Zdrowie i spoleczenstwo t 3 nr 2 2013 by EUST

Zdrowie i Społeczeństwo Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna

RADOM 2013

Międzynarodowe Stowarzyszenie Waleologiczne

TOM 3 nr 2

Aneta Karasińska Wpływ spożywania mleka i przetworów mleczarskich na zdrowie...

SPIS TREŚCI

ISSN 2082-2804

Opracowanie wydawnicze: Bożena Mazur, Iwona Nitek, Joanna Iwanowska Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji – PIB 26-600 Radom, ul. K. Pułaskiego 6/10, tel. centr. (48) 364-42-41, fax (48) 364-47-65 e-mail: instytut@itee.radom.pl http://www.itee.radom.pl

Aneta Karasińska Wpływ spożywania mleka i przetworów mleczarskich na zdrowie...

Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu

JEST PÓŁROCZNIKIEM WYDAWANYM PRZEZ Wydział Nauk o Zdrowiu EUROPEJSKIEJ UCZELNI SPOŁECZNO-TECHNICZNEJ W RADOMIU WE WSPÓŁPRACY Z MIĘDZYNARODOWYM STOWARZYSZENIEM WALEOLOGICZNYM Półrocznik „Zdrowie i Społeczeństwo” jest pismem naukowym podejmującym problemy: teoretycznych podstaw zdrowia, filozofii, psychologii oraz socjologii zdrowia; istoty zdrowia i czynników medyczno-biologicznych i środowiskowych wpływających na zdrowie; zdrowia człowieka w warunkach pracy, nauki i sportu; stanu i tendencji zmian zdrowia ludności w Polsce i innych państwach; współczesnych możliwości diagnostyki zdrowia człowieka i jego wieku biologicznego; współczesnych metod oceny zdrowia publicznego i zmian demograficznych; współczesnych strategii promocji zdrowia i polepszenia jakości życia ludzi w różnym wieku (w tym aktywności fizycznej i psychoemocjonalnej, racjonalnego wyżywienia, metod medycyny niekonwencjonalnej, psychoregulacji itp.). Publikowane materiały wyrażają opinie i poglądy ich autorów. Redakcja nie zawsze podziela poglądy autorów artykułów. Półrocznik „Zdrowie i Społeczeństwo” publikuje materiały w języku polskim ze streszczeniem w języku angielskim albo w języku angielskim ze streszczeniem w języku polskim przygotowane przez autorów z Polski oraz innych państw, w tym: prace oryginalne; artykuły przeglądowe; artykuły polemiczne; informacje o wydarzeniach naukowych (konferencje, sympozja itp.); streszczenia prac młodych naukowców (rozpraw doktorskich, prac dyplomowych, studenckich itp.); rekomendacje do wykorzystania wiadomości naukowych w praktyce oraz recenzji na publikacje naukowe. Chociaż półrocznik jest wydaniem naukowym, z uwagi na wyjątkowe znaczenie tematyki zdrowia publicznego dla praktyki redakcja byłaby niezmiernie wdzięczna autorom za przedstawienie materiałów w sposób zrozumiały dla wszystkich, nie tylko dla fachowców. RADA REDAKCYJNA prof. Igor Murawow – przewodniczący prof. Maciej Demel – honorowy członek dr Willi Augustat (Austria) prof. Anatolij Babanin (Ukraina) prof. Ełła Bulicz (Polska) prof. Irena Celejowa (Polska) prof. Yon Degen (Izrael) prof. Michaił Golubczikow (Ukraina) dr Paweł Goryński (Polska) prof. Igor Gundarov (Rosja) dr Maria Frolkis (USA)

prof. Dariusz Mucha (Polska) prof. Nadieżda Polka (Ukraina) prof. Eugeniusz Prystupa (Ukraina) prof. Ingeborg Siegfried (Niemcy) prof. Abdelgawad Taha (Egipt) prof. Edward Wilczkowski (Polska) prof. Bogdan Wojtyniak (Polska) prof. Napoleon Wolański (Polska) prof. Mirosław J. Wysocki (Polska) prof. Witold Zatoński (Polska)

SPIS TREŚCI

ZESPÓŁ REDAKCYJNY prof. Igor Murawow – redaktor naczelny prof. Ełła Bulicz – zastępca redaktora naczelnego prof. Olga Berdnyk – członek redakcji prof. Dariusz Mucha – członek redakcji mgr Izabela Wojtysiak – redaktor anglojęzyczny mgr Tomasz Pysiak – sekretarz redakcji inż. Maciej Majkusiak– administrator serwisu internetowego

ADRES (REDAKCJA, PRENUMERATA) ul. Wodna 13/21 26-600 Radom e-mail: redakcja.zdrowie@eust.pl www.eust.pl

ZESPÓŁ RECENZENTÓW dr Waczagan Awtandylian (Armenia) prof. Jurij Bukow (Polska) prof. Gieorgij Danilenko (Ukraina) prof. Yon Degen (Izrael) dr Inna Frolkis (Izrael) prof. Igor Gundarow (Rosja) prof. Walentyn Jazlowiecki (Ukraina) dr Andrzej Krzyszkowski (Polska)

prof. Felix Lazarew (Ukraina) prof. Marta Makara-Studzińska (Polska) prof. Wladimir Pasicznik (Polska) prof. Leonid Podrygało (Ukraina) prof. Jan Ślenziński (Polska) prof. Edward Wilczkowski (Polska) prof. Igor Zaniewski (Polska) prof. Ingeborg Ziegfried (Niemcy)

Aneta Karasińska Wpływ spożywania mleka i przetworów mleczarskich na zdrowie...

Spis treści Od redakcji ...................................................................................................

Zdrowie i metody jego oceny 1. E. Bulicz, I. Murawow, Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji .................................................................

2. A.B. Jagiełłowicz, Filozofia jako podstawa metodologii nauk o zdrowiu .........................................................................................

3. I. Zaniewski, L. Zaniewska, Skala dla oceny zdrowia somatycznego. Część 3. Dostrajanie skal ..........................................................

4. G. Apanasenko, Zdrowie indywidualne: teoria i praktyka ..............

5. T. Pysiak, Promocja zdrowia przez pryzmat świadomości społecznej ..............................................................................................

II. Czynniki promujące zdrowie 1. G. Ferla, D. Maugeri, G. Carnazzo, Boom starych ludzi. Przyszłe obciążenia dla służby zdrowia: analiza i propozycje ......................

2. E. Bulicz, J. Murawowa, Emocje, zdrowie i choroby w perspektywach człowieka i społeczeństwa ......................................................

III. Zaburzenia zdrowia ludności 1. D. Dawidowska, Z. Litwińczuk, A. Litwińczuk, Alergie pokarmowe u dzieci, ich przyczyny i postępowanie w opinii rodziców .....

2. M. Milczarska, Agorafobia jako jedno z zaburzeń lękowych ............

Informacje dla autorów ..............................................................................

Informacja o Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu .......................................................................................................

Informacja o Międzynarodowym Stowarzyszeniu Waleologicznym .....

100

SPIS TREŚCI

Aneta Karasińska Wpływ spożywania mleka i przetworów mleczarskich na zdrowie...

Contents From Editors ................................................................................................

Health and methods of evaluation 1. E. Bulicz, I. Murawow, Epidemiological strategy of survey population ........................................................................................

2. A.B. Jagiełłowicz, Philosophy as the basis for the methodology of health sciences .............................................................................

3. I. Zaniewski, L. Zaniewska, Scales for estimation of a somatic health. Part 3. Tuning of the scales..................................................

4. G. Apanasenko, The individual health: theory and practice ...........

5. T. Pysiak, Health promotion through the prism of awareness........

II. Factors of health promotions 1. G. Ferla, D. Maugeri, G. Carnazzo, Elderly Boom. Future strain to health services: analysis and proposals.......................................

2. E. Bulicz, J. Murawowa, Emotions, health and disease and social perspectives ......................................................................................

III. Population health and disorders 1. D. Dawidowska, Z. Litwińczuk, A. Litwińczuk, Food allergies in children their causes and proceedings in the opinion of parents ....

2. M. Milczarska, Agoraphobia – anxiety disorders .............................

Information for authors .............................................................................

Information about European University in Radom.................................

Information about International Association of Valeology .....................

100

OD REDAKCJI

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji

Drodzy Czytelnicy, Szanowni Koledzy! Przed Wami kolejny numer naszego Półrocznika. Jak i w poprzednich, publikujemy w nim najważniejsze i zasługujące na szczególną uwagą artykuły. Pierwszy rozdział – „Zdrowie i metody jego oceny” – poświęcony jest wyjaśnieniu zdrowia ludności w oparciu o trzy nauki: epidemiologia, filozofia i matematyka. W tym rozdziale umieszczono pięć artykułów napisanych w Polsce i na Ukrainie. W artykule prof. Ełły Bulicz i prof. Igora Murawowa zaproponowano nowe wskaźniki epidemiologiczne, które pozwalają ocenić możliwości przeżycia populacji. Artykuł doktor Aliny Bernadetty Jagiełłowicz zawiera ciekawe spostrzeżenia odnośnie do filozofii jako podstawy metodologicznej i wartościującej dla waleologii. Artykuł ten dotyka dość ciekawego i nowatorskiego problemu z dziedziny zdrowia i jego korelacji z ukierunkowaniem świata wartości. Praca prof. Igora Zaniewskogo i docent Ludmiły Zaniewskej wnosi istotne korekty w znane metody, za pomocą których badacze próbują zmierzyć zdrowie somatyczne oraz fizyczne możliwości człowieka. Uwzględniając szerokie rozszerzanie tych metod, propozycje autorów zasługują na uwagę wielu badaczy. Temat ten będzie kontynuowany w następnym numerze naszego półrocznika. Artykuł prof. Giennadija Apanasienka poświęcony jest wyjaśnieniu roli aerobowego potencjału organizmu człowieka jako podstawy jego zdrowia. Ten kierunek jest wyjątkowo ważny, dlatego że od wykorzystania tlenu zależy nie tylko zdrowie, ale i życie człowieka. Sytuacja ta wymaga jednak odpowiedzi na wiele konkretnych pytań, przecież zdrowie nie koreluje z poziomem potencjału aerobowego. Wartościowy artykuł o znaczeniu świadomości społecznej dla prawidłowego wzmocnienia zdrowia i jego promocji zawiera artykuł mgr. Tomasza Pysiaka. Wszystkie prace pierwszego rozdziału bynajmniej nie wyczerpują problemu oceny zdrowia populacji. Dlatego też zaleca się następne badania na ten temat. Zapewniamy również, że na łamach naszego czasopisma problematyka metod oceny zdrowia będzie poruszana jeszcze nie raz. Drugi rozdział „Czynniki promujące zdrowie” zawiera dwie prace. W artykule grupy włoskich autorów – doktora Giuseppe Ferli i jego kolegów – omawiane są najciekawsze zjawisa współczesności, charakteryzujące się gwałtownym powiększeniem liczby stulatków wśród ludności wielu krajów świata. Wnioski autorów o tym, że zjawisko to związane jest z obniżeniem śmiertelności w starszym wieku, są ciekawe nie tylko dla epidemiologów. Praca prof. Ełły Bulicz i magister Julii Murawowej poświęcona jest wyjaśnieniu roli emocji jako czynnika wzmocnienia zdrowia i oporu przeciw chorobom. Dane autorów wykazują wysoką wydajność wykorzystania pozytywnych emocji w profilaktyce zachorowań. Artykuły ostatniego, trzeciego rozdziału „Zaburzenia zdrowia ludności” poświęcony jest mało studiowanej, ale istotnej stronie chorób – postrzeganiu przez

OD REDAKCJI

pacjentów i ich bliskich zaburzeń w stanie zdrowia. Wiedza rodziców o przyczynach i rozwoju alergii u dzieci są tematem treści pracy studentki Doroty Dawidowskiej oraz profesora Zygmunta Litwińczuka i profesor Anny Litwińczuk. Studentka Milena Milczarska poddała badaniu agorafobię – jeden z częstych stanów spotykanych u nastolatków, który przejawia się w strachem przed otwartą przestrzenią. Rozprawy z zakresu tego rozdziału wskazują potrzebę badania subiektywnego postrzegania zaburzeń stanu zdrowia. Niestety, na tę stronę patologii w medycynie zwraca się zbyt małą uwagę. Mamy nadzieję, że publikacje w tym numerze półrocznika zainteresują Czytelników. Redaktor naczelny Igor Murawow

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji

ZDROWIE

I METODY JEGO OCENY

HEALTH

AND METHODS OF EVALUATION

Ełła BULICZ, Igor MURAWOW

Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu, Polska Krymski Państwowy Uniwersytet Medyczny im. S.I. Gieorgiewskiego, Symferopol

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji Epidemiological strategy of survive population

Streszczenie Ważną stroną wszystkich wskaźników epidemiologicznych stają się biologiczne i społeczne związki posiadające niewymierne znaczenie dla życia człowieka i całego społeczeństwa. Każda ze współzależności, którymi charakteryzuje się związek wzajemny między podstawowymi wskaźnikami epidemiologicznymi, stanowi konkretny przejaw mechanizmów patogenetycznych, zapewniających swoistość procesu epidemicznego. Formujące się w procesie ewolucji mechanizmy zapewniają przeżycie ludzkości. Ważne jest, by starać się odszukać w nich te informacje, które zdolne są poszerzyć nasze podejście teoretyczne do zdrowia społecznego i umożliwić ich wykorzystanie praktyczne. Słowa kluczowe: zapadalność, chorobowość, umieralność, mechanizmy procesu epidemicznego, wymiar biologiczny wskaźników epidemiologicznych, współzależności patogenetyczne, grupy populacyjne, ewolucja. Abstract An important part to all epidemiological indicators are becoming biological and social relationships reciprocal, having immeasurable importance to human life and society. Each of interdependence, which is characterized by a reciprocal relationship between the basic epidemiological indicators, is a concrete manifestation of pathogenic mechanisms that ensure specificity of the epidemic process. Forming in the process of evolution mechanisms ensure the survival of humanity. It is important to try to find in them the information that you are able to expand our theoretical approach to public health and to enable their practical use. Key words: incidence, morbidity, mortality, mechanisms of the epidemic process, biological dimension of epidemiological indicators, pathogenic interdependence, population groups, evolution.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Fakt, iż zdrowie publiczne przestało być problemem medycznym i stało się przedmiotem zainteresowań polityków, administratorów, planistów oraz wielu dyscyplin naukowych, licznych agend rządowych, samorządowych, organizacji społecznych krajowych i międzynarodowych [1] może tylko cieszyć. Niestety, przygnębiające jest to, że zdobywając mnóstwo socjologicznych wymiarów, problemy zdrowia i chorobowości ludności nierzadko tracą biologiczną treść, wyjątkowo ważną dla rozwoju epidemiologii. Wiedza dotycząca biologicznych mechanizmów nie tylko stymuluje pojawienie się nowych hipotez, niezbędnych w praktyce epidemiologicznej [2], ale jest też wyjątkowo ważna dla rozumienia epidemiologicznych prawidłowości leżących u podstaw zdrowia społecznego. Szczególne znaczenie w tej zależności ma patogeneza.

Patogeneza i epidemiologia 1. Patogeneza – „poza granicami” epidemiologii. Warto zastanowić się, dlaczego jedno z najważniejszych, fundamentalnych osiągnięć nauki medycznej – patogeneza zachorowań – w zadziwiający sposób okazało się „poza granicami” wiedzy epidemiologicznej. Czy naprawdę rozumienie wzajemnego uwarunkowania wydarzeń związanych z reakcją organizmu na patogen jest ważne tylko dla medycyny klinicznej, a nieistotne dla epidemiologii? Oczywiście, że nie. Rozumienie głębokich wzajemnych powiązań między czynnikiem chorobotwórczym a ochronnymi siłami organizmu jest cenne w każdej sytuacji. Jednak klinicyście, działanie którego skierowane jest na przezwyciężenie procesu patologicznego, „lżej obejść się” bez rozumienia tych stosunków wzajemnych – przecież przed nim zawsze zjawia się absolutnie konkretna sytuacja indywidualnie wyrażonej choroby, całkowicie wystarczająca dla przyjęcia całkowicie określonych leczniczych albo profilaktycznych oddziaływań. Inaczej przedstawia się sprawa w badaniach epidemiologicznych. Dlaczego wydawałoby się „poskromiona” choroba nagle zaczyna atakować? Czy pod wpływem wzrostu zachorowań wśród ludności śmiertelność spada? Trudno otrzymać odpowiedź na te i liczne inne pytania, opierając się tylko na znanych wskaźnikach epidemiologicznych – w tym celu niezbędna jest analiza istniejących między nimi wzajemnych związków patogenetycznych. Aby dokonać takiej analizy, nie wystarczy jedynie rozumienie tych związków. Faktycznie w analizie najważniejszych wskaźników epidemiologicznych prawie wcale nie jest wykorzystywane patogenetyczne podejście. To powoduje poważne zaniedbania, których następstwa uwidaczniają się w rozumieniu wydarzeń epidemiologicznych. 2. Związki między zapadalnością a umieralnością. Typowe w tym względzie jest prymitywno-mechanistyczne rozumienie związków między podstawowymi wskaźnikami epidemiologicznymi, przewidujące zmianę każdego z nich. Równie ważne jest określenie kierunku i wyrazistości zmian innych

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji

wskaźników. Jako przykłady można przytoczyć publikacje autorstwa najpoważniejszych specjalistów cieszących się wielkim autorytetem: przodującego uczonego Ukrainy, autora wielu cennych prac w dziedzinie epidemiologii infekcyjnej prof. M.A. Andriejczina [3] i grupie ekspertów Europejskiego Biura Światowej Organizacji Ochrony Zdrowia z epidemiologii nieinfekcyjnej najbardziej rozpowszechnionych chorób sercowo-naczyniowych [4]. W ten sposób okazało się możliwe rozważenie opinii nie poszczególnych uczonych – co nie ma sensu – a poznanie stanowiska środowiska medyczego. Oto pierwszy przykład. Dla objaśnienia zwiększonej umieralności przy obniżeniu liczby zapadalności na infekcyjne i pasożytnicze choroby na Ukrainie w latach 2003–2006 (rys. 1) mówi się o zaniedbaniach w rejestracji zachorowań w tych latach [3].

Rys. 1. Zapadalność i umieralność z powodu chorób infekcyjnych i pasożytniczych na Ukrainie w latach 2003–2006

Z takim wyjaśnianiem trudno zgodzić się nie tylko dlatego, że podobne wskaźniki są właściwe dla wielu zachorowań. Pojęcie o tym, że wskaźniki zapadalności i umieralności mogą zmieniać się tylko jednokierunkowo, jest sprzeczne z rzeczywistą sytuacją. Po pierwsze w konkretnej sytuacji ma miejsce przekroczenie wskaźnika umieralności nad zapadalnością, co nie jest możliwe, ponieważ wskaźniki umieralności zawsze są o wiele mniejsze od zapadalności. Po drugie uwzględnienie każdego przypadku śmierci w oddziałach poprzedza przygotowanie karty choroby, czyli rejestrację zachorowania. Dlatego niezarejestrowana liczba zachorowań – w razie gwałtownej śmierci poza leczniczą instytucją – nie może w istotny sposób wpłynąć na ogólne wskaźniki. I po trzecie dane szpitali świadczą o tym, że w latach 2004–2008 na Ukrainie zaznaczono istotne

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

zwiększenie śmiertelności na infekcyjne i pasożytnicze choroby (tab. 1), co wskazuje na wyprzedzający wzrost śmiertelności. Таbela 1. Śmiertelność w szpitalach Ukrainy w latach 2004–2008 (na 100 tys. chorujących) [4] Choroby

2004 rok

2005 rok

2006 rok

2007 rok

2008 rok

Wszystkie choroby

1.1

1,2

1,1

Infekcyjne i pasożytnicze

1,0

1,2

2,9

3,1

3,3

Oprócz tego zależność między zapadalnością i śmiertelnością w ciągu o wiele dłuższego czasu (lata 1995–2009) [4] wskazuje na to, że między tymi wskaźnikami powstają najróżniejsze wzajemne powiązania, przy czym względne przekroczenie śmiertelności nad zapadalnością zostało zaznaczone wielokrotnie (rys. 2).

Rys. 2. Zapadalność i śmiertelność z powodu chorób infekcyjnych i pasożytniczych na Ukrainie (lata 1995–2009)

3. Współzależność między zachorowaniami a umieralnością. Wyrównawcze podejście do podstawowych wskaźników epidemiologicznych jest prawdopodobnie szeroko rozpowszechnione. Świadczy o tym wiele mówiący fakt, charakterystyczny dla współzależności między zachorowalnością a umieralnością. Specjaliści związani z Europejską Kartą Zdrowia Serca uważają za paradoksalne, że mimo spadającej w krajach Europy umieralności na choroby

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji

sercowo-naczyniowe, to jednak liczba zachorowań rośnie [5]. Fakt zwiększenia zachorowalności przy obniżeniu umieralności z powodu choroby nie jest niezwykły, a występuje dość często. Jako przykład można przytoczyć dane charakteryzujące populację ludności Ukrainy w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym w latach 1999–2012 (tab. 2). Jak widać z danych w tabeli, charakteryzujących niebezpieczeństwo z powodu niedokrwiennej choroby serca przy zwiększeniu w ciągu tego okresu zachorowań wśród ludności w wieku produkcyjnym, na 46,2% zachorowań umieralność spada do 10,3%. Inna sytuacja jest właściwa dla ludności w wieku poprodukcyjnym: zwiększonej zachorowalności (na 88,9%) towarzyszy wzrost umieralności do 8,9%. Tabela 2. Chorobowość (Ch), zapadalność (Z) i umieralność (U) wskutek choroby niedokrwiennej serca na Ukrainie wśród ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym w okresie lat 1999–2012, wskaźniki na 100 tys. ludności [6] Ludność w wieku produkcyjnym Lata 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Zwiększenie wskaźnika

Ludność w wieku poprodukcyjnym

Chorobowość 5184,04 5 941,26 6654,70 7235,40 7559,70 7819,00 8280,50 8569,20 8754,20 9 060,20 9 158,10 9350,30 9575,10 9 637,20

Zapadalność 781,80 910,14 987,50 1030,50 1026,70 1041,80 1047,90 1048,90 1043,60 1 096,80 1 044,20 1034,10 1021,20 994,70

Umieralność 90,3 92,0 88,5 94,6 96,2 101,4 107,1 102,1 107,9 107,8 89,0 83,7 78,9 81,0

Chorobowość 29913,0 37064,5 39999,0 42600,3 45246,2 48092,4 49432,7 51162,6 52528,2 54086,0 54964,6 55921,5 56406,4 56509,5

Zapadalność 2001,5 3090,1 3206,2 3083,9 3145,4 3342,9 3111,1 3145,8 3203,1 3294,6 3234,6 3202,8 3101,3 3038,9

Umieralność 2228,8 2357,1 2366,6 2422,4 2526,7 2511,0 2634,0 2631,7 2617,3 2614,2 2575,4 2603,6 2462,0 2426,1

85,9

27,2

- 10,3

88,9

51,8

8,9

Uznanie wbrew faktom tylko jednoznacznego związku między chorobowością a umieralnością z ich powodu może zmusić do zobaczenia paradoksu w niejednoznacznych zmianach tych wskaźników. Fakt takiej niejednoznaczności wywołuje zdziwienie wśród poważnych ekspertów, a przecież epidemiologia manifestuje mnóstwo niejednoznacznych współzależności między wskaźnikami chorobowości a umieralności z przyczyn pewnych zachorowań.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

4. Warianty związków między liczbą zapadalności i chorobowości a umieralnością. Przytoczone fakty, których liczba może być lekko powiększona, świadczą o prymitywno-miechanistycznych wyobrażeniach, przytaczanych dla zrozumienia współzależności między wskaźnikami epidemiologicznymi. Czy rzeczywiście jednoukierunkowanie zmian między różnymi wskaźnikami epidemiologicznymi jest zasadą, której „powinny być podporządkowane” współzależności między tymi wskaźnikami? Według podstawowej wiedzy o patogenezie zachorowań i wiedzy klinicznej, należy uznać, że takie stosunki wzajemne są przypadkiem a nie typową prawidłowością. Przytoczone wyżej dane o podstawowych wskaźnikach epidemiologicznych, charakterystycznych dla niedokrwiennej choroby serca w populacjach różnego wieku (tab. 2) świadczą o różnych wariantach związków między nimi. Prawdopodobnie dla każdej choroby jest właściwy osobliwy związek wskaźników epidemiologicznych, wyrażony w jakościowych i ilościowych przejawach. O tym można się przekonać, zapoznawszy się z danymi charakteryzującymi dwie inne grupy zachorowań: infekcyjne i pasożytnicze choroby, a także cukrzycę (tab. 3 i 4). Tabela 3.

