ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ, Η Αστικοποίηση - Ο Τουρισμός - Το Ελληνικό παράδειγμα

03

ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ Η αστικοποίηση - Ο τουρισμός - Το ελληνικό παράδειγμα Φοιτήτρια: Eύα Λαβράνου Επιβλέπων Καθηγητής: Kωστής Πανηγύρης

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Μάιος_Ιούνιος 2017

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ όλους όσους βοήθησαν στην πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας από την έμπνευση της ιδέας μέχρι και την υλοποίηση της.

Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον κύριο Λόη Παπαδόπουλο για τις συζητήσεις, τις διαλέξεις και τα βιβλία του καθώς και όλους τους φίλους που συνεισέφεραν στην εργασία με την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού από τα προσωπικά τους αρχεία. Συγκεκριμένα: Όλγα Μάρκου// Χάιδω Καπρούλια// Κωνσταντίνος Βλαχούλης//Σεραφείμ Παππάς//Μαργαρίτα Βογιατζή// Αθηνά Χάικου// Εύα Νεβσεχιρλίογλου// Δήμητρα Μαλτέζου// Μάνος Μαρακάκης // Αντώνης Σαρρής// Αλέξανδρος Μακρίδης// Παναγιώτα Λιαπίκου// Γιώργος Μπέρδος// Άγγελος Χρόνης//Ευσέβιος Κοντόπουλος// Candida Cipolla//Anita Lagator

Abstract

//Βόλος// Λήψη: Μαργαρίτα Βογιατζή

On the occasion of the narrative of the English novelist J.G Ballard, ‘’The largest theme park in the world’’, where he describes the Mediterranean Sea as a linear city, issues of habitation and urbanization along the coastline are being considered. The Mediterranean landscape is heterogeneous, full of differences and conflicts but at the same time is characterized by unity, multiculturalism, exchange of ideas and liveliness. It is a landscape that is in a process of continuous transformations, always something happens «here». To a great extent, transformations are due to tourism. The development of the phenomenon of tourism has led to a population movement of from the hinterland to the coastlines. The ways that this spatial change took place and the new spatial models of this procedure are under investigation in order to answer if the urbanization in the Mediterranean has in reality a linear character.

The research-voyage to the Mediterranean city is organized into four thematic units. In the first chapter an effort to understand and read the today’s Mediterranean landscape is made through the natural traits, the social events and the spatial conditions. Nature, immigration and tourism are the main topics.

08

The same strategy will be implemented in the fourth chapter as well, with special references to the Greek landscape, as an example of a country which has been rebuilt because of the tourism. The second and the third chapters are about the travelling experience. Initially, a retrospective of the traveler’s evolution takes place in order to help man understand the today’s models and then, the reasons that prompt him to visit it and the effects of this movement in the space.

The Mediterranean tries to create a fake, appealing image of its landscape in order to manage to become a marketable product. The image lies behind the notion of the mediterraneanism, the special pulse of the countries of the Mediterranean Sea. Today, its landscape is in a crisis because of the intensive construction, the environmental degradation and the social and demographic pressures. The concern is about how there can be a more sustainable development. The return from the voyage reveals how important it is first and foremost to understand the simplicity of the landscape and then realize that its landscape cannot be consumed by everyone. It is necessary to reinvent the subject who will be able to appreciate it.

Περίληψη

Με αφορμή το διήγημα του Άγγλου συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας J.G Ballard, “The largest theme park in the world”(Το μεγαλύτερο θεματικό πάρκο στον κόσμο) όπου η Μεσόγειος παρουσιάζεται σαν μια γραμμική πόλη, εξετάζονται ζητήματα κατοίκησης και αστικοποίησης γύρω από τη θάλασσα. Η Μεσόγειος είναι ένα τοπίο ετερόκλητο, γεμάτο αντιθέσεις και συγκρούσεις αλλά ταυτόχρονα χαρακτηρίζεται και από ενότητα, πολυπολιτισμικότητα, ανταλλαγή ιδεών και ζωντάνια. Είναι ένα τοπίο το οποίο βρίσκεται σε μια διαδικασία συνεχόμενων μετασχηματισμών, πάντοτε «εδώ» κάτι συμβαίνει . Σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό οι μετασχηματισμοί πραγματοποιούνται εξαιτίας του τουρισμού. Η ανάπτυξη του τουριστικού φαινομένου οδήγησε στην μετακίνηση του πληθυσμού από την ενδοχώρα προς το παραλιακό μέτωπο. Διερευνούνται οι τρόποι με τους οποίους πραγματοποιήθηκε αυτή η αλλαγή του χώρου εγκατάστασης των ανθρώπων καθώς και τα νέα χωρικά μοντέλα που δημιουργήθηκαν για να απαντηθεί το αν τελικά η αστικοποίηση στη Μεσόγειο έχει όντως έναν γραμμικό χαρακτήρα. Η έρευνα-ταξίδι στην πόλη της Μεσογείου οργανώνεται σε τέσσερις θεματικές ενότητες. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια περιγραφή και προσπάθεια ανάγνωσης του ίδιου του τοπίου της Μεσογείου σήμερα μέσα από φυσικά χαρακτηριστικά, κοινωνικά γεγονότα και χωρικές συνθήκες.

09

Φύση, μετανάστευση, τουρισμός αποτελούν τις κύριες προβληματικές. Η ίδια λογική θα εφαρμοστεί και στο τελευταίο κεφάλαιο με ειδική αναφορά στις μεταβολές του τοπίου της Ελλάδας, ως παράδειγμα χώρας που ανοικοδομήθηκε εξαιτίας του τουρισμού. Το δεύτερο και το τρίτο κεφάλαιο αφορούν το ταξίδι. Αρχικά γίνεται μια αναδρομή στην εξέλιξη του ταξιδιώτη για να μπορέσει κανείς να κατανοήσει το σημερινό πρότυπο του τουρίστα που ταξιδεύει στη Μεσόγειο, και στη συνέχεια τους λόγους που τον ωθούν να την επισκεπτεί καθώς και τις επιδράσεις που έχει η προσωρινή μετακίνησή του αυτή στο χώρο. Η Μεσόγειος προσπαθεί να κατασκευάσει μια πλαστή, αρεστή εικόνα του τοπίου της ούτως ώστε να μπορέσει να γίνει εμπορεύσιμο αγαθό. Η εικόνα κρύβεται πίσω από την ύπαρξη της μεσογειακότητας, του ιδιαίτερου ρυθμού της Μεσογείου. Σήμερα, το τοπίο της είναι σε κρίση εξαιτίας της έντονης ανοικοδόμησης, των περιβαλλοντικών προβλημάτων και των κοινωνικών και δημογραφικών πιέσεων. Το ερώτημα είναι πώς μπορεί να υπάρξει μια πιο βιώσιμη ανάπτυξη. Η επιστροφή από το ταξίδι φανερώνει πως είναι σημαντικό πρώτα απ’ όλα να κατανοήσουμε την απλότητα του τοπίου και στη συνέχεια να συνειδητοποιήσουμε ότι το τοπίο της δεν μπορεί να καταναλώνεται από όλους. Απαιτείται η επανεφεύρεση του υποκειμένου το οποίο θα μπορέσει να το εκτιμήσει.

10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή

13

1. Μεσογειακή Γεωγραφία

15

1.1 Το Θαλασσινό Νερό

17

1.2 Η Γη

21

1.3 Τα Νησιά

27

2. Κινητικότητα - Η Έξοδος στην παραλία

33

2.1 Μοντέλα ταξιδιώτη – ΟΠαραθεριστής και ο Τουρίστας

34

2.2 Ο προορισμός – Η παραλία

46

3.Χωρικοί Μετασχηματισμοί στην Μεσόγειο

51

3.1 Υπάρχει μεσογειακή ταυτότητα;

53

3.2 Η Αστικοποίηση 3.2.1 Θεωρίες αστικοποίησης

61 61

3.2.2 Αστικότητα και Γραμμικότητα

65

3.3 Ο τουρισμός και τα θαλάσσια μέτωπα

69

3.4 Οι αρνητικές επιδράσεις του τουριστικού φαινομένου

74

4. Το παράδειγμα της Ελλάδας

77

4.1 Το τοπίο και η ανάπτυξη του τουρισμού

79

4.2 Οι υποδομές και ο εκμοντερνισμός

84

Επίλογος

95

Βιβλιογραφία 11

96

12

Εισαγωγή Η Μεσόγειος σύμφωνα με τον J. G Ballard, Άγγλο συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας, είναι μια γραμμική πόλη.1 Η γραμμική πόλη της Μεσογείου έχει ένα χαρακτηριστικό οργανωτικό στοιχείο· απλώνεται γύρω από ένα κέντρο, από μια θάλασσα. Η πόλη αυτή, παρόλο που δεν μπορεί να θεωρηθεί πόλη σύμφωνα με την παραδοσιακή έννοια της πόλης, είναι μια συνεχώς αναπτυσσόμενη οντότητα της οποίας το τοπίο δέχεται συνεχείς μετασχηματισμούς. Η Μεσογειακή πόλη είναι πολυπολιτισμική, οι κάτοικοί της μιλούν διαφορετικές γλώσσες, πιστεύουν σε διαφορετικές θρησκείες, ζουν με άλλα ήθη και έθιμα, όλες κουβαλούν και μια τεράστια ιστορία. Επιπλέον, μοιράζονται ένα ήπιο, θερμό κλίμα. Η ιστορία, οι παραλίες και η φύση της Μεσογείου είναι αυτά που γοήτευσαν τους πρώτους περιηγητές από το Βορρά, αργότερα και τους πρώτους τουρίστες. Τότε άρχισαν να δημιουργούνται και λιτές υποδομές για να τους φιλοξενήσουν, και όταν αυτοί άρχισαν να έρχονται μαζικά για να απολαύσουν τον ήλιο και τη θάλασσα, οικοδομήθηκαν μεγαλύτερες κατασκευές για να καλυφτεί η αυξανόμενη ζήτηση. Σιγά σιγά το παραλιακό μέτωπο της Μεσογείου είχε καταληφθεί από ξενοδοχειακές μονάδες, εστιατόρια και χώρους αναψυχής. Η Μεσόγειος μετατράπηκε στο μεγαλύτερο θεματικό πάρκο της Ευρώπης.2 Πέρα όμως από τους τουρίστες, η Μεσόγειος αποτελεί και τον πρώτο σταθμό στο ταξίδι πολλών ανθρώπων που αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον, τους μετανάστες. Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού κυρίως από τον τουρισμό και την μετανάστευση καθιστά αδύνατο στις πόλεις να ελέγξουν τα όρια τους και αναγκαία την επικοινωνία τους μέσω δικτύων με άλλες περιοχές. Το αστικό στοιχείο διαχέεται στο τοπίο ακολουθώντας τη γραμμή της θάλασσας. Το ερώτημα τίθεται στο ζήτημα του τι είδους μορφή δίνουν στο τοπίο αυτοί οι αστικοί μετασχηματισμοί και κατά πόσον η ανάπτυξη του πολιτισμού μπορεί να συμβαδίσει με τον σεβασμό προς τη φύση. Η υπερκατανάλωση πόρων, η υπερεκμετάλλευση της γης, η αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας είναι προβλήματα που δεν μπορούν να αγνοηθούν και για την επίλυσή τους απαιτείται συλλογική, ανθρώπινη προσπάθεια και βιώσιμος σχεδιασμός. Το ταξίδι στη Μεσογειακή πόλη θα πραγματοποιηθεί με αναφορές κυρίως στο βόρειο, ευρωπαϊκό τμήμα της και θα καταλήξει με μια πιο λεπτομερειακή ανάλυση στην Ελλάδα, μια χώρα που ανοικοδομήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό και η οικονομία της, ειδικά σήμερα στην εποχή της κρίσης, είναι άμεσα εξαρτώμενη από αυτόν.

