramów masy ciała, jakie obsłużyć muszą nasze: serce, płuca, nerki, wątroba, aparat ruchu. Każdy dodatkowy kilogram zwiększa niebezpieczeństwo przedwczesnej śmierci! Obliczono nawet [10], o ile skraca życie każdy kilogram nadwagi. Przy tej okazji przypomina się syntetyczna i złowrogo brzmiąca sentencja J. Goethego: Przyroda, w swoim ruchu nie zna przerw i wszelką bezczynność karze śmiercią. Według V. Colemana [4] receptą na schudniecie jest przestrzeganie następujących zasad: 1. Jedzenie tylko wówczas, gdy odczuwa się głód. 2. Koncentrowanie uwagi w trakcie jedzenia jedynie na tej czynności. 3. Po nasyceniu się, nieobawianie się pozostawienia części jedzenia. 4. Podjęcie próby uświadomienia sobie: czego potrzebuje nasz organizm? Bardziej komplementarne podejście do problemu zmniejszenia masy ciała obserwujemy w Ameryce. Porównanie wyników badań [4, 6, 13] przeprowadzonych w Japonii i USA wykazało: mało ruchliwy tryb życia i nadwagę u większości Amerykanów prowadzące do licznych chorób. Aktywność ruchowa nie tylko poprawia kondycję fizyczną, jak to się jeszcze niektórym wydaje, ale przede wszystkim – psychiczną.

7. Ruch – system kształcenia Znaczenie ruchu i jego rola w życiu człowieka zmieniały się w czasie wieków. Różne narody w odmienny sposób rozwiązywały zagadnienie aktywności ruchowej. Interesującą tendencję obserwuje się w stosowaniu ruchu przez ludzi Dalekiego Wschodu. Tam ruch nie istnieje samoistnie. Zawsze występuje on w kontekście jakiejś (niekoniecznie pogłębionej) filozofii. Nadaje ona ruchowi określoną wartość i uzasadnia go. Przed każdym ćwiczeniem stawia cel bliski i daleki, a więc ukazuje perspektywy. Są one ściśle związane z określoną ideą wewnętrznego samodoskonalenia się człowieka. A więc osiągnięcie wysokiego poziomu sprawności w zakresie samosterowania ruchami swego ciała i jego

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

wewnętrznymi przejawami: umiejętnością regulowania emocjami, racjonalnym i kontrolowanym oddychaniem, odpowiednią koncentracją uwagi, ekonomią ruchów i ich płynnością itp. Wszystko to ukierunkowane zostaje na pełną harmonię formy i treści ruchu, tj. jego obrazu zewnętrznego i wewnętrznego. Przy czym akcent kładzie się na ten wewnętrzny (w kulturze europejskiej na zewnętrzny). Jest to więc samodoskonalenie sprawności układu nerwowego, a w sumie funkcjonowania człowieka w zgodzie ze samym sobą i z otaczającym go środowiskiem. Stąd, wykonywaniu ruchu towarzyszy ład i on jest celem ćwiczeń. W europejskiej kulturze na odwrót, przedmiotem działania jest jakby świadome burzenie tego ładu. Zmusza to człowieka do konkurencji i agresji, co wywołuje niepotrzebne stresy. Stąd coraz więcej chorób psychicznych. Zapożyczenie pewnych elementów kulturowych z Dalekiego Wschodu i przestawienie się na inne ujęcie procesu samodoskonalenia się człowieka poprzez ruch – może wzbogacić kulturę europejską i polepszyć jego zdrowie [19, 21–23].

8. Zakończenie Przedstawiłem niewielki fragment obszernego i ważnego problemu. Próbowałem w nim w oparciu o wypowiedzi wybitnych filozofów greckich przypomnieć znaczenie ruchu w naszym życiu codziennym i zawodowym, a jednocześnie wywołać refleksję dotyczącą sposobu wypełniania programu genetycznego przez każdego z nas. Warto też zastanowić się: w jakim kierunku zmierza rozwój cywilizacji? Dlaczego w stuleciu 1864–1964 [19, 21–23] (ryc. 14) aktywność ruchowa człowieka obniżyła się o 93%? Na początku kolejnego stulecia trzeba zadać fundamentalne pytanie (ryc.15): Quo vadis homo sapiens? Dokąd idziesz homo sapiens?

9. Wnioski 1. Aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą człowieka zapewniającą mu zachowanie zdrowia. Stąd stanowić winna niezbędną składową jego stylu życia. 2. Aktywność ruchowa towarzyszyć winna człowiekowi niezależnie od jego: wieku, płci, zawodu. Nawet krótkotrwałe jej ograniczenie powodować może niekorzystne zmiany w stanie jego zdrowia. 3. Wielkość wysiłku fizycznego winna być dostosowana do konkretnego osobnika, uwzględniając jego: wiek, stan zdrowia, sprawność motoryczną, doświadczenia ruchowe, zainteresowania, samopoczucie. 4. Poprzez rodzaj aktywności ruchowej, a szczególnie jakość wykonywanych ruchów, ocenić można poziom koordynacji ruchowej człowieka. 5. Aktywność ruchowa odpowiednia do możliwości człowieka polepsza jego zdrowie.

Włodzimierz Starosta Znaczenie ruchu dla rozwoju i zdrowia człowieka…

6. Codziennym ruchom człowieka, a szczególnie ćwiczeniom fizycznym, towarzyszyć winien odpowiedni do charakteru ćwiczeń i ich intensywności sposób oddychania. Nieracjonalnie oddycha większość ludzi, co wpływa niekorzystnie na ich zdrowie. Stąd sztuka racjonalnego oddychania w ogóle, a szczególnie podczas wykonywania ćwiczeń winna być przedmiotem ukierunkowanego procesu nauczania. 7. Rodzaj i intensywność aktywności ruchowej uzależnione są od wieku i stanu zdrowia. Wzmożona aktywność ruchowa w starszym wieku może biologicznie odmładzać człowieka o kilkanaście a czasami o kilkadziesiąt lat. 8. Rodzaj aktywności ruchowej uzależniony jest też od systemu czy modelu edukacji motorycznej oraz tradycji upowszechnianych w danym kraju. Wzorem dla Europejczyków może być ranga ćwiczeń fizycznych w kulturze krajów Dalekiego Wschodu, a także stosowane tam środki i upowszechniany styl życia. Racjonalny ich wybór i adaptacja do naszego stylu życia może sprzyjać polepszeniu zdrowia i wydłużeniu życia.

Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Amosow N., Vasze zdorovije v vaszich rukach. Sputnik, 6: 1971, 4–10. Amosow N., Razdumja o zdorovije. Mołodaja Gvardia, 1979. Amosow N., Murawow, I., Serdce i fiziczeskije uprażnienia. Kijev, Zdorovija, 1985. Coleman V., Potęga ciała. Warszawa, Książka i Wiedza, 1993. Farfel V.S., Fizjołogia sporta. Moskwa: Fizkultura i Sport, 1960. Garrow J.S., Obesity and Related Diseases. [In:] Human Obesity. Annals of the New York Academy of Sciences. Churchil Livinstone and Bray G.A., 1989, 499. Hirtz P., Phanomen koordinative Fahigkeiten. Theorie und Praxis der Korperkultur, Beiheft, 1: 1989, 17–23. Hirtz P., Nuske F., Schelke E., Koordinative Vervollkommnung als Aspekt des Gesudheitstraining. Zeitschrift fur Militarmedizin, 5: 1990, 203–209. Kuźniecow W.W., Sport – osnownoj faktor naucznogo poznanja rezerwnych wozmożnostej czełowieka. Teor. Prakt. Fiz. Kult., 3: 1979, 45–48. Murawow I.V., Ozdorowitielnyje effekty fiziczeskoj kultury i sporta. Kijew: Zdorowija, 1989. Nachemson A., The load on lumbar discs in different positions of the body. Clin. Orthop. 45: 1967, 107–122. Oczko W. [XVI]. O różnych przypadłościach ciała ludzkiego. Paffenberger R.S., Hyde R.T, Exercise in the prevention of coronary heart diseanse. Preventive Med. 13: 1984, 3–22.

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

14. Pawłow I.P., XV miezdunarodnyj fizjologiczweskij Kongress. Moskwa, 3 Medgis, 1936. 15. Romanowski W., Teoria i metodyka ćwiczeń relaksowo-koncentrujących, PZWL, Warszawa 1975. 16. Starischka S., Dorning H., Hagedorn M., Sieber E., Schmidt R., Koordinative Fahigkeiten Alterer Menschen – Diagnostische und Geschlechtsspezifische Aspekte. [In:]. Bewegungskoordination im Sport (red. W. Starosta). Internationale Gesellschaft fur Sportmotorik, WarszawaGorzów, 1990, 166–187. 17. Starosta W., Symetria i asymetria ruchów w treningu sportowym. Poradnik dla trenera, Z.15. Warszawa: Instytut Sportu, 1990. 18. Starosta W., Bewegungskoordination im Sport. Internationale Gesellschaft fur Sportmotorik, Warszawa – Gorzów 1990. 19. Starosta W., Die Bedeutung der Bewegungsaktivität für die Verbesserung der Gesundheit. Vortrag am I. Europeische Sommerakademie für Bewegung, Sport und Spiel in der Schule. Gesundheitserziehungskonzepte. Universitat Greifswald, Trassenheide/Usedom, 1994. 20. Starosta W., Suche nach den Erblich und Umweltbedingten Voraussetzungen fur das Niveau der Koordinationsfahigkeiten. [In:] „3. Sport Kinetics 1993” (ed. W. Osiński, W. Starosta). Academy od Physical Education in Poznań – Institute of Sport in Warsaw, 49–72, 1994. 21. Starosta W., Model wszechstronnej edukacji motorycznej polskiego dziecka w rodzinie. Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej, Warszawa 1995. 22. Starosta W., Movement in human life and its importance for health. [In:] Kinesiology for the 21st Century. Faculty of Physical Education University of Zagreb, 1999, 29–40. 23. Starosta W., Motoryczne zdolności koordynacyjne (znaczenie, struktura, uwarunkowania, kształtowanie). Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej, Warszawa 2003. 24. Starosta W., Globalna i lokalna koordynacja ruchowa w wychowaniu fizycznym i sporcie – zmienność i uwarunkowania. Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej, Warszawa 2005. 25. Starosta W., Hirtz P., Sensitive and critical periods in development of coordination abilities in children and youths. Biology of Sport, Suppl. 3: 1989, 276–282. 26. Starosta W., Stajak Z., Poziom koordynacji ruchowej u zawodników kadry narodowej Polski w hokeju na lodzie. [W:] Koordynacja ruchowa w sporcie (red. W. Starosta). Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej, Warszawa – Gorzów 1990, 191–202.

Włodzimierz Starosta Znaczenie ruchu dla rozwoju i zdrowia człowieka…

Nota biograficzna autora Włodzimierz Starosta – prof. zw. dr hab. jest znanym na świecie ekspertem teorii sportu i nauki o ruchu człowieka (antropokinezjologii), a szczególnie motoryki sportowej. Dr.h.c. Open International University for Complementary Medicines in Colombo. Członek rzeczywisty: International Academy of Integrative Anthropology (Russia), Academy of Science of Technological Cybernetics (Ukraine), International Academy of Gerontology (Russia), Politechnical Academy (Belarus). Był członkiem Komitetu Wykonawczego i Koordynatorem na Wschodnią Europę International Council of Sport Science and Physical Education. Z jego inicjatywy powstał w 1990 r. International Association of Sport Kinetics (IASK), którego został prezydentem i funkcję tę pełni już 11 kadencję (1990–2013). Do IASK należy ponad 460 wybitnych naukowców z 54 krajów Europy, Ameryki, Azji, Australii i Afryki. Wiele lat pracował w AWF w Warszawie (Białej Podlaskiej) i Poznaniu (Gorzowie) w Instytucie Sportu w Warszawie i Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego i Turystyki w Białymstoku. Dorobek naukowy prof. W. Starosty obejmuje ponad 700 prac opublikowanych w 27 krajach świata, w tym 47 monografii i podręczników. Uprawiał 20 dyscyplin sportowych, a w 12 był sklasyfikowanym zawodnikiem. Był 20 lat trenerem, w tym kadry narodowej Finlandii i Szwecji.