Chorobowość, zapadalność i umieralność wskutek infekcyjnych i pasożytniczych chorób wśród osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym na Ukrainie w okresie 1999–2012 r., wskaźniki na 100 tys. ludności [6] Ludność w wieku produkcyjnym

Lata

Ludność w wieku poprodukcyjnym Chorobowość

Zapadalność

2704,96 2730,6 2803,3 2841,9 2750,9 2703,2 2747,1 2760,7 2697,6 2 654,2 2 564,3

Umieralność 32,5 36,9 37,9 37,1 41,2 45,5 52,9 50,2 51,9 54,5 47,8

2383,73 2433 2501,6 2488,1 2497,4 2444,1 2363,2 2284,3 2229,2 2 192,80 2 167,70

1079,92 1087,37 1121,7 1124,4 1101,6 1133,8 1176,2 1166 1181 1 157,70 1 179,70

Umieralność 19,7 20,2 20 18,7 18,8 17,2 17,4 15,8 16,4 15,3 14,2

4192,1 4 348,4 4 250,2

2554,2 2 587,0 2 539,6

46,4 44,7 44,1

2229,2 2 163,30 2 140,8

1181 1 230,20 1 219,3

14,2 13,7 15,2

- 0,28

- 6,1

35,7

- 10,2

12,9

- 22,8

Chorobowość

Zapadalność

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

4262,24 4304,7 4413,3 4454,4 4394,0 4360,2 4374,5 4450,6 4362,8 4 305,6 4 243,8

2010 2011 2012 Zwiększenie wskaźnika,%

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji

Tabela 4. Chorobowość, zapadalność i umieralność wskutek cukrzycy wśród osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym na Ukrainie w latach 1999–2012, wskaźniki na 100 tys. ludności [6] Ludność w wieku produkcyjnym Lata

Chorobowość

1999

Ludność w wieku poprodukcyjnym

Zapadalność

Umieralność

Chorobowość

Zapadalność

Umieralność

1016,51

91,09

3,9

5303,26

321,75

2000

1041,11

92,41

4,1

5302,07

329,72

2001

1021,9

102,2

5424,00

365,5

17,8

2002

1025

109

3,8

5469,70

387,7

17,2

2003

1046,2

118,7

3,7

5609,90

416,9

17,1

2004

1076,6

131,3

3,5

5873,40

485,4

15,5

2005

1150,5

145,6

3,6

6040,80

527,7

17,4

2006

1213,1

155,3

3,4

6308,00

558,1

16,6

2007

1258,9

159,6

3,2

6620,00

590,4

16,2

2008

1 315,10

166,6

2,9

6 889,80

606,1

14,9

2009

1 370,30

164,3

2,8

7 171,80

599,4

13,7

2010

1410,1

167,6

2,7

7387,10

599,7

13,7

2011

1 460,80

169,3

2,4

7 639,10

613

13,7

2012 Zwiększenie wskaźnika, %

1545

174,1

2,3

7814,30

644,7

13,8

43,7

91,1

-15,4

47,3

100,4

-31,0

Jak widać w tabelach, przy stabilnej chorobowości z powodu infekcyjnych i pasożytniczych chorób w wieku produkcyjnym (różnice w ciągu 14 lat tylko o 0,28%) umieralność podnosi się do 35,7%. W wieku poprodukcyjnym obniżenie chorobowości (do 10,2%) towarzyszy obniżeniu umieralności do 22,8%. Różnokierunkowe zmiany tych wskaźników rejestruje się przy cukrzycy: wzrostowi chorobowości (do 43,7%) w wieku produkcyjnym i do 47,3% w wieku poprodukcyjnym towarzyszy znaczne obniżenie – do 15,4% i odpowiednio do 31,0% – umieralności. 5. Choroby w biologicznym wymiarze. Dla poprawnego, odpowiadającego rzeczywistym faktom rozumienia współzależności między podstawowymi wskaźnikami epidemiologicznymi trzeba przypomnieć pewne biologiczne wiadomości o chorobie. Oczywiście choroba w subiektywnym rozumieniu – to zawsze większe albo mniejsze nieszczęście. Jednak w obiektywnym biologicznym rozumieniu choroba to naturalne i całkowicie prawidłowe wydarzenie. Są pod-

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

stawy, by rozpatrywać choroby nie jak coś wyjątkowego, obcego dla człowieka, ale jako zwykły, właściwy dla człowieka stan. Kilka lat temu razem z prof. I. Murawowem zanalizowaliśmy wskaźniki liczby zachorowań związanych z najbardziej masowymi chorobami na świecie. Okazało się, że według danych Światowej Organizacji Zdrowia i znanych epidemiologów roczna zapadalność tylko na dziewięć najbardziej rozpowszechnionych chorób infekcyjnych obejmuje około ośmiu miliardów zachorowań. Co dotyczy chorób nieinfekcyjnych, to tylko 20 najbardziej masowych chorób doprowadza do 20 miliardów zachorowań co roku [7]. To oznacza, że na jednego człowieka średnio co roku przypada ponad trzy zachorowania. Jeżeli uwzględnić, że przyczynami ponad 28 miliardów przypadków rocznej zapadalności jest tylko 29 z 23 tysięcy znanych rejestrowanych zachorowań, liczba których stale wzrasta, to staje się jasne, że zachorowania to nie tylko zwykły, ale też nader częsty stan dla człowieka. A więc ludzkość pozostaje przy życiu, stale chorując. To znaczy, że typowym wynikiem choroby staje się nie śmierć wskutek zachorowań, a przezwyciężenie chorób – wyzdrowienie. Niestety, nie tylko w społeczeństwach, ale też w kołach medycznych w stosunku do choroby powstało swojego rodzaju „oskarżycielskie rozumienie”. Przyjęto, że choroby „atakują” nas – zamiast zrozumieć, że atakuje nas nie choroba, a patogen natury biotycznej albo abiotycznej. Przyjęto uznawać, że to choroby są mniej i bardziej niebezpieczne – zamiast zrozumieć, że to obrona przed patogenem nie zawsze stanowi zwycięską walkę organizmu. Istota sprawy nie sprowadza się tylko do terminologicznych niezgodności – rozpowszechnione rozumienie zmusza lekarzy do walki z chorobami zamiast pomóc organizmowi w jego walce z patogenem. Dzisiaj immunologia dysponuje mnóstwem faktów o mechanizmach, które mobilizuje organizm, broniąc się przed patogenem. Dlatego nie należy utożsamiać czynnika chorobotwórczego z chorobą. 6. Choroby w patogenetycznym wymiarze. Istniejące pojęcia o chorobach jak i o przyczynach patologii odnosi się nie tylko do medycyny klinicznej, ale też do epidemiologii. Właśnie epidemiologia operuje populacyjnymi wymiarami zdarzeń chorobowych i dlatego jest najbliższa rozumieniu ewolucyjno-biologicznemu. Mogłaby sprzyjać przywróceniu realnego podejścia do choroby i zdrowia w medycynie. Tego, niestety, nie robi się. Nie ma wątpliwości, że każda niezwykła reakcja tkanek organizmu na każdy czynnik natury biotycznej albo abiotycznej może prowadzić do zachorowania. W związku ze zróżnicowaną reakcją organów i systemów na oddziaływania czynników środowiska zewnętrznego, możliwa jest bezgraniczna liczba zachorowań. Fakt o niewyczerpanej liczbie zachorowań prawdopodobnie mógłby zostać pierwszym postulatem epidemiologii. Jednak w medycznym aspekcie ważna jest nie tyle obecność tej albo innej choroby, ile dwa inne czynniki charakteryzujących ją właściwości: rozpo-

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji

wszechnienie zachorowania i miara niebezpieczeństwa powstającego przy przezwyciężeniu patogenu przez organizm. Powszechną zasadą życia staje się opór przed groźnymi czynnikami – inaczej życie nie mogłoby powstać w obcym, agresywnym środowisku. Naturalnie, że ten opór jest największy w stosunku do najniebezpieczniejszych chorób. To charakteryzuje sytuację od dawna znaną w epidemiologii: najniebezpieczniejsze zachorowania są rzadkie, a szeroko rozpowszechnione najmniej niebezpieczne. To stwierdzenie można by nazwać drugim postulatem epidemiologii. Dla zrozumienia istoty procesów, wyrażających się we wskaźnikach epidemiologicznych, i dla obiektywnej orientacji służby zdrowia niezbędne jest pozbycie się powszechnej negatywnej oceny podstawowych wskaźników, wykorzystywanych w epidemiologii i operowanie tylko właściwymi im charakterystykami patogenetycznymi. 7. Patogenetyczna treść wskaźników chorobowych. Dla przezwyciężenia swoistego „daltonizmu biologicznego”, który przejawia się w jednoznacznym podejściu do epidemiologicznych wskaźników, niezbędne jest dokładne określenie ich biologicznej, patogenetycznej treści. Jak zostało zaznaczone wyżej, ani zapadalności, ani chorobowości nie jest właściwe jednoznacznie negatywne znaczenie. Nawet umieralność – tragedia w aspekcie indywidualnym – nie oznacza w populacyjnym aspekcie negatywnego wydarzenia. Człowiek jest śmiertelny i dlatego populacjom człowieka właściwa jest ustalona umieralność. Zapadalność odzwierciedla wrażliwość populacji w stosunku do ustalonego i przy tym niezwykłego czynnika środowiska zewnętrznego. Dokładniej mówiąc, ten wskaźnik charakteryzuje wrażliwość populacji na postrzeganie ustalonej zmiany w otoczeniu i zdolność odpowiedniej reakcji. Oczywiście pożądana byłaby zdolność uniknięcia zachorowań. Taka reakcja potrzebuje wysokiego poziomu obronnych sił organizmu, robiących go „nieczułym” na patogen. Jednak, jeżeli patogen i obronne siły organizmu znajdują się w „różnych kategoriach wagowych” i nie mogą zapobiec niebezpieczeństwu, to bez zdolności zachorowania nie można pokonać niebezpieczeństwa. Zrozumiałe, że liczba zachorowań może być nader pożyteczną właściwością populacji, której grozi patogen. Niemniej dla ośmioletniego Jamesa Fippsa, którego Edward Dżenner 14 maja 1796 roku szczepił przeciwko ospie, gdyby nie właściwości patogenu, szczepienie byłoby nieskuteczne. Naturalnie następstwa zapadalności prowadzącej do rozwoju choroby dla populacji mogą być różne. W niektórych przypadkach liczba zachorowań mobilizuje obronne siły organizmu, które zapewniają wyzdrowienie (czasem wiąże się to z rozwojem układu immunologicznego), co jest szczególnie pożądane. Czasem zachorowania przechodzą w długotrwałą, przewlekłą formę. W części przypadków zachorowanie przebiega ciężko, życiowe siły ustroju wycieńczają się i organizm kapituluje w walce z patogenem.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

To zaś najbardziej odnosi się do populacji. Powiększona liczba zachorowań obliczona nozologiczną formą oznacza wzrastanie na zwykłym poziomie liczby chorujących. Wynikiem tego może być mobilizacja obronnych sił i poprowadzić do pomyślnego przezwyciężenia niebezpieczeństwa – do tego umieralność w porównaniu z rosnącą liczbą zachorowań (albo nawet w porównaniu ze zwykłym poziomem umieralności) spadnie. Możliwy jest też inny wariant rozwoju wydarzeń – przy bezskutecznej walce z czynnikiem chorobotwórczym wielka część chorujących kapituluje w swojej walce z patogenem. Jednak i w takim razie „wina” tej kapitulacji tkwi w osłabionej odporności organizmu. To, oczywiście, nie znaczy, że służba zdrowia powinna skierować wysiłki tylko na stymulację obronnych sił ludzi – najbardziej pilną sprawą w tej sytuacji powinna być ochrona przed możliwością zachorowań, jeśli nie całej, to chociażby najbardziej niezabezpieczonej części populacji. 8. Rozpowszechnienie choroby. W epidemiologicznym aspekcie ten wskaźnik – chorobowość – stanowi sumę przypadków zachorowań zarejestrowanych w ciągu bieżącego roku i poprzedzających lat. Właśnie dlatego rozprzestrzenienie choroby nazywa się sumaryczną albo nagromadzoną chorobowością. Przy wykorzystaniu tego terminu jednak należy mieć na myśli istotną w patogenetycznym rozumieniu różnicę między nowymi, „świeżymi” i dawnymi przypadkami zachorowań. Nowe przypadki charakteryzują, jak zostało zaznaczone wyżej, podatność populacji na patogen, a dawne – tolerancyjność, zdolność do koegzystencji z nim. Tak jak zapadalność, chorobowość nie zawsze zasługuje na jednoznacznie negatywną ocenę. Nasze badania wykazały, że chorobowość przy ustalonych zachorowaniach (na przykład przy niedokrwiennej chorobie serca), doprowadzając do rozwoju przewlekłych stanów okazuje ochronne działanie, zapewniając życie w warunkach „koegzystencji” z patogenem. Ogólna ocena chorobowości, określająca różne choroby, jest niemożliwa – konkretna sytuacja posiada swoje rozwiązanie. Podstawowe w takiej ocenie jest skolerowanie chorobowości ze śmiertelnością. Jak zostało zaznaczone wyżej (rozdziały 1 i 2), powiększenie chorobowości może towarzyszyć obniżeniu umieralności. Taki wzajemny stosunek wskazuje na znaczenie podniesionej chorobowości jako czynnika zachowującego życie. Do takich sytuacji w ustalonej mierze odnoszą się słowa I.W. Dawydowskiego o tym, że „część zdrowia zawsze była kupowana ludzkością i teraz jest kupowana ceną choroby” [8]. W stosunku do rozprzestrzeniania zachorowań w społeczeństwie powstało przekonanie, że ta grupa jest swego rodzaju „rezerwą śmiertelności”. Takie podejście jest niepoprawne. Ta grupa w większej mierze zasługuje na nazwę grupy powracających do zdrowia – przecież przy większości zachorowań typowym wynikiem chorób staje się wyzdrowienie, a nie śmierć (rys. 3).

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji

Rys. 3. Wyniki zachorowań odnoszących się do różnych grup epidemiologicznych

Chociaż, niestety, nie znamy liczby zachorowań zakończonych wyzdrowieniem (brak epidemicznych danych w tej kwestii), jednak ich liczba jest większa od liczby zmarłych. Przecież przy większości chorób umieralność jest o wiele mniejsza tak od chorobowości, jak i od zapadalności. Umieralność. Ten wskaźnik posiada kardynalne znaczenie w analizie epidemiologicznej. Tylko on pozwala obiektywnie ocenić konkretną rolę zmian zapadalności i chorobowości. Istotna jest świadomość, że ustalony poziom umieralności dla każdej populacji staje się normalnym zjawiskiem. Dokładnie tak samo normalny jest ustalony poziom liczby zapadalności i chorobowości, przy czym bez tych wskaźników nie da się określić, jaki poziom dla konkretnej populacji należy przyjąć jako „nienormalny”, niebezpieczny. Ocena „normalności” albo „nienormalności” sytuacji (czyli innymi słowami, sytuacji sprzyjającej zdrowiu albo przedstawiającej niebezpieczeństwo) może być dokonana tylko przy zestawieniu kilku – najlepiej wszystkich trzech – podstawowych wskaźników. Tę sytuację, wymagającą dla obiektywnej oceny sytuacji epidemiologicznej uwzględnienia wszystkich jej tworzących, można by oznaczyć jako trzeci postulat epidemiologii. Właściwości umieralności w znacznej mierze zależą od wieku i płci członków populacji, a także warunków jej istnienia. Nawet wskaźnik umieralności nie może być oceniony jednoznacznie we wszystkich przypadkach. W szczególe, zwiększenie umieralności, które w indywidualnym aspekcie zawsze staje się tragedią, może mieć sprzyjające znaczenie dla populacj. Prawa natury populacyjnej zapewniają eliminację najsłabszych, niezdolnych przeciwdziałać niesprzyjającym wpływom zewnętrznym [9]. W ten sposób populacja podnosi swoją żywotność. Najaktywniej działa ten mechanizm w okresie zarodkowym, zapewniając zagładę niepełnowartościowych komórek jajowych i zalążków [10]. Wiadomo, że sumaryczne reprodukcyjne straty, zabezpieczające ludzką populację przed rodzeniem dzieci z wadami, zestawiają około 50% w stosunku do grona zapładniających. Więcej, bo 95% płodów z mutacjami kończy się samorzut-

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

nymi wczesnymi poronieniami i tylko poniżej 5% płodów z aberracjami chromosomów dożywa porodu. W ludzkim społeczeństwie eliminacja najsłabszych, niezdolnych oprzeć się niesprzyjającym wpływom otoczenia także sprzyja podniesieniu żywotności populacji. Jednym z przejawów okazuje się fakt zmniejszenia umieralności w grupach populacyjnych osób w podeszłym wieku w porównaniu z młodszymi grupami wiekowymi. Przy tym zamiast eksponiencjalnego spadku długości życia rejestruje się jej stabilizacja. Zaznaczony zarówno w eksperymencie, jak i w populacjach człowieka [11–14], ten fakt posiada ogólnobiologiczne znaczenie. Jak widać z przytoczonych wyżej faktów, każdy z uważanych za niebezpieczne wskaźników epidemiologicznych – zapadalność, chorobowość i umieralność – dla populacji może w ustalonych warunkach mieć sprzyjające znaczenie.

Konkluzja Przedstawiony materiał wskazuje na różnorodność rzeczywistych epidemiologicznych związków, które są sprzeczne z ich jednoznacznym rozumieniem. Swoisty „daltonizm patogenetyczny” przeszkadza zobaczyć w tych związkach różne co do swojej wydajności warianty walki populacji o przeżycie. Należy mieć na myśli, że każda ze współzależności, którymi charakteryzuje się związek wzajemny między podstawowymi wskaźnikami epidemiologicznymi, stanowi konkretny przejaw mechanizmów patogenetycznych, zapewniających swoistość procesu epidemicznego. Formujące się w procesie ewolucji te mechanizmy zapewniły przeżycie ludzkości. Dla rozumienia ich niezmiernie ważna jest wiedza biologiczna. Wyjaśnienie mechanizmów procesu epidemicznego przedstawia nie tylko teoretyczne zainteresowanie, ale ma oczywiste znaczenie praktyczne. Metody walki poszczególnego człowieka o swoje życie bynajmniej nie zawsze jest pomyślne. Ale w wykorzystywanych przez populację sposobach takiej walki ewolucja przejęła i zachowała tylko najefektywniejsze metody, które przeszły wielowiekowy sprawdzian. Właśnie dlatego dzięki epidemiologii medycyna kliniczna – szczególnie epidemiologia kliniczna – może czerpać wiedzę dla swojego działania. Ważną stroną wszystkich wskaźników statystycznych w epidemiologii stają się biologiczne i społeczne związki posiadające kluczowe znaczenie dla życia człowieka i całego społeczeństwa. Właśnie dlatego nie można ograniczać się do swego rodzaju „księgowości” i zwykłego przeczytania rejestrowanych wskaźników w epidemiologii. Ważne jest starać się odszukać w nich te wiadomości, które zdolne są poszerzyć nasze przedstawienia teoretyczne o społecznym zdrowiu i umożliwić ich wykorzystanie praktyczne.

Ełła Bulicz, Igor Murawow

Epidemiologiczne współzależności w strategii przeżycia populacji

Bibliografia 1. 2. 3. 4.

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Włodarczyk C., Poździoch S., Pojęcie i zakres zdrowia publicznego. W: Zdrowie publiczne. Wybrane zagadnienia. Praca zbiorowa pod red. A. Czypryny i in. Tom I. Uniw. Wyd. Med. „Vesalius”, Warszawa, 2000.-S. 13–26. Olsen J. Epiforum. Epinarium 2009.- № 4.- S. 2–3. Андрейчин М.А., Інфекційні хвороби і демографічна криза в Україні. Журн. АМН України, 2007.- т.13, №3.-С. 533–542. Marievsky V.F., Scientific achievements of SI „L.V.Gromashevsky Institute of Epidemiology and Infectious Diseases NAMS Ukraine” in the system of counteraction to infectious diseases. Журн. НАМН України, 2011.-т.17, №1.-С. 30–32. 2733rd Employment, Social policy, Health and Consumer Affairs Council meeting (provisional version – only Employment and Social policy items) – Luxembourg, 1–2 June 2006. Показники здоров’я населення та використання ресурсів охорони здоров’я в Україні за роки 1999–2012. Матеріали Міністерства Охорони Здоров’я України. Київ 2000–2013. Bulicz E., Murawow I., Czy profіlaktyka medyczna prowadzi do zdrowia? Radom: Wyd. PR, 2007. Dawydowski I.V., Zagadnienie przyczynowości w medycynie (Etiologia). Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1965. – 215 s. Solbrig O.T., Solbrig D.J., Introduction to Population Biology and Evolution. Addison –Wesley Publ. Co. Massachuses et al. 1979. Benirschke K., Kaufmann Р., Baergen R., Pathology of the human placenta. Springer, 2006. раїни, 2011.-т.17, №1.-С. 30–32. Mueller L.D., Rose M.R., Evolutionary theory predicts late-life mortality plateaus. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA 1996; 93: 15249–15253. Wachter K.W., Hazard curves and life span prospects // Pop. Dev. Rev. 2003. Vol. 29. Suppl.: Life Span: Evolutionary, Ecological, and Demographic Perspectives. P. 270-291. Gavrilov L.A., Gavrilova NS Reliability Theory of Aging and Longevity / Academic Press. – Sixth Edition. – 2006. – P. 3–42. Golubev A.G., The issue of feasibility of a general theory of aging. III. The theory and practice of aging. Adv. Gerontol. 2009. Vol. 22, 3: P. 387–400. Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Noty biograficzne autorów Bulicz Ełła – profesor, dr hab. n.med. Studia – lekarz, Kijowski Uniwersytet Medyczny – 1965. Doktor w zakresie nauk medycznych, fizjologia człowieka i zwierząt – 1971 r. Habilitacja w zakresie nauk medycznych – 1994 r.; prof. zw. w zakresie nauk medycznych, higiena – 1999 r., wiceprezes Międzynarodowego Stowarzyszenia Waleologicznego z siedzibą w Radomiu. Dorobek naukowy – ponad 270 publikacji, w tym 12 monografii. Obecnie – dziekan zamiejscowego Wydziału Społeczno-Medycznego w Warszawie Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej. Igor Murawow – profesor, dr hab. n. med. Studia – lekarz, Kijowski Uniwersytet Medyczny – 1953 r. Doktor w zakresie nauk medycznych, fizjologia człowieka i zwierząt – 1957 r. Docent w zakresie nauk medycznych, specjalizacja – wychowanie fizyczne i rehabilitacja. Habilitacja w zakresie nauk medycznych, higiena – 1967 r. Prof. zw. w zakresie nauk medycznych, fizjologia człowieka i zwierząt – 1968 r. Ekspert WHO oraz wiceprezydent grupy naukowej w zakresie aktywności fizycznej WHO (Genewa, 1968 r.). Organizator i dyrektor Instytutu Naukowo-Badawczego Problemów Medycznych Kultury Fizycznej Ministerstwa Zdrowia w Kijowie z Kliniką Zdrowego Człowieka (1969 r.). Organizator i Prezes Międzynarodowego Stowarzyszenia Waleologicznego z siedzibą w Radomiu (od 1999 r.). Dorobek naukowy – ponad 400 publikacji, w tym 17 monografii. Wśród jego uczniów jest 52 doktorów i 12 profesorów. Obecnie – profesor na Wydziale Nauk o Zdrowiu Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu.

Alina Bernadetta JAGIEŁŁOWICZ Uniwersytet Wrocławski

Filozofia jako podstawa metodologii nauk o zdrowiu Philosophy as the basis for the methodology of health sciences

Streszczenie Żyjemy w świecie wysoko rozwiniętym pod względem cywilizacyjnym. Jednak obserwowane problemy społeczne wskazują na przeżywany współcześnie kryzys wartości. Szczególnie podmioty odpowiedzialne za ochronę zdrowia wykorzystują czynniki kontroli społecznej w celu uwolnienia się od odpowiedzialności moralnej. Rodzi się pytanie o skuteczne metody pokonywania kryzysu etyczno-aksjologicznego. Zgodnie z tradycją filozoficzną odwołanie się do „umiłowania mądrości” winno stanowić podstawę tych poszukiwań. Filozofia została stworzona po to, by zajmować się problemami nurtującymi człowieka, niemal namacalnie codziennymi. Na przestrzeni dziejów wypaczono jednak jej podstawowe przesłanie. Dziś filozofowie zajmują się „czystą teorią”. Zapominają o holistycznym wymiarze istnienia. Ludwig Wittgenstein wskazuje na potrzebę uzdrowienia samej filozofii. Wspomina też o wykorzystaniu jej metod do łagodzenia problemów. Jednak czasy współczesne wymagają stworzenia podstaw dla filozofii zintegrowanej z innymi dziedzinami wiedzy. Jako taka filozofia stanowić winna dyscyplinę waleologii, otwartą na praktyczny wymiar życia i promocję zdrowia. Słowa kluczowe: czysta teoria, filozofia, utylitaryzm, waleologia, witalizm. Abstract We live in a world of a highly evolved in terms of civilization. However, the observed social problems experienced today indicate a crisis of values. Particularly entities responsible for health care exploit factors of social control in order to free themselves from moral responsibility. Arises question of the effective methods of to overcome ethical and axiological crisis. Accordance with philosophical tradition appeal to "the love of the wisdom" should form the basis of this search. Philosophy was created in order to deal with the problems of man. Over the centuries, however distorted its fundamental life-giving functions. Today philosophers engage in "pure theory”. Forget about the holistic dimension of existence. Ludwig Wittgenstein points to the need to rehabilitate the same philosophy. Also mentions the use of methods to mitigate problems. However, modern times require foundations for philosophy integrated with other fields of knowledge. As such, it should be a philosophy of discipline valeology, open to the practical dimension of life and health promotion. Key words: pure theory, philosophy, utilitarianism, valeology, vitalism.

Dylematy współczesności związane z obserwowanymi w świecie rozlicznymi patologiami – tak indywidualnymi, jak również zbiorowymi oraz środowiskowo-przyrodniczymi – skłaniają do oceny zaistniałego stanu rzeczy. Przyjmijmy, że życie i zdrowie są wartościami „samymi w sobie” i nadrzędnymi dla samego człowieka, ale także dla jego środowiska. W takiej filozoficzno-aksjologicznej optyce problem sięga ideałów humanizmu i jest zakorzeniony

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

w witalizmie oraz w waleologii. W jego obszarze wyłania się kwestia rozróżnienia tego, co normalne, od tego, co patologiczne, wyodrębnienia czynników patogennych, odkrycia zasadniczych przyczyn patologii i wskazania wynikających z nich konsekwencji. Warto również ujawnić decydentów odpowiedzialnych za przyrost czynników chorobotwórczych. Odnieść zatem można wrażenie, że na pierwszy plan rozważań poświęconych nieprawidłowościom i patologiom w szeroko rozumianym znaczeniu, wysuwać się będą pytania o kryteria oceny aspołecznych zachowań (np. konformizmu, zaniedbań, zaniechań, błędów), zauważonych w dziedzinie ochrony zdrowia; o dyrektywy i indykatory dla poprawnie funkcjonujących zasad proceduralnych; o wytyczne i wskaźniki dla warunków sprawnie działającego systemu prawa karnego. Jednak sądzę, iż w obecnej sytuacji społecznej analizie wspomnianych problemów winno przede wszystkim towarzyszyć pragnienie znalezienia skutecznych metod pokonywania kryzysu etyczno-aksjologicznego, obecnego w kulturze XXI wieku, a przyprawiającego człowieka o obłęd. Zapytajmy zatem, jaki wpływ na zachodzące w kulturze zmiany może mieć filozofia [1: 1]. Sytuacja ponagla tym bardziej, że człowiek jest nie tylko twórcą własnych chorób, lecz przyczynia się do wyzwalania stanów patologicznych w biosferze. Julian Aleksandrowicz podkreślał, że „Stosunki w submolekularnym świecie żywej materii odbijają się w makroświecie stosunków międzyludzkich”; Również zwrotnie – jeśli mózg jest uszkodzony – myślenie, mówienie i aktywność odbiegają od normy i nie sprzyjają pozytywnemu kształtowaniu życia [2: 44–45]. Z jednej zatem strony możemy podziwiać imponujący rozwój intelektualny współczesnego człowieka. Z drugiej zaś strony patrząc, odnotowane w dziejach ludzkości fakty historyczne ukazują tendencję do postępowania upośledzeń w systemie moralnym, przejawiających się głównie w głębokim kryzysie wartości, w wypracowanych technikach manipulacyjnych, w destrukcji, a nawet w bestialstwie. Dowodzą one, że mózgi wielu jednostek tworzących współczesną kulturę są uszkodzone. Rozdźwięk pomiędzy szalonym wręcz postępem cywilizacyjnym a upadkiem człowieka przeżywającego konflikt wewnętrzny sprawia, że on sam – ów dumny mieszkaniec Ziemi – jawi się nam jako odpychający i pozbawiony kręgosłupa moralnego [3: 128–129]. Wszelkie negatywne zjawiska uniemożliwiające ochronną działalność niepokoją. Oto zauważamy, że podmioty odpowiedzialne za stan zdrowia społeczeństwa globalnego (i szerzej: całego Kosmosu) umiejętnie wykorzystują wiedzę, prawo, politykę, ekonomię, reklamę, nawet religię i sztukę (także wiele innych czynników kontroli społecznej) w celu uwolnienia się od moralnych obowiązków oraz uchylenia od odpowiedzialności. Mechanistyczna interpretacja życia ludzkiego wspiera wspomniane mechanizmy moralnego minimalizmu. Sprzyja też rozwojowi technologii leczenia, opisywanego w kategoriach remontu uszkodzonej „maszyny biologicznej” [4: 15]. Ogranicza ona działania leczni-