1. Ballard, J. (2010). ‘’The largest theme park in the world’’, in The complete short stories of J.G. Ballard. 1st ed.

New York: W.W. Norton & Co. 2. Ibid.

13

14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Μεσογειακή Γεωγραφία

«Τι είναι Μεσόγειος; Είναι χίλια πράγματα μαζί. Δεν είναι ένα τοπίο αλλά αμέτρητα τοπία. Δεν είναι μια θάλασσα αλλά διαδοχή θαλασσών. Δεν είναι ένας πολιτισμός αλλά πολιτισμοί που συσσωρεύονται ο ένας πάνω στον άλλο».3 Το τοπίο της Μεσογείου είναι ένα τοπίο θαλασσινό, με γη εύφορη με ελιά, αμπέλια και σιτάρι, βουνά που εισχωρούν στη θάλασσα, ακτές γεμάτες ζωή, λιμάνια, μαρίνες, θέρετρα αλλά και ακτές που βιώνουν την εγκατάλειψη. Είναι και ένα τοπίο έρημο, αφιλόξενο. Η εικόνα της έρημου σβήνει όταν παρεμβάλλεται ο Ωκεανός,4 το υδάτινο στοιχείο. Η θάλασσα δεν είναι άγονη, είναι γεμάτη νησιά, μικρά, μεγάλα, γεμάτα ζωή, έρημα. Κάθε θαλάσσιο μονοπάτι μπορεί να οδηγήσει σε κάποιο από αυτά.

3. Braudel, F., Coarelli, F. and Aymard, M. (1990). Μεσόγειος, Ο χώρος και η ιστορία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

4. Ibid.

15

//Ο βράχος και το κύμα// Παραλία Καλαμίτσι, Λευκάδα, 2013 Πηγή: Ίδια λήψη

16

1.1 Το Θαλασσινό Νερό

«Τίποτα απ’ ό,τι έχει γεννηθεί πάνω στη γη δεν μου είναι πιο αγαπητό από τη θάλασσα, τον χαρωπό άνεμο, τον ουρανό και τον ζωογόνο αέρα. Ω θάλασσα, μου είσαι πιο αγαπητή κι απ΄τους πόθους του έρωτα, είσαι για μένα μία μάνα».5

Η θάλασσα δεν είναι ούτε ένα σώμα που βλέπουμε, ούτε ένα σώμα που αγκαλιάζουμε. Είναι ένα δυναμικό στοιχείο, ένας εχθρός που επιδιώκει να νικήσει και που πρέπει να νικηθεί.6 Η θάλασσα είναι το στοιχείο αυτό που συντελεί περισσότερο από όλα τα άλλα τη γεωγραφία. Τα κύματα παλεύουν αδιάκοπα για να νικήσουν τη στεριά. Ο Goethe αναφέρει στον Faust όμως πως όσο βίαιο και αν είναι το κύμα, κάμπτεται μπροστά σε οποιοδήποτε λόφο.7 Αυτή η απώθηση της αυταρχικής θάλασσας, ο περιορισμός των ορίων της υγρής έκτασης και το κλείσιμο στον εαυτό της είναι σύμφωνα με αυτόν η μεγαλύτερη απόλαυση. Η θάλασσα χαρακτηρίζεται από ρευστότητα, ροές, ελευθερία, αποπλάνηση, κίνδυνο και συνεχείς μεταβολές ενώ η στεριά από τάξη, νόμους, εδαφικότητες, παγιωμένες ταυτότητες και σταθερούς προορισμούς. Αυτή είναι και η μεγαλύτερη διαφορά τους. Σύμφωνα με τον Hegel «H θάλασσα περιέχει μέσα της την αρχή της ζωής» (Lebendigkeit)8 εξαιτίας αυτής της ρευστότητας της. Επομένως, το νερό δεν είναι για τον άνθρωπο ένα στοιχείο ανοίκειο αλλά αντίθε-

τα μπορεί να αναγνωρίσει σε αυτό έναν τύπο οικειότητας, εξαιτίας ενός αρχέγονου συναισθήματος για τα στοιχεία της φύσης. Το ανοίκειο στοιχείο είναι το στοιχείο αυτό που παράγει μια απροσδιόριστη ανησυχία, ανάμικτη με φόβο και είναι αλλόκοτο επειδή μέσα σε αυτό ο άνθρωπος δεν μπορεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του.9 Ο άνθρωπος δίπλα στη θάλασσα μπορεί να δει τον κόσμο και υπάρχει μια αόρατη δύναμη που τον τραβά να την κατοικήσει. «Το νερό θέλει έναν κάτοικο. Καλεί σαν πατρίδα».10 Η θάλασσα αποτελεί όμως μια ατίθαση οντότητα γεμάτη με νερό αλατισμένο που άλλοτε αφήνει τους ανθρώπους να πιστέψουν ότι δάμασαν τα κύματά της και άλλοτε με τους χαμούς και τις καταστροφές της τους προκαλεί πόνο. Είναι λοιπόν και μονοπάτι, πόντος (η ίδια λέξη που στα σανσκριτικά και στα αρχαία περσικά σήμαινε μονοπάτι). Μια γέφυρα (ponte) είναι λοιπόν η Θάλασσα, η πιο αναγκαία και η πιο παρακινδυνευμένη απ’ όλες, έτσι όπως η γέφυρα είναι το πιο παρακινδυνευμένο και το πιο απαραίτητο από τα μονοπάτια που χάραξε ο άνθρωπος.11

5. Bachelard, G (1985) Το Νερό και Τα Όνειρα, Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης, Αθήνα: Χατζηνικολή.

6. Ibid.

7. Goethe, J. (1952). Faust. 1st ed. Chicago: Ency. Britannica.

8. Hegel, (1970) Hegel’s Philosophy of Nature, Part two of the Encyclopedia of the Philosophical Sciences(1830), [online] Oxford: University Press, Available at: https://books.google.gr/books?id=pQnOQlowPKMC&pg=PA297&lpg=PA297&dq=what+has+hegel+wrote+about+the+sea&source=bl&ots=efzQ7lNGCw&sig=lnGazRITHG_vnY0l5jWQx0bD-OI&hl=el&sa=X&ved=0ahUKEwj35-T9y4PSAhVGtRQKHUXqDTIQ6AEIIjAC#v=onepage&q=what%20 has%20hegel%20wrote%20about%20the%20sea&f=false [Τελευταία Επίσκεψη: 1 Φεβρουαρίου 2017].

9.Freud, S (2009) Το Ανοίκειο, Αθήνα: Πλέθρον.

10. Bachelard, G (1985) Το Νερό και Τα Όνειρα, Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης, Αθήνα: Χατζηνικολή.

11. Cacciari, M (1999) Αρχιπέλαγος, μτφ Νάσος Κυριαζόπουλος, Αθήνα: Π. Τραυλός.

17

//SOS Mediterranée// Λήψη: Federica Mameli Πηγή: www.luz.it

18

//Καράβι στο Αιγαίο Πέλαγος// Πηγή: Ίδια Λήψη

//Europe’s migration crisis// Πηγή: edition.cnn.com

//Καράβι στο Αιγαίο Πέλαγος// Πηγή: Ίδια Λήψη

//A DEADLY YEAR AT SEA// Λήψη: Emin Menguarslan, Πηγή: www.gettyimages.com

Η Μεσόγειος είναι μια κλειστή θάλασσα που βρέχεται από τρεις ηπείρους, την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Το όνομα της σημαίνει μια θάλασσα στο μέσο της Γης και προέρχεται από την Ελλάδα του 5ου π.Χ αιώνα. Βρέθηκε σε αποσπάσματα του γεωγράφου και φιλόσοφου Εκαταίου του Μιλήσιου (Horden /Purcell 2000: 10). Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τη θάλασσα για να ανταλλάξουν προϊόντα, να μετακινηθούν, να επικοινωνήσουν και να συντονίσουν τις δραστηριότητες τους. Η Μεσόγειος ήταν διαδοχικά αθηναϊκή, ρωμαϊκή, ισλαμική, χριστιανική και τούρκικη θάλασσα που είδε τις θαλασσοκρατορίες της να την κρατούν συνεκτική και πολυπολιτισμική.12 Ασφαλώς πριν αποτελέσει σύνδεσμο η θάλασσα υπήρξε παλιότερα και εμπόδιο αφού δεν υπήρχε η κατάλληλη τεχνογνωσία για να φτιαχτούν πλοία που θα μπορούσαν να διανύουν μεγάλες αποστάσεις και έτσι το ταξίδι πραγματοποιούταν προσκολλημένο στη στεριά. Όπως αναφέρει ο Braudel, Γάλλος ιστορικός, «Για χιλιετίες παρέμεινε κενή, πιο ερημική και από τις ερήμους, εμπόδιο και όχι σύνδεσμος ανάμεσα στους ανθρώπους που ωστόσο κατοίκησαν τα παράλια της από πολύ νωρίς».13 Ωστόσο αργότερα, μετά την ανάπτυξη των ιστιοφόρων των Κυκλάδων, ήταν το στοιχείο εκείνο που για πολλά χρόνια ένωνε τους ετερόκλητους κάτοικους-πολιτισμούς της. Από το 1980 όμως και μετά η Μεσόγειος μεταμορφώθηκε σε μια θάλασσα-σύνορο, η γέφυρα έγινε όριο και αυτό επεκτάθηκε σε οικονομικό, κοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό σύνορο.14 Σήμερα, η θάλασσα μοιάζει να έχει χάσει τη ρευστότητα της και να έχει γίνει συμπαγής. Οι ροές της δεν είναι πια μόνο διαδρομές με επιβάτες που αναζητούν πολιτισμικές ή εμπορικές ανταλλαγές αλλά και με επιβάτες που ονειρεύονται την επιβίωση και αναγκάζονται να ταξιδεύ-

ουν στα νερά της με φόβο και με ελπίδα. Η Μεσόγειος χάνεται μέσα σε ένα πλήθος διακρατικών διενέξεων, πολέμων και θρησκευτικών διαφορών.

Χάρτες που απεικονίζουν το λεγόμενο ‘‘Left-to-dieboat’’, όπου μετά από 14 ημέρες στη θάλασσα, 63 από τους 72 μετανάστες που επιβιβάστηκαν από την Τρίπολη της Λιβύης, έχασαν τη ζωή τους. Πηγή: www.forensic-architecture.org

12. Λεοντίδου, Λ (2006) ‘’Μεσογειακές μεταμορφώσεις και το Αιγαίο από γέφυρα σε σύνορο’’ στο Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 432.

13. Braudel, F., Coarelli, F. and Aymard, M. (1990). Μεσόγειος, Ο χώρος και η ιστορία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

14. Λεοντίδου, Λ (2006) ‘’Μεσογειακές μεταμορφώσεις και το Αιγαίο από γέφυρα σε σύνορο’’ στο Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 432.

19

//Mare Mater// Mediterranean Variations: Phography, Light and Culture, Λήψη: Patrick Zachman Πηγή: www.lensculture.com

//Villa Le Lac// 1922-24. Corseaux, Vevey, Switzerland.