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

Eugen Prystupa, Yuriy Briskin, Maryan Pityn Olympic education and informational …

Eugen PRYSTUPA, Yuriy BRISKIN, Maryan PITYN Lvov State University of Physical Culture, Lviv, Ukraine

Olympic education and informational society: problems and research Edukacja olimpijska a społeczeństwo informacyjne. Problemy i badania

Abstract A purpose was determination prospects of scientific searches in relation to Olympic education in informative society. In basis of the research the detailed study of select direction is fixed through a theoretical analysis and generalization, learning documentary materials, comparison, systematization. Olympic education must adequately react on the changes of public tendencies in the direction of informatization. Informatization as an integral process has a potential of structural influence on reformation and improvement the system of Olympic education and sphere of physical culture and sport. Development of theoretical-methodical bases of Olympic education in the conditions of informatively-educational space of Ukraine must be represented in creation of conceptual bases of its realization and to assist perfection the system of humanistic values of modern society, structural constituents of the publicly oriented specialist in different spheres of activity and human personality on all stages of its establishment. Key words: Olympic education, informative society, research. Streszczenie Celem artykułu jest determinacja poszukiwań naukowych w odniesieniu do edukacji olimpijskiej w społeczeństwie informacyjnym. W oparciu o badania szczegółowe jest ukierunkowany na teoretyczne analizy i uogólnienia, materiały naukowe, dokumentalne, porównanie oraz systematyzację. Edukacja olimpijska musi odpowiednio reagować na zmiany tendencji publicznych w kierunku informatyzacji. Informatyzacja jako integralny proces ma potencjalny wpływ na reformy strukturalne i poprawę systemu edukacji olimpijskiej i sferze kultury fizycznej i sportu. Rozwój teoretyczno-metodycznych podstaw edukacji olimpijskiej w warunkach przestrzeni orientacyjno-edukacyjnej Ukrainy muszą być reprezentowane do tworzenia podstaw koncepcyjnych i do ich realizacji, pomocy w szerzeniu humanistycznych wartości współczesnego społeczeństwa, składników strukturalnych zorientowanych publicznie specjalistów w różnych sferach działalności i osobowości człowieka na wszystkich etapach jego ustanowienia. Słowa kluczowe: edukacja olimpijska, społeczeństwo informacyjne, badawcze.

Introduction Today one of the most important problems of global value is the formation and maintaining of an optimal level of human health. Variety of methods connected with this strategic direction is mentioned in great number of scientific researches. The origins of human civilization prove that physical activity, transformed into a sports activity, has promoted the formation of a harmonious personality. However, nowadays there can be observed a great influence of system of knowledge and philosophical concept of Olympism on ensuring of

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

health. This aspect occupies a leading position in the implementation of Olympic education. In educational space of Ukraine the question of Olympic education is the subject of activity the Olympic Academy of Ukraine, its structural subdivisions, Centers of Olympic researches in the different regions of Ukraine, structural subdivisions of universities. Examining direction of Olympic education in informative society will mark that previous researches had parallel illumination of these constituents. On the one hand the system of Olympic education was fully described; on the other hand, the scientific questions of informatization of society were independently examined as a factor of its social development. Confirmation of it is amount of scientific researches related to the questions of Olympic sport and education (S. Barinov, Y.A. Briskin, M.M. Bulatova, S. Varvjanskiy, S.P. Evseev, V.M. Yermolova, M. Ibragimov, V.V. Kulyk, L.I. Lubysheva, V.M. Platonov, N.I. Ponomarev, V.S. Rodychenko) and informatization and innovative approaches in education (G P. Abramkin, V.V. Vjazankov, E.N. Dubrovskiy, S.S. Ermakov, M.V. Kisil, K.K. Kolin, D.S. Narhuzhin, D.E. Prokudin, V.M. Reznikov, I.R. Svistelnik). It is necessary to mark scientific work in development of separate aspects from select direction done by D.L. Binder, S. Brownell, M-A. Devitt, G. DollTepper, K. Georgiadis, R. Gessmann, N. Muller, N. Marcel, R. Naul, J. Parry, R. Renson, A. Syrigos. The important constituent of transition Ukraine to the new level functioning of society is a necessity of effective introduction informative constituent for different spheres of activity. The necessity development selected direction of research is stipulated for normatively-legal support educational, branch, informatizational aspiration: Laws of Ukraine „On education”, „On physical culture and sport”, „On basic principles of development informative society in Ukraine on 2007–2015”, „On Conception of the National program of informatization”; Decrees of the President of Ukraine „On the National doctrine of development physical culture and sport”, resolution of Cabinet of ministers of Ukraine about the Government program „Information and communication technologies in education and science” and other. It explains the necessity of further development scientific direction of forming humanistic values on the basis of Olympic studies as constituent of harmonious human development in the conditions of growing informatization of society.

Methodology of Research The basis of research is the substantial study of select direction of research through a theoretical analysis and generalization, study documentary materials,

Eugen Prystupa, Yuriy Briskin, Maryan Pityn Olympic education and informational â&#x20AC;Ś

comparison, systematization. Aim: to define the prospects of scientific searches in relation to Olympic education in informative society.

Results of Research and Discussion Olympic education as a constituent forming of humanistic society is examined as a frame of society with its structural-functional subsystems, which envisages the use of system approach. It contains complex research of large and difficult object (system), as single unit, with the concerted functioning of all segments and parts in their connection and co-operating with other elements and determination a power of influence properties a separate parts of the system on its work in whole [2, 4, 7, 8, 11]. Valuable functioning of Olympic education, as a constituent of Olympic motion, in the conditions of incessantly increasing informatization of society it is possible at forming of such pre-conditions : systematization of the newest information on Olympic education and directions of its realization; creation of educational-methodical literature, social projects and innovative facilities of information transfer in the structure of the system of Olympic knowledge; an improvement ways of realization of Olympic education on the stages of becoming personality in informatively-educational space of Ukraine; improvement directions of activity the Olympic Academy of Ukraine, its structural subdivisions, research work the Centers of Olympic researches in the different regions of Ukraine, educational process in universities of Ukraine, which specialized on the questions of Olympic education [4, 10, 11, 12, 14]. A top-priority decision is needed by the actual tasks, related to the study programmed-normative documents, on-line tutorials and educational-methodical literature from Olympic education; by the exposure features realization of Olympic education as a direction of humanizing and forming values of society in the different countries of the world; establishment of historical, organizational, socio-economic, humanistic and legal principles of Olympic education and their efficiency in the conditions of evolutional development of world civilization; by determination the problem field of conception of Olympic education as straight humanizing and forming values of society on the basis of studying practice of its realization in the leading countries of the world in the conditions of informatization of society; by development and perfection of educationalmethodical documentation, programs of educational disciplines, educationalmethodical materials and introduction of these results of research in informatively-educational space of Ukraine [1, 5, 6, 14, 16]. Inductive embodiment of these tasks is in the decision of primary purpose, exactly introduction in informatively-educational space of Ukraine conceptual bases of Olympic education as a direction of humanizing and forming values of society taking into account world tendencies. At the same time, the scientific decision a range of problems will envisage the study of Olympic education as