Alina Bernadetta Jagiełłowicz

Filozofia jako podstawa metodologii nauk o zdrowiu

cze do modelu usztywnionego, usankcjonowanego i utrwalonego przez neopozytywistyczną naukę oraz medycynę. Paradygmat medycyny wrysowuje często inwazyjny proces leczenia w schematy i odbiera człowiekowi jego godność, zagarnia prawo do uczestniczenia w kreacji własnego życia i zdrowia. Tak więc redukcjonizm, nihilizm terapeutyczny, lokalizacjonizm i chorobo-centryzm nie tylko przyczyniają się do uprzedmiotowienia człowieka, przerażając go, ale także hamują postęp w procesie ochronnym, rozumianym jako kreatywny układ sił zabezpieczająco-wzmacniających życie oraz potęgujących zdrowie [3: 38–45; 137–139]. Na przełomie XIX i XX stulecia, a więc w okresie następującym po dominacji gospodarki industrialnej, sposób rozumowania na temat wartości ludzkiego istnienia (w szczególności istnienia w zdrowiu) oparto na przesłance, zgodnie z którą na własne życie człowiek powinien zasłużyć dopiero poprzez efektywną pracę. Już na początku XX wieku Max Scheler oskarżał moralność członków społeczeństwa Zachodu o zakłamanie. Twierdził, iż cały arsenał wartości „pozytywnych i wysokich” zaledwie „prześwituje” spod preferowanych pozornych prawd. Ludzie natomiast, w jego przekonaniu, mają jedynie mętną świadomość istnienia w świecie wyimaginowanym i nie mogą się przebić przez jego twardą i skostniałą skorupę [5: 55]. Życie realizowane zgodnie z modelem utylitaryzmu pozbawiało głębi refleksji nad istotą istnienia określonego w znaczeniu Schelerowskim. Jednak o potędze społecznej tego systemu świadczą przede wszystkim częściowo zrealizowane marzenia związane z posiadaniem rozmaitych dóbr (m.in. sprawności, dobrego samopoczucia, młodego wyglądu, długiego i bezproblemowego życia, zdrowia rozumianego jako „brak chorób”, dobrobytu materialnego itp.). Tak więc począwszy od XIX stulecia człowiek sukcesywnie zamieniał swoje życie w towar i przy zastosowaniu osiągnięć nowoczesnej medycyny do dzisiejszego dnia usiłuje podtrzymywać swą sprawność oraz użyteczność. Temu wysokiemu rozwojowi cywilizacyjnemu i technologicznemu towarzyszy wspomniany wyżej kryzys moralny i aksjologiczny [6: 7]. W utylitarnym systemie myślenia wyróżnione zostały podstawowe wartości pragmatyków, takie jak dobrobyt, bezpieczeństwo, wygoda, pozycja społeczna. Wskazane też zostały sposoby ich realizacji, zwłaszcza wykorzystujące sukces zawodowy, który zgodnie z tą koncepcją miał zapewniać majętność. Wiele dziedzin wiedzy i sztuki podporządkowano temu kanonowi myślenia, począwszy od pedagogiki, psychologii, socjologii, nawet filozofii, a skończywszy na twórczości użytkowej i środkach masowego przekazu. Do zbioru wartości o charakterze egzystencjalnym i użytecznym zaliczono także życie i zdrowie, i opisano je w kategoriach towaru podlegającego warunkom rynkowym. Założono, że nie stanowią one wartości samoistnych, że są cenne tylko w takim stopniu, w jakim przynoszą pożytek. Aksjologiczna jakość życia rozumianego jako wartość „sama

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

w sobie” nie spełniała zatem wymagań nowoczesnego społeczeństwa, które – zwłaszcza w medycynie – przychylało się raczej do koncepcji mechanistycznych (przekazanych przez tradycję XIX-wieczną) [4: 9, 7: 16]. Interpretacja życia zgodnie z kanonem utylitaryzmu, sprzecznym de facto z humanistycznymi ideałami witalizmu i waleologii, wpłynęła na przyjęcie określonych standardów prozdrowotnych, norm i wyznaczników ochronnych, które z kolei przyczyniły się do ukształtowania świadomości społecznej. W tym momencie należy z naciskiem podkreślić, że do postępowania procesu dehumanizującego społeczeństwo przyczyniły się wewnętrzne przemiany dokonujące się w obrębie samej medycyny. Wspomnieć przede wszystkim muszę o ujemnym wpływie na kondycję pacjentów technologizacji medycyny. Zmniejszyła ona bezpośredni kontakt przedstawicieli służby zdrowia z pacjentem i uniemożliwiła tym samym dialog a także współuczestnictwo chorego w procesie zdrowienia. Tymczasem wąska specjalizacja znacznie utrudniła prawną regulację praktyki lekarskiej [8: 23–37]. Przeobrażenia w medycynie spowodowały, że indywidualne wybory i związana z nimi odpowiedzialność utraciły swą wagę. Przesunęły się na terytorium obojętne dla lekarza, na którym pacjent prawomocnie (zgodnie z wytyczonymi normami i kryteriami zdrowia-choroby) stawał się użytkowym przedmiotem – ową uszkodzoną „biologiczną maszyną”, której reperacją zajmują się zestandaryzowane maszyny oraz wyszkolony do ich obsługi personel medyczny. Tymczasem zgodnie z założeniami witalizmu i waleologii życie jest opisywane jako samoistna wartość, niezdeterminowana przez pełnione w społeczeństwie funkcje. Ów sposób myślenia o człowieku i tym, co mocą własnego istnienia wnosi on do Wszechświata, jest wsparty na fundamencie dawnej moralności, określającej życie jako „prawo przyrodzone”, cieszące się wartością górującą ponad wszystkie inne, doskonałą, absolutną; wyznaczające kierunki dociekań i kreacji dla humanistycznych ideałów. Patrząc na problem z perspektywy rozkwitu cywilizacyjnego naszych czasów, należy podkreślić, iż nauka dojrzała już do takiego wykorzystania interdyscyplinarnej wiedzy, by – dzięki jej potencjałowi – formy życia miały szansę rozwijać się w zdrowiu i pokoju [2: 173–174]. Zgodnie z tradycją filozoficzną właśnie odwołanie się do „umiłowania mądrości” i do znanych już w starożytności ideałów PIĘKNA, DOBRA, PRAWDY, winno zatem stanowić podstawę w procesie poszukiwania modeli chroniących życie i zdrowie. Studia historyczno-filozoficzne pozwalają przypuszczać, że pierwotnie człowiek zamyślał się nad istotą życia i śmierci ze względu na swą bezradność wobec doświadczanego bezpośrednio wewnętrznego i zewnętrznego świata. Człowiek ów doznawał uczuć zdziwienia i lęku, zachwytu i niepokoju, gdy przeżywał obecność siebie we własnej immanencji, a także gdy konfrontował się z obcą zewnętrzną rzeczywistością. Za pośrednictwem namysłu dotykał istoty

Alina Bernadetta Jagiełłowicz

Filozofia jako podstawa metodologii nauk o zdrowiu

doświadczanych problemów. Dzięki filozoficznej refleksji spostrzegał, że nurtujące go pytania i wątpliwości można interpretować w rozmaitych aspektach i rozstrzygać w obszarze zróżnicowanych sposobów myślenia, że są one elastyczne. Początkowo rozważane przez człowieka problemy były ściśle zespolone z bezpośrednio doznawanymi odczuciami egzystencji, a refleksja spełniała funkcję indykatora. Przejaw myślenia lub wskazówka rozstrzygały problem. Na przestrzeni dziejów przekształcano jednak podstawowe przesłanie filozofii, doprowadzając ostatecznie do wypaczenia go. Dziś filozofowie wyodrębniając „czystą teorią”, zapominają o całościowym charakterze istnienia. Mózgowi i jego funkcji racjonalnego rozumowania przypisują odrębność i niezależność, stawiają filozofii wymóg naukowej analizy. W myśl kartezjańskiego cogito substancję dzielą na rozumną i rozciągłą. W świetle przemian dokonujących się w łonie samej filozofii wyłania się pytanie kluczowe, dotyczące wpływu filozofii na zachodzące w kulturze zmiany. Sądzę, iż przedstawiony przez Ludwiga Wittgensteina problem funkcji filozofii nie traci współcześnie na aktualności. Przeciwnie – wymaga redefinicji. Filozofowie zatem z jednej strony powinni analizować, a następnie opisywać sposób użycia języka [9: § 124], z drugiej zaś – dzięki środkom językowym filozofia (będąc zbiorem terapii [9: § 133]) beznadziejnie, ale przynajmniej częściowo, pomaga walczyć z opętaniem naszego umysłu [9: § 109]. Nie oczekując na zdobycie wiedzy pewnej i niekwestionowanej, Wittgenstein nie odrzucał zdobywania wiedzy jako takiej i postulował krytyczne podejście do siebie, świata i własnych koncepcji. „Wołanie o terapię” [1: 7–8] charakteryzuje postulat nieformułowania tez filozofii na wzór teorii naukowych. Naśladowanie bowiem tych metod sprawia, że filozofia staje się martwą dziedziną poznania, wykorzystującą zapętlone słowa. By zapobiec oderwaniu języka od praktyki, filozof zaleca sprowadzenie słów z metafizyki do języka codziennego. W jego przekonaniu przedsięwzięcie to stwarza nadzieję, iż problemy filozoficzne znikną. W przekonaniu Wittgensteina filozofia nie zmieni świata postrzeganego jako zbiór określonych faktów, jednak będąc terapią, może odmienić nasze jego rozumienie. Wpływ człowieka na sposób posługiwania się słowami nie jest wprawdzie jednoznaczny i ściśle określony. Jednak sam fakt zrozumienia ich elastyczności sprawia, że przestajemy przypisywać im sztywne znaczenia. Jest możliwe, że ukrywające się za tymi słowami i wyrażeniami fenomeny i zjawiska przestaną przerażać i łatwiejsze stanie się ich uporządkowanie. W takim właśnie znaczeniu w waleologii odchodzi się od sztywnych komunikatów, by zdrowie rozumieć jako samomodelujące się i potęgujące. W tym znaczeniu filozofia jest podstawą metodologii nauk o zdrowiu – waleologii i jest kreatywna.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Bibliografia 1. Derra A., Filozofia jako opis i terapia. Propozycja Ludwiga Wittgensteina. W: „Diametros” nr 8 (czerwiec 2006), s. 1–12. 2. Aleksandrowicz J., Nie ma nieuleczalnie chorych, Wydawnictwo Łódzkie; Łódź 1987. 3. Jagiełłowicz A. B., Juliana Aleksandrowicza „poszukiwania filozofii ochrony zdrowia”; Wydawnictwo Lena. Wrocław 2011. 4. Aleksandrowicz J., Sumienie ekologiczne. Wiedza Powszechna; Warszawa 1979. 5. Scheler M., Resentyment a moralność. Wydawnictwo Czytelnik; Warszawa 1997. 6. Aleksandrowicz J., Stawowy E., Tyle wart człowiek… Wydawnictwo Lubelskie; Lublin 1992. 7. Aleksandrowicz J., Duda H., U progu medycyny jutra. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich; Warszawa 1988. 8. Bulicz E., Murawow I., Moroz G., Miedicina w katiegorijach morali i gummanizma. W: Jagiełłowicz A.B. (red.), Humanizm a medycyna. Oficyna Wydawnicza Arboretum; Wrocław 2013, s. 23–37. 9. Ludwig Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, tłum. B. Wolniewicz, PWN; Warszawa 2000. Nota biograficzna autora Alina Bernadetta Jagiełłowicz – w roku 1986 ukończyła na Uniwersytecie Wrocławskim studia magisterskie na kierunku „filozofia”. Na tej samej uczelni w zakresie nauk humanistycznych obroniła rozprawę doktorską (1994). Pracuje na stanowisku adiunkta w Instytucie Filozofii na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Jest autorką książek: „O naturze ludzkiej. Studium ekofilozoficzne” (2002), „Siedlisko ludzkie. Granice i perspektywy” (2006), „Szkice z filozofii sztuki. Dorośli, dzieci i zabawki” (2007), „Juliana Aleksandrowicza «poszukiwania filozofii ochrony zdrowia»” (2011). Jest współautorką (z M.J. Gontarskim i E. Kozak) podręcznika akademickiego „O sztuce porozumiewania się” (2002) oraz redaktorem naukowym monografii „Humanizm a medycyna” (2013).

Igor Zaniewski, Ludmila Zaniewska Scales for estimation of a somatic health. Part 3…

Igor ZANIEWSKI, Ludmila ZANIEWSKA

Lviv State University of Physical Culture, Ukraine Kazimierz Pulaski Technological and Humanistic University in Radom, Poland

Scales for estimation of a somatic health. Part 3. Tuning of the scales Skala dla oceny zdrowia somatycznego. Część 3. Dostrajanie skal

Abstract A purpose of this research was to propose a method for tuning of the scale for estimation of a somatic health level based on quadratic and cubic parabolas approximations. It was shown that during the evaluation of physical human health five levels are used, for interpolating the scale of estimation by analytic function it is expedient to use algebraic polynomial third of degree (cubic parabola), after accepting for the reference points of the boundary between the intervals. The range of evaluation (extrapolation of the scale) it is possible to use the polynomial of the second power (quadratic parabola), calculating its coefficients according to the method of least squares, since it is possible to obtain the sufficiently high level of this approximation (R2 = 0,827÷0,999). Key words: physical health, scales for estimation, optimisation, tuning. Streszczenie Celem badania było opracowanie metody optymizacji skali ocen opartej na funkcjach paraboli kwadratowej i kubicznej. Wykazano, że podczas dokonywania oceny zdrowia fizycznego człowieka jest używanych pięć poziomów. W interpolacji skali oceny przez szereg Taylora jest wskazane, aby użyć algebraiczny wielomian trzeciego stopnia (sześciennej paraboli), po akceptacji punktów odniesienia w granicy między interwałami. Zakres oceny (ekstrapolacji skali) jest możliwy za pomocą wielomianu drugiego stopnia (kwadratowej paraboli). Obliczone zostali jego współczynniki metodą najmniejszych kwadratów, ponieważ jest możliwym uzyskać wystarczająco wysoki poziom zbliżenia (R2= 0,827÷0,999). Słowa kluczowe: zdrowie fizyczne, skali ocen, optymizacja, dostrajanie.

Introduction An analytical model of the scale for estimation of a somatic health level using approximations based on the quadratic and cubic parabolas have been investigated [5, 6]. Accuracy of the approximation of the scale of evaluation on the index of the mass of body by quadratic parabola for the women (R2 = 0.9862) is substantially better than for the men (R2 = 0.8267). Therefore for the practical application it is possible to use the scale on the basis of quadratic parabola both for the men and for the women. However, the scale on the basis of cubic parabola we recommend to use only for the women. The scale

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

of the estimations of vital index for the men exists by a linear function, and for the women this scale differs somewhat from the linear function. Estimations acquire outer limits at the significant distance from the outer boundaries of internal intervals with the values of index 20.2 і 80.2. Since these distances (20.3 і 24.2) are substantially large for the total quantity of internal intervals (15.0), it is possible to consider that limitations with the use of this scale there must not appear [6]. A purpose of this research was to propose a method for tuning of the scale for estimation of a somatic health level based on quadratic and cubic parabolas approximations. Methods of study. Mathematical modelling [1], optimisation methods [2], and interpolation models [3] were applied. The expansion of the scale range of estimations was carried out by the method of extrapolation [4]. Calculations are carried out in the systems of computer mathematics MS Excel and Mathematica. Basic results and their consideration With the distribution the approximating functions of the cubic parabola of the scale of the estimations [6]:

E1  0.0028  I13 - 0.2718  I12  8.0818  I1 - 76.121

(1)

it acquires outer limits with such two values of the index: 23.1 and 41.6. The first of them answers the optimum mass-ratio and length of body, for which is counted maximum estimation. The second value is located far from the left boundary of the interval of the high values of index. Similar to the previous limitation of the range of the analytical form of this scale it is possible to remove, after representing approximating parabola as quadratic:

E1  0.0733  I12  3.4347  I1 - 40.258

(2)

This function has one extremum (23.4), which correspond to the optimal relation of body mass and length. Approximation accuracy with these borders (R2 = 0.9862) is good. The scale of the estimations of vital index for the men is a linear function, which by its nature does not have extremum; therefore limitations on its use do not appear (fig. 1). The scale of the estimations of vital index for the women differs somewhat from the linear function (fig. 2). Estimations acquire outer limits at the essential distance from the outer boundaries of internal intervals with the values of index 20.2 and 80.2. Since these distances (20.3 and 24.2) are large for the total quantity of internal intervals (15.0), it is possible to consider that limitations with the use of this scale there must not appear.

Igor Zaniewski, Ludmila Zaniewska Scales for estimation of a somatic health. Part 3â&#x20AC;Ś

Fig. 1. Graphs of the scale of the estimation of vital index for the men

For the power index of men the approximating function of the cubic parabola of the scale of estimations acquires outer limits with two values of the index: 50.6 and 79.4. The second of them is located in the range the internal interval of the values of index above average (fig. 3).

Fig. 2. Graphs of the scale of the estimation of vital index for the women

The limitation of the range of the analytical form of the man scale can be removed, after representing approximating function by quadratic parabola. This function has one extremum (87.6), value of the index, for which it is located at sufficiently significant distance from upper boundary of internal intervals. Approximation accuracy with a quadratic parabola (R2 = 0.9982) is very good. For the power index of women we observe a similar form of approximating function in the scale for the men. The cubic parabola of the scale of estimations acquires outer limits with these two values: 40.6 and 79.4 (fig. 4).

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Fig. 3. Graphs of the scale of the estimation of force index for the men

The first of them to be located in the range the internal interval of the values of index below average. Similar to the man scale of the limitation of the range of the analytical form of the female scale it is possible to remove, after representing approximating parabola as quadratic. This function will have one extremum (33.6), value of the index, for which it is located at sufficiently significant distance from lower boundary of internal intervals. Accuracy of the approximation of the scale by quadratic parabola is the same high as based on the example of men (R2 = 0.9982).

Fig. 4. Graphs of the scale of the estimation of force index for the women

The comparative analysis of the graphs of the scales of estimations by power index for the men and the women makes it possible to reveal the signs of their similarity and difference both with the version of approximation by cubic

Igor Zaniewski, Ludmila Zaniewska Scales for estimation of a somatic health. Part 3…

parabola and of quadratic. The scales for the men are convex, and they are concave for the women. The overall value of three internal intervals is identical, and each pair of the scales (man- women) has a symmetry relative to the middle of the section, which connects the extreme points of internal intervals. This property – consequence of the symmetry of the values of the intervals of adjacent averages for men (5.0 and 10.0) and for women (10.0 and 5.0). For the simplified version of Robinson's index the approximating function of the cubic parabola of the scale of estimations acquires outer limits with two values of the index: 65.4 and 106.6. The first of them is sufficiently close to lower boundary of internal intervals, and the second – in the range the internal interval of the values of index above average. The limitations of the range of the analytical form of this scale can be softened, after representing approximating function by quadratic parabola. Accuracy of the approximation of the scale by quadratic parabola is high (R2 = 0.9982). This function will have one extreme (125.3), which is located at sufficiently significant distance from upper boundary of internal intervals (fig. 5).

Fig. 5. Graphs of the scale of estimation for the simplified version of Robinson's index

The scale of the estimation of recovery time of a pulse with the approximation by function by cubic parabola acquires outer limits with two values of the index: -9.5 and 1895. The first of them does not have a sense, since minus, but the second is located sufficiently closely to upper boundary of internal intervals. The limitations of the range of the analytical form of this scale can be softened, after representing approximating function by quadratic parabola. Accuracy of the approximation of the scale by quadratic parabola is very high (R2 = 0.9991). These function has one extremum when index equals

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

250.3, which lays on a very big distance from the top border of the inside intervals (fig. 6).

Fig. 6. Plots of the scale of estimation of recovery time of a pulse

Conclusions During the evaluation of physical human health five levels are used. In interpolating the scale of estimation by analytic function it is expedient to use algebraic polynomial third of degree (cubic parabola), after accepting for the reference points of the boundary between the intervals. The range of evaluation (extrapolation of the scale) it is possible to use the polynomial of the second power (quadratic parabola), calculating its coefficients according to the method of least squares, since it is possible to obtain the sufficiently high level of this approximation (R2 = 0.827÷0.999).

Literature 1. 2. 3. 4. 5.

Bender E.A. An Introduction to Mathematical Modeling. – New York: Dover, 2008. –418 p. Nemhauser G.L., Rinnooy Kan A.G., Todd M.J. Optimization. Handbooks in Operations Research. − Amsterdam: North-Holland Publishing, 1998. – 709 p. Wood T., Zhu W. Measurement theory and practice in kinesiology. – Champaign: Human Kinetics, 2006. – 440 p. Morrow J., Jackson A., Disch J., Mood D. Measurement and evaluation in human performance. – Champaign: Human Kinetics, 2009. – 472 p. Zaniewski I., Zaniewska L. Scales for estimation of a somatic health. Part 1. Theoretical background.

Igor Zaniewski, Ludmila Zaniewska Scales for estimation of a somatic health. Part 3…

Zaniewski I., Zaniewska L. Scales for estimation of a somatic health. Part 2. Approximations based on parabolas. Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict.

Noty biograficzne autorów Zaniewski Igor – Kierownik Zakładu Wychowania Fizycznego w Uniwersytecie Technologiczno-Humanistycznym w Radomiu. Stopień naukowy dr hab. otrzymał w Państwowej Akademii Nauk Ukrainy (1996), tytuł profesora – w Państwowym Uniwersytecie Kultury Fizycznej we Lwowie (1997). Autor około 200 prac naukowych z Biomechaniki i Modelowania Matematycznego. Zaniewska Ludmila – Docent Katedry Informatyki i Kinezjologii w Państwowym Uniwersytecie Kultury Fizycznej we Lwowie. Stopień naukowy dra otrzymała w Państwowej Akademii Kultury Fizycznej w Charkowie (2007), tytuł docenta – w Państwowym Uniwersytecie Kultury Fizycznej we Lwowie (2012). Autorka około 40 prac naukowych z Turystyki i Rekreacji.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Giennadij APANASENKO

Shupik National Medical Academy of Postgraduate Education, Kiev, Ukraine

The individual health: theory and practice Zdrowie indywidualne: teoria i praktyka

Abstract The article generalizes the author’s findings of years of research. Methodology and a simple method of estimation of the level of health of individual w re developed. It was established that the basis of somatic health depends on the effectiveness of the apparatus of the mitochondria that appeared on the organism’s level in the form of maximum aerobic capacity of energy production. The increase of aerobic capacity of the biological systems causes two systems of the feedback that are the expansion of reserve and economization of functions. This finding was used to build the „scale” of individual health. The application of this method during population’s studies revealed a number of new phenomena, such as the „safe level” of health, above which neither endogenous risk factors of coronary heart disease, nor manifestation of the disease, nor „selfdevelopment” of the pathological preventive rehabilitation process after an individual left the „safe zone” of health and others have not been registered. A new direction of the primary individual prevention of IHD (in addition to the population‘s and the group’s prevention) was initiated. It was called “preventive rehabilitation” – return of the individual to a „safe zone” of health. Key words: individual health, ischemic heart disease, primary individual prevention. Streszczenie Artykuł zawiera wyniki wieloletnich badań autora. Zostały opracowane metodologia i prosta metoda oceny poziomu zdrowia osobniczego. Ustalono, że podstawa zdrowia somatycznego zależy od skuteczności sprzętu mitochondriów, które pojawiły się na poziomie organizmu w formie maksymalnej tlenowej pojemności energetycznej. Wzrost tlenowej pojemności biologicznych systemów powodują dwa systemy reakcji: rozszerzenie rezerwy oraz ekonomizację funkcji. To orzeczenie zostało użyte przy opracowaniu „skali” osobistego zdrowia. Wykorzystanie tej metodyki przy badaniach populacyjnych pozwoliło wyjawić kilka nowych zjawisk jak „bezpieczny poziom” zdrowia, powyżej którego nie wynikają ani endogeniczne czynniki ryzyka choroby niedokrwienna serca, ani objawy innych chorób, ani „samorozwój” procesu patologicznego. Uzasadniony nowy kierunek pierwotnej profilaktyki indywidualnej choroby niedokrwiennej serca (jako dodatek do profilaktyki populacyjnej i grupowej) – powrót osoby do „bezpiecznej strefy” zdrowia. Słowa kluczowe: zdrowie indywidualne, choroba niedokrwienna serca, pierwotna profilaktyka indywidualna.

Introduction The major paradox of the modern medicine is having an objective to achieve health it deals with diseases instead. Year by year as the result of this paradox we are getting know more about diseases, diagnostic and treatment methods etc. But this way will never lead us to our goal to achieve health. For health is not an absence of a disease, and it is not an ephemeral “well-being”, it is an individual‘s ability to perform its biological and social functions. In order

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

to achieve health it is necessary to study phenomenon of health and its laws and use them to achieve health. Medicine has been researching the problem of an individual health for more than two thousand years. The results were portrayed by R. Doll [1]: “There were many trails to measure positive health on a scale; however the measurement of positive health so far is the same illusion as the measurement of happiness, beauty, and love”. Situation has been changed in recent years. Since the times of Galen three main states of a human being have been determined: health, disease, and preexisting disease. Russian scientist N.V. Lazarev and his followers proved the existence of fourth state – the State of Nonspecifically Increased Resistibility (SNIR) when human not only feels healthy but also has at disposal certain “reserve of safety” that provides him the best conditions for survival. This state can be reached by means of different health improving methods such as natural substances which N.V. Lazarev called «adaptogens». The first publication of N.V. Lazarev devoted to SNIR was released in the Journal of Pathophysiology and Experimental Medicine [2]. The final analysis of the research works of Lazarev NV and his followers is the following: SNIR is characterized by two main particularities of an organism, the first one is expansion of functional reserve and the second one is economization of functions. The essential part of this process is in increase of power of intracellular generation of energy by improving of mitochondrial apparatus. Lazarev’s SNIR doctrine further became the ground for Theory of Valeology. It was the base for Lazarev’s follower Brehman I.I. who was the first who introduced [3,4] the Valeology Science and highlighted “individual health” category as a subject of the study. At the same time he devoted attention to philosophical issue and development of practicalities of use of adaptogens and its influence on a state of functions of healthy human instead of phenomenology of health. Phenomenology of health has been explored in our research [5, 6].

Theory Having a certain theoretical and practical experience in the field of extreme medicine (time period before lapse into hypoxic coma after inhalation of a hypoxic mixture, the research of physical efficiency before and after massive blood loss, the dynamics of the professional performance of submarine operators under the month-long influence of complex adverse environmental factors, etc.) we came to the conclusion that a common feature of the human organism to resist to adverse impacts does exist, and this potential energy of biological system (it corresponds to the second law of thermodynamics), depends on the oxidative capacity of the mitochondria. It is obvious that the main condition for

Giennadij Apanasenko The individual health: theory and practice

the existence of life on Earth is the ability to absorb energy from the environment, accumulate and use it to implement the vital processes. The higher available reserves of bioenergy are, the higher is vital capacity of an organism. The ability to mobilize resources of organs, systems, and total organism is the first condition of immediate adaptation of an organism to extreme factors impact. And the more energy production per unit of body weight is the more effective is the biological function of survival. The ability to increase the absorption of oxygen when necessary determines the reserve of energy that can be used to intensify the vital processes. The higher the capacity is the higher is an organism’s vitality. Hereby, the criterion that may become the basis for the „measurement” of health has been identified. On the organism’s level, the energetic potential of biological system can be characterized by the maximal aerobic capacity of an organism that are power and efficiency of aerobic mechanisms of energy production. More thorough theoretical and practical study of this issue was provided in the monograph „The Evolution of bioenergy and human health” [5].

Materials and methods We have find a systemic feedback of an organism, that accompanies increasing of organism’s resistance to various impact (based on the increasing energy potential of biological system, expanding physiological reserves and economization of functions), and we developed express-scale of a health level measurement. It includes simple indices of indicators of functions that reflect above-mentioned patterns. It was found that the measurement of the health level, calculated by means of our express-system, has a high correlation coefficient with maximum oxygen consumption (0.806).