Le Corbusier Πηγή: www.fondationlecorbusier.fr

20

//Σχέδια του Le Corbusier για τον ορίζοντα// Πηγή: www.solarhousehistory.com

1.2 Η Γη

«Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα, και το φως του ήλιου».15

Πάνω σ’ έναν παγκόσμιο χάρτη η Μεσόγειος φαίνεται σαν ένα απλό σκίσιμο του φλοιού της γης, σαν ένα στενό αδράχτι που απλώνεται από το Γιβραλτάρ ως τον Ισθμό του Σουέζ και την Ερυθρά θάλασσα.16 Οι βαθιές υγρές κοιλότητες που έχουν δημιουργηθεί από τα ρήγματα και τις θραύσεις περικυκλώνονται πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας από ψηλά βουνά. Αυτά τα βουνά εισχωρούν στη θάλασσα και κάποτε την εκμηδενίζουν μετατρέποντας την σ’ ένα απλό διάδρομο με αλμυρό νερό.17 Έτσι, όπως αναφέρει ο Blaudel, η δομή του υγρού χώρου οφείλεται σε αυτά τα στενά ή αλλιώς αυτές τις θαλάσσιες πύλες που διαμορφώνουν τη γεωγραφία της θάλασσας, αποκόπτοντας αυτόνομα κομμάτια, τα μικρότερα πελάγη της Μεσογείου, το Αιγαίο Πέλαγος, την Ανδριατική, την Μαύρη θάλασσα αλλά και δίνουν στην Μεσόγειο την χαρακτηριστική μορφή της θάλασσας-λίμνης. Αυτή η σχέση ξηράς- θάλασσας και η ένωση της θάλασσας με τον ήλιο που μεταφέρει στην στεριά το χαρακτηριστικό μεσογειακό φως, αποτελούν βασικά γνωρίσματα του μεσογειακού τοπίου. Αγναντεύοντας τη θάλασσα αντικρίζει κανείς τον ορίζοντα και του δίνεται σύμφωνα με τον Le Corbusier η ευκαιρία να ταξιδέψει σε ένα βαθύτερο

επίπεδο της ύπαρξης. «Πρέπει να ξαναανακαλύψουμε τον άνθρωπο. Πρέπει να ξαναανακαλύψουμε την ευθεία γραμμή που παντρεύει τους άξονες των θεμελιωδών νόμων: της βιολογίας, της φύσης, του κόσμου. Άκαμπτη, ευθεία γραμμή όπως ο ορίζοντας της θάλασσας».18 Πέρα όμως από αυτή την γοητεία του βλέμματος, η Μεσόγειος οφείλει την ομορφιά της και στην πλούσια βλάστησή της. Είναι ένας εύφορος τόπος όπου καλλιεργούνται το σιτάρι, το αμπέλι και η ελιά. Ο άνθρωπος κατακτά τη γη, τιθασεύοντας τη φύση, όταν όμως πάψει για μια στιγμή να ασχολείται μαζί της αυτή αγριεύει ξανά. Τα πεζούλια που έχτισε στις πλαγιές των βουνών πέφτουν, οι πεδιάδες γίνονται βάλτοι. Όλα τα θαλάσσια παράλια γνώρισαν αυτές τις θεματικές εναλλαγές αξιοποίησης και εγκατάλειψης.19 Σύμφωνα με τον Blaudel, το «το ager», δηλαδή η καλλιεργίσιμη γη, απαιτεί περιόδους ανάπαυσης για να γίνει γόνιμο ξανά, κάνοντας το όριο ανάμεσα στο «ager» και την ακαλλιέργητη γη, το «saltus», πάντοτε αβέβαιο και ασταθές.20 Η γη της Μεσογείου σήμερα έχει μοιραστεί στις εξής χώρες: Ισπανία, Γαλλία, Μονακό, Ιταλία, Μάλτα, Σλοβενία, Κροατία, Βοσνία - Ερζεγοβίνη, Μαυροβούνιο, Αλβανία, Ελ-

15. Nobelprize.org. (2017). Giorgos Seferis - Banquet Speech. [online] Διαθέσιμο στο: https://www.nobelprize.org/ nobel_prizes/literature/laureates/1963/seferis-speech.html [Τελευταία Επίσκεψη 10 Μάιου 2017].

16. Braudel, F., Coarelli, F. and Aymard, M. (1990). Μεσόγειος, Ο χώρος και η ιστορία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

17. Ιbid.

18. Le Cordusier: Last Works, Νέα Υόρκη, Praeger, 1970, σελ. 177.

19. Braudel, F., Coarelli, F. and Aymard, M. (1990). Μεσόγειος, Ο χώρος και η ιστορία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

20.Ibid.

21

//Χάρτης Πολιτικής διαίρεσης της Μεσογείου//

//No borders, no nations// Λήψη: Άγγελος Τζωρτζίνης Πηγή: time.com

λάδα, Κύπρο, Γιβραλτάρ, Βουλγαρία, Ρουμανία, Ουκρανία, Ρωσία, Γεωργία, Τουρκία, Συρία, Λίβανο, Ισραήλ, Παλαιστίνη, Μαρόκο, Αλγερία, Τυνησία, Λιβύη, Αίγυπτο. Πέρα όμως από τις σημερινές πολιτικές διαιρέσεις της, η Μεσόγειος είναι τρεις πολιτισμικές κοινότητες, τρεις τεράστιοι και ανθεκτικοί πολιτισμοί, τρεις θεμελιώδεις τρόποι να σκέφτεται κανείς, να πιστεύει, να τρώει, να πίνει, να ζει. Οι πολιτισμοί είναι πραγματικότητες μακράς, πολύ μακράς διάρκειας και είναι γεωγραφικά αγκιστρωμένοι στον γεωγραφικό τους χώρο.21 Παρότι όμως υπάρχουν εθνικά σύνορα και κάθε χώρα διεκδικεί την ηγεμονία της στον μεσογειακό χώρο μέσω της εθνικής της ταυτότητας, η οντότητα ‘Μεσόγειος’ φαίνεται να έχει τη δύναμη να τα ξεπερνά και να καθορίζει μόνη της τις ισορροπίες. «Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα μέχρι που φτάνει η Μεσόγειος. Τα σύνορά της δεν εγγράφονται ούτε στον χρόνο ούτε στον χώρο».22 Είναι ένα σύνολο δικτύων πόλεων και κωμοπόλεων που εξαπλώνονται από όλη της την ακτογραμμή προς την ενδοχώρα και δημιουργούν συνεχώς νέες συνέχειες και αστικές επεκτάσεις. Ο Μεσογειακός κόσμος, λέγεται, πως δουλεύει σαν ένα γιγαντιαίο σύνολο από

μικρο-οικολογίες, χωρίς κάποιο σημαντικό ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ του πολύ μικρού και του πολύ μεγάλου.23 Η εξερεύνηση των συνόρων της Μεσογείου μπορεί να αρχίσει από ένα λιμάνι ή μια παραλία, μια ακτή και ο καθορισμός αυτός θα προκύψει από τη δυνατότητα μετακίνησης των ανθρώπων. Η έννοια πέρασμα, αναφέρεται στην μετακίνηση μέσω χώρου και χρόνου και υπονοεί συνδεσιμότητα, διαίρεση, αβεβαιότητα και αλλαγή. Αναφέρεται σε μια πληθώρα κοινωνικών και πολιτισμικών πρακτικών που υπερβαίνουν τα γεωπολιτικά όρια όπως ο τουρισμός και η μετανάστευση.24 Από τη μια κύμα τουριστών καταλαμβάνει τις παραλίες και πλημμυρίζει τα λιμάνια και από την άλλη πλήθος ανθρώπων προσπαθούν να φτάσουν χωρίς καμιά προστασία και ασφάλεια τις ευρωπαϊκές ακτές για να κατορθώσουν να επιβιώσουν. Ήδη ένα πρώτο σύνορο γίνεται διακριτό. Η κατασκευή του ευρωπαϊκού συνόρου έχει ξεκινήσει από το 1990 με την κατοχύρωση της ελεύθερης μετακίνησης μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση για τους πολίτες της. Αυτό οδήγησε στην αύξηση των περιορισμών εισόδου για τους μη-Ευρωπαίους. Καθώς η

21.Ibid.

22. Ντάλης Σ., Μαγκλιβέρας Κ.,Σακκάς Γ. (ed), (2014) Η Μεσόγειος, η Ελλάδα και ο Κόσμος, χθες και σήμερα, Ά ‘Έκδοση, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 23. Algazi, G. (2005). Diversity Rules: Peregrine Horden and Nicholas Purcell’s The Corrupting Sea. Mediterranean Historical Review, 20(2), σελ.227-245.

22

//The Continuity of Man//, Τουρκία, Λήψη: Nick Hannes Πηγή: www.nickhannes.be

//The Continuity of Man//, Ισπανία, Λήψη: Nick Hannes Πηγή: www.nickhannes.be

ευρωπαϊκή Μεσόγειος διαμόρφωνε τα όρια της, η Νότια Μεσόγειος γινόταν μια φυλακή και ένας τόπος αναμονής για όλους όσους προσπαθούν να φύγουν.25 Το όριο αυτό είναι ξεκάθαρο πως χρησιμοποιείται για τον έλεγχο των πληθυσμών τόσο μέσα στην περιοχή όσο και έξω από αυτήν.

Η Ευρωπαϊκή Μεσόγειος έχει μετατραπεί σε ένα κλουβί. Όποιος βρίσκεται μέσα στα εδαφικά της σύνορα ανήκει στην κυριαρχία της. Η έξοδος από το κλουβί σε μια αβέβαιη μοίρα και πολύ τρομακτική δεν αναμένεται ως αποδεκτό τίμημα για την ελευθερία και η είσοδος σε αυτό μετατρέπεται σε προνόμιο το οποίο πρέπει να κερδηθεί. Οι αιχμάλωτοι έχουν κάθε λόγο να δουν το κλουβί (όσο άβολο και αν μπορεί να είναι ίσως, αλλά ασφαλές) ως καταφύγιο.28Έτσι, η μεσογειακή γη διασπάται σε τμήματα που ανταγωνίζονται μεταξύ τους, υψώνουν σύνορα και διψούν για κυριαρχία, εμποδίζοντας την ελεύθερη μετακίνηση των ανθρώπων και των αγαθών. Και ακόμη και αν δεν υπάρχει τρόπος να προσθέσει κανείς στη θάλασσα χαρακτηριστικά όπως φράχτες και τοίχους για να μετατρέψει μέρη του νερού σε εδάφη29 η κάποτε ελεύθερη και άναρχη θάλασσα γίνεται έρμαιο των πολιτικών συμφερόντων των κρατών, των υποδομών, των δημογραφικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων, καταπίνοντας στην κυριολεξία κάθε προσπάθεια αντίστασης σε αυτήν την κυριαρχία.

Η Μεσόγειος έτσι αποκτά τα χαρακτηριστικά αυτού που ο Foucault θα χαρακτήριζε ‘’συσκευή ελέγχου’’ (apparatus of security).26 Τα σύνορά της ανταποκρίνονται στη λογική του αποκλεισμού και του διαχωρισμού, επιτρέποντας ή εμποδίζοντας τα περάσματα ανθρώπων και ιδεών ανάλογα με τις πολιτικές και ιστορικές συνθήκες. Η κυριαρχία ασκείται μέσα στα όρια μιας περιοχής, η πειθαρχεία ασκείται στα σώματα των ατόμων και ο έλεγχος (security) ασκείται σε ολόκληρο τον πληθυσμό.27 Η συσκευή ελέγχου (apparatus of security) δεν μπορεί να λειτουργήσει καλά, παρά μόνο υπό την προϋπόθεση ότι παρέχεται ελευθερία, με τη σύγχρονη έννοια, της πιθανότητα κίνησης, αλλαγής τόπου και τις διαδικασίες κυκλοφορίας των ανθρώπων και των πραγμάτων.

24. Driessen, H (2013) ‘Beyond ‘’Mediterraneanism’ A View from Cultural Anthropology’, στο New geographies, Mediterranean 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, σελ 148.

25. Pezzani, L (2013) ‘Between Mobility and Control – The Mediterranean at the borders of Europe’, στο New geographies, Mediterranean 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, σελ 303.