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

tendency of forming humanistic values of society, in other words to the process that actually generates a problem situation and it is select by us for studying Olympic education in informatively-educational space of Ukraine as a constituent of forming humanistic values of society [3, 6, 8, 9, 10]. Theoretical-methodological basis of further scientific researchers can be informative fund that contains such categories: historical – that represents the features of forming, becoming and development of Olympic education in the world; organizational – in relation to forming and functioning of organizational structures of sport and system of Olympic education on international level; methodical – in relation to general and special tasks in realization of Olympic education and features of forming specific ways and facilities transmission of knowledge and abilities in the conditions of informatively-educational space of Ukraine; normative – in relation to legal principles of functioning Olympic education in Ukraine and possibilities of humanistic influence on forming the valued aspects of personality. The achievement of objective results in select direction of research is possible exceptionally by means of wide spectrum scientific methods of research: scientific methods of theoretical level – analogy, analysis and synthesis, abstracting, induction and deduction, classification; historical methods – historical-logical, specific-historical, comparison-historical, retrospective; system-functional analysis; sociological methods – questioning; expert estimation; pedagogical methods – observation and experiment; methods of mathematical statistics. From realization of wide range of scientific researches in the direction of Olympic education in the conditions of informative society it follows to expect the receipt new scientific knowledge related to [2, 3, 5, 11, 13]:  conceptual bases of Olympic education as dirrection of forming inner values and constituent of harmonious human development, maintenance its dignity in the conditions of informatization of society;  theoretical-methodical basis of Olympic education taking into account the level of informatization of society with the specification of its aim, basic tasks, principles and social functions;  forming scientific directions and educational disciplines for universities, social projects on the different levels of becoming personality in subjectobjective intercommunications in society;  determination a structure of the problem field and systematization of knowledge about Olympic education as constituent of international olympic motion, and also to activity of the International Olympic committee, International Olympic Academy, National Olympic committee and other organizational structures;  creation the experimental programs of realization olympic knowledge taking into account the orientation activity of subjects and their perception that provides for contiguous introduction and improvement of Olympic education

Eugen Prystupa, Yuriy Briskin, Maryan Pityn Olympic education and informational …

alongside with knowledge from the select kind of sport and other types of public activity;  comprehensive meaningful content and creation of innovative-informative means of transmission the system of knowledge and its constituents about Olympic motion, its humanistic value, activity of organizational structures, directions of realization of Olympic education, efficiency of means and methods of transmission knowledge in the conditions of informativelyeducational space of Ukraine;  exposure of division into periods development of Olympic education and typical features of these periods, sequence and meaningfulness including new and improvement of existent structural constituents of Olympic education;  creation a scheme of introduction the system of olympic knowledge among the different sections of the population taking into account social status and continuous increasing level of informatization of society;  exposure of pre-conditions creation conception of educational discipline „Olympic education” and appropriate sections in other educational disciplines: „Olympic sport”, „History of physical culture” in universities of athletic profile and „Physical education and sport” in unprofiled universities;  actualization the system of knowledge from Olympic education within the limits of lessons the „Physical culture” in general and special educational institutions and extracurricular and out-of-school activity of students;  development methodical statements, recommendations from Olympic education for teachers, coaches, social workers, and other specialists that work in the direction of forming the valued aspects of human in the process of social becoming and so on. In spite of objective importance of scientific searches in this direction it is necessary to distinguish a set of system formative stages of research. Thus, the most important is studying programmatic-normative documents, on-line tutorials and educational-methodical literature from Olympic education; exposure features of realization of Olympic education as a direction of humanizing and forming values of society in the different countries of the world; establishment of historical, organizational, socio-economic, humanistic and lawful principles of Olympic education and their efficiency in the conditions of evolutional development of world civilization. The next step is determination of the problem sphere of conception of Olympic education as a direction of humanizing and forming values of society on the basis of studying practice of its realization in the leading countries of the world in the conditions of informatization of society; development and perfection of educational-methodical documentation, programs of educational disciplines, educational-methodical materials and introduction of research results in informatively-educational space of Ukraine. Modern technologies constantly improve and transform, acquire both new operating descriptions and external features. It must be represented in forming of

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

necessary knowledge related to naturally-scientific bases of informatization and computerization of society and education; concept machine and pre-conditions of development of the informative providing of physical culture, sport and contiguous areas; methodologies of design and prognostication in athleticsporting activity; informative approaches to description of regularities, that exist in the sphere of a physical culture and sport; principles, methodology and means of informatively-communication technologies that are used in practical activity by specialist on a physical culture and sport; hardware and applied programmed means that is used for the methodical(informative) providing of Olympic education [2, 3, 5, 6, 9]. A pressing question on that the specialists of informatization branches and physical culture and sport must jointly answer is optimization of structuralfunctional aspects of activity by means of the newest facilities of informativelycommunicative aspiration in Olympic education. Besides, it is necessary to take into account considerable educational potential of informative facilities. A wide discussion the pressing questions of using modern technologies obtained in pedagogy at consideration of topical aspects of studies in various directions: foreign language, labor studies, physics, history, economic disciplines and actually informatics. At the same time the specialists in sphere of physical education and sport considerably rarer accent attention on potential of informatization in relation to realization of Olympic education [2, 3, 5, 6]. The leading role of information technologies in Olympic education is conditioned comparatively with traditional educational-methodical means by new possibilities of the personality oriented computer means of studies,that provide realization of modern pedagogical technologies of studies at qualitatively higher level [3]. Generalization opinions of specialists, structure meaningful content addition allows to assert that advantages of deployment of informative means with a proper approach to development, introduction, directed use of informatively-communicative technologies and informatization in whole in such constituents: economic, advertisement, organizational, productive, technological, informative, communicative, gnoseological, diagnostic, analytical, correction, world view, orientation, developing, prognostic, educational, hedonistic. The acuteness decision a wide spectrum of scientific questions at the terms of certain advantages of informatization a sphere of physical culture and sport is underlined by marked in the sources of different character priority directions of public policy, that in one or another measure realized nowadays [1, 3, 6, 14]. Informatization has potential of structural influence on reformation and improvement the system of Olympic education and industry of physical culture and sport in whole. In full amount unrealized remains the wide spectrum means of media technologies: cable and satellite television, personal computers, Internet, social communications, visualization and video products, WЕВ technology and other.

Eugen Prystupa, Yuriy Briskin, Maryan Pityn Olympic education and informational …

Conclusions Olympic education, means of its realization, are constituents humanizing of modern society, that need a revision and wide scientific illumination in connection with the growing level of informatization of society. Informatizational processes, getting considerable normatively-legal support from the side of the state, are widely illuminated and studied in different ispheres of public activity with maintenance of priorities in relation to their educational influence. Advantages of informatizational means before traditional in sphere of physical culture and sport are realized in next constituents: economic, advertisement organizational, productive, technological, communicative, gnoseological, prognostic and other. Informatization as an integral process has potential of structural influence on reformation and improvement the system of Olympic education and sphere of physical culture and sport in whole. Development of theoretical-methodical bases of Olympic education in the conditions of informatively-educational space of Ukraine must be represented in creation of conceptual bases of its realization and to assist perfection of the system of humanistic values of modern society, structural constituents of the publicly oriented specialist in different spheres of activity and human personality on all stages of its becoming.