Results Low work content, low price of use and availability for nurses staff of the express-scale of a health level measurement allowed us to perform thousands of experiments on healthy and sick individuals aged from 6 to 80 years. Our scientific findings made it possible to identify and describe new phenomena of an individual health: – Individual health can be „measured” by direct indicators and therefore can be controlled (develop, maintain, restore); – The higher level of health is, the lower probability of endogenous risk factors and manifested forms of ischemic heart disease (IHD); – The „safe” level of health does exist, neither endogenous risk factors nor manifested forms of diseases can be defined above it;

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

– When an individual leaves the „safe zone” of health the phenomenon of „self-development” of a pathological process is observed; – With increase of aerobic capacity of energy production the involution of endogenous factors of IHD risk occurs; – The return of the individual to the „safe zone” of health can be interpreted as a „preventive rehabilitation”. Our research work also shows high correlation between the level of health (read – the function of mitochondria) and intensity, and also the combination of risk factors of IHD (r = 0.7–0.8). Hereby, we can assume that there is the main leading risk factor that causes IHD (and possibly chronic non-communicable disease) and it is an insufficiency of mitochondrial function that goes beyond the limits defined by the laws of evolution. All other endogenous risk factors are consequences only.

Discussion It is shown that the function of mitochondria that appears on the organism’s level as maximum capability of the aerobic energy production is the criterion of the viability of an individual, in other words, the level of his health. This corresponds to the data on the most appropriate integral characteristic of biological age of an individual. After many years of systematic research that have been conducted at the Institute of Gerontology of Academy of Medical Sciences of Ukraine [8] the interrelation between the functional (biological) age and maximum oxygen consumption by an individual, which is described by a correlation coefficient of 0.840 for men and 0.813 for women was determined. Thus, the energetic potential of biological system actually reflects its viability and may serve as an integral criterion of viability and biological age. Analysis of the literary sources and own information made it possible to substantiate assumption on direct cause of the epidemics of chronic non-communicable disease (NCD) that has swept the world in the second half of the 20th century and become a main cause of death in the world today. It was proved that the cause is the mitochondrial insufficiency conditioned by a number of social and socio-hygiene factors including the modern lifestyle and environmental pollution. Thus, presumably the one common leading risk factor of NCD is insufficiency of mitochondrial function that goes beyond the limits defined by the laws of evolution [5]. After many thousands of studies of Ukrainian, population it was discovered that currently only about 1% of the population is in the „safe” zone of health. This is the medical-biological basis of depopulation and accelerated aging nowadays (20 years ago, this rate was 8%). The obtained data allowed ground a new trend in the health care that is the primary prevention of coronary heart disease of an individual (in addition to

Giennadij Apanasenko The individual health: theory and practice

population and group strategies for primary prevention of this group of diseases). This is the way to prevent depopulation and accelerated aging on the former Soviet Union territory. It becomes obvious that the improvement of diagnostic and treatment in public health does not able to affect radically on morbidity and mortality rates, as pills do not treat low level of health. Only the adoption of the higher level of aerobic energy supply functions (performance of mitochondria) by vast part of the population may solve this problem (physical aerobic and hypoxic training, adaptogens, L-carnitine, some Eastern breathing techniques, etc.). All these data were explored in the monograph „Medical valeology” [6] and „Sanology. Basics of health management” [7]. The basics of the formation of NCD are laid in childhood and adolescence. In our monograph „The physical development of children and adolescents” [9], we pointed that the methodology currently used to solve the problem was wrong. The estimation of physical development performed according to regional standards of anthropometric indices does not give any information of the health and reflects only the results of probable level of sanitary and hygienic problems. Based on this data, as well as on known principle that growth and development of an organism is fulfilled by two reciprocal processes (increase in the protoplasmic mass and systemogenesis-organogenesis), we postulate the necessity for the measure of physical development (level of health) to be focused on systemogenesis processes as the basis of non-specific resistance of an organism. The measurement criteria are the same as in the measurement of adults’ health – provision and economization of functions. The results of the measurement of physical development display the veritable position of an individual on the coordinate system „health-disease” [6, 7]. Accumulated findings on the issue of individual health (the original subject of the study was personal health, its definition with operational criteria, theoretical and methodological principles, methods for solving practical problems, etc.) helped to open a new applied specialty the „sanology therapeutist” and to prepare qualification characteristics (approved by Ministry of Health of Ukraine in 1991) and to create the concern department in P.L. Shupik National Medical Academy of Postgraduate Education with the purpose to train doctors of this specialty (1992). Our textbook „Sanology” for medical doctors was published in 2011 [7].

Conclusions After years of research, the methodology and simple method of the measurement of the level of health of an individual were developed. It was also proved that the base of the somatic health derives from the effectiveness of the apparatus of the mitochondria that turned out in the form of maximum aerobic capacity of energy production on the organism’s level. With an increase of aerobic

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

potential of a biological system two system of feedback were discovered, one is expansion of reserve and second one is economization of functions. These facts were used to build the „scale” of individual health. The application of this method during population studies revealed a number of new phenomena, such as the „safe level” of health, above which neither endogenous risk factors of coronary heart disease, nor manifestation of the disease, nor „self-development” of the pathological process after an individual left the „safe zone” of health and others have not been registered. A new direction of the primary individual prevention of IHD (in addition to the population‘s and the group’s prevention) was initiated. It was called “return of the individual to a „safe zone” of health” (preventive rehabilitation).

References 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Doll R., Prevention: some future perspectives. Prev.med. 1978; 4:486–497. Lazarev N.V., Liublina E.I., Rozin M.A. The state of heightened nonspecific resistibility. Pathophysiology and Experimental Medicine 1959; 3:16–21. Brehman I.I. Philosophic and methodological aspects of human health. Philosophical matters 1982; 2:48–53. Brehman I.I. Introduction to valeology – science of health. Science, Lvov. 1987. Apanasenko G.L. The evolution of bioenergy and human health. Petropolis, Saint Petersburg 1992. Apanasenko G.L., Popova L.A. Medical valeology. Health, Kiev 1998. Apanasenko G.L., Popova L.A., Maglevanyi A.V. Sanology. Basics of health management. Lambert Academic Publishing. 2012. Chebotarev D.F., Yaroshenko I.T. Premature (accelerated) aging: causes, diagnostics, prevention and treatment. Medical world 2001; 1, 1:28–38. Apanasenko G.L. The physical development of children and adolescents, Health. Kijów. Zdrowie. 1985.

Nota biograficzna autora Giennadij Apanasenko – lekarz, Akademia Wojskowo-Medyczna w Leningradzie (1959), doktorat (1970). Tytuł profesora z medycyny sportowej i rehabilitacji fizycznej (1983). Obecnie – profesor w Katedrze Rehabilitacji Medycznej, Fizjoterapii i Medycyny Sportowej w Akademii Narodowej Oświaty Medycznej Podyplomowej im. P. Szupika w Kijowie (Ukraina). Autor 400 publikacji naukowych, w tym 10 monografii i podręczników.

Tomasz PYSIAK

Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu

Promocja zdrowia przez pryzmat świadomości społecznej Health promotion through the prism of awareness

„Szlachetne zdrowie nikt się nie dowie Jako smakujesz Aż się zepsujesz” J. Kochanowski „Na zdrowie” Streszczenie Artykuł dotyka kwestii promocji zdrowia jako jednego z najważniejszych wyzwań polityki lokalnej. Opisuje on jeden z aspektów promocji zdrowia. Autor zwraca uwagę na ważną kwestię, jaką jest świadomość społeczna. Konkluduje, że tylko zmiana świadomości społecznej może pozwolić na skuteczną promocję zdrowia. Artykuł ten dotyczy również kwestii lokalności i globalności niektórych z procesów społecznych. Druga część artykułu zawiera praktyczne porady, jak skutecznie, modelowo promować zdrowie. Słowa kluczowe: promocja zdrowia, świadomość społeczna, polityka lokalna. Abstract This article touches issues of health promotion as one of the most important challenges in local politics. It describes one aspect of health promotion. The author draws attention to an important issue in health promotion which is awareness. He concludes that the only change awareness may allow for effective health promotion. This article concerns the issue of locality and globality of some of the social processes. The second part of the article provides practical advice to effectively promote health. Key words: health promotion, public awareness, local policy.

Wstęp Zdrowie jest najważniejszym dobrem. Według badań zawsze wysuwa się na pierwsze miejsce. Problem ten jest bardzo złożony. Oczywistą odpowiedzią na pytanie, dlaczego ludzie na pierwszym miejscu stawiają zdrowie, jest prosta. Zdrowie nie prowadzi do bólu, kojarzy się z siłą, z żywotnością. Jednak odpowiedzi te są niepełne. Zdrowie, a właściwie jego brak, wiąże się również z problemami natury ekonomicznej i społecznej. Nie tylko fizyczne odczuwanie, ale i wydatki, jakie niesie ze sobą choroba, czy też pewne zachwianie więzi społecznej z najbliższymi. Wszystko to skupia się jak w soczewce w problematyce zdrowotnej. Częsta zachorowalność wpływa również na politykę nie tylko w wymiarze globalnym, ale może szczególnie w wymiarze lokalnym. Przecież

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

to samorządy w Polsce utrzymują część infrastruktury medycznej. Nie dziwi więc zainteresowanie problematyką zdrowia a co za tym idzie promocji zdrowia wśród polityków także lokalnych. Jednak czy ta problematyka mimo tak wielkiej wagi jest odpowiednio przez samorządy realizowana? Czy samorządy odpowiednio promują zdrowie, czy też robią to w sposób nieskuteczny, na dobrze znane „jakoś to będzie?”.

Promocja zdrowia – opis sytuacji zastanej Promocja zdrowia realizowana w Polsce jest na bardzo nikłym poziomie. Mimo dewizy „lepiej zapobiegać, niż leczyć” nasze podejście i nasze środki przeznaczane na tematykę promocji zdrowia są bardzo niskie. Akcje społeczne są albo infantylnie niedopracowane, albo ograniczają się jedynie do ogólnopolskich akcji. Mało gmin realizuje politykę prozdrowotną w najskuteczniejszej formie. Mało samorządów czerpie z dorobku takich nauk jak socjologia czy też psychologia, organizując akcje promocyjne w obrębie tematyki zdrowia. Wielu decydentów bazuje jedynie na utartych schematach. Ważnym jest, żeby promocja zdrowia oparta była na realnych założeniach. Powiedzmy sobie szczerze, niewielu decydentów w ogóle wie, czym jest promocja zdrowia w nowoczesnym wydaniu. Promocja zdrowia uznawana za trzon tzw. nowego zdrowia publicznego jest jedną z najbardziej nowatorskich strategii rozwiązywania współczesnych problemów zdrowotnych [4]. Tak więc widocznym jest, że właśnie na tak rozumianą profilaktykę, jaką jest promocja zdrowia, a nie na przestarzałym modelu zapobiegania chorób, wszelkie samorządy powinny szczególnie zwracać uwagę. Tym, co odróżnia promocję zdrowia od tradycyjnie pojętej profilaktyki, jest orientacja środowiskowa [5]. Na pierwszy rzut oka widać, że najlepszym i najskuteczniejszym sposobem promocji zdrowia, w rozumieniu nowoczesnego postrzegania społeczeństwa, jest właśnie skierowanie się na społeczność lokalną. W definicji promocji zdrowia E.D. Achesona widać wyraźnie, iż bez wspierania wysiłku społecznego, rozumianego jako wszelki wytwór idei i świadomości społecznej, nie da się mówić na temat promocji zdrowia jako takiej. Zdrowie publiczne to nauka i sztuka zapobiegania chorobom, przedłużania życia, promowanie zdrowia poprzez organizowanie wysiłku społecznego [1]. Globalna promocja zdrowia z góry skazana jest wręcz na niepowodzenie. Zróżnicowanie kulturowe i często cywilizacyjne najlepiej widać w społecznościach lokalnych. Promocja zdrowia zaś „czerpie garściami” ze zjawiska świadomości społecznej. Właśnie dzięki niej kreuje się poglądy i opinie. Zjawisko świadomości społecznej staje się więc narzędziem, nośnikiem idei. Mówiąc o tym, że świadomość ma charakter społeczny, wskazujemy, że pewne idee, poglądy, przekonania rozpowszechniają się i obiektywizują w ramach pewnych zbiorowości [5]. Nie możemy jednak mówić o ogólnoludzkiej świadomości, globalnej. Mimo iż od czasów McLuhana mówi się o procesach globalizacji, które niewątpliwie wpływają na

Tomasz Pysiak

Promocja zdrowia przez pryzmat świadomości społecznej

proces świadomości społecznej, nie możemy stwierdzić, iż ta McLuhanowska „globalna wioska” jest idealnym odzwierciedleniem świadomości społecznej. Twierdzenie, iż zacieranie się kultur potęguje proces tworzenia się już nie świadomości społecznej, ale świadomości globalnej, jest to z całą pewnością fakt. Jednak nie możemy jeszcze mówić, jak wyżej napisano o świadomości globalnej. Musimy patrzeć na problem promocji zdrowia, bazując na lokalnym postrzeganiu społeczności. Ważne więc jest postrzeganie promocji zdrowia lokalnie, ponieważ w dużej mierze promocja zdrowia jest niczym innym jak wpływem na świadomość społeczną. Tak rozumiana jest najskuteczniejsza. Ponieważ zdrowie jest pewną ideą istniejącą w „konkretnej zbiorowej świadomości społeczeństwa”. Działania te są konieczne, ale jak na razie w Polsce mało skuteczne. Potwierdzają to badania: Tylko 8 proc. ankietowanych twierdzi, że przynajmniej okazjonalnie uprawia jakiś sport w sposób nieco bardziej profesjonalny. Trzy piąte (61 proc.) nigdy lub prawie nigdy nie wykonuje nawet takich ćwiczeń fizycznych, jak gimnastyka czy aerobik, a blisko połowa (45 proc.) w ogóle nie praktykuje takich rodzajów aktywności, jak: bieganie, pływanie, jazda na rowerze, gry zespołowe itp. Ponad połowie badanych (54 proc.) raczej nie zdarza się zażywać wzmacniających preparatów witaminowych, ziołowych itp., a jedna czwarta (27 proc.) nie ma w zwyczaju chodzić profilaktycznie do dentysty. Prawie co piąty dorosły Polak (17 proc.) nigdy lub prawie nigdy nie znajduje czasu na dłuższy (minimum godzinny) spacer, tyle samo (17 proc.) nie wykonuje profilaktycznych badań lekarskich. Ponadto trzy piąte Polaków (61 proc.) minimum raz dziennie pije kawę (w tym 15 proc. wypija w ciągu dnia kilka kaw), niemal jedna trzecia (30 proc.) minimum raz dziennie miewa sytuacje stresowe, ponad jedna czwarta (27 proc.) przyznaje się do codziennego palenia papierosów, a co ósmy badany (12 proc.) twierdzi, że codziennie spożywa posiłek tuż przed snem. Połowa respondentów (50 proc.) minimum raz w tygodniu sypia krócej niż sześć godzin na dobę, w tym dla co jedenastego (9 proc.) regułą jest sen krótszy niż sześciogodzinny. Jedna trzecia ankietowanych (33 proc.) minimum raz w tygodniu jada mniej niż trzy posiłki na dobę, w tym co czternasty (7 proc.) zwykle nie jada więcej niż dwa razy dziennie. Prawie co trzeci badany (30 proc.) minimum raz w tygodniu spożywa alkohol [2]. Konieczne jest więc zmiana świadomości społeczeństwa, takie działania mogą jedynie ukierunkować władze lokalne bądź organizacje pozarządowe. Ważnym czynnikiem jest swoisty sojusz wielu środowisk, między innymi „istotnych innych” rozumianych jako filary społeczności. Tylko tak pojmowana promocja zdrowia daje nadzieję na trwałą zmianę społeczności.

Przykładowy projekt prozdrowotny Brak dobrych kampanii promujących zdrowie na poziomie lokalnym, na pewno można tłumaczyć brakiem środków na te badania. Gminy nie zatrudniają

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

fachowców, często interdyscyplinarnych, tylko bazują, idąc na łatwiznę, na projektach ogólnopolskich. A jak już wcześniej wykazaliśmy, ważniejsze jest skupienie się na społeczności lokalnej razem z jej specyfiką oraz możliwościami. Opracowanie takiego projektu powinno być zlecone specjalistom z różnych dziedzin: socjologom, psychologom, ale też specjalistom z zakresu antropologii, etnografii, zdrowia publicznego oraz przedstawicielom nauk medycznych. Dość istotnym wsparciem powinni być też przedstawiciele samorządów, specjaliści od polityki lokalnej. Jedynie tak złożone zespoły będą w stanie wniknąć w „tkankę społeczną” i postarać się zmienić postrzeganie ochrony i promowania zdrowia. W tym rozdziale pozwolę sobie wymienić oraz opisać szczególne obszary, którymi powinien zająć się taki modelowy projekt akcji promocji zdrowia. Jest to przykładowy i modelowy opis (na potrzeby artykułu uproszczony), swoiste vademecum dla promotorów zdrowia oraz polityków lokalnych. Analiza Pierwszym i podstawowym krokiem w budowaniu projektu powinna być dogłębna analiza zastanej sytuacji. Oczywiście wszelkie działania powinna poprzedzać analiza społeczno-demograficzna danego terytorium. Następnym krokiem powinno być zbadanie sytuacji w służbie zdrowia i szeroko rozumianego zdrowia publicznego. Jednak zaleca się multiplikację źródeł i metod badawczych. Oprócz analizy zachorowalności i wypadkowości na danym obszarze powinny być brane pod uwagę również czynniki takie jak ilość placówek medycznych, dostępność do specjalistów i badań, mankamenty opieki zdrowotnej na danym obszarze. Kolejnym ważnym czynnikiem byłyby badania jakościowe i ilościowe mieszkańców danego terytorium. Ważne, żeby działania były skuteczne, a idealnym z punktu widzenia projektu byłoby wybranie jak najmniejszego obszaru. Wiadomo jest niestety, iż zwiększy to znacznie koszty takie projektu. Dlatego też przyjmijmy, że optymalną jednostką terytorialną będzie gmina. Po badaniach powinny nastąpić konsultacje społeczne, wręcz stworzenie konkretnego zespołu złożonego z „istotnych innych” (przykładem istotnego innego w wielu gminach będzie przywódca wspólnoty religijnej, w Polskich warunkach w większości będzie to ksiądz rzymskokatolicki). Jednak ważne jest, żeby miał realny i wymierny wpływ na życie danej wspólnoty. Dopiero po tak gruntownych analizach i sporządzeniu raportu grupa badaczy powinna zabierać się za budowę projektu prozdrowotnego. Określenie problemów, oczekiwań i co najważniejsze rekomendacji powinno wynikać z podanej wyżej analizy. Konstrukcja programu promocji zdrowia Kolejnym etapem powinna być konstrukcja konkretnych działań dostoswanych do sytuacji gminy, skoncentrowanie się na paru wybranych najlepiej zbliżonych do siebie problemach. Jedynie skoncentrowanie się na jednym czy

Tomasz Pysiak

Promocja zdrowia przez pryzmat świadomości społecznej

dwóch czynnikach da wymierne efekty. Kolejnym etapem jest dostosowanie akcji do opisanej wyżej analizy społeczno-demograficznej. Skuteczność akcji promocyjnych będzie zależała od poziomu starości społeczeństwa, poglądów religijnych, politycznych czy nawet od specyfiki etnicznej, ale i kulturowej. Jeżeli społeczność jest młoda, należy zwrócić uwagę, by zdrowie publiczne promować przez rozrywkę – koncerty czy też happeningi. Natomiast kiedy społeczność starzeje się, większy wpływ będą miały bezpośrednie rozmowy bądź wpływ istotnych innych. Inaczej też będzie w dużym, średnim, małym mieście, czy też na wsi bądź małej osadzie. Jedynie tak nakierowane działania powinny przynieść rezultaty. Nie mogą to też być działania krótkotrwałe, z rocznym harmonogramem, ale działania długofalowe, nakierowane na długoterminowe efekty. Zmiana świadomości społecznej nie nastąpi po krótkotrwałym działaniu. Efekty mogą być widoczne dopiero po miesiącach, a nawet latach działań wdrożeniowych. Ważne jest uwzględnienie w harmonogramie długofalowości zadań. Konieczna jest również ciągła ewaluacja i w razie potrzeby modyfikowanie konkretnych punktów realizacji planu. Należy również powtarzać realizację projektu w innych, wcześniej zdiagnozowanych, punktach.

Konkluzje Podsumowując, jedynie tak rozumiana promocja zdrowia jest szansą na pomoc w rzeczywistym dbaniu o dobrostan pacjentów. Tylko promocja zdrowia skierowana na zmianę świadomości społecznej jest skuteczna. Oczywistym jest również, że bez medycyny sama promocja zdrowia będzie tylko pustą próbą działania na rzeczywistość. Musimy sobie zdać sprawę, że polityka lokalna powinna szczególnie zwracać uwagę na promocję zdrowia. Bo tylko zdrowe społeczeństwo może być wydajne ekonomicznie i społecznie.

Bibliografia 1. Acheson E.D., Public health in England. Report of the Committee of Inquiry into the future development of the public health function. HMSO. London 1988. 2. CBOS 2012, [w:] http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news, 391328,cbos-polacy-zadowoleni-ze-swojego-stanu-zdrowia.html 3. Słońska Z., Socjologia a promocja zdrowia, [w:] Socjologia medycyny. Podejmowane problemy kategorie analizy; Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2009, s. 290. 4. Opolski J., Zdrowie Publiczne w Polsce a polityka zdrowotna w świetle dokumentów Światowej Organizacji Zdrowia, http://www.pnmedycznych.pl/spnm.php?ktory=444 5. Sztompka P., Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 293.

I. ZDROWIE I METODY JEGO OCENY

Nota biograficzna autora Tomasz Pysiak – ukończył Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie na kierunku socjologia. Pisze pracę doktorską pod kierunkiem prof. Bogdana Szajkowskiego. Pracuje w Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu. Jest sekretarzem redakcji czasopisma naukowego „Zdrowie i Społeczeństwo”. Zainteresowania naukowe: makrostruktury społeczne, socjologia polityki, struktury społeczne, socjologia religii, socjologia medycyny.

CZYNNIKI

II. ZDROWIE

² PROMUJACE

FACTORS

OF HEALTH PROMOTIONS

Giuseppe FERLA, Domenico MAUGERI, Giuseppe CARNAZZO STMicroelectronics, Italy, Chair of Geriatrics University of Catania, Italy, Azienda Sanitaria Provinciale, Catania, Italy

Elderly Boom. Future strain to health services: analysis and proposals Boom starych ludzi. Przyszłe obciążenia dla służby zdrowia: analiza i propozycje

Abstract Life expectancy is increasing by about one year for every 4 or 5 years [1], and in most developed countries women’s fertility levels have dropped below the replacement level of 2.05 children per woman. These two factors are being added to a rapidly aging population.Furthermore, most western nations have experienced a baby boom after the Second World War that will make the future situation even worse. The authors have developed a mathematical model that splits the life expectancy increase into its basic components: – mortality at pre-senile age, – the age at which the rate of the mortality increase starts slowing down, – mortality at very old age. The increase in life expectancy in recent years is related to a reduced mortality at pre-senile age. The increase of the life span plays a marginal role. The mortality at very old age remains practically constant. Assuming that progress continues at the current rate, life expectancy of the cohorts born since 2000 is more than 100 years. This prediction is in line with what was recently published in The Lancet [2]. Great attention must be paid to the quality of life of the elderly population, especially to their state of health and level of independence. To a longer life expectancy must be associated a longer healthy life, otherwise the cost of the aging population will grow beyond the limits of sustainability. A change of paradigm

II. CZYNNIKI PROMUJĄCE ZDROWIE

in medical care is necessary, beyond the treatment and prevention of illness; we need to have a more active role in improving the factors that contribute to keeping the population healthy up to a pre-senile age. Italian data will be used, since the Italian national office of statistics (ISTAT) gives the mortality data by year of age between 1976 and 2010 in electronic format. Italy shares with Poland and many other nations a very low fertility rate and a large baby boom. Life expectancy is higher in Italy than in Poland, so the elderly boom in Poland will arrive 10 years later than in Italy, but the population is aging quite rapidly now in both nations. Key words: population, aging, demography, mortality, life expectancy. Streszczenie Przeciętna długość życia rośnie o około jeden rok na każde 4 lub 5 lat, w większości rozwiniętych krajów poziom płodności kobiet spadł poniżej poziomu 2,05 dziecka na kobietę. Te dwa czynniki zostały dodane do szybkiego starzenia się społeczeństwa. Ponadto większość zachodnich narodów doświadczyła wyżu demograficznego po II wojnie światowej, co przyczyniło się do pogorszenia sytuacji w przyszłości. Autorzy opracowali matematyczny model, który dzieli przeciętną długość życia na podstawowe elementy: – śmiertelność w starszym wieku, – wiek, w którym stopa wzrostu śmiertelności zaczyna spowalniać, – śmiertelność w bardzo podeszłym wieku. Wydłużenie długości życia w ostatnich latach jest związana z obniżoną śmiertelnością w starszym wieku. Wzrost długości życia odgrywa marginalną role. Śmiertelność w bardzo podeszłym wieku pozostaje stała. Zakładając, że postęp podąża w obecnym tempie, długość życia pokoleń urodzonych od 2000 to ponad 100 lat. Ta prognoza jest zgodna z tym, co zostało niedawno opublikowane w czasopiśmie „The Lancet”. Dużą uwagę należy zwrócić na jakość życia osób w podeszłym wieku, zwłaszcza na ich stan zdrowia i poziom niezależności. Wydłużenie średniej długości życia musi być związane z dłuższym zdrowszym życiem, w przeciwnym razie koszt starzenia się społeczeństwa wzrośnie poza granice zrównoważonego rozwoju. Zmiana paradygmatu w opiece medycznej jest konieczna, poza leczeniem i zapobieganiem chorobom, musimy przyjąć bardziej aktywną rolę w poprawie czynników, które przyczyniają się do utrzymania zdrowej populacji do sędziwego wieku. Włoskie dane będą wykorzystywane, odkąd włoski narodowy urząd statystyk (ISTAT) podaje dane śmiertelności w formie elektronicznej. Włochy podzielają z Polską bardzo niski poziom płodności i duży wyż demograficzny. Średnia długość życia jest wyższa we Włoszech, więc przyrost ilości osób starszych w Polsce przybędzie 10 lat później niż we Włoszech, ale populacja starzeje się w szybkim tempie w obu krajach. Słowa kluczowe: populacja, starzenie się, demografia, śmiertelność, średnia długość życia.

Model of life expectancy The first model that quite faithfully describes the life expectancy distribution was created by B. Gompertz [3] and dates back to the first half of 1800. The main hypothesis is thatmortality increases exponentially with age. For example, if the probability of dying at the age of 40 is 1%, this probability will double every six years, and then at age 46 the probability of dying within a year becomes 2% and so on. Gompertz’s model however, overestimates the mortality in old age. With the doubling of mortality every 6 years the modest 1% at age 40 will become 100% at the age of 100. Recently, several models have been developed to overcome this problem [4, 5, 6]. In addition, currently there is a generalized reduction in mortality, so the number of survivors to old age is higher than the prediction and continues to increase.. Many models move away from physical reality to become exclusively mathematical. The model we propose is based on the assumption that the probability of dying within a year increases exponentially with age, but we assume that at very old age the mortality become constant. This assumption is

Giuseppe Ferla, Domenico Maugeri, Giuseppe Caranzzo Elderly Boom. Future strain...

---

supported by the data collected by GRG (Geriatric Research Group) of the super-centenarians all over the world. The parameters of the model are: the slope, the number of years for the doubling of mortality; NMax, the age that separates the law of doubling and beginning of longevity the value of mortality at a very old age. Moreover, we start our model from the age of 40, since before the mortality is influenced by facts non-related to the health.

Fig. 1. The three fundamental parameters of the model

Having established the law that determines mortality, i.e. the ratio between the deaths over a period considered and the population of the individuals of the same age (cohort) at the beginning of the period, the survival curve and the number of deaths at various ages can be determined.