26. Foucault, M., Senellart, M., Ewald, F. and Fontana, A. (2009). Security, territory, population. 1st ed. New York: Picador/Palgrave Macmillan 27. Ibid.

28.Bauman, Z. (2003). Utopia with no Topos. History of the Human Sciences, 16(1), pp.11-25.

29. Steinberg, P. (2011) ‘Free Sea’, στο Spatiality, sovereignty and Carl Schmitt. Ed. Legg S., 1st ed. Milton, Park:

23

//Mare Liberum// Οίτυλο, Μάνη, Λήψη: Γιώργης Γερόλυμπος, Πηγή: www.yerolymbos.com

//Here We Are// Αμοργός, Λήψη: Πάνος Κοκκινιάς Πηγή: www.panos-kokkinias.com

//Ορίζοντας// Βόλος, Λήψη: Χάιδω Καπρούλια Πηγή: Προσωπικό αρχείο

//Landscapes// Χαλανδριανή, Λήψη: Πάνος Κοκκινιάς Πηγή: www.panos-kokkinias.com

24

//Ορίζοντας// Αίγινα, Πηγή: Ίδια Λήψη

//Θάλασσα-Βουνό//,Παξοί, Πηγή: Ίδια Λήψη

//Κατσίκια//,Σίφνος, Πηγή: Ίδια Λήψη

25

//Άνδρος// Πηγή: Ίδια Λήψη

26

1.3 Τα Νησιά

«Ο παράδεισος είναι ένα νησί. Το ίδιο και η κόλαση».30

Το τρίτο χαρακτηριστικό της Μεσογειακής γεωγραφίας είναι ότι η θάλασσα είναι γεμάτη νησιά. Άλλα μικρά, άλλα μεγάλα, άλλα έρημα και άλλα πυκνοκατοικημένα, άλλα κοντά στη στεριά και άλλα απόμακρα, μοναχικά. Στα αγγλικά η λέξη νησί μεταφράζεται «island» και προέρχεται από τα λατινικά. Στα λατινικά «in-sula» σημαίνει μοναξιά, απομόνωση, μοναχικότητα.31 Το νησί είναι ένας χώρος που δεν μπορεί να σταθεί από μόνος του, αλλά γι’ αυτόν το λόγο μπορεί να απομονωθεί. Όπως και το βουνό χρειάζεται την πεδιάδα για να υπάρξει, έτσι και το νησί χρειάζεται τη θάλασσα.32 Αυτά τα κομμάτια γης που επιπλέουν στο νερό συνδέονται με πολλές πτυχές του παρελθόντος. Μυθολογία, ποίηση, πολιτισμοί, λογοτεχνία, μυστήρια και εκμετάλλευση απαρτίζουν τη σημερινή εικόνα των ανθρώπων γι’ αυτά. «Ετούτη η θάλασσα δεν είναι άγονη. Είναι πάν’ απ’ όλα γεμάτη νησιά. Ακόμη και όταν προβάλλει σε όλη της την απεραντοσύνη, δεν λείπει η σιγουριά πως κάποιο μονοπάτι θα οδηγεί σ’ ένα από αυτά»33 γράφει ο Massimo Cacciari. Προκύπτει λοιπόν το συμπέρασμα ότι η θάλασσα της Μεσογείου δεν είναι μια θάλασσα αποκομμένη από τη στεριά αλλά συνδιαλέγεται με αυτή και υπάρχει μεταξύ

τους μια ανταγωνιστικότητα αλλά και μια νοσταλγία. Εκεί που γίνεται πολύ φανερή αυτή η σχέση είναι μέσα στο αρχιπέλαγος, «την αλήθεια της Θάλασσας»34 όπως το αποκαλεί ο Cacciari. Το αρχιπέλαγος είναι μια ομάδα νησιών που στέκονται στη θάλασσα η οποία ταυτόχρονα τα ενώνει και τα χωρίζει. Παρόλα αυτά το αρχιπέλαγος δεν είναι μόνο μια συλλογή διαφορετικών τμημάτων που μοιράζονται την εγγύτητα• η μορφή του αρχιπελάγους προϋποθέτει ότι τα μέρη του, ακόμη και στον απόλυτο διαχωρισμό τους, κινούνται γύρω από ένα απόν κέντρο, γύρω από το οποίο κάθε νησί, σε επικοινωνία με τα άλλα, είναι προσανατολισμένο χωρίς να διεκδικεί την κατοχή αυτού του κέντρου.35 Το απόν κέντρο είναι ο τόπος της αντιπαράθεσης μεταξύ των νησιών. Αντιπαράθεση είναι τόσο ότι προσελκύει το ένα νησί προς το άλλο και όσο και αυτό που τα χωρίζει, αποτρέποντας την ενσωμάτωσή τους σε μια ενιαία μάζα.36 Κάθε νησί μοιάζει λοιπόν με μια ανεξάρτητη οντότητα που όμως σχετίζεται άμεσα με τη θάλασσα που το περιβάλλει, τη στεριά καθώς και τα άλλα νησιά γύρω του. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του νησιού είναι το γεγονός ότι ναι μεν είναι ένας πεπερασμένος χώρος, έχει δηλαδή όρια αλλά δεν

30. Schalansky, J. and Lo, C. (2010). Atlas of remote islands. 1st ed. New York: Penguin Books.

31. Ντάλης Σ., Μαγκλιβέρας Κ.,Σακκάς Γ. (ed), (2014) Η Μεσόγειος, η Ελλάδα και ο Κόσμος, χθες και σήμερα, Ά ‘Έκδοση, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 32. Βώκος Γ. (2006) ‘Μεσογειακές μεταμορφώσεις και το Αιγαίο από γέφυρα σε σύνορο’ Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 184.

33. Cacciari, M (1999) Αρχιπέλαγος, μτφ Νάσος Κυριαζόπουλος, Αθήνα: Π. Τραυλός.

34.Ibid.

35.Ibid.

36. Aureli, P. (2011). The possibility of an absolute architecture. 1st ed. Cambridge, Mass.: MIT

27

έχει σύνορα. «Τα εθνικά σύνορα δεν είναι ποτέ άψυχα. Ακόμη και όταν είναι ειρηνικά και αδιατάραχτα, μοιάζουν με κοιμισμένα θεριά που μπορεί από στιγμή σε στιγμή να ξυπνήσουν και να δείξουν τα δόντια τους».37 Η γοητεία που ασκεί το αρχιπέλαγος προέρχεται εξαιτίας αυτής του της αυτονομίας, της δύναμης να στέκεται μόνο του αλλά και της ανάγκης του να εξαρτάται από κάτι άλλο, να ανήκει σε μια συλλογικότητα. Είναι μπορεί να πει κανείς τόσο μια φυσική, γεωγραφική μορφή όσο και μια ‘αρχιτεκτονική κατασκευή’ υπό την ετυμολογία του Αureli πως η ίδια η προϋπόθεση της αρχιτεκτονικής μορφής είναι να χωρίζει και να χωρίζεται.38 Δεν θα ήταν υπερβολικό να ισχυριστεί κανείς ότι η ιδέα του Αρχιπελάγους μετασχηματίζεται σήμερα σε ένα κυριολεκτικό εργαστήριο της μεταπολεοδομικής κουλτούρας ευρωπαϊκής κουλτούρας σε χωρικό παράδειγμα που διαστέλλει τις βιοπολιτικές του σώματος, τις αυτόνομες ζώνες και τις καταστάσεις εξαίρεσης: η πόλη ανάγεται σε Αρχιπέλαγος.39 Η συνεχής γιγάντωση των πόλεων έχει αρχίσει να προκαλεί προβλήματα εξαθλίωσης, βίας και δυσκολίας διαχείρισης. Τα νησιά μπορούν εύκολα να γίνουν σημεία ελέγχου. Η παγκοσμιοποίηση, στη δηλωτική μορφή της εντατικής ανθρώπινης μετακίνησης, καθόρισε μια επανασυγκέντρωση των νησιών στη νέα χωρική δομή της Ευρώπης και στη λεκάνη της Μεσογείου.40 Οι Ευρωπαίοι ψάχνουν τρόπους να βελτιώσουν την καθημερινότητα τους και να αποκτήσουν μια πιο ήρεμη ζωή κοντά στον ήλιο και στη θάλασσα ταξιδεύοντας είτε και μεταναστεύοντας από το Βορρά στο Νότο. Οι φτωχοί των

αναπτυσσόμενων χωρών που δεν έχουν εργασία και οι πολιτικοί πρόσφυγες ταξιδεύουν αντίθετα μέσα στην απελπισία τους για ένα καλύτερο μέλλον από το Νότο στον Βορρά. Και στις δύο περιπτώσεις τα νησιά είναι οι ενδιάμεσοι σταθμοί για να πραγματοποιηθούν αυτά τα δύο τόσο διαφορετικά ταξίδια. Σε κάποιες περιπτώσεις δεν παραμένουν μόνο περάσματα αλλά και τελικοί προορισμοί. Η Stefania Staniscia περιγράφει με τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα νησιών τις τρεις βασικές αρχές που οργανώνουν το νησιωτικό τοπίο σήμερα. Αυτές είναι η τουριστική πίεση - το παράδειγμα της Μαγιόρκας, η εγκατάλειψη – το παράδειγμα του Σούσακ και η διαμάχη – το παράδειγμα της Λαμπεντούσας.41Στη Μαγιόρκα , όλες οι αγροτικές εκτάσεις έχουν πλέον ανοικοδομηθεί. Οι παραλίες, οι αρχαιολογικοί χώροι και οι αγροί έχουν καταληφθεί από ξενοδοχεία, εξοχικές κατοικίες, εστιατόρια και χώρους αναψυχής. Έχει χαθεί κάθε φυσικότητα στο τοπίο. Το νησί Σούζακ στην Κροατία, βίωσε την ακμή και μετά την εγκατάλειψη για να έχει μετατραπεί σήμερα σε ένα νησί-θερετρο (resort island). Κάποτε τα αμπέλια κάλυπταν σχεδόν ολόκληρο το νησί χαρακτηρίζοντας το τοπίο του, μια σταθερή αγορά ανταποκρινόταν στην συνεχόμενη δημογραφική αύξηση κάτι που άρχισε να οδηγεί στη συνέχεια σε ένα κύμα μετανάστευσης από το νησί. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν πολλά κτίρια, οι αμπελώνες να μετατραπούν σε βοσκοτόπια και χωράφια με ζαχαροκάλαμα και το νησί να βιώσει την εγκατάλειψη. Αργότερα, σιγά σιγά άρχισε να υπάρχει ζήτηση και

37.Μυριβήλη Λ. , (2006) ‘Η μεθοριακή πόλη του Αιγαίου’ Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 396.

38. Aureli, P. (2011). The possibility of an absolute architecture. 1st ed. Cambridge, Mass.: MIT 39. Τζιρτζιλάκης Γ. (2006) ‘Το ατύχημα της Τίγκη – Αρχιπέλαγος και νεωτερικότητα’ Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 74.

40. Staniscia S. (2013) ‘The island Paradigm and the Mediterranean’, στο New geographies, Mediterranean 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, σελ 255 41. Ibid.