Bibliography 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Binder D.L., Teaching Olympism in schools: Olympic Education as a focus on values education: university lectures on the Olympics 2005, from http://olympicstudies.uab.es/ lectures/web/pdf/binder.pdf Georgiadis K., Syrigos A., Olympic truce sport as a platform for peace – Athens. 2009, – р. 137. Абрамкин Г.П., Информатизация общества и проблемы образования [Електроний ресурс]. − Режим доступу: http://aeli.altai.ru/nauka/sbornik/ /2001/abramkin.html. Арістова І.В., Державна інформаційна політика: організаційно-правові аспекти: монографія / за заг. ред. Бандурки О. М. – Х.: Вид-во Ун-ту внутр. справ, 2000. – 368 с. Баринов С., Олимпийское образование в процессе воспитания спортивно-гуманистической культуры личности. Ученые записки. – С-Пб. – № 8. 2010, – C. 7–13. Брискин Ю.А. Питын М.П., Актуальность научных исследований в олимпийском образовании. Физическая культура и спорт в условиях глобализации образования: материал. III Всеросс. науч.-практ. конф. – Чита: Забайкал. гос. гум.-пед. ун-т. 2011, – С. 8–10.

88 7.

8. 9.

10. 11.

12. 13.

14. 15. 16.

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

Бріскін Ю.А., Пітин М.П., Проблеми реалізації олімпійської освіти в умовах загальноосвітніх навчальних закладів. Фізична культура, спорт та здоров’я нації: Зб. наук. праць.– Вінниця. – Т. 1. – Вип. 12. – 2011, С. 13–17. Булатова М.М., Система олімпійської освіти в Україні. Олімпійський спорт і спорт для всіх: тези доп. XIV Міжнар. наук. конгрес. – К.: Олімпійська література. 2010, – С. 6. Вембер В.П., Інформатизація освіти та проблеми впровадження педагогічних програмних засобів в навчальний процес. [Електронний ресурс]. − Режим доступу: http://www.nbuv.gov.ua/e-journals/ITZN/ /em3/content/07vvppet. htm Єрмаков С.С., Наукові інформаційні аспекти фізкультурної освіти. Актуальні проблеми фізкультурної освіти: матеріал. ІІ ел. наук. конф. – Харків: «ОВС». 2006, – С. 3–6. Єрмолова В.М., Роль олімпійської освіти в системі навчальновиховної роботи школи. Олімпійський спорт і спорт для всіх: тези доп. XIV Міжнар. наук. конгрес. – К.: Олімпійська література. 2010, – С. 11. Петров П.К., Информационные технологии в физической культуре и спорте: учеб. пособие. − М.: Изд. центр «Академия», 2008, – 288 с. Приступа Е.Н., Брискин Ю.А., Питын М.П., Решение проблем современной молодежи средствами олимпийского образования. Sportul Olimpic şi sportul pentru toţi : Materialele Congresului Şt. Intern. / col. red.: Manolachi V., Danail S. – Ch.: USEFS, Vol. 1. – 2011, p. 148–151. Рєзніков В.М., Тенденції прискорення інформатизації освіти в Україні − [Електронний ресурс]. − Режим доступу: http://www.rusedu.info/ Article758.html Родиченко В.С., Столяров В.И., Идеология и олимпийское образование. Теория и практика физической культуры. − № 6. – 1996, С. 2–7. Сергеев В.Н., Олимпийское образование: определение сущности и перспективные направления научных исследований. Теория и практика физической культуры. –. № 7. 2001, – C. 48–49. Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict. Noty biograficzne autorów

Eugene Prystupa – Doktor nauk pedagogicznych, naukowiec, autor wielu artykułów i monografii. Profesor, rektor. Yuriy Briskin – Profesor, dziekan Wydziału Metodologii i Teorii Podstaw Sportu w Lwowskim Uniwersytecie Kultury Fizycznej. Maryan Pityn – Doktor, asystent Wydziału Metodologii i Teorii Podstaw Sportu w Lwowskim Uniwersytecie Kultury Fizycznej.

Vasilina Vasilyeva, Jekaterina Yeryomenko, Giennadij Moroz, Natalia Matveeva, Oleg Matveev Physical…

Vasilina VASILYEVA, Jekaterina YERYOMENKO, Giennadij MOROZ, Natalia MATVEEVA, Oleg MATVEEV

Department of Medical Physical Culture Sports Medicine and physioterapy with course of Physical Culture of Crimea State Medical University named after S.I. Georgievsky

Physical rehabilitation in patients with disorders of vision for improving of their health state Rehabilitacja pacjentów z wadami wzroku oraz dbanie o ich zdrowie

Abstract The aim of this study is to investigate the effect of physical rehabilitation (special exercises for correcting the visual apparatus, respiratory and general developmental exercises along with recreational swimming) on the patients with myopia for improving of their health state end quality of life. Results showed a significant improvement in acuity of vision, increased physical performance and quality of life of patients suffered from myopia. Key words: physical rehabilitation, myopia, health. Streszczenie Celem badania było wyjaśnienie wyników rehabilitacji fizycznej (specjalne ćwiczenia dla poprawiania wzroku, oddechowe i ogólne rozwojowe ćwiczenia wraz z pływaniem rekreacyjnym) pacjentów z krótkowzrocznością dla poprawiania ich stanu zdrowia i jakości życia. Wyniki pokazały znaczącą poprawę ostrości wizji, zdolności do pracy fizycznej i jakości życia pacjentów z krótkowzrocznością. Słowa kluczowe: rehabilitacja fizyczna, miopia, zdrowie.

Introduction Based on the definition of WHO, formulated in 1948, that „Health is a state of complete physical, mental and social well-being...”, it is obvious that such a pathology of view, as myopia, significantly reduces the level of the individual’s health state. Deficiency of movements in the life of the modern person is inevitably reflected in functional properties of the visual system. The striking example of it is short-sightedness (myopia) which starts, as it appeared, beginning from school years mainly in teenagers with insufficient physical development and continues to develop in students’ years. Percent of myopia is over 18 in students of universities [1].