Fig. 2. Model of life expectancy for the Italian female population in 2006

II. CZYNNIKI PROMUJÄ&#x201E;CE ZDROWIE

Figure 2 shows the results obtained with the parameters of the model that best fit the data for the female population in 2006. Note that the maximum number of deaths occurs at 89 years, while the population is halved at 86 years. The age at which the number of the survivors is halved, represents the life expectancy, while the age at which the number of deaths of the cohort is the highest is the most probable age of death. Over the years, there has been a reduction in mortality in pre-senile age and this has reduced the difference between the two definitions from 6 years in 1974, to 3 years today. Considering the rate of improvement, one can assume that at present (2014) life expectancy of the Italian female population already exceeds 91 years. The results from the new model are shown in Figure 3, where we compare the two models against the ISTAT data of the Italian male population of 2002. Note that between 100 and 105 years the Gompertz model gives mortality 10 times higher than the actual one, while the model proposed by the authors perfectly matches the experimental data.

Fig. 3. The results obtained by using the new model show a better fit to the ISTAT data than the Gompertz model. The curves show the deaths of a cohort of 100,000 people at various ages

At around 110 years, even our model underestimates the chances of survival, which at present are 7 individuals in a cohort of one million. To fit the experimental data our model utilizes 4 parameters: 1) Survival to the age of 40, this figure is taken directly from the ISTAT data; 2) The number of years required to double the mortality rate; 3) The age at which longevity starts, i.e. when the exponential rate of aging becomes asymptotic to a constant mortality of centenarians; 4) The mortality of centenarians. The last three parameters are determined so as to obtain the best fit of the theoretical curve to the experimental data.

Giuseppe Ferla, Domenico Maugeri, Giuseppe Caranzzo Elderly Boom. Future strain...

Data and model The analysis of the Italian population from 1974 to 2010 is made easy by the availability of population data as tables in digital format from ISTAT (the Italian statistics office) www. Demoistat.it. The data concerning the age of immigrants for the last few years is also available. This is very important because in many age ranges immigrants comprise over 10% of the population. Fitting the ISTAT data with our model, we obtained curves of the trend of the three parameters. The evolution of the three parameters has been fitted with the logistic curves. In Figure 4, it can clearly be seen that the most probable age of death shifts from 77 years in 1974 to 84 years in 2006. The expected life is significantly 3 to 5 years less than the probable age of death. Irregular trends in experimental data can be seen at around 87 years for 2006 and around 55 years for the curve of 1974. These are due to an increase of mortality of the cohorts born during the two World Warsi.

Fig. 4. New model compared against experimental data. Notice the irregularity of the experimental date for the cohorts born during the two World Wars. For simplicity, we summarized the results with the survivorsâ&#x20AC;&#x2122; curves of cohorts of 100,000 births at intervals of 8 years (see Fig. 5)

Fig. 5. Survivorsâ&#x20AC;&#x2122; curves of various cohorts at 8 years intervals

II. CZYNNIKI PROMUJÄ&#x201E;CE ZDROWIE

It should be noted that from 1974 to 2006 the survival curve of the cohort becomes squarer, as deaths before the age of 70 decrease. Most of the deaths under this age are, according the World Health Organization (WHO) preventable deaths. From figure 5 we can see that the survival rate of 80% of the population has increased from 60 years in 1974 to 70 years in 2006. At 80 years we note that the survival rate passes from 30% to 55%, while even more significant is how the increase of the survivors at 90 years passes from 5% to 15%. Medical progress is reducing the mortality in pre-senile age, and more importantly it is increasing exponentially the population of those older than 80.

The near future Forecasting the future is not a risk-free exercise. If you want to predict the number of the 80 year olds in 2040 (quite far into the future) it should be noted that it is composed of people who are 50 or more at the moment. The only uncertainty is how mortality at old age will change over the next 30 years. If we consider the data of Figure 6, we can see that the survival rate at 80 has increased from 30% in 1974 to 55% in 2006. The problem is therefore to find criteria to predict the most likely medical progress over the next 30 years.

Fig. 6. Trends in the probability of survival extrapolated to 2100. To facilitate the reading some cohorts are indicated by dotted lines

The article that appeared in The Lancet, 4 October 2009 shows that in the countries belonging to the OECD (Organization for Economic Co-operation and Development), life expectancy in 2100 will be 100 years. The method used is that of linear extrapolation, which however does not allow a forecast of the survival rate at various ages.

Giuseppe Ferla, Domenico Maugeri, Giuseppe Caranzzo Elderly Boom. Future strain...

The method we used takes into consideration that: 1) For pre-senile age (less than 65 years) the probability of not surviving was reduced at an exponential rate and nearly halved in 32 years; 2) The probability of survival is nearly constant at old age (over 90). Figure 10 shows the survivors’ curves for certain ages until 2100. The horizontal line that indicates a 50% survival rate (i.e. the life expectancy), in the year 2100 meets the curve of 100 years, therefore, the life expectancy for those born after 2000 is 100 years, in line with that indicated by „The Lancet”. To facilitate the reading of the graph some cohorts are indicated by dotted lines. For example, if you follow the cohort of 1964, at the peak of the baby boom, there is a 27% chance of surviving to 100 years and 80% of exceeding 80 years of age.

Polish demography The age structure of the Polish population of 2013 has two peaks, one at the age of 55 to 59 years and a second at the age of 30 to 34 years. This is due to the fact that the transition of the fertility below the replacement rate occurs around 1990 [10], therefore the baby boom of the years after the second War has had the opportunity to reproduce again. A baby boom gives a Nation a demographic advantage when the population is at a working age, but is a burden when the baby boom becomes an elderly boom. The second baby boom concerning people of 30 to 34 years will give more time to adapt to If you live longer, you have to work longer [11]. The World Bank’ statement looks obvious, but it is quite difficult to implement. The Polish pension scheme is helping to adapt rapidly to its aging population and will avoid the World Bank’s forecast that the aging population will bring to a per-capita GDP decrease of 3% to 4.7%. The situation in Italy is worse since the pension is more generous, the people live longer and the retirement age is nearly the same as in Poland, where the people live nearly 5 years less, see figure 11 for a comparison. However, to have a population working longer it is necessary to keep it in good health. At present the percentage of GDP spent on the health sector in Poland is quiet low, 6.7% versus the Euro-zone average of 10.8%. The number of doctors is 2.1 per 1000 people versus 3.6 in Euro-zone [12].

II. CZYNNIKI PROMUJÄ&#x201E;CE ZDROWIE

Polish LE

Italian LE

Lineare (Polish LE)

Lineare (Italian LE)

Fig. 7. Life expectancy in Italy and in Poland

Table 1. Comparison of key indicators of the health services Cost at ppp US$

Infant mortality

Avoidable deaths

Ranking

Japan

2750

82.6

2.17

19.6

100

Italy

2771

80.5

3.33

23.4

Sweden

3432

2.73

18.6

Australia

3353

81.4

4.49

32.5

France

3679

3.34

21.7

3051

80.1

4.5

18.7

Norway

4885

3.47

15.9

Germany

3724

79.8

3.48

23.6

Canada

3844

81.4

4.78

29.8

USA

7437

78.1

5.9

54.9

Giuseppe Ferla, Domenico Maugeri, Giuseppe Caranzzo Elderly Boom. Future strain...

The cost of the health service is high for all developed Nations so it is essential that these services work efficiently. Comparing [13] the keys indicators in various countries a vast difference in cost and performance can be seen see table 1. USA has the worst health service with higher costs due to huge overspending inflated by the private insurance and the legal system, which forces doctors to pay high fees for insurance. Japanese and Italian health services appear to be the best. One good Italian practice is that the service is supplied both by the State and by the private sector: the patient can choose between a public hospital or some private clinics that are qualified to receive the same contribution that the Italian Health Service gives to the public structure. This creates healthy competition and helps to keep the costs low and avoids long waiting lists.

Fig. 8. Period and cohort life expectancy for the Italian population

The cost is financed through a specific nationwide tax. Table 1 also shows the private contribution to the health cost: this could be misleading, because it is nearly totally composed of contributions from the patient to the national service. The percentage of really privately paid assistance is very low. The problem to setting-up a good system is due to the very large difference between the life expectancy at the birth and the real probable life of the cohort: the difference is 25 years. The period expectancy is computed in a specific year by assuming that the mortality at various ages is valid for all the life of the people born in that year. In reality the cohort meets a decreasing

II. CZYNNIKI PROMUJÄ&#x201E;CE ZDROWIE

mortality due to the social and medical progress, so the cohort lives longer, much longer.

Conclusions The aging of the population born during the baby boom, the drastic reduction of mortality in pre-senile age and the lengthening of life expectancy will create a population in which old age will be predominant: the number of people older than 80 will double in the next 20 years. To avoid that the forthcoming elderly boom will slow down the progress of the nation, it is necessary to keep this ever increasing portion of the population productive and in good health. There is already a new phenomenon to help achieve this goal. Most of large corporations, 75% according to Business Week [14], are starting programs to improve the health of their employees. These companies evaluated the key factors determining the health of their employees and try to improve them by using the same methods that last century, between the 60s and 80s, revolutionized the production systems. They are launching campaigns to reduce smoking and promoting exercise to limit obesity. The multinationals compare the health of their employees in various continents and disseminate the best practices used to improve the level of health. The care of the population, however, poses different problems to the different age groups. The foregoing is good for people of working age but should be extended to the whole nation by family doctors through awareness campaigns and health goals. Just as various companies follow the trend of diseases and hospitalizations of their employees so the family doctors should do the same thing for their patients. Since the problems change in the most advanced age groups so do the methods needed to address them. After retirement a good level of health may be maintained, but upon reaching 80 problems of chronic illnesses and maintaining self-sufficiency without incurring a significant increase in costs arises. This is reflected in the United States and in Denmark, where in the last year of a personâ&#x20AC;&#x2122;s life, the total medical bill can reach one-third of the amount spent in their entire life. A simple to implement solution could be the introduction of family doctors dedicated only to treating geriatric patients. In our opinion, it is the loss of self-sufficiency and avoids an exponential increase in the cost of health that will be difficult to cope with.

References 1. Shkolnikov V., Jdanov D., Andrew E., Vaupel JW., Steep Increase in Best Practise Cohort Life Expectancy Population and Development Review 37(3): 419-434 (Sept 2011).

Giuseppe Ferla, Domenico Maugeri, Giuseppe Caranzzo Elderly Boom. Future strain...

2. Christensen K., Doblhammer G., Rau R., Vaupel JW Ageing rural populations: the challenges ahead Lancet 2009; 374: 1196-208. 3. Gompertz B., The nature of the function expressive of the law of human mortality Philosophical Transaction of the Royal Society 1825. 4. Fries, JF Aging, natural death, and the compression of morbidity The New England Journal of Medicine 1980 303: 130-5. 5. Caselli G. The decline of mortality in Europe. Oxford Press 1991, pp. 106– 107. 6. JW Vaupel. The remarkable improvement of survival at old age. Philosophical Transactions of the Royal Society of London B, 1997, 352 (1363) 1799-1804. 7. R. Bernabei et al Results from aging and longevity studies Journals of Gerontology Series A vol 64 March 2009. 8. G. Ferla, D. Maugeri, G. Carnazzo Life Expectancy between Wars and Epidemics SIGG Turin November 2013. 9. http://www.indexmundi.com/poland/age_structure.html 10. http://www.stat.gov.pl/gus 11. http://www.worldbank.org/en/news/opinion/2012/06/14/poland-aging-andthe-economy. 12. The Economist, Pocket Word in Figures, 2014 Edition. 13. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ 14. Terhune C, Weintraub A, Take your meds, exercise and spend billions Business Week 2010, 15 February: 46-50. Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict.

Noty biograficzne autorów Giuseppe Ferla – absolwent Elektroniki na Politechnice w Turynie w 1963 r. pracował jako naukowiec w STMicroelectronics, międzynarodowej firmie półprzewodników, na różnych stanowiskach, biorąc udział w najważniejszych osiągnięciach firmy. Profesor nadzwyczajny na Uniwersytecie w Mediolanie na kierunku mikroelektronika do 1982 roku, kiedy to został dyrektorem R & D. Jest autorem 65 patentów i ponad 120 prac naukowych. Na emeryturę przeszedł w 2006 roku. Zaczął koncentrować się na naukach medycznych i przedstawił kilka artykułów na temat demografii i starzenia się. Giuseppe Carnazzo – absolwent medycyny i chirurgii. Specjalista w dziedzinie geriatrii i gerontologii od 1987 roku. Specjalizuje się w chorobach cukrzycy i chorobach metabolicznych od 1990 roku. Był adiunktem o specjalizacji w geriatrii i gerontologii. Przez osiem lat był koordynatorem zespołu Badania Epidemiologii «włoskiego Longitudinal Study on Aging”. Jest współautorem monografii na temat cukrzycy. Jest autorem 67 prac

II. CZYNNIKI PROMUJĄCE ZDROWIE

naukowych opublikowanych w krajowych i międzynarodowych czasopismach i wychowawcą ostatniego roku studentów medycyny na Uniwersytecie w Katanii. Domenico Maugeri – absolwent medycyny i chirurgii w 1970 roku. Jest specjalistą endokrynologii i chorób metabolicznych, specjalistą hematologii ki laboratoryjnej oraz specjalistą medycyny jądrowej na Uniwersytecie w Padwie. Profesor związany z gerontologią i geriatrią, od 1992 r. dyrektor wydziału: gerontologii i geriatrii, w szpitalu Cannizzaro (od 2005), dyrektor szkoły specjalizującej się w geriatrii, University of Catania (od 2001 r. do 2007 r.). Koordynator Szkoły Specjalizacji Geriatrii (od 2009). Członek zwyczajny Włoskiego Towarzystwa Gerontologii i Geriatrii, członek Rady Naukowej. Członek zwyczajny Stowarzyszenia Włoskiej Medycyny Nuklearnej (AIMN), członek zwyczajny Włoskiego Stowarzyszenia Osteoporozy (SIOMMS), członek Komitetu Redakcyjnego czasopisma „Archives Gerontology nad Geriatrics”, Prezes sekcji SIOMMS Sycylii.

Ełła BULICZ, Julia MURAVOVA

Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu. Krymski Państwowy Uniwersytet Medyczny im. S.I. Georgiewskiego, Symferopol, Ukraina

Emotions, health and disease in human and social perspectives Emocje, zdrowie i choroby w perspektywach człowieka i społeczeństwa

Abstract The man probably should be called Homo Emotionalis, because emotions and feelings are and always will be incentives and motivation to act. Human emotions do not lose their value today – on the contrary, their role in individual and social life greatly increased. Emotional states are closely related not only to health but to are an important part of health and quality of human life and society. Modern society tends to increase emotional tension, negative emotions and conflicts. Key words: emotions, health, disease, human behavior, conflict, morality, quality of life. Streszczenie Człowiek prawdopodobnie powinien być nazywany homo emotionalis, ponieważ emocje i uczucia zawsze są i będą bodźcami i motywacją do działania. Ludzkie uczucia nie tracą dziś swojej wartości – przeciwnie, ich rola w życiu indywidualnym i społecznym znacznie wzrosła. Stany uczuciowe ściśle związane są nie tylko ze zdrowiem, ale są ważnym elementem zdrowia i jakości życia człowieka i społeczeństwa. Nowoczesne społeczeństwo przejawia tendencję do potęgowania napięcia emocjonalnego, negatywnych emocji i konfliktów. Słowa kluczowe: emocje, zdrowie, choroby, ludzkie zachowanie, konflikty, moralność, jakość życia.

Emotions in the human phylogeny. A purpose-oriented activity of archaic biosystems, ensuring their survival, is based on a primitive (i.e. without involvement of the nervous system) perception of external stimuli and expedient response to these stimuli. The simplest form of such reactions is called taxis (from the Greek taxis – location), that is motor reactions typical for agile organisms (protozoa, bacteria, some fungi), and for some cells (leukocytes). These movements can be observed in large ciliates up to 3 mm with the naked eye. Many representatives of our ancient ancestors – Protozoa – are related to plants and animals: in the light, they provide their food by photosynthesis, i.e. similar to plants, and in the dark – like animals- absorb organic substances.

II. CZYNNIKI PROMUJĄCE ZDROWIE

Taxis are automatic reactions that occur due to direct stimulation of the sensitive elements of the body. Such movements are a direct response to “appeal” or “dislike” of external influences, i.e. they are essentially an archaic form of emotional behavior. These reactions include attractive attitude to one animal and aversion to others (the phenomenon of “squirrel –frog”), which is not associated with a reasonable estimate of their biological utility. Similar reactions in highly developed organisms and humans are presented by instinctive movements that persist throughout life. These reactions have been proved to be preserved as the most valuable and vital of all that have been accumulated by ancestors through natural selection. The “storage” of these reactions is a tough program of innate behavior. This program is so important for the survival of the species that it lies in the body of primitive organisms. Highly developed species store this program in the depths of the brain – the hypothalamus. Evolution under the standard of emotional reaction. It is believed that the developed intellect distinguishes a human from other representatives of the animal world. If you have in mind potential abilities of intellect, it is acceptable. Taking into consideration the possibilities that individual people manifest, slightly multiplying multi-digit numbers, memorizing the book by fast reviewing or by learning dozens of languages , the human's brain is a unique reservoir of mind. Recognition of this has become the basis for the biological name Homo sapiens. It is supposed that reason was created and developed as a tool for achieving emotional goals. The entire civilization was built by the intellect but the emotions were the initiators of the construction industry. The study pointed emotion attention mainly on the causes and characteristics, but their importance in human behavior. The more it is necessary to examine the structural role of emotions. Evolution went under the standard of emotional reaction from the primitive to the most complex actions. The emotions had an impact on our ancestors to the calculated targets but only reason helped to realize these goals. The initiator of evolution were the emotions, the intellect was a tool for achieving the necessary goals. On the basis of primitive feelings have developed the most complex human's emotions, which allowed him to see the whole world in colors and sounds, scents and flavors. Emotional baits have become more attractive and varied, and social life repeatedly complicated emotional human perception. Instead of a primitive flag with the words „ desire to get rid of „ the evolution armed with the banners, announcing lot of different goals and often conflicting wishes („to have everything possible and impossible”, „hold”, „earn”, „feel”, „try”, „achieve”, „look” etc.). Emotions in the ontogeny of the human. Early ontogeny – the neonatal period and early childhood – is the realm of emotions and selfishness, not limited by the reason. Many aspects of the child's behavior are inherited from the period when it lived at the expense of the mother and without any effort to obtain all that is necessary for its own welfare. Almost all the child’s activities are characterized

Ełła Bulicz, Julia Muravova

Emotions, health and disease in human and social perspectives

by peculiar emotions. Selfish absolutism of the child, emotionally expressed (“give me that right now and take this away”), is normal and has an adaptive value. With proper education, it is transitive and, as they grow older, is limited by considerations of reason. Only due to omissions in education, emotionally charged selfishness drags on for an unnecessarily long period. Regular development of the child is displayed in the prevalence of positive emotions. Normal novelty reflex (reflex “what is it?”) – a reaction to an unknown object or event – for the child aged 2-4 months is accompanied by the emergence of positive emotions, the so-called “complex revival reaction” – joy, limb movements and vocalization. In the process of growth and development, the positive emotional perception of novelty fades away and, according to our data, it emerges in response to events imprinted in childhood – such as the look and feel of a colorful ball (Table 1). Table 1. Averages of the frequency of occurrence of the revival reaction for boys and men of all ages Age

Occurrence of reaction,%

Infancy, 2-4 months

100.0

Early childhood, 1-3 years

99.2

Preschool age, aged 3-5

94.0

Primary school age, aged 7-9

89.3

Early adolescence, aged 13-15

75.4

Age Late adolescence, aged 17-18 Adulthood, aged 25-29 Middle age, 1st period, aged 30-35 Middle age, 2nd period, aged 60-65 Elderly age, aged 75-80

Occurrence of reaction,% 68.5 57.6 52.2 47.4 21.3

Biological bases of emotions. Not everything is clear in the mechanism of the emergence of emotions. According to modern concepts, the emergence of emotions is determined by a certain actual need and probability of its satisfaction. Man involuntarily evaluates this probability on the basis of innate and previously gained individual experience, comparing the information, valuable for him, about the importance of the goal with a probability of this event. High probability of achieving the goal raises positive emotions, while such reduced probability forms negative emotions [1, 2]. Emotional states in humans and higher animals are not limited to the central nervous system – they alter the metabolism and activity of the whole organism. Any emotion is accompanied by changes of states of the internal organs: it is known that emotions increase heart rate, intensify respiration, raise blood pressure. Registration of such reactions in the emergence of emotional states forms the basis of the polygraph, the so-called “lie detector”. However, the accuracy of such diagnosis i pretty low, since there is no strict correspondence between the nature and quantity of emotional responses and shifts of the body reactions.

II. CZYNNIKI PROMUJĄCE ZDROWIE

Evolution under the standard of emotional reaction. It is believed that the developed intellect distinguishes a human from other representatives of the animal world. If you have in mind potential abilities of intellect, it is acceptable. Taking into consideration the possibilities that individual people manifest, slightly multiplying multi-digit numbers, memorizing the book by fast reviewing or by learning dozens of languages , the human's brain is a unique reservoir of mind. Recognition of this has become the basis for the biological name Homo sapiens. It is supposed that reason was created and developed as a tool for achieving emotional goals. The entire civilization was built by the intellect but the emotions were the initiators of the construction industry. The study pointed emotion attention mainly on the causes and characteristics, but their importance in human behavior. The more it is necessary to examine the structural role of emotions. Evolution went under the standard of emotional reaction from the primitive to the most complex actions. The emotions had an impact on our ancestors to the calculated targets but only reason helped to realize these goals. The initiator of evolution were the emotions, the intellect was a tool for achieving the necessary goals. On the basis of primitive feelings have developed the most complex human's emotions, which allowed him to see the whole world in colors and sounds, scents and flavors. Emotional baits have become more attractive and varied, and social life repeatedly complicated emotional human perception. Instead of a primitive flag with the words „ desire to get rid of „ the evolution armed with the banners, announcing lot of different goals and often conflicting wishes („to have everything possible and impossible”, „hold”, „learn „, „feel”, „try”, „achieve”, „look” etc.) . Emotions and diseases. Understanding of the body reactions formed in different emotional states is of paramount importance for the treatment and prevention of diseases. Many of them – joy, sense of self-confidence, sense of inner peace, “equanimity”, “attention”, balance, excess energy–are characterized by a favorable change in health status. Negative emotional states – anger, resentment, irrational anxiety, depression, lack of self-confidence, lack of inner balance, inability to focus, etc. – are not only peculiar to disease states, but also trigger disease [3]. We analyzed the interrelation between depression, representing persistent and therefore most dangerous emotion, on the one hand, and the development (or worsening of the state) of diseases, on the other hand. For the analysis, 380 most widespread diseases (cardiovascular diseases and respiratory diseases, gastrointestinal diseases, kidney and urinary tract diseases, cancer, infectious, parasitic and skin diseases) were taken. The relation is recognized to exist if it is noted in the available medical literature, which has been published in 2000–2012. The results of this analysis are shown in table 2. It should be noted that the publications analyzed by us, do not cover the full array of medical literature. It is possible that those sources, not used by us, contain

Emotions, health and disease in human and social perspectives

Ełła Bulicz, Julia Muravova

information on the interrelation between depression and development of certain diseases. In addition, the absence of such interrelation cannot be deemed absolute proof that such connection does not exist – it could have been unnoticed by doctors. What is important is that most diseases (at least, 76.6%) are associated with depression. In this respect, an example is presented by the fact, noted by Prof. I.A. Gundarov, who described “the non-infectious mechanism” of infectious diseases, characterizing increased mortality from these diseases in Russia with deterioration of mental and emotional state of the population [4]. Table 2. Interrelation between depression and 380 most widespread human diseases Interrelation

Interrelation not found

Number of diseases

% of the total number of disease

Number of diseases

% of the total number of disease

291

76.6

23.4

Emotions and health. Without emotions, our life would be deemed a dull existence, because these are the emotions that fill our life with exciting events. Health is closely connected with emotions – the definition of health, adopted in 1948 by the World Health Organization, includes as an integral part the emotional component – spiritual well-being. However, we know almost nothing about the interrelation of emotions and health. Our studies have found that both positive (a state of inner peace, balance, attention) and negative (anxiety, lack of balance) emotional states are associated with a certain level of health. Health has been assessed by its two main components: integration which manifests harmony of function, and energy that characterizes the efficiency of vital activities [5, 6]. For the purposes of the study the integration component, the test of motor-cardiac correlation has been used [7]. The energy component of health has been assessed in terms of oxygen consumption. Studies were conducted on 35 fairly healthy untrained males aged 20–24. As it seen from the data, table 3, the indicators of health state significantly differ with changes in the emotional state. Table 3. Integration and energy components of the health of young people in different emotional states, M ± m

Emotional state

Integration component

Inner peace, balance, attention Anxiety, lack of balance

0,98 ±0,04 0,81 ±0,03 3.40 p ˂ 0,005

Significance of differences, t, p

Components of health Energy, oxygen consumption VO 2 ml / kg min in exertion, at rest VO2 max 2.7 ±0,3 48,4 ±3,0 4,8 ±0,5 39,2 ±2,3 3.60 2.43 p ˂ 0,005 p ˂ 0,01

II. CZYNNIKI PROMUJĄCE ZDROWIE

Emotions, elderly age and longevity. Development of depressive states, which not only degrade the quality of life, but also lead to premature aging, is extremely dangerous, especially in elderly age. Biological age of individuals who display depression, according to our data, exceeds their calendar age, by at least 9,2 ±0,4 years. By contrast, upon the condition of stable prevalence of positive emotions, biological age is lower by 4,3 ±0,7 years than the calendar age. The centenarians surveyed (67 women and 23 men aged 90–99 years) are characterized by stability of emotional states. For most of them spirituality is typical, they follow certain moral rules which often have no external manifestations of faith. The most useful positive emotional states are distinguished by stability and optimism. Healthy lifestyle in its emotional expression is a strategy of activity and optimism [8]. Extremely expressed positive emotions (elation, etc.) for the persons with risk factors for diseases pose a threat – it is advisable to restrain such emotions. Elation that poses a threat to health is mentioned even by Francis Bacon. Emotions in the human behavior. The earliest evolutionary acquisition – emotions – has completely retained its role as an important mechanism that directs human behavior. Incredible as it may seem, the achievements of civilization are provided by intelligence, but the role of emotions in the historical development increases. Using the image of Freud on consciousness (reason) and unconsciousness (emotions) as a rider and a horse [9], it should be recognized that it is emotions – unconsciousness–that often determine the choice of orientations and motives of human actions, and that reason only allows for implementing them most efficiently. These are the emotions crucially guiding people's sexual behavior on which much depends, not only in their lives, but also in the life of their offspring. Evidence suggests that many aspects of human life are often carried out regardless of reasonable arguments and carefully justified scientific reasons. Moreover, the most relevant and scientifically justified decision is often not carried out until it acquires the emotional content. Emotional neutrality imposes a kind of “veto” on the implementation of a variety of reasonable initiatives. Emotions, released from its base. Emotions were created in direct relation to the actual need of the organism as a stimulator of activities aimed at meeting this demand. However, this compound can be disruptive. When the emotions are switching to handle the real needs of the body and begin to play an independent role forcing you to specific actions. These actions do not support either one of the vital needs of the body, on the contrary, they can overwhelm those needs. The only motive for such action becomes a receiving emotional bliss. The most convincing evidence of such a «detachment» of emotions from the actual needs of the body are the experiences with electric exasperation certain parts of the brain – «pleasure zones” [12, 13]. These and then the subsequent experimental studies

Ełła Bulicz, Julia Muravova

Emotions, health and disease in human and social perspectives

have shown that emotion, separated from actual biological basis, can overwhelm the body's natural demand distorting human behavior. With these data are consistent numerous observations on the behavior of people, where emotions are able to overwhelm the natural human need for food and rest. Emotions and behavior of food. In normal conditions, the behavior of food have in their actual demand basis vitally necessary fill materials, water, proteins, carbohydrates, fats, and minerals and vitamins. In the absence of their normal emotions arise – a desire, a feeling of appetite and hunger, and the implementation of demand for food – pleasant feeling of saturation. Gastronomy aspects, in a society which has long been devoted to special attention, created different variants of food, capable evoke emotion acute pleasure. These emotions, like drugs, have little in common with the real demand for food. Keeping in memory, they are a stimulus to the caller eating pleasure regardless of the body needs it. This food does not meet the real mark of the body, but gained the emotional needs of pleasure turns out to be excessive charging and promotes metabolic disorders. Upon this basis develop obesity and is formed of many chronic disease risk (cardiovascular diseases, diabetes, malignant tumors etc.). Emotions, rest and hypokinesia. This relates to rest – the need after every exhausting activity. We are forced to rest by emotion, which, although not received a name, however, is well known to everyone. This emotion is the cause of the break at work, continued action is all difficult, and interrupting – coveted. Recreation, stepped on the busy action, feels emotionally extremely pleasant, sweet state. In this way, the active state of emotion regulate the body's pledging to do the necessary breaks. If a person ignores the impact of emotional control and continues to work „ with difficulty”, he runs the risk of mental health gain. The practice of sport is known to many cases of such disorders and even death. The pleasant feeling of rest after a tiring work carried out in the largest extent the total disconnection from the previous action. In terms of physical effort optimal rest becomes a full muscular calm sitting in a comfortable chair or, better lying down. Such a rest during intense action not only useful and necessary. Just in time to rest flow intensive processes to restore the potential energy and life force of the body. Together with the rest, which makes feeling disconnected from the action (it can be called „the emotion of comfort») extremely enjoyable. The „emotional comfort» makes it very appealing, and the and when the rest there is no need». Detached „from the real conditions, this emotion brings to abuse of rest. Excessive comfort is physical inadequacy – hypokinesia. The impact it is extremely dangerous. Hypokinesia lies in the basis of the pathogenesis of most chronic cases, contributes to the development of premature aging. Through experimental research explained what hypokinesia shortens lifespan [8, 14]. In white rats with age in 320 days of life were created locomotor conditions of comfort, this is life, not loaded by any physical effort, not only

II. CZYNNIKI PROMUJĄCE ZDROWIE

decreased capacity for physical work, but also 6 time shortens the duration of the future lif. Characteristically, as well as in humans, abusing comfort to the animals in terms of physical inadequacy recorded excessive weight (table 4). Table 4.