Μαγιόρκα

10km

Σούζακ

500m

Λαμπεντούσα

1km

//Costa del Concrete//, Πάλμα ντε Μαγιόρκα, 2010 Πηγή: www.guardian.com

//Costa del Concrete//, Πάλμα ντε Μαγιόρκα, 1950 Πηγή: www.guardian.com

//Η χώρα της Μυκόνου// Πηγή: www.thewanderinglens.com

//Χωριό//, Σούζακ Πηγή: www.wonderlist.com

//Αμπελώνες//, Σούζακ Πηγή: www.croatia-expert.com

30

//Γήπεδο golf στο Costa Navarino//, Μεσσηνία Πηγή: www.costanavarino.com

//The Continuity of Man//, Λαμπεντούσα, Λήψη: Nick Hannes, Πηγή: www.nickhannes.be

//A million Odysseys//, Κως 2015 Πηγή: www.myrtopapadopoulos.com

να αγοράζονται τα παλιά εγκαταλελειμμένα σπίτια για διακοπές και για αποδράσεις του σαββατοκύριακου. Τότε κάποιες από τις οικογένειες αναβίωσαν την οινοπαραγωγή και ξεκίνησαν να κάνουν επενδύσεις όπως αναπαλαίωση κτιρίων, ξενοδοχεία με ελικοδρόμιο και γήπεδα γκολφ. Σήμερα το Σούζακ θεωρείται δημοφιλής προορισμός για οινοτουρισμό.

ραμένουν στο νησί μέχρι να αποφασιστούν οι τύχες τους, άλλοι φεύγουν για Ευρώπη, άλλοι παγιδεύονται εκεί και άλλοι απαλλάσσονται πίσω στις χώρες τους. «Η Λαμπεντούσα γίνεται μόνη της μια ετεροτοπία: μια εσωτερική εξωτερίκευση του συνόρου».43 γράφει η Staniscia. Στις προηγούμενες κατηγορίες θα μπορούσαν να ενταχθούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και τα υπόλοιπα νησιά της Μεσογείου αλλά και περιοχές της στεριάς. Για την Ελλάδα μια αντιστοιχία θα μπορούσε να είναι η εξής: Μύκονος- Μαγιόρκα, Λέσβος, Κως – Λαμπεντούσα και η ανάπτυξη στη δυτική Πελοπόννησο - Σούζακ. Το πιο σημαντικό όμως σε αυτή τη μελέτη των νησιών είναι ότι μπορεί κανείς να προβλέψει τις εξελίξεις στην ξηρά μέσα από αυτές τις αλλαγές το νησιωτικό τοπίο. Όλα γίνονται φανερά μέσα στο αρχιπέλαγος και μέσα σε αυτό επιστρέφει συνεχώς ο άνθρωπος για να αναζητήσει το παρελθόν του. «Όλοι καταγόμαστε από το Αρχιπέλαγος, είτε γιατί εκεί γεννηθήκαμε, είτε γιατί εκεί μεγαλώσαμε είτε γιατί εκεί νιώσαμε τον εαυτό μας ενήλικο, ερωτευμένο, λεύτερο, μοναχικό».44 Η Μεσόγειος είναι και αυτή ένα μεγάλο αρχιπέλαγος.

Τέλος, παραθέτει το παράδειγμα της Λαμπεντούσας. Η Λαμπεντούσα βρίσκεται στη νοητική γραμμή που χωρίζει τη Μεσόγειο σε αναπτυγμένη και υποανάπτυκτη, είναι ένα από τα πιο καίρια σύνορα της Ευρώπης. Το νησί ήταν πάντοτε ένα θέατρο αντιθέσεων και συγκρούσεων.42 Έχει φιλοξενήσει σωφρονιστικό ίδρυμα, ήταν στρατιωτική βάση και βάση του NATO και όλα αυτά έχουν σημαδέψει το τοπίο με κτίρια και χώρους που εξυπηρετούσαν αυτές τις λειτουργίες. Η αντιφατική του φύση έγκειται στο ότι δέχεται σημαντική πίεση από τον εποχιακό τουρισμό που προκαλεί και περιβαλλοντικά προβλήματα και ταυτόχρονα αποτελεί πύλη εισόδου για τους μετανάστες από τις χώρες νότια της Μεσογείου προς την Ευρώπη, αφού είναι ένα από κοντινότερα μέρη στη στεριά. Οι μετανάστες πα-

42. Ibid.

43. Ibid.

44. Ξυδάκης Ν., (2006) ‘Αρχιπέλαγος – Η ύλη της νοσταλγίας’ Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 74.

31

32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Κινητικότητα - Η έξοδος στην παραλία

Αυτό που προηγείται πάντοτε ενός ταξιδιού είναι η απόφαση πραγμάτωσης του. Παρουσιάζει ενδιαφέρον να αναρωτηθεί κανείς για το ποια είναι τα κίνητρα που ωθούν κάποιον να ταξιδέψει και τι είναι τελικά το ταξίδι και πιο συγκεκριμένα το ταξίδι με προορισμό την ακτή και τη θάλασσα. Κάθε καλοκαίρι οι Μεσογειακές ακτές γίνονται πόλος έλξης για εκατομμύρια ταξιδιώτες που επιθυμούν είτε να αποκοπούν από την καθημερινότητά τους είτε να αρχίσουν μια εξερεύνηση σε έναν τόπο που διαφέρει από τον δικό τους. Το θερμό κλίμα και οι παραλίες, και η πλούσια ιστορία του τόπου αποτέλεσαν την αιτία διαμόρφωσης ενός ατόμου και μιας κοινωνίας που μετακινείται ένα συγκεκριμένο διάστημα του χρόνου για να μπορέσει να αποκτήσει αυτά τα φυσικά αγαθά. Δεν ταξιδεύουν όλοι για τους ίδιους λόγους αλλά είναι ενδιαφέρον να αναζητήσει κανείς τα κίνητρα του ταξιδιού, τον τελικό προορισμό και να αποκαλύψει το παρελθόν του σύγχρονου ταξιδιώτη ούτως ώστε να συνειδητοποιήσει το κατά πόσο παρουσιάζει ομοιότητες με τα σημερινά πρότυπα και ίσως να καταφέρει να προβλέψει και την μελλοντική του εξέλιξη.

33

2.1 Μοντέλα ταξιδιώτη - Ο παραθεριστής και ο τουρίστας

//Παραλία Πόρτο Κατσίκι//, Λευκάδα Λήψη: Όλγα Μάρκου, Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Είναι χρήσιμο να απαντήσει κανείς στο τι είναι διακοπές. Διακοπές είναι η χρονική περίοδος που σταματά κανείς να εργάζεται. Ο εργαζόμενος δεν πηγαίνει στη δουλειά και ο μαθητής δεν πηγαίνει στο σχολείο. Σε αυτό το χρονικό διάστημα το άτομο επιλέγει συνήθως να ταξιδέψει. Εδώ διακρίνονται δύο τύποι ταξιδιώτη. Ο τουρίστας και ο παραθεριστής. Ο παραθεριστής, δηλαδή όπως προκύπτει από την ετυμολογία της λέξης αυτός που κάνει καλοκαιρινές διακοπές, έχει κάποιες διαφορές με τον τουρίστα, (<tour = γύρος, περιήγηση)45 αυτόν που κινείται σε κύκλο. Ο τουρίστας ταξιδεύει για να περιπλανηθεί ενώ ο παραθεριστής ταξιδεύει για να σταματήσει. Ένας τουρίστας μπορεί να επιλέξει να γίνει παραθεριστής.

Ο παραθεριστής αφιερώνει τις διακοπές του στην ακινησία.46 Μεταφέρει δηλαδή προσωρινά την μόνιμη του κατοικία ενώ ο τουρίστας μπορεί να γίνει αντιληπτός ως ένας σύγχρονος νομάς της Δύσης. «Εάν ο παραθεριστής μετακινείται, εάν ταξιδεύει όλο και πιο μακριά, είναι ακριβώς για να μην κινηθεί άλλο και σε –αντίθεση με τον τουρίστα- για να εγκατασταθεί σε μια νέα μόνιμη κατοικία».47 Έτσι, συνεχίζει ο Urbain ο ένας διασχίζει τον χώρο ως ξένος, ενώ ο άλλος βρίσκεται σε αυτόν, εάν όχι ιθαγενής, τουλάχιστον κάτοικος. Η λέξη «κάτοικος» δεν αναφέρεται μόνο στην κατοικία, αλλά σε όλους τους χώρους, δημόσιους ή ιδιωτικούς, που προσφέρονται για μόνιμη ή πρόσκαιρη διαμονή.48

45. Dictionary.com. (2017). the definition of tourist. Διαθέσιμο στο: http://www.dictionary.com/browse/tourist [Τελευταία Επίσκεψη 19 Μαρτίου 2017] 46. Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. 1ηεκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός 47. Ibid.

48. Αντωνακάκη, Σ., (2015) Σημειώσεις γύρω από την έννοια της «συμβίωσης», στο Συμβιώσεις, επιμ. Κοτιώνης Ζ., Τζιρτζιλάκης Γ., 1η εκδ, Εκδόσεις Καστανιώτη

34

Η Εξέλιξη του ταξιδιώτη Ο Ψαράς Οι πρώτες εγκαταστάσεις πληθυσμών στη Μεσόγειο δημιουργήθηκαν και διατηρήθηκαν για πολλά χρόνια μακριά από τη στεριά,49 γράφει ο Braudel γιατί στην ακτή δεν μπορεί κανείς να προστατευτεί εύκολα από τους κινδύνους. Είναι εκτεθειμένος στα καιρικά φαινόμενα αλλά και στην πειρατεία. Με την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας ξεκίνησε και το εμπόριο της θάλασσας και δημιουργήθηκαν και τα πρώτα λιμάνια. Η έννοια του τουρισμού εισήχθη όμως πολύ αργότερα. «Εξετάζοντας με μιαν ειδική όψη την ιστορία, μπορούμε να βρούμε ίχνη του τουρισμού στο απώτερο παρελθόν. Στις Σταυροφορίες βρίσκουμε τις ίδιες σημερινές μορφές του τουρισμού, με τους Ενετούς και τους Γενοβέζους σαν ατμοπλοϊκές εταιρίες, που εξασφάλιζαν μετάβαση και επιστροφή, και τους τραπεζίτες της Φλωρεντίας, τους Μέδικους, σαν τουριστικούς πράκτορες. Και βέβαια, τους βαρώνους και δούκες της Δύσης, πρώτους τουρίστες, γεμάτους προσδοκία και λαχτάρα να γνωρίσουν άλλους τόπους, πιο ζεστούς και πιο χαρούμενους και φιλόξενους, μακριά από τα υγρά και γκρίζα κάστρα τους και τις ανυπόφορες γυναίκες τους».50 Ας επικεντρωθεί όμως η συζήτηση γύρω από την παραλία. Κάποτε η παραλία άνηκε στους ψαράδες ή αλλιώς οι «εργάτες της θάλασσας».51Ο Urbain αναφέρει πως ο πληθυσμός αυτός που κατοικεί κοντά στο νερό αρχίζει να γίνεται γνωστός από τους ζωγράφους του 19ου αιώνα. Οι ζωγράφοι της εποχής κατευθύνονται προς την παραλία για να παρατηρήσουν τη ζωή των πλη-

θυσμών αυτών και να αντλήσουν έμπνευση για νέα τοπία που απέχουν από την εικόνα της καθημερινής ζωής. Οι θαλασσογραφίες του Turner (1805), η Παραλία με Άμπωτη του Isabey (1833), οι Βράχοι του Étretat του Courbet (1869) δείχνουν μια ταραγμένη θάλασσα, επικίνδυνη και ψαρόβαρκες που κινδυνεύουν. Σε λίγο όμως τα τοπία της θύελλας και της αθλιότητας, θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε ένα άλλο: εκείνο της παραλίας που έχει υποστεί εισβολή, που έχει αποικιστεί από τους παραθεριστές.52 Έργα όπως το Λουόμενες στην παραλία της Τρουβίλ του Eugène Boudin, το Etretat, The Cliff (1885) και το The Beach at Trouville (1870) του Monet παρουσιάζουν πια την θάλασσα ήρεμη, τους ψαράδες μέσα στις ψαρόβαρκες και μακριά από τη στεριά και η παραλία αρχίζει να γίνεται κοσμική. Από τα μέσα του 19ου αιώνα η συγκατοίκηση μεταξύ ψαράδων και επισκεπτών στην ακτή γίνεται όλο και σπανιότερη. Για να βρούμε τους ψαράδες πρέπει να πάμε στα λιμάνια - και ούτε.53 Ένα παράδειγμα είναι το Λιμάνι της Αμβέρσας του Braque (1906). Βέβαια, ο διαχωρισμός αυτός των ψαράδων και των αστών που κατευθύνονται την παραλία θα πραγματοποιηθεί αρκετά αργότερα στις μεσογειακές ακτές. Από χώρος εργασίας η παραλία μετατρέπεται σε χώρο παιχνιδιού, από χώρος παραγωγής σε χώρο κατανάλωσης. Στην πράξη οι λουόμενοι του 19ου αιώνα δεν είναι τόσο πολλοί και δεν κάνουν μπάνιο. Πηγαίνουν στη παραλία κυρίως για τον ήλιο και τη θέα.