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

Sight as a social phenomenon is manifested by the person in knowledge of surrounding life. It serves as the main information channel. In recent years the works connecting the various parts of social life of man with psychophysiology of human perception [2, 6] appeared. Overload on all sensory organs, and first of all overload on sight increases. It must have consequences, and according to medical statistics the number of people suffering from myopia [6, 9] grows around the world. Limitation of motor activity and violation of hygiene norms play an important role in this process. Hypokinesy that can be one of the causal factor of myopia significantly reduces the quality of life and the level of the health of population [5, 8]. It is well known that the cause of acquired myopia in young people is a weakness of the accommodative apparatus due to prolonged exertion of the muscles of the eye at close range resulting to the poor blood supply to the eye. Elimination of these causes is a way for the prevention of myopia. According to experts’ judgement, the most effective measures of prevention and treatment of myopia are the special exercises designed to strengthen and relaxation of the eye muscles, combined with general strenthening exercises and healthy living [4, 7, 10]. The aim of this research is to study of influence of special correction eye exercises and aerobic exercises on rehabilitation of patients with moderate myopia for improving of their health state.

Material and methods 24 female examinees aged from 16 till 20 with myopia of moderate stage were divided into two groups: control and the main ones with 12 people in each group. The rehabilitation course lasted 90 days. The respiratory exercises, general developing exercises and improving of swimming, special exercises to correct sight by M. Corbett technique were included into the program of rehabilitation of the main group. The control group visited only physical training classes. The analysis of functional condition of eye was determined by Hugo Münsterberg technique directed on determination of selectivity and concentration of attention and also a high interference immunity, a technique „Memory for the images”, intended for the iconic memory study [2]. Physical working capacity level and physical state were detected by Harward step test, physical condition index by E.A. Pirogova method [3] and double product index (Robinson index). Principles of relaxation of intraocular and extraocular muscles are put into the M. Corbett technique, sharply intense as a result of great visual exertion, typical for nowadays. The author considers that the muscles surrounding eyeballs, provide not only movements of the eye, but also can influence the size of a longitudinal axis of the eye. Therefore by special training exercises in particular it is possible to achieve the same effect as with the help of glasses, approaching or distancing focus to a retina at myopia.

Vasilina Vasilyeva, Jekaterina Yeryomenko, Giennadij Moroz, Natalia Matveeva, Oleg Matveev Physical…

Special correction exercises, respiratory and general developing exercises were conducted two times a week for 30 minutes. Besides 2 times a week volunteers of the main group were swimming in the pool for 1 hour and a half (at the initial stage of training examinees of the main group could swim a distance of 100-150 meters, by the end the distance reached 400 meters). Psychodiagnostic test results, characterizing indirectly the state of the visual system, the dynamics of cardiodynamic indices, indices, obtained after the stress test, the index of physical development (method of Pirogova E. A.), double product index (Robinson index) (DPI) were compared to make a comparative analysis of the effect of physical rehabilitation on examinees of the main group and control group.

Results and discussion The analysis of psychodiagnostic test results of both groups showed that in the main group the value by Hugo Münsterberg technique is higher than in the control group on 33.33% (Р<0.05), following the results of test «Memory for the images» on 42.86% (Р<0.05) (Fig. 1). The received values are authentic. The following conclusion can be made: special correction eye exercises by M. Corbett technique carried out in the main group promoted improvement of sight, attention, and memory.

200,00% 150,00%

* main group

100,00%

control group

50,00% 0,00% technique of Myunsterberg

Memory for the images

Fig. 1. The comparative characteristic of psychodiagnostic indicators in the main and control groups Note: * – significance of parameters discrepancies in control and main groups is P<0.05.

Data on figure 2 indicate that changes occurred in indices of average dynamic pressure (ADP) and systolic arterial pressure (SAP), the difference is 6.30% and 6.94% (P<0.05). It proves the efficiency of rehabilitation influences of the aerobic nature in the main group.

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

102,00% 100,00% 98,00% 96,00% 94,00% 92,00% 90,00% 88,00%

main group

control group SDD in rest

SAD in rest

Fig. 2. The comparative characteristic of ADP and SAP indices at rest in the main and control groups Note: * – significance of parameters discrepancies in control and main groups is P<0.05.

Comparison of the results received after stress tests in the control and main groups was done. A difference in indices of the double product index (DPI), average dynamic pressure, heart rate (HR), the SAP (P<0.05) made 14.77%, 7.60%, 7.91%, 7.66% respectively in the main and control groups (Fig. 3).

105,00% 100,00% 95,00% 90,00% 85,00% 80,00% 75,00%

* main group

control group IDP

SDD

ChSS

SAD

Fig. 3. The comparative characteristic of IPD, ADP, HR, SAD indices in control and main groups after stress test after rehabilitation Note: * – significance of parameters discrepancies in control and main groups is P<0.05.

The comparative characteristic of indices of the level of physical condition and Harward step test (IGST) revealed authentic discrepancies in data between examinees of the main and control groups. So, discrepancies between them in values of IPD by E.A. Pirogova are 9.37% (P<0.05), step test – 11.45% (P<0.05) (Fig. 4). Therefore, in the main group after the rehabilitation course the state of cardiovascular system improved and it’s the major factor providing increase of working capacity and improvement of functional capacity of the organism.

Vasilina Vasilyeva, Jekaterina Yeryomenko, Giennadij Moroz, Natalia Matveeva, Oleg Matveev Physical…

115,00% 110,00% 105,00% 100,00% 95,00% 90,00%

* main group control group

IFS according to Pirogova

IGST

Fig. 4. The comparative characteristic of indices of the level of physical state of students with myopia of moderate stage of the main and control groups after rehabilitation course Note: * – significance of parameters discrepancies in control and main groups is P<0.05.

Conclusion During rehabilitation course changes in the state of the visual system in the main group indicating on improvement of attention and memory were evident. Special correction eye exercises by M. Corbett technique included into the rehabilitation course appeared to be efficient The comparative characteristic of psychodiagnostic test, dynamics of indices of cardiorespiratory system after the course of rehabilitation in the main group showed better results than in the control one (P<0.05). Special correction eye exercises by M. Corbett technique and respiratory and general developing exercises in combination with swimming proved to be more effective both for the state of organ of vision, and also for improvement of functions of cardiovascular and respiratory systems, improvement of level of physical fitness and working capacity, and can be recommended for rehabilitation of students with myopia of moderate and low stage.

References 1. Avetisov E.S., Myopia. Moscow: Medicine; 2002: 238 p. [in rus.]. 2. Akimova M.K,. Psychological diagnostics. St. Petersburg: Peter; 2005: 303 p. [in rus.]. 3. Pirogova E.A., Improvement of the physical condition of the person. Kiev: Health; 1989 [in rus.]. 4. Fedorov A.I., Methods to improve vision: how to get rid of glasses. St. Petersburg: Nevsky Prospekt; 2001 [in rus.]. 5. Bulicz E., Murawow I., Czy profilaktyka medyczna prowadzi do zdrowia? Radom: Wyd PR; 2007.