Hypokinesia Effect on body weight, physical ability to work and the duration of future life, M ± m Body weight

Animal's group

Ability to physical work (time of swimming, s)

Durability of the future life from the beginning of the experiment, days

To experiment

For 2 months

To experiment

For 2 months

292,8 ±14,1

312,4 ±13,8

304,1 ±30,9

379,7 ±57,6

529,0 ±45,0

Experimental (influence of hypokinesia)

293,6 ±9,3

205,8 ±13,6

302,2 ±19,5

69,1 ±10,5

82,2 ±3,5

Credibility of the difference

>0,5

<0,001

>0,5

<0,001

Control

Emotions and conflicts. Emotions which emerged in ancient times as a mechanism that motivates action, face serious obstacles in social life. For a lone predator, emotional motivation was quite sufficient for successful existence. With the emergence of social life, the situation changed dramatically. Following one’s own emotions turned out to be dangerous. Conflicts inevitably arose, as emotionally motivated urges of one individual constantly encountered the same urges of neighboring individuals. Clashes of emotions maintained conflicts and it was necessary somehow to regulate the situation to avoid them. It is the rational basis rather than the emotional one that was required for such regulation. The reason arose precisely because emotions “ceased to cope” with the needs of the organism in the more complicated world of public life. The mechanism, capable of „distracting” from the emotions and taking into account „external” facts of the world, proved suitable for this purpose. There emerged the ability, by comparing these facts, to see causal relationships between events. However, in ancient times as well as today emotions and intelligence do not interact, but oppose, not yielding to each other. Facts of ancient and recent history suggest that emotions have often played and continue to play a crucial role in international relations, affecting the fate of nations and peoples. Even many ethnic and interstate conflicts arise or are escalated by emotional factors.

Ełła Bulicz, Julia Muravova

Emotions, health and disease in human and social perspectives

Emotions, morals and morality. Two tools have become inventions capable of at least softening, if not eliminating, opposition of emotional aspirations of members of the society: morals and morality. Internal control, which helped everyone, to the best of their understanding, to keep their emotions in certain limits without breaking “the emotional territory” of other members of the society, is called morality. The rules adopted by society which govern the relationships between people and are obligatory for all its members, were called morals. Formation of morals and morality was an important event in the ethical regulation of behavior. Self-restraint and commitments inherent in morals play a protective role, they stabilize the harmony of functions, thereby neutralizing destabilizing external influences. Orientation of modern education systems for mental development with insufficient attention to upbringing and morals is extremely dangerous. It forms a hedonistic attitude in young people and is a prerequisite for deviant behavior. Ethical priorities and prospects for humanity. Humanity has achieved fantastic success in the development of technology, the conquest of natural forces, but has failed to subordinate its own emotions to both external and internal rules. Millions of species of living beings co-exist on Earth, many of which live in communities. Although humanity represents a single species, it is torn apart by controversy. Wars never stop, the number of conflicts for two thousand years is not getting fewer compared to the beginning of Anno Domini. Morality does not take a priority position in the interests of youth. The moral level of the society is decreasing. Instead of a single universal set of morals, there are a variety of them: every ethnicity, every country, community group or religious community has “its” morality, the clash of which inevitably generates conflicts. That is why nowadays orientation of the whole society on ethical priorities and moral education of youth is of crucial importance.

References 1. Simonov P.V.. Emotional Brain. – M.: Nauka, 1981. – 215 с. 2. Price D.D., Barrell J.J., Some general laws of human emotion: Interrelationships between intensities of desire, expectation, and emotional feeling // J. of Personality 1984.-V. 52, Iss. 4: 389–409. 3. Bulicz E., Murawow I., Czy profilaktyka medyczna prowadzi do zdrowia? Radom: ITeE, 2007.- 207 s. 4. Gundarov I.A. Nieinfekcyjny mechanizm epidemii zakaźnych. Zdrowie i Społeczeństwo 2013. T. 3, nr 1: 11–16. 5. Bulicz E., Murawow I., Teoretyczne podstawy waleologii. Radom: Wyd. PR, 1997, -283 s.

II. CZYNNIKI PROMUJĄCE ZDROWIE

6. Bulicz E., Murawow I., Zdrowie człowieka i jego diagnostyka. Radom, Wyd. PR, 2002, - 533 s. 7. Murawow I., Bulicz E., Muravov O., Test of motor-cardiac correlation: Control, prognosis and the evolutions of the effectivity of the influence in preventive cardiology. The Canad. J. Cardiol. 1997; 13, suppl. B: 247. 8. Bulicz E., Adamiec K., Biniaszewski T., et al., Strategia aktywności i optymizmu: Od profilaktyki zachorowań do potęgowania zdrowia W: Potęgowanie zdrowia / Pod. red. E. Bulicz: Radom, Wyd. PR, 1997; 162–164. 9. Freud Z., Das Ich und das Es. Leipzig: Internat. Psychoanal.Verlag, 1925. Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict. Noty biograficzne autorów Bulicz Ełła – profesor, dr hab. n. med. Studia – lekarz, Kijowski Uniwersytet Medyczny – 1965. Doktor w zakresie nauk medycznych, fizjologia człowieka i zwierząt – 1971 r. Habilitacja w zakresie nauk medycznych – 1994 r.; prof. zw. w zakresie nauk medycznych, higiena – 1999 r., wiceprezes Międzynarodowego Stowarzyszenia Waleologicznego z siedzibą w Radomiu. Dorobek naukowy – ponad 270 publikacji, w tym 12 monografii. Obecnie – dziekan Wydziału Zamiejscowego Społeczno-Medycznego w Warszaiwe Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej, Kierownik Międzyuczelnianego Laboratorium Naukowo-Badawczego Zdrowia Publicznego i Rehabilitacji Fizycznej, organizowanego przez Krymski Uniwersytet Medyczny w Symferopolu i Europejską Uczelnię Społeczno-Techniczną w Radomiu. Julia Muravova – magister, doktorantaka w Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej.

III..

ZABURZENIA

ZDROWIA

LUDNOŚCI

POPULATION

HEALTH

DISORDERS

Dorota DAWIDOWSKA, Zygmunt LITWIŃCZUK, Anna LITWIŃCZUK Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Alergie pokarmowe u dzieci, ich przyczyny i postępowanie w opinii rodziców Food allergies in children their causes and proceedings in the opinion of parents

Streszczenie Badaniami objęto 100 rodziców dzieci chorych na alergie pokarmowe z miasta Radomia i okolicznych terenów wiejskich. Wykonano je w oparciu o kwestionariusz ankiety zawierającej 14 pytań. Wykazano, że alergie pokarmowe to głównie problem dzieci najmłodszych, tzn. do wieku 3 lat. Jako najczęstsze objawy rodzice wymieniali: wysypkę i świąd, bóle brzucha i kolki oraz ulewania i wymioty. W odpowiedziach dotyczących znajomości czynników zwiększających ryzyko zachorowania na alergię dominowały predyspozycje genetyczne. Za najważniejszą formę profilaktyki pokarmowej u dzieci zdecydowana większość rodziców wymieniała eliminację z diety dziecka pokarmów potencjalnie uczulających. Uzyskane wyniki wskazują, że większość ocenianych rodziców poprawnie definiuje główne czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia alergii pokarmowych u dzieci, ma także wiedzę na temat form profilaktyki w tej chorobie. Słowa kluczowe: alergie, opinie studentów, profilaktyka, dzieci. Abstract The study included 100 parents of children with food allergies from Radom city and the area surrounding. The research were made on the basis of a questionnaire containing 14 questions. It was shown that food

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

allergies are the most problematic in the case of the youngest children, i.e. to the age of 3 years. The parents mentioned rash, itching, abdominal pain, colic, regurgitation and vomiting as the most common symptoms. Genetic predisposition dominated in the responses regarding a knowledge of factors that increase the risk of allergy. The majority of parents listed the elimination of potentially allergenic foods from the diet of children as the most important form of prevention. The results obtained indicate that the majority of parents evaluated correctly defines the main factors that increase the risk of food allergies in children. Moreover, they have the knowledge about the forms of prevention in this disease. Key words: allergy, students opinion, children, prophylactic.

Wprowadzenie Alergia pokarmowa jest schorzeniem, które może rozwijać się w każdym okresie życia, jakkolwiek to w dzieciństwie problem ten jest najbardziej powszechny. Złożoność reakcji alergicznych oraz okoliczności, w których dochodzi do uczulenia powoduje, że alergia znacząco modyfikuje styl życia osób uczulonych i ich rodzin. Alergia pokarmowa to coraz częstszy problem, z którym borykają się młodzi rodzice. Uważana jest za jedną z chorób cywilizacyjnych, pojawiającą się w wyniku zmieniających się warunków życia, nadmiernej „sterylizacji” oraz nieco mniej oczywistych zmian środowiskowych, jak wzrost popularności cesarskiego cięcia, przewagi nielicznych rodzin, nadmiernego reżimu higienicznego w okresie noworodkowo-niemowlęcym. Termin „alergia” wywodzi się z języka greckiego i został utworzony z dwóch słów: allos – inny i ergos – praca, reakcja i oznacza zmieniony, odbiegający od normy sposób reagowania [1]. Wprowadził je w 1905 roku Clemens von Pirquet, nazywając tak reakcje układu odporności niekorzystne dla ustroju. Obecnie alergia określana jest jako nieadekwatna lub przesadna odpowiedź układu immunologicznego na antygeny (zwane także alergenami) szeroko rozpowszechnione w środowisku. Polega na reakcji immunologicznej związanej z powstawaniem swoistych przeciwciał lub uczulonych limfocytów [2]. Jedną z jej form jest alergia pokarmowa, czyli niepożądana reakcja organizmu na pokarm, występująca w wyniku nadwrażliwości układu odpornościowego (immunologicznego) na określony składnik żywności [1]. Zarówno w literaturze przedmiotu, jak i praktyce klinicznej spotykamy się z różnorodnością terminologii używanej w opisywaniu niepożądanych reakcji na pokarm, co wynikać może z faktu złożonego i nie do końca poznanego patomechanizmu choroby alergicznej, nierzadko wielonarządowej manifestacji choroby oraz łączących się z tym trudności w jej diagnozowaniu. Najnowszą propozycję uporządkowania tego zagadnienia przedstawiła Europejska Akademia Alergologii i Immunologii Klinicznej w roku 2001. Zgodnie z jej aktualnymi wytycznymi terminu nadwrażliwość pokarmowa proponuje się używać (jako najszerszego), dla określenia niepożądanych reakcji biologicznych organizmu na spożyty pokarm w dawkach tolerowanych przez zdrowe osoby [3].

Dorota Dawidowska, Zygmunt Litwińczuk, Anna Litwińczuk Alergie pokarmowe u dzieci...

Alergia pokarmowa jest uznawana za istotny problem zdrowotny współczesnego społeczeństwa. Częstość jej występowania jest zróżnicowana i zależy m.in. od badanej populacji, jej wieku, zwyczajów żywieniowych, odrębności etnicznych i stopnia rozwoju ekonomicznego danego kraju. Szacuje się, że alergia pokarmowa występuje najczęściej wśród najmłodszych dzieci (ok. 6–8% w okresie niemowlęcym); i w mniejszym zakresie wśród młodzieży (ok. 3–4%) oraz dorosłych (ok. 1–3%) [2, 4]. Występowaniu alergii sprzyja predyspozycja genetyczna. Prawdopodobieństwo wystąpienia alergii u dzieci zdrowych rodziców wynosi około 12%. Jeżeli na alergię cierpi jeden rodzic, prawdopodobieństwo, że dziecko będzie alergikiem wzrasta do 60%, a jeżeli oboje rodzice – do 70–80%. Częstość występowania alergii u bliźniaczego rodzeństwa jest około 10-krotnie wyższa niż w populacji ogólnej. Uczulenie to znacząco częściej występuje u bliźniaków jednojajowych (64%) w porównaniu z dwujajowymi (7%) [5]. Objawy alergii pokarmowej są bardzo różnorodne, dotyczą wielu narządów i układów. Niektóre reakcje alergiczne mają charakter lokalny, inne wielonarządowy czy ogólnoustrojowy. W wyniku uczulenia na pokarmy dochodzi do reakcji dających m.in. następujące objawy:  reakcje przewodu pokarmowego: nudności, wymioty, biegunka, zaparcia, ból brzucha, brak apetytu;  reakcje układu oddechowego: nieżyt nosa, krtani, nawracające infekcje górnych i dolnych dróg oddechowych, zapalenia uszu, astma;  reakcje skórne: zmiany o charakterze wypryskowym, pokrzywka, liszaj grudkowy, rumienie, grudki, atopowe zapalenie skóry inne zmiany z towarzyszącym świądem, suchość skóry;  reakcje neurologiczne: ciągłe rozdrażnienie, nadmierna ruchliwość, zaburzenia snu;  reakcje uogólnione: wstrząs anafilaktyczny [6]. Diagnostyka alergii pokarmowej jest więc procesem złożonym, długofalowym i czasochłonnym, obejmującym: analizę atopowego lub alergicznego wywiadu osobniczego i rodzinnego, wnikliwą analizę objawów klinicznych oraz wykonanie właściwie zaplanowanych badań dodatkowych [7, 8]. Stosowane powszechnie metody i testy laboratoryjne służą głównie diagnozowaniu tych stanów nadwrażliwości pokarmowej, w które zaangażowane są mechanizmy patogenetyczne IgE-zależne, objawiające się klinicznie u ok. 50% chorych. Do diagnozowania innych mechanizmów patogenetycznych stanów nadwrażliwości pokarmowej stosuje się bardziej złożone, trudniejsze technicznie, czasochłonne techniki i metody dostępne głównie w specjalistycznych ośrodkach klinicznych i laboratoriach naukowych [8, 9]. Wywiad jest pierwszym etapem postępowania diagnostycznego, na podstawie którego ustala się początek i rodzaj dolegliwości, ich lokalizację narządową,

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

ewolucję i dynamikę powiązaną z procesem wzrastania chorego dziecka. Przydatny w ustalaniu szkodliwego pokarmu może być dzienniczek dietetyczny prowadzony przez rodziców pacjenta [10]. Rozpoznanie nadwrażliwości pokarmowej jest łatwiejsze, jeśli reakcja organizmu na spożyty pokarm jest natychmiastowa, burzliwa, a alergen wywołujący objawy jest spożywany sporadycznie. Gdy objawy mają charakter łagodny, występują w odległym od spożycia pokarmu czasie i wywoływane są przez produkty powszechnie spożywane, ustalenie takiego związku przyczynowo-skutkowego jest utrudnione. Spośród przypadków alergii pokarmowej podejrzewanej na podstawie wywiadu, próbą prowokacyjną pokarmową potwierdza się około 30–40% (podwójnie ślepa próba pokarmowa kontrolowana placebo) [8]. Badanie podmiotowe obok osobniczych cech choroby pozwala na ustalenie również rodzinnej skłonności do chorób alergicznych. Obciążony wywiad rodzinny uznany jest za kliniczny wykładnik predyspozycji genetycznej, zwiększający ryzyko tych chorób [11]. Cennym uzupełnieniem wywiadu w ustaleniu choroby alergicznej jest prawidłowo przeprowadzone badanie przedmiotowe, które uwzględnia stan ogólny, odchylenia w zakresie badanych układów i narządów oraz obecność bądź brak cech konstytucjonalnych alergii podanych przez Marksa, m.in. mierny stopień odżywiania lub niedobór masy ciała, uczucie lub objaw zatkanego nosa, obecność poprzecznej zmarszczki na nosie, długie rzęsy, różne nawyki mimowolne (chrapanie, tiki, grymasy twarzy, obgryzanie paznokci). Badanie przedmiotowe powinno być poparte oceną błony śluzowej nosa i badaniem otoskopowym, ponieważ udział procesu alergicznego w zajęciu tych narządów jest znaczący [8]. Alergeny pokarmowe (trofoalergeny) to związki biologiczne pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, najczęściej glikoproteiny rozpuszczalne w wodzie o masie cząsteczkowej 3–160 kDa (średnio 20–40 kDa), wchodzące w skład codziennego pożywienia [4]. Uwzględniając budowę i właściwości fizykochemiczne, alergeny pokarmowe podzielono na dwie klasy: alergeny pokarmowe klasy I, które są odporne na wysoką temperaturę, działanie enzymów proteolitycznych lub kwasu solnego i alergeny pokarmowe klasy II, które są homologiczne z glikoproteinami owoców, warzyw, pyłków roślin, a gotowanie lub zamrażanie zmienia ich alergogenność poprzez niszczenie epitopów konformacyjnych. W przypadku niektórych alergenów działanie wysokiej temperatury może nasilać ich alergogenność, np. prażenie orzechów arachidowych, gotowanie mleka krowiego (reakcja Maillarda) [4]. Do produktów, które są najczęstszą przyczyną alergii u niemowląt i małych dzieci, należą: mleko krowie, jaja, ryby i ich przetwory, mięso, zboża, soja, warzywa, orzechy, owoce, czekolada, coca-cola, pepsi-cola, środki konserwujące i inne sztuczne dodatki do potraw, zioła i przyprawy.

Dorota Dawidowska, Zygmunt Litwińczuk, Anna Litwińczuk Alergie pokarmowe u dzieci...

W przypadku mleka krowiego głównymi czynnikami alergizującymi są białka: laktoglobuliny, laktoalbuminy i kazeina. Objawy alergii pojawiają się u ok. 2–5% niemowląt karmionych preparatami mleka krowiego i u ok. 0,5% niemowląt karmionych piersią, ponieważ białka te obecne w diecie matki karmiącej piersią przechodzą do mleka kobiecego [2, 4]. Obróbka termiczna mleka ma wpływ na właściwości alergizujące jego białek. Ogrzewanie mleka w temperaturze 121°C przez 20 minut w znacznym stopniu pozbawia białka serwatkowe właściwości uczulających. Dotyczy to przede wszystkim laktoalbuminy. Osłabienie alergenności białek możliwe jest także poprzez modyfikację chemiczną, hydrolizę i procesy biotechnologiczne. Jednak procesy te zmniejszają wartość odżywczą białek mleka. Mleko krowie jest powszechnie stosowanym surowcem do produkcji preparatów dla niemowląt i małych dzieci. W profilaktyce alergii stosuje się modyfikowane mleka hipoalergiczne, a w leczeniu alergii – mleka o znacznym stopniu hydrolizy białek. Ponadto białka mleka krowiego wykazują duże podobieństwo do białek innych zwierząt kopytnych (kozy, owcy). Dlatego też mleko tych ssaków może wywoływać takie same reakcje alergiczne i nie należy go stosować w terapii alergii na białka mleka krowiego [12]. W najbliższej przyszłości – kilkunastu lat – decydujący wpływ na decyzje żywieniowe podejmowane przez konsumentów będą miały zapewne nutrigenomika oraz nutrigenetyka. Pierwsza (nutrigenomika) pozwoli na przygotowanie indywidualnych diet oraz strategii żywienia zapobiegających chorobom i alergiom poprawiającym stan zdrowia i samopoczucie konsumenta. Nutrigenetyka to żywienie według genomu człowieka, to rozwinięcie i oparcie na bardziej naukowych podstawach teorii dr. Jamesa D. Adamo: „Jedz zgodnie ze swoją grupą krwi”. Od prawie 20 lat w wielu ośrodkach naukowych prowadzi się badania nad humanizacją mleka, głównie krowiego. W roku 1997 w USA urodziła się pierwsza na świecie transgeniczna krowa Rosie, która produkowała ludzką α-laktoalbaninę w ilości do 2,4 g/l [13]. W Chinach z kolei urodziło się 17 sklonowanych transgenicznych krów z ludzkim genem lizozymu [14]. Produkowane przez nie mleko charakteryzowało się wyższą zawartością ludzkiej laktoferyny i prawie 5-krotnie wyższą zawartością lizozymu (ponad 1g/l). Warto także zauważyć, że aktywność ludzkiego lizozymu w porównaniu z krowim jest dziesięciokrotnie wyższa [15]. Jaja należą do produktów spożywczych o wysokiej wartości odżywczej i służą do przygotowywania wielu potraw, lecz ich białka są silnym alergenem podczas pierwszych trzech lat życia dziecka. Stosunkowo mniejsze właściwości alergizujące posiada żółtko [2, 12]. Uczulenie na białko jaja kurzego może się rozwijać również za pośrednictwem pokarmu matki. Nierzadko ustępuje z wiekiem. Jaja poddane obróbce technologicznej nie tracą swoich właściwości uczu-

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

lających. Jaja innych ptaków mają skład białek podobny do składu jaj kurzych, zatem mogą również wywoływać reakcje alergiczne [16]. Ryby i ich przetwory należą do grupy produktów spożywczych o bardzo wysokiej wartości odżywczej, ponieważ są bogatym źródłem pełnowartościowego białka o wysokiej strawności. Alergie na ryby są zawsze IgE-zależne. Ich białka są tak silnymi alergenami, że stosowanie ich w próbach prowokacji może stwarzać ryzyko ostrych objawów alergii, włącznie z anafilaksją [12]. Wszystkie ryby, bez względu na formę, w jakiej są spożywane, zawierają alergeny mogące wywołać objawy alergiczne. Gotowanie ich oraz konserwowanie redukuje właściwości alergenne, ale nie eliminuje ich całkowicie. Czynnikami alergizującymi w mięsie są białka, ale mogą nimi być też różne środki konserwujące lub na przykład substancje dodawane do pasz, którymi karmi się zwierzęta. Z badań prowadzonych przez Myłek [11] wynika, że cielęcina oraz wołowina częściej uczulają niż mięso wieprzowe, ale zawarte w tym ostatnim lektyny są najmniej korzystne dla większości ludzi, w związku z czym również się go nie poleca. Najrzadziej uczula mięso królicze i indycze [1, 2, 12]. Głównymi alergenami zbóż są frakcje białek rozpuszczalnych w wodzie. Najczęstszą przyczyną niepożądanych reakcji po spożyciu białek zbożowych jest gluten. Oznacza się on dużą sprężystością i elastycznością. W przemyśle piekarskim ilość i jakość glutenu jest miernikiem właściwości wypiekowych mąki. Uczulenie na zboża (pszenicę, żyto, owies i jęczmień) łączy się często z uczuleniem na mleko i jaja. Alergenami mogą także być drożdże, substancje zapachowe i polepszacze pieczywa. Ryż rzadko wywołuje reakcje alergiczne, mimo że jest podstawowym produktem żywnościowym ponad połowy ludności świata [2, 4]. Diagnostyka alergii na zboża jest trudna. Często uzyskuje się wysoki odsetek fałszywie dodatnich testów skórnych lub testów specyficznych przeciwciał w surowicy. Soja zawiera ok. 35% białek, które pośród białek roślinnych mają najwyższą wartość odżywczą. Mleko sojowe jest podstawowym składnikiem diety dzieci uczulonych na białka mleka krowiego, niestety produkty te często wywołują alergię. Najsilniejszym alergenem soi jest globulina. Pod wpływem wysokiej temperatury właściwości alergizujące białek soi zwiększają się, a nie zmniejszają, jak w przypadku białek mleka krowiego. Z soi wytwarza się mączkę, grysy, koncentraty i izolaty stosowane jako dodatki w produkcji środków spożywczych [2, 4]. Wśród warzyw najczęściej uczulają pomidory, ziemniaki, kalafior, zielony groszek, pietruszka, por, cebula i czosnek. Uczulenie może się pojawić po zjedzeniu warzyw surowych, jak i gotowanych. Dzieciom skłonnym do alergii należy wprowadzać nowe warzywo bardzo ostrożnie, ponieważ każde z nich może wyzwolić objawy chorobowe [2, 4, 11].

Dorota Dawidowska, Zygmunt Litwińczuk, Anna Litwińczuk Alergie pokarmowe u dzieci...