49. Braudel, F., Coarelli, F. and Aymard, M. (1990). Μεσόγειος, Ο χώρος και η ιστορία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

50. Κανδύλης. Γ. (1967) Τουρισμός – Παρόν και Μέλλον, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1, σελ 106-108.

51.Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. 1ηεκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός.

52. Ibid.

53. Ibid.

35

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

1. Turner W., The shipwreck, (1805).

2. Isabey E., Beach at low tide, (1833).

3. Turner W., Snow Storm Steam boat off at Harbour’s Mouth (1842) 4. Turner W., Rough Sea, (1840) 5. Courbet G., Rocks of Étretat, (1869) 6. Boudin E.,The beach at trouville, (1865) 7. Monet C., Étretat, la Manneporte, reflets sur l’eau, (1885) 8. Monet C., Beach at Trouville, (1870) 9. Braque G., Port of Antwerp, (1906) 10. Seraut G., Bathers at Asnieres, (1884) 11. Cézanne P., The Large Bathers (1839-1906) 12. Cézanne P., The Bathers, (1894)

36

Η απομάκρυνση των λουόμενων από τους ψαράδες ξεκινά χάρη στην κατασκευή μιας προκυμαίας- βόλτας τον αποκαλούμενο σήμερα «μώλο». Η κατασκευή αυτή θα ορίσει και τα όρια του λιμανιού και της παραλίας, διαχωρίζοντας παράλληλα τις δύο αυτές πληθυσμιακές ομάδες. Στην ισχυροποίηση αυτού του διαχωρισμού συνέβαλε και η εκβιομηχάνιση της αλιείας, οπότε οι ψαράδες στρέφονται στην υπεράκτια αλιεία και απομακρύνονται από την παραλία. Έτσι, οι ψαράδες που απέμειναν στην παραλία αναγκάζονται με τα χρόνια και όσο αναπτύσσεται ο τουρισμός να συμβαδίζουν με τις νέες εξελίξεις. Γίνονται ξεναγοί για τους τουρίστες, ψαρεύουν φρέσκα ψάρια για να τους προσφέρουν τροφή, τους φιλοξενούν στα σπίτια τους και τους διηγούνται τους θρύλους της περιοχής. Οι προκυμαίες ‘πέφτουν’ στη θάλασσα και δεν επιδεικνύουν την κυριαρχία της φύσης αλλά μάλλον το αντίστροφο. 54 Ο άνθρωπος επιθυμεί να είναι ο κυρίαρχος στο τοπίο. Η εμπειρία αυτή της βόλτας πάνω στο νερό αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί γοητευτική διαδικασία και πηγή έμπνευσης για πολλά αρχιτεκτονικά έργα ακόμη και σήμερα. Ωστόσο, η θαλάσσια αναψυχή δεν έγινε μαζική παρά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.55 Ο Λουόμενος Η παραλία όμως ακόμη και αν εγκαταλείφτηκε από τους ψαράδες, δεν είχε γίνει ακόμη χώρος μπάνιου. Η θέα και η εισπνοή του θαλασσινού αέρα ήταν οι πρώτοι λόγοι που ώθησαν τους αστούς στην παραλία. Οι πρώτοι λουόμενοι εμφανίζονται γύρω στο 1768. Τα πρώτα θαλάσσια μπάνια, ιδώμενα από απόσταση, δεν είναι παρά ένα μικρό βήμα μπροστά για το άτομο, είναι όμως ένα καθοριστικά μεγάλο άλμα για την ανθρωπότητα της αναψυχής των παραλίων.56 Ο λόγος που οι άνθρωποι βγαίνουν

διστακτικά να κολυμπήσουν είναι η φοβία του νερού. Το νερό είναι ένα στοιχείο άγνωστο, με ταραγμένη επιφάνεια που συνδέεται με τον θάνατο χιλιάδων ναυτικών. Οι λουόμενοι μένουν ακόμη προφυλαγμένοι στη στεριά. Στα έργα του Seaurat Το μπάνιο(1883-1884) και τη σειρά με τις λουόμενες του Cézanne (1879 – 1905) οι λουόμενοι μένουν στην όχθη. Εφαλτήριο για την είσοδο στο νερό ήταν η επιστήμη. Άρχισε να κυριαρχεί η αντίληψη ότι το θαλασσινό νερό είναι καθαρτικό και ότι τα συστατικά του στοιχεία ήταν πολύ χρήσιμα για την υγεία των ανθρώπων. Και στην αρχαία Ελλάδα υπάρχουν αναφορές για την κάθαρση που έρχεται από αυτό το υδάτινο στοιχείο. «Η θάλασσα ξεπλένει τα κακά όλων των ανθρώπων» γράφει ο Ευριπίδης στην Ιφιγένεια εν Ταύροις.57 Η είσοδος στην θάλασσα συμβαίνει στα μέσα του 18ου αιώνα με την έκδοση στην Αγγλία, του έργου Πραγματεία για τη χρήση θαλασσινού νερού στις ασθένειες των αδενών, του γιατρού Russell.58 Από τότε η ιατρική καθορίζει και ελέγχει το θαλάσσιο μπάνιο. Λέγεται πως η βία που θα υποστεί κανείς με την επαφή με το κρύο, θαλασσινό νερό προκαλεί ένα σοκ στην κυκλοφορία του αίματος που είναι πολύ ευεργετικό για τον οργανισμό. Για την πραγματοποίηση μάλιστα των θαλάσσιων λουτρών είχαν διαμορφωθεί και κανόνες ενδυμασίας και ορισμός χρονικών πλαισίων διάρκειας παραμονής. Το μπάνιο δεν ήταν απόλαυση ή παιχνίδι αλλά μια μορφή θεραπευτικής αγωγής. Η απόλαυση έρχεται όταν ο άνθρωπος καταφέρνει να καταδυναστεύσει το φόβο του για το νερό και αυτό συμβαίνει όταν μαθαίνει να κολυμπάει στις αρχές του 20ου αιώνα. «Αυτός ο λουόμενος θα περάσει, συγκινημένος και γυμνός, το όριο του αφρού: το σύνορο των κυμάτων».60

54.Urry, J. (2002). The tourist gaze. 1st ed. London: Sage Publications.

55. Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. 1ηεκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός.

56. Ibid.

57.«Θάλασσα κλύζει πάντα τ’ ανθρώπων κακά», Ιφιγένεια εν Ταύροις, στίχος 1193 58. Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. 1ηεκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός.

59. Ibid.

60. Ibid

37

Προκυμαία - βόλτα

//Κέρκυρα//, Ε. Κοντόπουλος

Faliro Pier - 2012, Αθήνα, Point Supreme

//Βόλος//, Χ. Καπρούλια

//Σπέτσες//, Ο. Μάρκου

The infinite bridge - 2015, Aarhus, Δανία, Gjøde & Povlsgaard Arkitekter

38

8 Προβλήτες για τη Θεσσαλονίκη -1997

1.

3.

6.

1. Aldo Van Eyck 2. Finn Geipel 3. Enric Miralles 4. Mario Botta

2.

4.

5.

7.

8.

5. Wolf Prinx 6. Giancarlo de Carlo 7. OMA/Rem Koolhas 8. Alvaro Siza

The floating piers - 2014/16, Λίμνη Iseo, Ιταλία, Christo & Jeanne-Claude

Faaborg Harbour Baths - 2014, Δανία, JDS/Urban Agency/Creo Arkitekter A/S

39

40

//Ελαφονήσι//, Κρήτη Πηγή:Ίδια Λήψη

41

Ο παραθεριστής Η παραλία αρχίζει να γίνεται ένας τόπος συγκέντρωσης για τους λουόμενους που διεπόταν όμως από αυστηρούς κανόνες συμπεριφοράς και ευπρέπειας. Ακόμη και ο χώρος ήταν χωρισμένος φυλετικά. Υπήρχε άλλη ζώνη για τους λουόμενους άνδρες, άλλη για τις γυναίκες και ανάμεσα από αυτές τις δύο εκείνη για τα ζευγάρια και τις οικογένειες.61 Υπάρχουν καμπίνες και τέντες για να ντύνεται και να ξεντύνεται κανείς και ανάλογα σε ποια ζώνη βρίσκεται υποχρεώνεται σε ενδυματολογικές επιλογές. Πέρα από το νερό, τώρα αντιλαμβάνεται κανείς και μια φοβία προς τον άλλο, το ξένο σώμα που βρίσκεται δίπλα του. Η εικόνα του γυμνού προκαλεί. Με τα χρόνια, ο ένας αρχίζει να συνηθίζει την εικόνα του άλλου και αποκαλύπτεται όλο και πιο μεγάλα κομμάτια του σώματος. Απογυμνώνεται δειλά δειλά και από την κοινωνική του ταυτότητα. Γίνεται το σώμα του. Αυτό φυσικά προκαλεί αντιδράσεις και για να ξεπεραστεί το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος των λουόμενων αποδέχεται τη γύμνια του και θέλει να βιώσει το μπάνιο όχι ως μια εμπειρία μόνο θεραπευτική όπως παλιότερα αλλά μια εμπειρία ηδονιστική. Στη συνέχεια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η ανάγκη για αναψυχή και η ύπαρξη ελεύθερου χρόνου, η εξέλιξη της ιατρικής και τα αυξημένα εισοδήματα καθώς και η ύπαρξη πλέον αεροδρομίων στην Ευρώπη, κάνουν το ταξίδι πιο εύκολο.62 Το 1950 δημιουργούνται και τα πρώτα κλαμπ διακοπών. Αυτά τα κλαμπ προσφέρουν μια εμπειρία απαλλαγμένη από τα κακεντρεχή σχόλια των συντηρητικών της εποχής, ανα-

δεικνύουν και θεοποιούν το σώμα και την απόλαυση. Τα Club Mediteranne κυριαρχούν στις παραλίες της Μεσογείου, όλοι μένουν μαζί στις παραλίες σε πολυνησιακές καλύβες. Είναι τα πρώτα τουριστικά χωριά που προσφέρουν μια εμπειρία έξω από τον τόπο και στοχεύουν στην σύναψη κοινωνικών σχέσεων. Εδώ συναντώνται δύο μορφές ετεροτοπίας, αφενός της γιορτής και αφενός της αιωνιότητας του χρόνου που συσσωρεύεται.63 Τόποι που βρίσκονται έξω από όλους τους τόπους αλλά είναι πραγματικά εντοπίσιμοι είναι σύμφωνα με το Foucault οι ετεροτοπίες.64 Με έναν ανάλογο τρόπο που αυτά τα τουριστικά χωριά καθιέρωσαν την έννοια του φαντασιακού στην παραλία, θεμελιώνεται και ο παραθαλάσσιο, παραθεριστικό όνειρο.65 Το σώμα είναι ελεύθερο στην παραλία. Κατοικεί σε αυτήν και δεν έχει σκοπό να φύγει μέχρι να τελειώσει ο χρόνος των διακοπών του. Η ιδέα είναι πως οι παραθεριστές, σε αντίθεση με τους τουρίστες που επιθυμούν να τον ανακαλύψουν, επιθυμούν να τον εγκαταλείψουν, να απαλλαγούν από αυτόν και από τους εαυτούς τους ξαπλώνοντας στην ακροθαλασσιά. Η θάλασσα είναι το στοιχείο που θα φέρει τη λύτρωση. Το να σπεύσεις στη θάλασσα, να βουτήξεις και να πεθάνεις και ύστερα να βγεις, να επιστρέψεις, να ξαναγεννηθείς.66 Η παραλία είναι ο επίγειος παράδεισος, εκεί που μπορεί κανείς να καταστρέφει και να αναγεννά τον εαυτό του. Αυτός ο τόπος ’λατρείας’ επιβάλει το σώμα σε οριζόντια θέση, γυμνό και σε ακινησία. Η ακροθαλασσιά δεν είναι τόπος αναχώρησης αλλά άφιξης, δεν είναι τόπος κινητικότητας αλλά εγκατάστασης,67 γράφει ο Urbain.