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

Fngelis D. de, The secret of perfect vision. How you can prevent or reverse nearsigtedness. North Atlantic Books; 2008. 7. Liberman J., Take Off Your Glasses and See: A Mind. Body Approach to Expanding Your Eyesight and Insight. New York: Three rivers; 1995. 8. Rubin M.L., Lawrence M.D., Winograd A., Taking care of your eyes. Triad publishing company; 2007. 9. Schmid K,. Myopia [Manual]. Pagefree Publishing, Inc.; 2004. 10. Beresford S.M., Muris D.W., Allen M.J., Young F.A., Improve Your Vision Without Glasses or Contact Lenses. New York: Simon and Schuster; 1996.

Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict.

Noty biograficzne autorów Vasilina Vasilyeva – Profesor na Wydziale Kultury Fizycznej, Medycyny Sportu i Fizjoterapii, specjalność trening fizyczny. Autorka 80 prac naukowych. Jekaterina Yeryomenko – wykładowca na Wydziale Kultury Fizycznej, Medycyny Sportu i Fizjoterapii. Wykłada trening fizyczny. Jest auorką 3 prac naukowych. Giennadij Moroz – doktor medycyny, dziekan Wydziału Kultury Fizycznej, Medycyny Sportu i Fizjoterapii, autor ponad 120 dzieł naukowych. Natalia Matveeva – asystent na Wydziale Kultury Fizycznej, Medycyny Sportu i Fizjoterapii, autorka 36 prac naukowych. Oleg Matveev – asystent na Wydziale Kultury Fizycznej, Medycyny Sportu i Fizjoterapii, autor 30 prac naukowych.

Vasilina Vasilyeva, Jekaterina Yeryomenko, Giennadij Moroz, Natalia Matveeva, Oleg Matveev Physical…

Informacje dla autorów Materiały do publikacji (tekst, tabele, ryciny, wykresy) należy dostarczyć w formie 2 egz. jednostronnego wydruku komputerowego z załączonymi na płycie CD plikami w formacie Windows. Wszystkie strony muszą być ponumerowane. Objętość artykułu nie powinna przekraczać 7 stron standardowego tekstu (30 wierszy po ok. 65 znaków), poglądowego – 12 stron. Większa objętość artykułu – tylko po uzgodnieniu z redakcją. Teksty należy pisać czcionką Times New Roman 12 pkt z odstępami 1,5 wiersza.

Information for autors Manuscripts for publication (text, tables, figures, graphs and original numerical data) must be submitted in the form of two typewritten copies, with a CD enclosed as a file for Windows (e. g. MS Word). All pages of the manuscript should be numbered, and the complete text should consist of no more than 7 pages of standard manuscript (30 lines of ca. 65 characters page), review articles – 12 pages. Larger article must be consulting with redaction. Text must be submitted in Times New Roman 12 size with 1,5 space.

Obowiązujący układ materiałów zgłaszanych do publikacji: Oddzielna strona: tytuł i stopień naukowy, imiona i nazwiska autorów, instytucja reprezentowana przez autorów, adres do korespondencji, numer telefonu, e-mail.

Organisation of the material submitted for publication: Separate page: scientific title, first and last names of authors, affiliations, institutions represented by the authors, addresses for correspondence, telephone number, e-mail.

1 strona i następne: tytuł, imiona i nazwiska autorów, streszczenie w języku polskim i angielskim: 1000–1500 znaków (według zaleceń baz bibliograficznych), tekst odzwierciedlający układ pracy oryginalnej (wprowadzenie, cel, materiał i metody, wyniki, dyskusja, wnioski) lub przeglądowej. W artykułach przeglądowych mogą być wyodrębnione rozdziały. Podstawowe, mające fundamentalne znaczenie tezy, wysuwane przez autora, mogą być zaznaczone półgrubym drukiem. Słowa kluczowe (do 10 słów) według „Medical Subject Headings” (http://www.tez-mesh.pl).

1nd page: title, first and last names of authors, abstract in Polish and in English, 1000–1500 characters (according to standards of biographical databases). Text should reflect original paper (introduction, aim, materials and methods, results, discussion, conclusions) or of a review article. There can be separate chapters in the review articles. Key thesises, which have principal meaning can be set off in bold. Key words: up to 10 words according to „Medical Subject Headings” (http://www.tez-mesh.pl).

Oddzielne strony: tytuł i tekst piśmiennictwa, tabele, ryciny, wykresy i dane liczbowe do ich wytworzenia. Obowiązujący układ prac oryginalnych: wprowadzenie, cel, materiał i metody, wyniki, dyskusja, wnioski, lista piśmiennictwa (do 20 pozycji). Odwołania do listy piśmiennictwa należy ująć w nawiasy kwadratowe. Lista piśmiennictwa musi być ponumerowana w kolejności cytowania w tekście.

Separate pages: title and text, references, tables, figures, graphs and original numerical data.

Do prac oryginalnych i poglądowych należy załączyć, na oddzielnej stronie, krótkie noty biograficzne autorów zawierające: imiona i nazwiska, nazwę uczelni i rok jej ukończenia, tytuł (stopień) naukowy (zawodowy), aktualne miejsce pracy, stanowisko oraz zakres zainteresowań.

Original articles and review articles should be submitted together with shot biographical notes concerning the authors: first and last names, name of university and year of graduation, scientific (professional) title (degree), place of employment, position, main scientific interests.

Zgłoszenie materiałów do publikacji oraz dołączenie not biograficznych jest traktowane jako zgoda na ich publikację drukiem i w formie elektronicznej, w tym w Internecie.

By submitting manuscripts with short biographical notes, the authors express permission for their publication in ‘Public Health’, in the printed and electronic form, including the Internet.

Publikowane materiały wyrażają poglądy i opinie ich autorów. Redakcja nie zawsze podziela poglądy autorów artykułów.

Published materials express views and opinions of their authors. Editing board might not share authors’ views.

Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania tekstów, poprawiania błędów językowych i mianownictwa oraz innych zmian redakcyjnych.

The editors reserve the right to correct linguistic and nomenclature mistakes, shorten texts, and make other editorial corrections.

Organisation of the original articles: introduction, aim, materials and methods, results, discussion, conclusions, references (no more than 20). References should be cited by numerals in square brackets. References should be numbered in order of appearance in the text.

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

Przykłady pozycji piśmienniczych: Artykuł w czasopiśmie: Numer kolejny, nazwisko autorów, inicjały imion, tytuł artykułu, tytuł czasopisma + rocznik, nr tomu, nr czasopisma, cytowane strony.

Examples of written positions: Articles in magazines: Ordinal numbers, first and last names of the authors, title of articles, title of magazines + year, the number of volume, the number of magazines, pages.