Orzechy charakteryzują się wysoką wartością odżywczą, jednak zawierają wiele alergenów. Niepożądane reakcje mogą wystąpić już po spożyciu niewielkich ilości. Orzeszki ziemne i arachidowe są jednym z najsilniejszych alergenów zdolnych wywołać reakcję anafilaktyczną [2, 4]. Z owoców najczęściej uczulają truskawki, poziomki oraz owoce cytrusowe, a substancje alergizujące zawarte w nich mogą się przedostać także do soków i napojów. Uczulenie na dany owoc jest łatwe do wykrycia, bowiem dolegliwości występują zaraz po jego spożyciu [2]. Czekolada, kakao również wywołują reakcje alergiczne. Są często przyczyną bólu głowy, ponieważ zawierają dopaminę, substancję biologicznie czynną, która uwalnia histaminę i inne substancje aktywne z komórek układu immunologicznego [2, 4]. We krwi dzieci z alergią pokarmową pod wpływem kontaktu ze składnikami coca-coli i pepsi-coli następują reakcje podobne do reakcji na czekoladę. Zawarty w nich cukier pogłębia każdy proces chorobowy – także alergię [4, 11]. Zioła i przyprawy są składnikiem wielu potraw i produktów. Najczęściej alergizują w postaci świeżej. W czasie obróbki kulinarnej większość z nich traci właściwości uczulające. W przypadku takich przypraw, jak: anyż, curry, czosnek, kolendra, oregano, koper włoski czy pieprz zielony ryzyko wystąpienia alergii jest duże. W mniejszym stopniu uczula: cynamon, gorczyca, kminek, zioła prowansalskie lub papryka słodka w proszku [2, 4, 11]. W alergii pokarmowej zasadnicze leczenie przyczynowe to dieta eliminacyjna, która polega na wyeliminowaniu z pożywienia chorego dziecka jednego lub wielu nietolerowanych składników pokarmowych [17] . Dieta eliminacyjna powinna zapewnić ustąpienie objawów klinicznych alergii pokarmowej oraz prawidłowy rozwój psychosomatyczny dziecka. Doboru diety eliminacyjnej dokonuje się na podstawie oceny rodzaju szkodliwego pokarmu lub jego składowych, manifestacji klinicznej, zaawansowania procesu alergicznego, testów laboratoryjnych, próby eliminacji, podwójnie ślepej próby kontrolowanej placebo z alergenem pokarmowym, okresowej oceny skuteczności jej stosowania i rozwoju dzieci [5, 18]. W pewnych sytuacjach, kiedy efekt leczenia dietetycznego nie jest w pełni zadowalający, należy włączyć wspomagające leczenie farmakologiczne, jednak leczenie to jest tylko uzupełnieniem właściwie dobranej diety, która jest podstawową metodą leczenia. Rodzaj leku dobierany jest indywidualnie w zależności od manifestacji narządowej i nasilenia obserwowanych zmian alergicznych [9, 19]. Alergii nie sposób całkowicie wyleczyć – można ją jedynie skutecznie zaleczyć. Predyspozycje jednak pozostają i po jakimś czasie pacjent może (choć nie musi) uczulić się na kolejny, nowy czynnik. Współczesna medycyna ustawicznie poszukuje sposobów poprawy zdrowia społeczeństwa, tym bardziej że w dużym stopniu zależy ono od stylu życia

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

i zachowań zdrowotnych, a wiadomo, że lepiej, łatwiej, taniej i skuteczniej jest zapobiegać powstawaniu schorzeń alergicznych, niż je leczyć. Wieloletnie obserwacje i badania wykazują, że wiele problemów rodzi się z niewiedzy, małej świadomości istoty choroby i zagrożeń, jakie ze sobą ona niesie [20].

Cel Głównym celem pracy była ocena poziomu świadomości rodziców dzieci cierpiących na alergie pokarmowe w zakresie ich wiedzy oraz zachowań zdrowotnych.

Materiał i metody Badaniami objęto rodziców dzieci chorych na alergie pokarmowe z miasta Radomia i okolicznych terenów wiejskich. Badaną grupę stanowiło 100 rodziców, przy czym zdecydowanie przeważały matki (85 osób). Respondenci byli w różnym wieku. Największą grupę stanowiły osoby w wieku 26–35 lat (48%). Znacznie mniejszą rodzice w wieku 20–25 lat (19%) i 36–40 lat (11%) i najmłodszych do 20 lat (9%). Spośród ankietowanych osób 49% podało wykształcenie średnie, 25% – wyższe, 17% – zasadnicze zawodowe, 9% – podstawowe. Spośród 100 ankietowanych rodziców 45 zadeklarowało, że posiada dwoje dzieci, 40 – jedno dziecko, 10 – troje, a 5 – więcej niż troje. Badania wykonano w oparciu o kwestionariusz ankiety dotyczącej znajomości problematyki alergii pokarmowych. Zawierał on 14 pytań dotyczących możliwości wyboru odpowiedzi świadczącej o faktycznym poziomie wiedzy ankietowanych na temat choroby swojego dziecka.

Wyniki i dyskusja Uzyskane odpowiedzi potwierdzają jednoznacznie, że alergie pokarmowe to głównie problem dzieci najmłodszych. Ponad 2/3 (67%) ankietowanych rodziców podało, że ich dzieci są w wieku do 3 lat, przy czym prawie równe grupy stanowili rodzice dzieci w wieku do 1 roku (32%), jak i tych nieco starszych, tzn. od 1 roku do 3 lat (35%). Alergiczne dzieci w wieku 4–10 lat posiadało 20% ankietowych rodziców, a powyżej 10 lat – 13%. Aż 80% rodziców twierdziło, że w rodzinie występuje alergia. Z analizy odpowiedzi na pytanie o osoby chore w rodzinie wynika, że najczęściej obciążonymi różnego rodzaju alergiami byli sami pytani (23%) bądź ich małżonkowie (24%). Wśród rodziców posiadających więcej dzieci, aż 48% wskazało na chorobę innego dziecka. Nikt z pośród pytanych nie wskazał dziadków jako osobę cierpiącą na alergię. Długość choroby dziecka zależy najczęściej od jego wieku, ponieważ pierwsze objawy pojawiają się dość szybko i często z wiekiem znikają. Niestety

Dorota Dawidowska, Zygmunt Litwińczuk, Anna Litwińczuk Alergie pokarmowe u dzieci...

część dzieci boryka się z alergią przez długie lata. 6% ankietowych rodziców stwierdziło, że ich dzieci chorują już ponad 7 lat, a 12%, że od 4 do 7 lat. Ponad połowa rodziców (51%) wskazała odpowiedź, że trwa to od roku do 3 lat. 1/3 ankietowych stwierdziła, że ich dzieci chorują kilka miesięcy. Największe trudności w codziennej opiece nad chorym dzieckiem sprawia ankietowanym utrudniony dostęp do lekarza specjalisty, takiej odpowiedzi udzieliło 60 osób. Niewiele mniejszym, lecz znaczącym problemem są wysokie koszty leczenia, co wskazało 45 osób. Na trzecim miejscu jest stosowanie diety eliminacyjnej, która nadal pozostaje dużym problemem, z czym borykało się 32 ankietowanych rodziców. Znacznie mniej rodziców, bo tylko 20 osób miało problemy z uzyskaniem informacji i wiedzy na temat alergii. Choć 16 osób wskazało na słaby dostęp do produktów dietetycznych, to jest to niestety problem dotykający głównie rodziny zamieszkujące tereny wiejskie. Spośród ankietowanych żaden z rodziców nie wymienił innych trudności czy przeszkód w codziennej opiece nad chorym dzieckiem. Istnieje wiele źródeł informacji na temat alergii pokarmowych u dzieci oraz na temat prewencji chorób alergicznych. Różnią się one jednak między sobą dostępnością i wiarygodnością dla różnych grup rodziców. Najwięcej osób (45%) wskazało lekarza, od którego czerpią największą wiedzę, co może świadczyć o tym, że lekarz nadal cieszy się największym uznaniem w oczach respondentów. Biorący udział w sondażu niezbyt często sięgali po prasę i broszury, bowiem tylko 15% spośród wszystkich ankietowanych przyznało, że szukało tam właśnie informacji. Z innych źródeł korzystało 30 ankietowanych, przy czym jako inne źródło wszyscy ankietowani wskazali Internet. Zaledwie 8 rodziców (8%) wskazało na znajomych, a dwie osoby (2%) korzystało z informacji przekazywanych przez telewizję. Najczęstszymi objawami towarzyszącymi alergii pokarmowej są ulewania, wymioty, bóle brzucha i kolki oraz wysypki i świąd skóry. Występują one u większości małych dzieci. Znajomość wśród respondentów objawów sugerujących uczulenie na pokarm przedstawia tabela 1. Rodzice mogli wybrać maksymalnie trzy odpowiedzi. Najczęściej wymienianymi przez respondentów objawami były wysypka i świąd skóry. Tak odpowiedziało 50 badanych osób, bóle brzucha i kolki zaznaczyło 45 osób, a ulewania i wymioty – 35 osób. Brak apetytu wymieniło 10 osób, a apatię i senność 5. Czworo rodziców wymieniło gorączkę i 3 osoby, jako inne objawy, wymieniło kaszel. Nikt z ankietowanych nie zaznaczył wzmożonego pragnienia. Następne dwa pytania, w których ankietowani rodzice zostali poddani ocenie, dotyczyły znajomości zagadnień związanych z profilaktyką alergii. Pierwsze dotyczyło znajomości czynników zwiększających ryzyko zachorowania na alergię. Predyspozycje genetyczne wskazało aż 65 osób, natomiast pozostałe czynniki zwiększające ryzyko choroby, takie jak zbyt wczesne wprowadzanie do diety dziecka produktów potencjalnie uczulających wymieniło tylko 20 osób,

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

karmienie sztuczne 35, a nieprawidłowe odżywianie kobiety karmiącej tylko 17 osób (tabela 2). Mniej istotne czynniki, takie jak zanieczyszczenie środowiska wskazało 25 osób, palenie papierosów 18 osób, a zaburzenia odporności dziecka oraz nieprawidłowe odżywianie kobiety w ciąży po 16 osób. Nikt z ankietowanych nie wziął pod uwagę niskiej wagi urodzeniowej, która nie jest czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania na alergię. Drugie pytanie dotyczyło najważniejszych form profilaktyki w alergii pokarmowej. Respondenci w tym pytaniu mogli także wybrać maksymalnie trzy warianty odpowiedzi świadczące o znajomości zagadnienia. Zdecydowana większość, czyli 63 ankietowanych, wymieniła eliminację z diety dziecka pokarmów potencjalnie uczulających (tabela 3). Tabela 1. Objawy najczęściej towarzyszące alergii pokarmowej w opinii ankietowanych rodziców Jakie wg Pani/Pana objawy najczęściej towarzyszą alergii pokarmowej u małych dzieci?

Lp.

1 bóle brzucha, kolki 45 2 wzmożone pragnienie 0 3 ulewania, wymioty 35 4 gorączka 4 5 wysypka, świąt skóry 50 6 brak apetytu 10 7 apatia, senność 5 8 inne 3 Pytania nie sumują się do 100 ze względu na możliwość udzielenia więcej niż jednej odpowiedzi Tabela 2. Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na alergię w opinii ankietowanych Lp.

Proszę określić, które z czynników zwiększają ryzyko zachorowania na alergię?

palenie papierosów przez rodziców

nieprawidłowe odżywianie w ciąży

nieprawidłowe odżywianie kobiety karmiącej

niska waga urodzeniowa dziecka

predyspozycje genetyczne (alergia w rodzinie)

zanieczyszczenie środowiska

karmienie sztuczne zbyt wczesne wprowadzanie do diety dziecka produktów potencjalnie uczulających zaburzenia odporności dziecka

8 9

20 16

Pytania nie sumują się do 100 ze względu na możliwość udzielenia więcej niż jednej odpowiedzi

Dorota Dawidowska, Zygmunt Litwińczuk, Anna Litwińczuk Alergie pokarmowe u dzieci...

Niestety już w dalszej kolejności odpowiedzi prawidłowe były znacznie rzadziej wymieniane. Tylko 28 osób wskazało karmienie piersią przez co najmniej 4–6 miesięcy, a częste kontrole u specjalisty wskazało 25 osób. Zdrowe odżywianie wymieniło 45 osób, a 15 osób eliminację roztoczy kurzu domowego. Znacznie mniej istotne (z punktu widzenia profilaktyki) ograniczenie kontaktów z chorymi dziećmi wskazało 7 osób, a unikanie przeziębień 5. I tym razem żadna z osób ankietowanych nie wymieniła innych form profilaktyki. Tab. 3. Formy profilaktyki w alergii pokarmowej według respondentów Lp.

Jakie formy profilaktyki (zapobiegania) są najważniejsze w alergii pokarmowej?

1 ograniczenie kontaktów z chorymi dziećmi 7 2 zdrowe odżywianie 45 3 karmienie piersią przez co najmniej 4–6 miesięcy 28 4 częste kontrole u specjalisty 25 5 unikanie przeziębień 5 6 eliminacja z diety dziecka pokarmów potencjalnie uczulających 63 7 eliminacja roztoczy kurzu domowego 15 8 inne 0 Pytania nie sumują się do 100 ze względu na możliwość udzielenia więcej niż jednej odpowiedzi

Wczesne rozpoznanie i leczenie alergii jest istotnym i udowodnionym elementem w zapobieganiu rozwojowi nadwrażliwości na inne alergeny. Zdecydowana większość, bo 69 osób (69%), zgodziła się z tym stwierdzeniem, odmiennego zdania było 10 osób (10%), a 21 osób (21%) odpowiedziało, że nie wie, czy wczesne rozpoznanie i leczenie ma wpływ na zapobieganie wystąpieniu choroby. Rodzice w większości przypadków byli świadomi tego, że aby efektywnie pomóc własnemu dziecku, należy nie tylko współpracować z lekarzem specjalistą, lecz także posiadać pewną wiedzę na temat choroby. Rozpoznanie pierwszych objawów alergii u swego dziecka po spożyciu szkodliwego pokarmu nie stanowiło problemu dla 85 osób (85%). Rodzice, którzy potrafili rozpoznać pierwsze objawy alergii po spożyciu szkodliwego pokarmu, wiedzieli także, jak mogą pomóc własnemu dziecku (85%). Jednym z celów badań było również poddanie samoocenie ankietowanych rodziców. Z analizy danych wynika, że 38% respondentów uważało, że posiada wystarczającą wiedzę na temat alergii. 32 osoby uznały, że nie posiadają wystarczającej wiedzy na temat, a 30% nie wiedziało, jak dużą wiedzę reprezentują. Na pytanie, czy chcieliby mieć możliwość wymiany doświadczeń z innymi rodzicami chorych dzieci, aż 72% odpowiedziało twierdząco, a tylko 10% nie chciało dzielić się doświadczeniami z innymi rodzicami. Odpowiedzi – nie wiem udzie-

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

liło 18 osób (18%). Pocieszającym jest fakt, że zdecydowana większość ankietowanych rodziców chciała pogłębić lub wzbogacić swą wiedzę. Tak odpowiedziało 90% badanej populacji. Tylko 3 osoby nie miały potrzeby podnoszenia swej wiedzy w zakresie prewencji chorób alergicznych, a 7 nie wiedziało, czy chce podnieść swój poziom wiedzy.

Wnioski 1. Alergie pokarmowe to głównie problem dzieci najmłodszych. 2. Ponad 2/3 ankietowanych rodziców podało, że ich dzieci są w wieku do 3 lat. 3. Najczęstszymi objawami alergii u dzieci wymienianymi przez rodziców to wysypka i świąd skóry, bóle brzucha i kolki oraz ulewania i wymioty. 4. W odpowiedziach dotyczących znajomości wyników zwiększających ryzyko zachorowania na alergię dominowały predyspozycje genetyczne (wskazywało na nie 65 rodziców na 100 ankietowanych, a w znacznie mniejszym zakresie sztuczne karmienie (35), wczesne wprowadzenie do diety dziecka produktów potencjalnie uczulających (20) oraz nieprawidłowe odżywianie kobiety karmiącej (17). 5. W pytaniu dotyczącym najważniejszych form profilaktyki w alergii pokarmowej zdecydowana większość (63 respondentów) wymieniła eliminację z diety dziecka pokarmów potencjalnie uczulających. 6. Uzyskane wyniki sugerują, że oceniana populacja rodziców w zdecydowanej większości poprawnie definiuje główne czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na alergie pokarmowe, ma także wiedzę na temat form profilaktyki w tej chorobie.

Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Bochenek B., Alergia pokarmowa. Nowa Medycyna, 10, 1999, 54–60. Jarosz M., Dzieniszewski J., Alergie pokarmowe. PZWL, Warszawa 2004. Kaczmarski M., Nadwrażliwość pokarmowa u dzieci i młodzieży. Standardy Medyczne, 3, 2009, 379–389. Golińska B., Kurzawa R., Alergia pokarmowa u dzieci. Wydawnictwo Alfa – Media Press, Bielsko-Biała 2000. Czerwionka-Szaflarska M., Zawadzka-Gralec A., Alergia pokarmowa u niemowląt i dzieci – objawy, diagnostyka, leczenie. Polski Merkuriusz Lekarski, XXIII, 138, 2007, 444–448. Kaczmarski M., Semeniuk J., Krasnow A., Nadwrażliwość pokarmowa. Nowa Pediatria, 4, 2000, 8–10. Kaczmarski M., Testy diagnostyczne, prowokacyjna próba pokarmowa (kiedy, u kogo?) i leczenie dietą eliminacyjną (dlaczego, jak długo?)

Dorota Dawidowska, Zygmunt Litwińczuk, Anna Litwińczuk Alergie pokarmowe u dzieci...

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

15. 16. 17.

18. 19. 20.

w nadwrażliwości pokarmowej u dzieci i młodzieży. Przegląd Pediatryczny, 36(2), 2006, 95–100. Mowszet K., Podstawowe zasady diagnostyki i leczenia alergii pokarmowej u dzieci. Nowa Pediatria, 3, 2002, 122–127. Wąsowska-Królikowska K., Krogulska A., Alergia przewodu pokarmowego u dzieci, przebieg kliniczny, diagnostyka, leczenie. Przegląd Pediatryczny, 2 (36), 2006, 125–133. Szaflarska-Szczepanik A., Badania diagnostyczne w alergii. Dziecko alergiczne, 2, 2001, 9–13. Myłek D., Alergie. Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2010. Czerwionka-Szaflarska M., Niepożądane reakcje u dzieci po spożyciu mleka krowiego. Dziecko alergiczne, 3, 2001, 13–16. Magnus P.K., Lali F.A., Transgenic Milk. Vet. World 2008, 10, 319–320. Bin Y., Jianwu W., Bo T., Yufang L., Chengdong G., Penghua Y., Tian Y., Rong L., Jianmin Z., Lei Z., Yunping D., Ning L., Characterization of bioactive recombinant human lysozyme expressed in milk of cloned transgenic cattle. PLoS ONE. [http,//www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10. 1371%2F journal.pone.0017593#s1]. Król J., Brodziak A., Litwińczuk Z., Szwajkowska M., Wykorzystanie białek serwatkowych w promocji zdrowia. Żyw. Człow. Metab., 38, 1, 2011, 36–45. Krełowska-Kułas M., Alergie pokarmowe. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 705, 2006, 93–99. Kaczmarski M., Korotkiewicz-Kaczmarska E., Chrzanowska U., Znaczenie edukacji w procesie leczenia choroby przewlekłej ze szczególnym uwzględnieniem leczenia dietetycznego alergii pokarmowej u dzieci i młodzieży. Przegląd Pediatryczny 40(1), 2010, 8–12. Iwańczak F., Diety eliminacyjne w leczeniu alergii pokarmowej. Nowa Pediatria, 3, 2002, 118–120. Zielińska I., Czerwionka-Szaflarska M., Leczenie dietetyczne w chorobach alergicznych. Pediatria Współczesna Gastroenterologia, Hematologia i Żywienie Dziecka, 2(12), 2010, 126–129. Kupryś J., Alergia, jako problem zdrowotny, społeczny i ekonomiczny współczesnego świata. Alergologia. Terapia, 12, 2001, 3–6. Konflikt interesów: nie występuje. There is no intereses conflict. Nota biograficzna autora

Dorota Dawidowska – studentka w Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu.

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

Zygmunt Litwińczuk – profesor, jest kierownikiem Katedry Hodowli i Ochrony Zasobów Genetycznych Bydła na Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie. Należy do czołowych specjalistów z zakresu hodowli bydła w kraju. Jego dorobek 40-letniej twórczej pracy obejmuje ponad 550 publikacji, w tym ponad 250 oryginalnych prac twórczych oraz 17 opracowań zwartych, z czego 13 to podręczniki i skrypty. Jest redaktorem naczelnym Roczników Naukowych Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego oraz członkiem rad redakcyjnych 6 czasopism. Jest pracownikiem naukowym Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu. Anna Litwińczuk –profesor, jest kierownikiem Katedry Towaroznawstwa i Przetwórstwa Surowców Zwierzęcych na Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie. Jest czołowym znawcą tematyki przetwórstwa surowców zwierzęcych. Jest autorką wielu prac z tematyki przetwórstwa zwierzęcego. Jest pracownikiem naukowym Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu.

Milena MILCZARSKA

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Agorafobia jako jedno z zaburzeń lękowych Agoraphobia – anxiety disorders

Streszczenie Artykuł ten dotyczy problemów agorafobii. Stanowi zarys wiedzy na temat zaburzeń lękowych Analizuje w głównej mierze ich objawy oraz metody zwalczania. Fobia ta dotyka osób z różnych środowisk oraz grup społecznych. Słowa kluczowe: agorafobia, zaburzenia lękowe, fobie. Abstract This article touches the problems of agoraphobia. An outline of the knowledge of the anxiety disorder occurring more frequently. Analyzes mainly anxiety symptoms and their control methods. This is very important if we take into consideration is that more and more people begin to suffer from diseases caused by nerves and stress. Key words: agoraphobia, anxiety disorders, phobias.

Wstęp Od zarania dziejów powszechnie wiadomo, iż lęk towarzyszy nam od chwili urodzin aż do końca życia. Występuje on pod różnymi postaciami jako niepokój, bojaźń, strach, trwoga, obawa, horror lub panika, czego wspólnym mianownikiem jest fakt, że czegoś się boimy, przed czymś chcemy się uchronić, obronić lub zwyczajnie uciec. W pewnym sensie przypomina on nasz własny cień, zawsze jest z nami, choć niekiedy bywa niewidoczny. Jako nieodłączna cecha systemu nerwowego człowieka, strach jest przede wszystkim obrońcą i alarmem ostrzegawczym. Sam w sobie nie jest chorobą, gdyż bez niego nie moglibyśmy żyć. Wrodzony strach pozwala uniknąć wielu niebezpiecznych sytuacji lub dostosować do nich swoje zachowanie. Fizjologicznie wywołują go zawsze wytłumaczalne przyczyny. Jeśli je usuniemy, zniknie również sam niepokój.

Zaburzenia lęko we Do grupy zaburzeń lękowych należą te, które zgodnie z freudowską koncepcją zaburzeń psychicznych tradycyjnie klasyfikowano jako nerwice bądź re-

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

akcje nerwicowe. W klasycznej i współczesnej psychoanalizie utrzymuje się, że u podłoża tych zaburzeń zawsze występuje lęk, który może, ale nie musi, być przez jednostkę rozpoznawany [1]. Kategoria zaburzeń lękowych obejmuje grupę zaburzeń charakteryzujących się nadmiernymi reakcjami lękowymi przy jednoczesnym braku poważnego niebezpieczeństwa czy zagrożenia zewnętrznego. Odgraniczenie od „normalnego” lęku nie wynika tu z samych form reakcji, tzn. objawy fizjologiczne, emocjonalne, poznawcze i związane z zachowaniem są podobne w lękach „normalnych” i „patologicznych”. Różne są natomiast czynniki wyzwalające, intensywność, czas trwania, odpowiedniość, jak również następstwa reakcji lękowych [2].

Klasyfikacja zaburzeń lękowych Charakterystyczną cechą zaburzeń psychicznych jest nadmierny lęk. Według DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) istnieje siedem rodzajów zaburzeń lękowych: 1. Zespół paniki z agorafobią lub bez agorafobii. 2. Agorafobia bez zespołu paniki w wywiadzie. 3. Fobia społeczna. 4. Fobia specyficzna. 5. Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne. 6. Zespół stresu pourazowego. 7. Zespół uogólnionego lęku. Zespół paniki to termin określający wielokrotne epizody silnego strachu o gwałtownym początku (panika), których przynajmniej część ma nieoczekiwany charakter – wydaje się, że pojawiają się one ni stąd, ni zowąd. Zespół paniki z agorafobią (częste skojarzenie) oznacza napady paniki, po których występują zachowania unikające, szczególnie dotyczące środków transportu publicznego i miejsc publicznych. W niewielkiej liczbie przypadków napady paniki nie poprzedzają unikających zachowań agorafobicznych. Ściśle rzecz biorąc, termin agorafobia oznacza strach przed miejscami zgromadzeń, rynkiem, ale obecnie jest stosowany w odniesieniu do strachu przed znalezieniem się w miejscu publicznym, z którego może być trudno uciec, lub nawet dotyczy strachu przed doznaniem jakiejś krzywdy, kiedy przebywa się samemu we własnym domu. W zależności od obiektów wzbudzających strach, unikanie „niebezpiecznych” sytuacji może dotyczyć jednego lub kilku miejsc, a w szczególnie ciężkich przypadkach może obejmować prawie wszystkie miejsca, towarzystwo niemal wszystkich ludzi, poza kilkoma zaufanymi osobami, może też wiązać się z koniecznością przebywania w szpitalu. W tych szczególnie ciężkich przypadkach osoba prawie w ogóle nie jest w stanie wychodzić z domu, nie może samodzielnie podróżować, a nawet jeśli towarzyszy jej jakaś zaufana dorosła osoba, może podróżować tylko na niewielkie odległości i to określonymi trasami, w określonych porach.

Milena Milczarska

Agorafobia jako jedno z zaburzeń lękowych

Diagnozę fobii społecznej stawia się wówczas, gdy jednostka skarży się na silny, wszechobejmujący strach odczuwany w sytuacjach społecznych, szczególnie wtedy, gdy inni ją obserwują. Główną cechą fobii specyficznych jest skrajnie silny wszechogarniający, określony strach przed specyficznym obiektem lub miejscem (taki jak skrajny strach przed pająkami lub przed wysokością). Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne polega na powtarzaniu celowych, stereotypowych czynności, takich jak kompulsyjne mycie rąk, oraz (lub) na ciągłym powracaniu niechcianych, natrętnych, nieakceptowanych lub odrażających myśli, którym jednostka się opiera. Zespół stresu pourazowego (Post-traumatic stress disorder, PTSD) obejmuje wiele symptomów, w tym zaburzenia pamięci, podwyższone pobudzenie, unikanie i strach lub przerażenie, utrzymujących się przez długi czas po niezwykle stresującym doświadczeniu, takim jak klęska żywiołowa, wypadek lub agresywny atak. Strachowi związanemu z tym zaburzeniem towarzyszy zwykle podwyższony poziom pobudzenia, mimowolna skłonność do przypominania sobie albo ponownego przeżywania tego wydarzenia podczas snu lub w innych momentach oraz silna tendencja do unikania ludzi i miejsc kojarzących się z początkowym stresem. Strach nie jest kryterium koniecznym do zdiagnozowania tego zaburzenia. PTSD jest włączone w DSM do kategorii zaburzeń lękowych, ponieważ towarzyszący mu strach może być bardzo silny i widoczny; w zasadzie, nie jest to konieczne zaburzenie lękowe. Zespół uogólnionego lęku cechuje uporczywy, nadmierny, nierealistyczny lęk przed potencjalnym nieszczęściem, takim jak strata finansowa, choroba, niepomyślne wydarzenia dotyczące własnych dzieci albo też przed kombinacją wszystkich tych nieszczęść [3].

Obja wy zaburzeń lęko wych

----------

Zaburzenia z napadami paniki rozpoznaje się w trakcie wystąpienia intensywności, częstości, przebiegu i szkodliwości napadów lęku. Do najbardziej charakterystycznych objawów należą: Palpitacja, kołatanie serca lub jego przyspieszone bicie. Uczucie braku tchu, duszności. Pocenie się. Ból lub uczucie ucisku w klatce piersiowej. Drżenie lub trzęsienie się. Nudności, dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Uczucie duszenia się. Lęk przed utratą kontroli lub obłąkaniem. Zawroty głowy, niepewność, oszołomienie, uczucie bliskości omdlenia. Lęk przed śmiercią.

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

Derealizacja (poczucie nierzeczywistości) lub depersonalizacja (poczucie oddzielenia od własnej osoby). Parestezje (drętwienie, mrowienie). Uderzenia gorąca lub dreszcze z zimna.

Agorafobia jednym z zaburzeń lęko wych Agorafobia – „strach przed rynkiem”, to lęk przed przebywaniem w miejscach lub sytuacjach, z których ucieczka może być trudna lub kłopotliwa, jak również wtedy, gdy zabraknie pomocy w wypadku nieoczekiwanego bądź wywołanego sytuacją napadu paniki lub wystąpienia objawów przypominających panikę. Lęki w agorafobii zwykle obejmują zbiór szczególnych sytuacji, w tym przebywanie samemu poza domem, w tłumie lub stanie w kolejce, znajdowanie się na moście albo jazda autobusem, pociągiem lub samochodem. Agorafobia to także unikanie pewnych sytuacji, np. podróży lub znoszenie ich z dużym trudem bądź z lękiem przed wystąpieniem napadu paniki lub objawów przypominających panikę albo konieczność obecności innej osoby [4].