61. Ibid.

62. Google Books. (2017). The Mediterranean Sea. [online] Διαθέσιμο στο: https://books.google.gr/books?id= UFHNGHADv5IC&pg=PA11&lpg=PA11&dq=how+did+the+tourism+started+in+the+mediterranean&source=b l&ots=7CTvLOQQ0m&sig=fK4uFshiV2l1git38usqFeiYk-8&hl=el&sa=X&sqi=2&ved=0ahUKEwih4pT17ePSAh XBK8AKHW6hCyQQ6AEIXzAI#v=onepage&q=how%20did%20the%20tourism%20started%20in%20the%20 mediterranean&f=false [Τελευταία Επίσκεψη 20 Μαρτίου 2017].

63. Foucault, M. (2012) Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, μτφ. Μπέτζελος Τ., Αθήνα, Πλέθρον.

64. Ibid.

65. Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. 1ηεκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός 66. Ibid.

67. Ibid.

42

Ο τουρίστας Ο τουρίστας αποτελεί μια μορφή ταξιδιώτη που όμως διαφοροποιείται σε σχέση με τον αυτόν. Η διαφορά βρίσκεται στο προϊόν κατανάλωσης. Ο ταξιδιώτης πηγαίνει κάπου, έχει ένα προορισμό αλλά αυτό που τον καταναλώνει είναι το ταξίδι ενώ ο τουρίστας ταξιδεύει με σκοπό να καταναλώνει αγαθά, υπηρεσίες ακόμη και το ίδιο το τοπίο. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον να αναζητήσει κανείς την αιτία που ωθεί κάποιον να απομακρυνθεί από την καθημερινότητά του και να αναζητήσει εικόνες και εμπειρίες σε διαφορετικούς κόσμους. «Χάνει κανείς τη βολή του για να πάει να δει ερείπια και δέντρα· ανάμεσα όμως στο ερείπιο και στο δέντρο συναντάς κάτι εντελώς διαφορετικό· κι όλα αυτά, τοπία κι αχρειότητα, έχουν σαν αποτέλεσμα να γεννηθεί , μέσα σου μια ήρεμη κι αδιάφορη συμπόνια, μια ρεμβαστική γαλήνη που σεργιανίζει το βλέμμα της δίχως να προσηλώνει πουθενά, γιατί όλα σου είναι αδιάφορα και νιώθεις πως αγαπάς τόσο τα ζώα όσο και τους ανθρώπους, και τα βότσαλα της θάλασσας όσο και τα σπίτια των πόλεων».68Ο Φλωμπέρ μιλάει για μια γαλήνη που επιτυγχάνεται μόνο από την απομάκρυνση από τη συνήθεια της καθημερινότητας και μιλά για την ανάγκη του ανθρώπου για αναψυχή. Η αίσθηση του να είναι κανείς μακριά φαντάζει τόσο γοητευτική και αναγκαία. Ο Μπωντλαίρ στο ποίημα του «Anywhere Out of The World»69 γράφει «Αδιάφορο πού! αδιάφορο πού! Μόνο να βρίσκεται έξω από τον κόσμο!». Το να βρίσκεται κάποιος σε μια κίνηση που τον απομακρύνει από την πραγματικότητα του και στοχεύει στη συλ-

λογή εμπειριών νέων τόπων είναι η αρχή του ταξιδιού και απελευθερώνει το άτομο από τον κύκλο της επανάληψης των δραστηριοτήτων του, διευρύνοντας παράλληλα και τους ορίζοντές του. «Το ταξίδι είναι η μαία της σκέψης. Ελάχιστα μέρη προάγουν τον εσωτερικό διάλογο όσο ένα αεροπλάνο, καράβι ή τρένο εν κινήσει. Φαίνεται πως οι στοχασμοί για τους οποίους είμαστε ικανοί κάθε στιγμή συνδέονται, κατά έναν αλλόκοτο τρόπο, με τις παραστάσεις που αντικρίζουμε: καμιά φορά χρειαζόμαστε ευρύ οπτικό πεδίο για να κάνουμε μεγάλες σκέψεις και οι καινούριες σκέψεις προϋποθέτουν ενδεχομένως νέους τόπους».70 Η διαφορά του ταξιδιώτη και του παραθεριστή είναι σε αυτήν την περίπτωση η ικανότητα του πρώτου να συλλέγει στοιχεία, να συγκεντρώνει εικόνες και να απορροφάται σε νέες πραγματικότητες. Τον παραθεριστή τον ενδιαφέρει μόνο η αποκοπή από το καθημερινό του περιβάλλον με σκοπό την εσωτερική του ηρεμία. Το τοπίο παίζει σε όλες τις περιπτώσεις έναν πολύ σημαντικό παράγοντα στην απόφαση της πραγματοποίησης ενός ταξιδιού. Η εικόνα του τόπου καθορίζεται πάντα από το βλέμμα του τουρίστα-ταξιδιώτη. Από το βλέμμα του θεατή ο ακατοίκητος γεωγραφικός τόπος γίνεται κατοικημένος.71 «Το βλέμμα μας διατρέχει το χώρο και μας χαρίζει την ψευδαίσθηση του τρισδιάστατου και της απόστασης. Έτσι κατασκευάζουμε το χώρο: με ένα πάνω κι ένα κάτω, ένα αριστερά κι ένα δεξιά, ένα μπρος κι ένα πίσω, ένα κοντά κι ένα μακριά».72 Εκεί λοιπόν που σταματά το βλέμμα, πάνω στο εμπόδιο της όρασης, γεννιέται ο χώρος. Στο ταξίδι του ο τουρίστας αναζητά πολλαπλά, διαφορετι-

68. Φλωμπέρ, Γ. (1995) Γράμματα του Φλωμπέρ απ’την Ελλάδα 1850-51, Αθήνα, Εκδόσεις Άγρα.

69. PoemHunter.com. (2017). Anywhere Out Of The World Poem by Charles Baudelaire - Poem Hunter. [online] Available at: https://www.poemhunter.com/poem/anywhere-out-of-the-world/ [Τελευταία Επίσκεψη 21 Απριλίου 2017].

70. De Botton, A. (2012) Η Τέχνη του Ταξιδιού, 7η εκδ. Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη.

71. Φατούρος, Δ. (2014)’ Η ηπιότητα του τόπου’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, 14η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 180.

72. Perec, G. (2000) Χορείες Χώρων, μτφ. Α. Κυριακίδης, 1η εκδ. Αθήνα, Εκδόσεις Ύψιλον.

43

//The Continuity of Man//, Σαν Τροπέζ, Λήψη: Nick Hannes, Πηγή: www.nickhannes.be

//Me, Myself and I//, Μάλτα Λήψη: Nicolò Minerbi, Πηγή: www.luz.it

//Πολυνησιακό χωριό Club Med//, Κέρκυρα,1960 Πηγή: www.commonswikimedia.org

κά βλέμματα τόπων. Για να θεωρηθεί ένα βλέμμα επιτυχημένο θα πρέπει να περιλαμβάνει τοπία και σκηνές τα οποία ξεφεύγουν από το συνηθισμένο αλλά ταυτόχρονα εμπεριέχουν και το στοιχείο της αυθεντικότητας. Οι λόγοι που κανείς επιθυμεί να γίνει τουρίστας θα μπορούσαν να συνοψιστούν στο ότι επιθυμεί να αποκοπεί από την κοινωνική και χωρική του πραγματικότητα, να βιώσει μια εμπειρία έξω από τον χρόνο και τον χώρο της πραγματικότητας του και να ενσωματωθεί ή να επισυνάψει δεσμούς με μια άλλη κοινωνική ομάδα. Ο τουρισμός προκύπτει από μια βασική δυαδική διαίρεση μεταξύ του καθημερινού, συνηθισμένου και του διαφορετικού και αντισυμβατικού.73 Το τουριστικό βλέμμα ποικίλει από κοινωνία σε κοινωνία, από κοινωνική ομάδα σε κοινωνική ομάδα και ανάλογα την ιστορική περίοδο που λαβαίνει χώρα αποκτά και διαφορετική σημασία. Ο Urry χωρίζει το βλέμμα σε δύο κατηγορίες, στο ρομαντικό και στο συλλογικό. Στο ρομαντικό βλέμμα δίνεται έμφαση στη μοναξιά, στην ιδιωτικότητα και σε μια προσωπική σχεδόν πνευματική σχέση ανάμεσα στο αντικείμενο του βλέμματος και στο βλέμμα ενώ το συλλογικό απαιτεί την παρουσία και άλλων πολλών ανθρώπων και οι τόποι είναι κατασκευασμένοι έτσι ώστε να πρέπει πάντοτε να είναι γεμάτοι κόσμο για να έχουν νόημα. Ο μαζικός τουρίστας ταξιδεύει σε ομάδες και βρίσκει τις απολαύσεις σε μη αυθεντικούς τόπους-αξιοθέατα, απολαμβάνοντας μια ψευδή πραγματικότητα και αγνοώντας τι συμβαίνει στον πραγματικό κόσμο.74 Η Μεσόγειος αποτέλεσε και αποτελεί πόλο έλξης τόσο των ρομαντικών περιηγητών όσο και των μαζικών τουριστών. Όσο και