1. Gromolska A., Wysocki M. J., Goryński P. Lata przeżyte w zdrowiu (Healthy Life Years, HLY) – zalecany przez Unię Europejską systematyczny wskaźnik sytuacji zdrowotnej ludności. Przegląd Epidemiologiczny 2008; 62, 4: 811–820.

1. Gromolska A., Wysocki M.J., Goryński P. Lata przeżyte w zdrowiu (Healthy Life Years, HLY) – zalecane przez Unię Europejską systematyczny wskaźnik sytuacji zdrowotnej ludności. Przegląd Epidemiologiczny 2008; 62, 4: 811–820.

Pozycja książkowa: Numer kolejny, nazwisko autora (-ów), inicjał imienia (imion), tytuł książki, miejsce, wydawnictwo, rok wydania. 1. Wojtczak A. Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2009.

Position of a book: Ordinal number, first and last names of the authors, title of books, publishing house, city, year of publication. Wojtczak A. Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2009.

Fragmenty pracy zbiorowej: Numer kolejny, nazwisko autorów rozdziału, inicjał imienia (imion), tytuł tego rozdziału, nazwisko redaktora, tytuł pracy zbiorowej, wydawnictwo, miejsce i rok wydania, cytowane strony. 1. Goryński P., Wojtyniak B. System informacyjny w zdrowiu publicznym w Polsce. W: Bzdega J., Gębska-Kuczerowska A. (red.). Epidemiologia w zdrowiu publicznym. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2010: 83–112.

Fragment of collective publication: Ordinal number, first and last names of the authors, title of fragments, names of editors, title of collective publication, publishing house, city, year of publication, pages. 1. Goryński P., Wojtyniak B. System informacyjny w zdrowiu publicznym w Polsce. W: Bzdega J., Gębska-Kuczerowska A. (red.). Epidemiologia w zdrowiu publicznym. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2010: 83–112.

Wszystkie teksty będą poddane procedurze recenzenckiej. Autor ma obowiązek wprowadzenia uzasadnionych zmian zaproponowanych przez recenzentów.

All texts would be reviews. The author has the responsibility to oblige to changes, suggested by reviewers.

Prace przygotowane niezgodnie z zamieszczonymi powyżej zasadami, nie będą przyjmowane do publikacji.

All works prepared not according to the instructions listed above would not be acepted to publishing.

Autorzy, oprócz autorów artykułów przygotowanych na zamówienie Redakcji, wnoszą opłatę za publikowane artykuły oryginale i poglądowe w wysokości 100,00 zł netto (122,00 zł brutto) za artykuł o standardowej objętości. Za każdą dodatkową stronę tekstu, tabelę lub rycinę opłata wynosi 10,00 zł netto (12,20 zł brutto). Autorzy otrzymują 1 egzemplarz półrocznika „Zdrowie i Społeczeństwo”.

The authors (except authors of articles, which are prepared at Board’s request) contribute a fee of 100.00 PLN net (122.0 PLN gross) for a standard original (12 pages) of standard manuscript and review article. The fee for each additional text page, table or figure is 10.00 PLN net (12.20 PLN gross). One copy of half-Yearbooks „Heath and Society” will be sent to the authors.

Adres redakcji: ul. Wodna 13/27, 26-600 Radom e-mail: redakcja.zdrowie@eust.pl www.eust.pl

Address of editorial office: 13/27 Wodna str., 26-600 Radom e-mail: redakcja.zdrowie@eust.pl www.eust.pl

Vasilina Vasilyeva, Jekaterina Yeryomenko, Giennadij Moroz, Natalia Matveeva, Oleg Matveev Physical…

Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu STUDIA I STOPNIA (licencjackie i inżynierskie): 

KOSMETOLOGIA



BUDOWNICTWO (inżynierskie) Budownictwo ogólne Budownictwo drogowe



ARCHIEKTURA I URBANISTYKA



ZDROWIE PUBLICZNE Gastronomia i dietetyka Odnowa biologiczna Zarządzanie w ochronie zdrowia Higienistka stomatologiczna



ADMINISTRACJA Administracja bezpieczeństwa publicznego Administracja finansowa i podatkowa Administracja samorządowa



PEDAGOGIKA SPECJALNA



PEDAGOGIKA Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna z językiem angielskim Pracownik socjalny Doradztwo zawodowe



FILOLOGIA ANGIELSKA



ZARZĄDZANIE

STUDIA II STOPNIA (uzupełniające magisterskie): 

Zdrowie Publiczne

PONAD 40 KIERUNKÓW STUDIÓW PODYPLOMOWYCH! Kontakt: Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu Radom, ul. Wodna 13/21 tel./fax.: 48 344 00 55 e-mail: dziekanat@eust.pl www.eust.pl www.pierzchalska.pl

III. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I ZDROWIE

Vasilina Vasilyeva, Jekaterina Yeryomenko, Giennadij Moroz, Natalia Matveeva, Oleg Matveev Physical…

International Association of Valeology Międzynarodowe Stowarzyszenie Waleologiczne Международное Валеологическое Общество

The Society is accomplishing its aims, mainly, through: – the integration of efforts of all people, dealing with valeology and close scientific disciplines in different countries; – setting up the international interdisciplinary cooperation with representatives of related scientific disciplines, among them physiology, hygiene, pedagogics, psychology; – setting up of the exchange of information throughout the country and above its borders, as well as seminars, courses, conferences, symposiums, etc.; – undertaking cultural and public acitivities, uniting Society’s members. Zgodnie ze Statutem celem Stowarzyszenia jest tworzenie warunków dla rozwoju Waleologii jako dyscypliny naukowej stanowiącej istotny fragment nauki o zdrowiu, co w zamierzeniach stowarzyszenia w sposób wyraźny przyczyni się do ochrony i promocji zdrowia. Stowarzyszenie dąży do współpracy interdyscyplinarnej badaczy reprezentujących różne dziedziny wiedzy. Ponadto celem Stowarzyszenia jest działanie na rzecz popularyzacji i praktycznego stosowania osiągnięć Waleologii, szczególnie wśród osób prowadzących działalność naukową, oświatową i wychowawczą. Общество реализует свои цели, главным образом, путем: – интеграции усилий всех лиц, занимающихся валеологией и другими близкими научными дисциплинами в различных странах; – организации международного междисциплинарного сотрудничества с представителями родственных научных дисциплин, в том числе физиологии, гигиены, педагогики, психологии; – организации обмена информацией как внутри страны, так и за ее пределами, а также семинаров, курсов, конференций, симпозиумов и т.д.; – издательской деятельности; – культурной и общественной деятельности, объединяющей членов Общества. Contact Tel. mobile: (48) 500 117 267, (48) 502 149 360 Adres: Na stoku 5/8, 26-601 Radom, Poland e-mail: contact@valetudohealth.com web: www.valetudohealth.com

ISSN 2082-2804