Rozwój poglądów na agorafobię Przez ponad 30 lat agorafobię traktowano jako pierwowzór nerwicy. We wczesnych latach pięćdziesiątych XX wieku stała się ona ważnym zagadnieniem badawczym. Za pomocą nowych metod terapii behawioralnej w klinikach zaczęto skutecznie leczyć lęki. Prekursorzy badający obserwowalne zachowania, tj. Eysenck i Wolpe zgodnie twierdzili, iż agorafobia to dobry materiał sprawdzający nowatorskie poglądy związane z problemami nerwic. Skupiając się na unikaniu, a nawet definiując ten problem jako zachowanie unikające, naukowcy wierzyli w opracowanie metod terapeutycznych korygujących zachowania nieprzystosowawcze. Kierowali się oni zgromadzonymi informacjami na temat zachowań małych zwierząt badanych w warunkach laboratoryjnych. Uważano, iż uwarunkowany lęk jest głównym składnikiem większości nerwic, łącznie z agorafobią, zaś bodźcami warunkowymi wzbudzającymi strach są miejsca publiczne oraz transport publiczny. Ponadto twierdzono, że okoliczności związane ze strachem wywołują zachowania unikające, gdyż ludzie uczą się stronić od miejsc, w których doświadczyli przykrych doznań. Słuszność tego podejścia potwierdzili również Öst i Hugdahl, badając 88 pacjentów z agorafobią. Stwierdzili, że 81% badanych przypisywało początek swojego zaburzenia doświadczeniu warunkowania. Thorpe i Burns w swoim badaniu ankietowym, w którym respondentami były osoby cierpiące na agorafobię, uzyskali wprawdzie niższe wskaźniki, ale nie dawały one podstaw do odrzucenia teorii. Około 70% respondentów podawało, że przeżyło zdarzenie, które przyczyniło się do wystąpienia agorafobii, ale tylko 38% wszystkich badanych opisywało je w sposób zgodny z teorią warunkowania. Charakter tego przyspieszającego zdarzenia pozostał niejasny, a teoria warunkowania agorafobii, odnosząca znaczne sukcesy, zachowywała

Milena Milczarska

Agorafobia jako jedno z zaburzeń lękowych

milczenie na temat kilku istotnych kwestii. Coraz częstsze odwoływanie się psychologów do poznawczych wyjaśnień zaburzonych zachowań spowodowało, że zwolennicy teorii uczenia się zaczęli wątpić, czy osoby z agorafobią istotnie boją się samych miejsc publicznych, czy raczej boją się tego, co może im się stać w tych miejscach – podobnie jak osoby z klaustrofobią podczas jazdy windą nie boją się windy jako takiej, ale raczej tego, co w tej windzie może im się przydarzyć (np. epizod paniki). W dodatku, wychodząc z innego stanowiska, stopniowo wprowadzono całkowicie odmienne wyjaśnienie. Klein przedstawił alternatywną koncepcję, utrzymując, że agorafobia jest jedynie skutkiem ubocznym bardziej podstawowego zaburzenia – zespołu paniki. Jego zdaniem agorafobiczne zachowania unikające są efektem lęku jednostki przed doświadczeniem napadu paniki. Z tego powodu osoba dotknięta tym zaburzeniem obawia się korzystać ze środków transportu publicznego, odwiedzać miejsca publiczne, przebywać w teatrze tam, gdzie ograniczona jest możliwość poruszania się. Obecnie powszechnie przyjmuje się, że najbardziej typowa jest kolejność, zgodnie z którą po epizodach paniki rozwija się agorafobiczne unikanie. W rezultacie zaczęto odchodzić od traktowania miejsc publicznych i środków transportu publicznego jako istoty problemu. Uważa się je natomiast za kontekst, w którym strach związany z paniką się ujawnia. W związku z tą zmianą poglądów nastąpiło przesunięcie zainteresowania badaczy z przyczyn i konsekwencji agorafobii na przyczyny i konsekwencje paniki. Rozumienie agorafobii jako uporczywych zachowań unikających, powstałych wskutek wytworzenia się warunkowej reakcji strachu, ma dużą wartość eksplanacyjną i przez dłuższy czas było podstawą skutecznego leczenia agorafobii. Jednak podejście to nie wyjaśnia kilku problemów, a próbując je rozwiązać, sugerowano, że korzystniej byłoby ujmować agorafobię jako próbę osiągnięcia przez jednostkę równowagi między sygnałami zagrożenia a sygnałami bezpieczeństwa. Ponadto wiele osób cierpiących na agorafobię opisuje swoje główne doznanie jako poczucie uwięzienia, a w tych okolicznościach ich głównym motywem jest ucieczka w celu uzyskania poczucia bezpieczeństwa. Trzy najważniejsze trudności, które napotyka początkowe ujmowanie agorafobii jako wywołanych przez strach zachowań unikających, to: a) Nadmierna uporczywość zachowań unikających; b) To, że w znaczącej mniejszości przypadków agorafobia pojawia się również po zdarzeniach niewzbudzających strachu, takich jak niedawna strata bliskiej osoby; c) Terapeutyczna skuteczność form leczenia, które nie obejmują kontaktu z bodźcem wzbudzającym strach i dlatego też ich skuteczności nie można przewidzieć ani wyjaśnić na gruncie początkowej teorii. Pomysł, aby do wyjaśnienia agorafobii wprowadzić czynnik związany z sygnałami bezpieczeństwa, opierał się na krytyce dwuetapowej teorii strachu i unikania Mowrera, przedstawionej przez Graya oraz Seligmana i Johnstona.

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

Hallam uważał, że nie powinno się traktować agorafobii jako strachu przed odrębnymi sygnałami, takimi jak ulice, sklepy, tłum. Lepiej jest natomiast brać pod uwagę to, czego faktycznie boją się osoby z agorafobią. W tej grupie widoczny jest strach przed chorobą i śmiercią, a respondenci w sondażu podawali, że najczęściej boją się wystąpienia ataku paniki. Blisko spokrewniony z nim jest strach przed zemdleniem lub upadkiem. Z informacji na temat obaw osób z agorafobią wynika, że najbardziej powinny się one lękać sytuacji, w których mogłyby potrzebować pomocy, jeśli rzeczywiście dojdzie do zdarzeń budzących ich strach. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w których pacjenci czują się uwięzieni, gdy znajdują się w dużej odległości od domu lub innych bezpiecznych miejsc, gdy czekają w kolejce bądź siedzą w środku rzędu w teatrze lub kinie oraz gdy podróżują bez towarzystwa i tym podobne [4]. Główną przyczyną agorafobii jest panika. Agorafobia występuje więc z jej napadem lub bez. W obu przypadkach górę bierze strach przed nagłym zachorowaniem i brakiem pomocy. W agorafobii z paniką jest to strach przed napadem pełnoobjawowym, natomiast w agorafobii bez paniki przedmiotem obaw są tylko niektóre objawy, mianowicie zawroty głowy, wymioty czy też słabość. Ludzie z agorafobią doznają strachu przed napadem paniki na rynku, jak również obawiają się otwartych przestrzeni, tłumów, mostów i ulic lub sytuacji, w których ucieczka jest bardzo trudna bądź kłopotliwa. Obawą jest także brak pomocy w przypadku nagłego zachorowania. Osoby te zazwyczaj myślą, iż spotka je jakieś nieszczęście, gdy będą przebywały z dala od własnego domu i nikt w tym czasie nie udzieli im pomocy. Za wszelką cenę więc starają się unikać takich miejsc. Agorafobia jest w pewnym sensie upośledzeniem, ponieważ chorzy nie są zdolni do opuszczenia własnego domu. Dotknięci owym zaburzeniem boją się wszelkich obiektów związanych z otwartą przestrzenią, czyli gładkiej powierzchni wody, płaskich krajobrazów, ulic, podróży pociągiem lub słonecznych dni. Obiekty te budzą mniejsze przerażenie, wówczas gdy przestrzeń jest dogodnie ograniczona np. przez zamieć śnieżną, drzewa lub gdy przestrzeń zamknięta jest łatwo osiągalna. Agorafobia jest częstym zjawiskiem, gdyż zachorowalność w ciągu życia kształtuje się na poziomie 3%. Wiadomo, iż owe zaburzenia wykrywa się dwa razy częściej u kobiet niż u mężczyzn, a pierwszy napad paniki pojawia się zwykle w okresie późnej adolescencji. Wkrótce po nim następuje unikanie opuszczania domu. Osoby te są skłonne do napadów paniki, nawet gdy nie znajdują się w sytuacji fobicznej. Mają dużo więcej problemów psychicznych niż sama agorafobia. Często wykazują większe nasilenie lęku i depresji. Powikłaniem związanym z agorafobią jest nadużywanie narkotyków. Czasem towarzyszą jej zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Krewni pacjentów z agorafobią są bardziej narażeni na wszelkie zaburzenia lękowe. Nieleczona agorafobia sporadycznie ustępuje samoistnie, czasem niewiadomo czemu powraca bądź w ogóle nie słabnie.

Milena Milczarska

Agorafobia jako jedno z zaburzeń lękowych

Specyfika walki z agorafobią  



Do podstawowych metod terapii należą: Trening relaksacyjny, czyli terapia oparta na kontroli paniki i desensytyzacji interoceptywnej. Ekspozycja polega na tym, że osoba chora staje w obliczu sytuacji wywołującej lęk, czyli wystawia się na jej działanie, stopniowo konfrontuje się z coraz trudniejszymi sytuacjami, których unikała, zgodnie z zasadą małych kroków. Takie ekspozycje przeprowadza się najpierw w wyobraźni, a następnie w warunkach naturalnych, np. gdy chory obawia się podróżowania samochodem daleko od domu, stopniowo, małymi krokami zwiększa pokonywany dystans, osoba pomagająca może najpierw towarzyszyć w tym samym samochodzie, potem może jechać za nim swoim autem, na koniec samodzielnie próbuje pokonać wyznaczoną drogę. Terapia poznawcza. Celem terapii poznawczej jest zastąpienie przesadnego, lękowego myślenia o napadach paniki i fobiach bardziej realistycznymi i konstruktywnymi nawykami umysłowymi. W trakcie takiej terapii osoba uczy się identyfikować i podważać przeciwskuteczne myśli, a następnie zastępować je myślami konstruktywnymi. Terapia farmakologiczna. Obecnie w terapii agorafobii często wykorzystuje się leki. W ciężkich przypadkach, kiedy osoba chora nie opuszcza domu lub jest poważnie ograniczona w swoich działaniach, szczególnie często używa się farmaceutyków z grupy SSRI, takich jak paroksetyna (Seroxat), sertralina (Zoloft) czy citalopram (Cital). Aby pomóc ludziom w poradzeniu sobie z wczesnymi etapami ekspozycji, można także użyć małych dawek leków uspokajających, takich jak alprazolam (Xanax) lub klonazepam (Clonazepamum). Trening asertywności. Ponieważ osoby z agorafobią nierzadko mają trudności z obroną samych siebie i swoich racji, częstym elementem terapii jest trening asertywności. Terapia grupowa. Leczenie agorafobii może być bardzo skuteczne w formie grupowej, gdyż dostarcza ona dużego wsparcia, pomagając zarówno w uświadomieniu osobom chorym, że nie są odosobnione w swoich problemach, jak i w wykonywaniu cotygodniowych zadań domowych [5]. Medytacja, według Pauline McKinnon, angielskiej psychoterapeutki to jedyna metoda, mianowicie uspokajający i ubogacający styl życia. Twierdzi ona, iż kiedy człowiek osiągnie spokój, może podejmować nowe wyzwania, cały czas pozbywając się napięcia. Stopniowo powróci mu pewność siebie. Odżywianie. Sposób odżywiania jest bardzo ważny. Przyjmuje się, że nadmierne spożycie kofeiny, alkoholu czy palenie papierosów wzmaga lęk. Wiadomo, że przesadne ilości cukru czy bezwartościowego pożywienia są szkodliwe dla zdrowia. Wielu współczesnych ekspertów w dziedzinie zdrowia zgodnie twierdzi, że niektóre pokarmy mogą wywoływać specyficzne reakcje

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

uczuleniowe. Taka reakcja stanowi stres dla organizmu i może pogłębić lęk. Oczywiście nie oznacza to, że samo uczulenie czy nietolerowanie pewnych pokarmów wywołuje panikę czy agorafobię. Sama dieta również nie wpłynie na ogólny poziom lęku lub napięcia. Jeżeli jednak uda się wyeliminować problem związany z jedzeniem przez zmianę sposobu odżywiania się, uwolni to organizm od jednego z czynników stresujących, z którym musi sobie radzić, potencjalnego źródła napięcia, objawu podsycającego lęk, a przez to jednego z czynników odgrywających negatywną rolę w schemacie lęku.  Hormony. Przyjmuje się, że na agorafobię cierpią zwykle kobiety, a te często zauważają większe natężenie lęku w dniach poprzedzających menstruację. Zmiany hormonalne i napięcie przedmiesiączkowe są obecnie powszechnie uznawane za czynnik stresujący, z którym organizm musi się zmagać. Jest zatem zrozumiałe, że napięcie i lęk są wyższe na tym etapie cyklu. Zespół napięcia przedmiesiączkowego pogłębiony zmęczeniem może czasem mieć wpływ na przebieg agorafobii.  Ćwiczenia fizyczne to wspaniały sposób, aby rozproszyć napięcie i lęk. Daje również wiele innych korzyści. Chodzenie to najprostsza, najtańsza i najbardziej naturalna forma aktywności. Pływanie jest również wyśmienite. Idealne są zajęcia z jogi, gdzie nie tylko uczymy się prawidłowo oddychać, ale również uzupełniamy wyciszenie. Masaż to luksus, pomimo że nie jest formą aktywności fizycznej, która relaksuje napięte mięśnie. Oprócz lęku związanego z przebywaniem poza domem niektóre osoby cierpiące na agorafobię boją się fizycznego uszkodzenia ciała podczas wysiłku. O wiele bardziej prawdopodobne jest jednak to, że niepokojący rytm serca i inne dolegliwości fizyczne są formą protestu organizmu przed brakiem wysiłku [6].

Uwagi i wnioski końco we Bez względu na to jak wielki jest lęk i ile trwa, mimo wszystko można spróbować odzyskać „normalne” życie, przynajmniej częściowo. Musi to jednak odbywać się stopniowo, ponieważ wymaga czasu, aby oduczyć się wszelkich nawyków. Ważne jest, aby zachować całkowity optymizm i uwierzyć w możliwość odniesienia sukcesu. Zwykle bywa tak, że kiedy ogarniają człowieka wątpliwości, szybko traci on pewność siebie. Z początku postępy mogą przychodzić powoli, ale to najlepsza droga do osiągnięcia wymarzonego celu, jakim jest całkowite wyzdrowienie. Każda osoba pokonuje strach we właściwym dla siebie czasie i tempie. Najważniejsze jest, aby nauczyć się odpowiednio relaksować. Dowodem na to, iż z agorafobią można jednak normalnie żyć, jest fakt, że dotyczy ona także znanych osób takich jak: Diogenes, Leonardo da Vinci, Blaise Pascal, Kim Basinger, Bruno Schulz, jak również Bolesław Prus. Ci ludzie należą do grona osób, które mimo owego zaburzenia osiągnęły swój własny życiowy sukces.

Milena Milczarska

Agorafobia jako jedno z zaburzeń lękowych

Bibliografia 1. Woydyłło E., Buty szczęścia, Kraków 2010. 2. McKinnon P., Wycisz strach. Jak przezwyciężyć lęk, panikę i agorafobię, Poznań 2007. 3. Freyberger H.J. (red.), Kompendium psychiatrii, psychoterapii, medycyny psychosomatycznej, Warszawa 2005. 4. Rachman S., Zaburzenia lękowe. Modele kliniczne i techniki terapeutyczne, Gdańsk 2005. 5. Bourne E.J., Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi, Kraków 2011. 6. Seligman M.E.P., Psychopatologia, Poznań 2003. Nota biograficzna autora Milena Milczarska – studentka psychologii na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Jej zainteresowania badawcze są związane z psychologią kliniczną, zaburzeniami lękowymi. Współpracuje z naukowcami z Międzyuczelnianego Laboratorium Naukowego Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej.

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

Milena Milczarska

Agorafobia jako jedno z zaburzeń lękowych

Informacje dla autorów Materiały do publikacji (tekst, tabele, ryciny, wykresy) należy dostarczyć w formie 2 egz. jednostronnego wydruku komputerowego z załączonymi na płycie CD plikami w formacie Windows. Wszystkie strony muszą być ponumerowane. Objętość artykułu nie powinna przekraczać 7 stron standardowego tekstu (30 wierszy po ok. 65 znaków), poglądowego – 12 stron. Większa objętość artykułu – tylko po uzgodnieniu z redakcją. Teksty należy pisać czcionką Times New Roman 12 pkt z odstępami 1,5 wiersza.

Information for autors Manuscripts for publication (text, tables, figures, graphs and original numerical data) must be submitted in the form of two typewritten copies, with a CD enclosed as a file for Windows (e. g. MS Word). All pages of the manuscript should be numbered, and the complete text should consist of no more than 7 pages of standard manuscript (30 lines of ca. 65 characters page), review articles – 12 pages. Larger article must be consulting with redaction. Text must be submitted in Times New Roman 12 size with 1,5 space.

Obowiązujący układ materiałów zgłaszanych do publikacji: Oddzielna strona: tytuł i stopień naukowy, imiona i nazwiska autorów, instytucja reprezentowana przez autorów, adres do korespondencji, numer telefonu, e-mail.

Organisation of the material submitted for publication: Separate page: scientific title, first and last names of authors, affiliations, institutions represented by the authors, addresses for correspondence, telephone number, e-mail.

1 strona i następne: tytuł, imiona i nazwiska autorów, streszczenie w języku polskim i angielskim: 1000–1500 znaków (według zaleceń baz bibliograficznych), tekst odzwierciedlający układ pracy oryginalnej (wprowadzenie, cel, materiał i metody, wyniki, dyskusja, wnioski) lub przeglądowej. W artykułach przeglądowych mogą być wyodrębnione rozdziały. Podstawowe, mające fundamentalne znaczenie tezy, wysuwane przez autora, mogą być zaznaczone półgrubym drukiem. Słowa kluczowe (do 10 słów) według „Medical Subject Headings” (http://www.tez-mesh.pl).

1nd page: title, first and last names of authors, abstract in Polish and in English, 1000–1500 characters (according to standards of biographical databases). Text should reflect original paper (introduction, aim, materials and methods, results, discussion, conclusions) or of a review article. There can be separate chapters in the review articles. Key thesises, which have principal meaning can be set off in bold. Key words: up to 10 words according to „Medical Subject Headings” (http://www.tez-mesh.pl).

Oddzielne strony: tytuł i tekst piśmiennictwa, tabele, ryciny, wykresy i dane liczbowe do ich wytworzenia. Obowiązujący układ prac oryginalnych: wprowadzenie, cel, materiał i metody, wyniki, dyskusja, wnioski, lista piśmiennictwa (do 20 pozycji). Odwołania do listy piśmiennictwa należy ująć w nawiasy kwadratowe. Lista piśmiennictwa musi być ponumerowana w kolejności cytowania w tekście.

Separate pages: title and text, references, tables, figures, graphs and original numerical data.

Do prac oryginalnych i poglądowych należy załączyć, na oddzielnej stronie, krótkie noty biograficzne autorów zawierające: imiona i nazwiska, nazwę uczelni i rok jej ukończenia, tytuł (stopień) naukowy (zawodowy), aktualne miejsce pracy, stanowisko oraz zakres zainteresowań.

Original articles and review articles should be submitted together with shot biographical notes concerning the authors: first and last names, name of university and year of graduation, scientific (professional) title (degree), place of employment, position, main scientific interests.

Zgłoszenie materiałów do publikacji oraz dołączenie not biograficznych jest traktowane jako zgoda na ich publikację drukiem i w formie elektronicznej, w tym w Internecie.

By submitting manuscripts with short biographical notes, the authors express permission for their publication in ‘Public Health’, in the printed and electronic form, including the Internet.

Publikowane materiały wyrażają poglądy i opinie ich autorów. Redakcja nie zawsze podziela poglądy autorów artykułów.

Published materials express views and opinions of their authors. Editing board might not share authors’ views.

Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania tekstów, poprawiania błędów językowych i mianownictwa oraz innych zmian redakcyjnych.

The editors reserve the right to correct linguistic and nomenclature mistakes, shorten texts, and make other editorial corrections.

Organisation of the original articles: introduction, aim, materials and methods, results, discussion, conclusions, references (no more than 20). References should be cited by numerals in square brackets. References should be numbered in order of appearance in the text.

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

Przykłady pozycji piśmienniczych: Artykuł w czasopiśmie: Numer kolejny, nazwisko autorów, inicjały imion, tytuł artykułu, tytuł czasopisma + rocznik, nr tomu, nr czasopisma, cytowane strony.

Examples of written positions: Articles in magazines: Ordinal numbers, first and last names of the authors, title of articles, title of magazines + year, the number of volume, the number of magazines, pages.

1. Gromolska A., Wysocki M. J., Goryński P. Lata przeżyte w zdrowiu (Healthy Life Years, HLY) – zalecany przez Unię Europejską systematyczny wskaźnik sytuacji zdrowotnej ludności. Przegląd Epidemiologiczny 2008; 62, 4: 811–820.

1. Gromolska A., Wysocki M.J., Goryński P. Lata przeżyte w zdrowiu (Healthy Life Years, HLY) – zalecane przez Unię Europejską systematyczny wskaźnik sytuacji zdrowotnej ludności. Przegląd Epidemiologiczny 2008; 62, 4: 811–820.

Pozycja książkowa: Numer kolejny, nazwisko autora (-ów), inicjał imienia (imion), tytuł książki, miejsce, wydawnictwo, rok wydania. 1. Wojtczak A. Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2009.

Position of a book: Ordinal number, first and last names of the authors, title of books, publishing house, city, year of publication. Wojtczak A. Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2009.

Fragmenty pracy zbiorowej: Numer kolejny, nazwisko autorów rozdziału, inicjał imienia (imion), tytuł tego rozdziału, nazwisko redaktora, tytuł pracy zbiorowej, wydawnictwo, miejsce i rok wydania, cytowane strony. 1. Goryński P., Wojtyniak B. System informacyjny w zdrowiu publicznym w Polsce. W: Bzdega J., Gębska-Kuczerowska A. (red.). Epidemiologia w zdrowiu publicznym. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2010: 83–112.

Fragment of collective publication: Ordinal number, first and last names of the authors, title of fragments, names of editors, title of collective publication, publishing house, city, year of publication, pages. 1. Goryński P., Wojtyniak B. System informacyjny w zdrowiu publicznym w Polsce. W: Bzdega J., Gębska-Kuczerowska A. (red.). Epidemiologia w zdrowiu publicznym. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2010: 83–112.

Wszystkie teksty będą poddane procedurze recenzenckiej. Autor ma obowiązek wprowadzenia uzasadnionych zmian zaproponowanych przez recenzentów.

All texts would be reviews. The author has the responsibility to oblige to changes, suggested by reviewers.

Prace przygotowane niezgodnie z zamieszczonymi powyżej zasadami, nie będą przyjmowane do publikacji.

All works prepared not according to the instructions listed above would not be acepted to publishing.

Autorzy, oprócz autorów artykułów przygotowanych na zamówienie Redakcji, wnoszą opłatę za publikowane artykuły oryginale i poglądowe w wysokości 100,00 zł netto (122,00 zł brutto) za artykuł o standardowej objętości. Za każdą dodatkową stronę tekstu, tabelę lub rycinę opłata wynosi 10,00 zł netto (12,20 zł brutto). Autorzy otrzymują 1 egzemplarz półrocznika „Zdrowie i Społeczeństwo”.

The authors (except authors of articles, which are prepared at Board’s request) contribute a fee of 100.00 PLN net (122.0 PLN gross) for a standard original (12 pages) of standard manuscript and review article. The fee for each additional text page, table or figure is 10.00 PLN net (12.20 PLN gross). One copy of half-Yearbooks „Heath and Society” will be sent to the authors.

Adres redakcji: ul. Wodna 13/27, 26-600 Radom e-mail: redakcja.zdrowie@eust.pl www.eust.pl

Address of editorial office: 13/27 Wodna str., 26-600 Radom e-mail: redakcja.zdrowie@eust.pl www.eust.pl

Milena Milczarska

Agorafobia jako jedno z zaburzeń lękowych

Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu STUDIA I STOPNIA (licencjackie i inżynierskie): 

KOSMETOLOGIA



BUDOWNICTWO (inżynierskie) Budownictwo ogólne Budownictwo drogowe



ARCHIEKTURA I URBANISTYKA



ZDROWIE PUBLICZNE Gastronomia i dietetyka Odnowa biologiczna Zarządzanie w ochronie zdrowia Higienistka stomatologiczna



ADMINISTRACJA Administracja bezpieczeństwa publicznego Administracja finansowa i podatkowa Administracja samorządowa



PEDAGOGIKA SPECJALNA



PEDAGOGIKA Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna z językiem angielskim Pracownik socjalny Doradztwo zawodowe



FILOLOGIA ANGIELSKA



ZARZĄDZANIE

STUDIA II STOPNIA (uzupełniające magisterskie): 

Zdrowie Publiczne

PONAD 40 KIERUNKÓW STUDIÓW PODYPLOMOWYCH! Kontakt: Europejska Uczelnia Społeczno-Techniczna w Radomiu Radom, ul. Wodna 13/21 tel./fax.: 48 344 00 55 e-mail: dziekanat@eust.pl www.eust.pl www.pierzchalska.pl

100

III. ZABURZENIA ZDROWIA LUDNOŚCI

International Association of Valeology Międzynarodowe Stowarzyszenie Waleologiczne Международное Валеологическое Общество

The Society is accomplishing its aims, mainly, through: – the integration of efforts of all people, dealing with valeology and close scientific disciplines in different countries; – setting up the international interdisciplinary cooperation with representatives of related scientific disciplines, among them physiology, hygiene, pedagogics, psychology; – setting up of the exchange of information throughout the country and above its borders, as well as seminars, courses, conferences, symposiums, etc.; – undertaking cultural and public acitivities, uniting Society’s members. Zgodnie ze Statutem celem Stowarzyszenia jest tworzenie warunków dla rozwoju Waleologii jako dyscypliny naukowej stanowiącej istotny fragment nauki o zdrowiu, co w zamierzeniach stowarzyszenia w sposób wyraźny przyczyni się do ochrony i promocji zdrowia. Stowarzyszenie dąży do współpracy interdyscyplinarnej badaczy reprezentujących różne dziedziny wiedzy. Ponadto celem Stowarzyszenia jest działanie na rzecz popularyzacji i praktycznego stosowania osiągnięć Waleologii, szczególnie wśród osób prowadzących działalność naukową, oświatową i wychowawczą. Общество реализует свои цели, главным образом, путем: – интеграции усилий всех лиц, занимающихся валеологией и другими близкими научными дисциплинами в различных странах; – организации международного междисциплинарного сотрудничества с представителями родственных научных дисциплин, в том числе физиологии, гигиены, педагогики, психологии; – организации обмена информацией как внутри страны, так и за ее пределами, а также семинаров, курсов, конференций, симпозиумов и т.д.; – издательской деятельности; – культурной и общественной деятельности, объединяющей членов Общества. Contact Tel. mobile: (48) 500 117 267, (48) 502 149 360 Adres: Na stoku 5/8, 26-601 Radom, Poland e-mail: contact@valetudohealth.com web: www.valetudohealth.com

ISSN 2082-2804