73. Urry, J. (2002). The tourist gaze. 1st ed. London: Sage Publications.

74. Ibid.

44

αν οι λαοί της προσπαθούν να διαφυλάξουν την αυθεντικότητα τους και να διατηρήσουν την τοπική τους ταυτότητα, η άμεση σχέση τους με τον τουρισμό έχει μετατρέψει τις χώρες της σε τόπους που προσφέρουν μια ψευδή αυθεντικότητα ώστε να είναι ικανές να προσελκύσουν την προσοχή του βλέμματος. Συνεπώς, η Μεσόγειος είναι ένα εμπορεύσιμο αγαθό που καταναλώνεται από τους τουρίστες αλλά και τους ντόπιους καθώς και εκείνοι εμπλέκονται άμεσα στη τουριστική βιομηχανία. «Ο τουρίστας είναι ένα τίποτα. Μια πείνα που πρέπει να τραφεί, κάποιες αισθήσεις που πρέπει να ξεκουνηθούν από το λήθαργο, φτηνές αναμνήσεις που πρέπει να καταγραφούν».75 Οι αναμνήσεις αυτές του ταξιδιού είναι και το στοιχείο ικανοποίησης του τουρίστα, αυτές θα τον ωθήσουν στο να επισκεφτεί ξανά έναν τόπο ή στο να τον διαφημίσει στον περίγυρο του και να διαμορφώσει μια ιστορία, έναν μύθο γύρω από αυτόν. Σε αυτό το σημείο θα ήταν σκόπιμο να παρατηρηθεί το εξής για τον χαρακτήρα του μοντέρνου καταναλωτισμού: τα άτομα δεν ψάχνουν την ικανοποίηση μέσα από τα προϊόντα, από την επιλογή, την αγορά και τη χρήση τους. Αντίθετα, η ικανοποίηση προέρχεται από την προσμονή μιας φαντασιακής εύρεσης μιας απόλαυσης. Οι άνθρωποι ψάχνουν να βιώσουν μια ρεαλιστική εμπειρία των ευχάριστων δραμάτων που έχουν ήδη βιώσει στη φαντασία τους.76 «Κάνω εμπειρία σημαίνει απομακρύνομαι, αναχωρώ».77 Αυτή η αναζήτηση της εμπειρίας αποτελεί και το πιο βασικό κίνητρο του ταξιδιού και η μοντέρνα εμπειρία του ταξιδιού καθιστά το βλέμμα ως το μέσο απόκτησης της. Και μπορεί ο μαζικός τουρίστας να επιδίωκε να καταναλώνει

μαζικές, ψευδώς αυθεντικές, επιφανειακές χωρικές εμπειρίες αλλά ο σύγχρονος τουρίστας αναγνωρίζει ότι τα τοπία τα οποία ταξιδεύει είναι κατασκευασμένα και ότι δεν υπάρχει αυθεντική εμπειρία. Μάλιστα σήμερα πολλές φορές για να βιώσει μια τέτοια εμπειρία του βλέμματος δεν χρειάζεται καν να απομακρυνθεί από το σπίτι του, αρκεί να βρίσκεται μπροστά από μια οθόνη.78 Επίσης, ο Urry συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι πλέον τα πρότυπα της μαζικής κατανάλωσης στον τομέα του τουρισμού τείνουν να εξαλειφτούν και ο τουρισμός οδεύει σε μια εποχή αναζήτησης εξατομικευμένων καταναλωτικών προτύπων, σχεδιασμένων να υπακούουν στις ιδιαιτερότητες, τις προτιμήσεις και τις επιθυμίες του ατόμου. Συνοψίζοντας, η ανάγκη να αποδεσμευτεί κανείς από την πραγματικότητα και να εξορίσει τον εαυτό του, να τον βγάλει δηλαδή έξω από τα όρια του, σε τόπους μακρινούς που νιώθει πως δεν του ανήκουν ωθεί το άτομο στην απόφαση του ταξιδιού, μιας προσωρινής φυγής. Ακριβώς επειδή η εμπειρία είναι προσωρινή αποκτά και μεγαλύτερη ένταση και αποτυπώνεται στο μυαλό ως εμπειρία μέσα από τη διαδικασία της όρασης. Η εμπειρία αυτή τείνει να ακολουθεί το άτομο και μετά την επιστροφή του στην κανονικότητα και σε στιγμές πλήξης ή δυσκολίας ανατρέχει σε αυτήν για να αποφορτιστεί. Έτσι, γεννιέται και η επιθυμία να ξαναταξιδέψει για να συλλέξει και άλλες εμπειρίες που θα ενισχύουν αυτό το συναίσθημα. «Κατάπληξη και απογοήτευση από τα ταξίδια. Η ψευδαίσθηση ότι έχεις νικήσει τις αποστάσεις, ότι έχεις διαγράψει το χρόνο. Η αίσθηση του να είσαι μακριά».79

75. Lahoud, A. (2014), Beyond Babylon, Tourism Landscapes, Remaking Greece, 14η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 274.

76. Urry, J. (2002). The tourist gaze. 1st ed. London: Sage Publications.

77. Cacciari, M (1999) Αρχιπέλαγος, μτφ Νάσος Κυριαζόπουλος, Αθήνα: Π. Τραυλός 78. Urry, J. (2002). The tourist gaze. 1st ed. London: Sage Publications.

79. Perec, G. (2000) Χορείες Χώρων, μτφ. Α. Κυριακίδης, 1η εκδ. Αθήνα, Εκδόσεις Ύψιλον

45

2.2 Ο προορισμός – Η παραλία

//Παραλία//, Νάξος Λήψη: Χάιδω Καπρούλια

//Μηλοπόταμος//, Πήλιο Λήψη: Χάιδω Καπρούλια

46

Μια συνηθισμένη, τυπική διάκριση των διακοπών είναι ανάλογα τον τύπο του προορισμού. Διακοπές στην πόλη ή διακοπές στη φύση. Ωστόσο αν και θα τοποθετούσε κανείς την παραλία στο φυσικό τοπίο, θα γίνει η διαπίστωση ότι πρόκειται για μια αντι-φυσική δημιουργία80 που σαφώς όμως δεν μπορεί να θεωρηθεί και χώρος εκπολιτισμένος. Ο Urbain την περιγράφει ως αντι-φυσικό δημιούργημα διότι δεν ελκύει τους θαμώνες της για όλα εκείνα τα στοιχεία που συνδέουν τον τουρισμό με τη φύση και αποκτούν μορφή περιήγησης. Όπως για παράδειγμα η εξερεύνηση ενός βουνού ή ενός δάσους, η κατάβαση ενός φαραγγιού, οι περίπατοι στο φυσικό τοπίο. Τα άτομα που επιλέγουν να περάσουν τις διακοπές τους στην παραλία δεν στοχεύουν στην εξερεύνηση αλλά στην ανάπαυση. Η παραλία αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους πόλους έλξης για τις θερινές διακοπές όπου σε πολλές περιπτώσεις ολόκληρη η καθημερινή ζωή των ατόμων οργανώνεται με σκοπό να μπορέσουν να αποκτήσουν λίγες στιγμές χαλάρωσης δίπλα στο κύμα. Για τις μεσογειακές ακτές ο Ballard αναφέρει: «Ευχάριστα εξουθενωμένοι από τις προσπάθειες τους, οι νέοι Ευρωπαίοι ξεκίνησαν για τις παραλίες της Μεσογείου, ώσπου κατάκτησαν ολόκληρη την γραμμική, παράκτια, μεσογειακή πόλη και αρνιόταν να επιστέψουν σπίτι τους».81 Αξίζει να αναλυθεί σε μεγαλύτερο βάθος το για ποιο λόγο η παραλία ασκεί αυτή τη μαγνητική δύναμη. Πρώτα από όλα, θα ήταν χρήσιμο να απαντηθεί το ερώτημα του τι είναι παραλία. Γραμμικός χώρος στην περιφέρεια του κόσμου, μισός στερεός, μισός υγρός, απόλυτο όριο και τόπος ρήξης.82 Είναι το σημείο εκείνο που συναντά κανείς το φόβο του και ο φόβος αυτός δεν είναι άλλος παρά η θάλασσα μαζί με την αβεβαιότητά της, μια απειλή

που διαρκώς επαναλαμβάνεται όπως γράφει ο Urbain. Είναι ένας τόπος χωρίς κατοίκους και συνεπώς δίχως ιστορία. Ακριβώς για αυτόν το λόγο η παραλία δεν είναι τόσο ο τόπος της επιστροφής όσο ο τόπος μιας νέας αρχής. Μια περιοχή άδεια που καλεί τον παραθεριστή να την γεμίσει με τον τρόπο που ο ίδιος επιθυμεί αλλά ταυτόχρονα θα αδειάσει και πάλι μόλις ο παραθεριστής και το καλοκαίρι φύγουν. «Όχι πια απλώς περιοχή κενού αλλά περιοχή κενή – χώρος όπου ακριβώς δεν υπάρχει πλέον τίποτε: τίποτε εκτός της αμμουδιάς, της στεριάς που συναντά τη θάλασσα και της απεραντοσύνης της για να την αγναντεύουμε».83 Η άμμος δεν έχει μνήμη, σβήνει κάθε αποτύπωμα και ο άνθρωπος βιώνει το συναίσθημα της λήθης και της αποκοπής από την πραγματικότητά του. Επιπλέον, η παραλία απογυμνώνει το άτομο όχι μόνο το σώμα από την αμφίεσή του αλλά ακόμη και από την κοινωνική μάσκα που το εξατομικεύει και το κατηγοριοποιεί.84 O άνθρωπος στην παραλία αποδεσμεύεται από την κοινωνική του ταυτότητα και αποκτά μια διαφορετική αντίληψη της ευτυχίας από αυτήν που είχε στην πόλη. Οι κοινωνικές σχέσεις της παραλίας είναι πολύ πιο ελεύθερες και ο παραθεριστής επιδιώκει να τις ανακαλύψει. Όσο προχωρά προς τη θάλασσα τείνουν να σβήνονται όλες οι διαφορές. Στον χώρο αυτό και ο ίδιος μπορεί να γίνει ο εαυτός του. Αυτή είναι και η βαθύτερή του επιθυμία καθώς και η αιτία που μετατρέπει την ακτή σε τόπο φαντασιακό. Η παραλία, ακριβώς επειδή έχει αυτήν την ιδιότητα να αποσπάται από το πλαίσιο του χώρου που βρίσκεται, σύμφωνα με τον Urbain μπορεί να θεωρηθεί ένας ξεχωριστός κόσμος, ένα τρίτο σύμπαν, είναι τελικά ένας περίκλειστος χώρος. «Αρχιτεκτονική

80. Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. 1ηεκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός.

81. Ballard, J. (2010). ’The largest theme park in the world’, in The complete short stories of J.G. Ballard. 1st ed.

New York: W.W. Norton & Co. 82. Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. 1ηεκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός.

83. Ibid.

84. Ibid.

47

του κενού, ανοιχτή αλλά ωστόσο στεγανή, η ονειρεμένη παραλία δεν είναι άραγε κατά βάθος ακριβώς αυτό: ένα αναπαυτικό κελί, χωρίς πόρτα ούτε παράθυρα διότι δεν έχει τοίχους – χωρίς ορατούς τοίχους τουλάχιστον- φυσαλίδα ή γυάλα; Και τι κάνει κανείς εκεί; Επιδίδεται στο farniente».85 Αυτή η παραθαλάσσια απραξία σε συνδυασμό με την αίσθηση του προστατευμένου κόσμου είναι αυτά που μετατρέπουν την παραλία σε τόπο ονειρικό. Η παραλία συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά του καταφυγίου, της καλύβας. Η καλύβα είναι μια κατασκευή με εφήμερο ίχνος πάνω στη γη που αποδοκιμάζει την ιδέα της κατασκευής. Μια αμφισημία που καθυποβάλλει τον ψυχισμό του ανθρώπου στην έγερση της πιο βαθιάς του ανάμνησης, στο πεπρωμένο, εντέλει αυτής της ίδιας του της ουτοπίας.86 Στην τελετουργία της παραλίας παίζει βασικό ρόλο και το σώμα. Το σώμα είναι και το μέσο εκείνο που θα οδηγήσει τον παραθεριστή από το κουκούλι της ακτής όπου βρίσκεται προστατευμένος, στη χαρωπή βία της θάλασσας όπου θα απογυμνωθεί πλήρως και θα χάσει κάθε ταυτότητα για να γίνει τελικά ο εαυτός του. Η παραλία είναι θεαματική. Είναι ένα θέατρο όπου η κοινωνία αποκαλύπτεται και ξεγυμνώνεται.87 Είναι παράλληλα και τόπος ηδονής που έχει συσχετιστεί με το τρίπτυχο Sea, Sex and Sun (θάλασσα, σεξ και ήλιος).88 Τουρίστες κατευθύνονται προς την ακτή για να βιώσουν αυτή την κοινωνική και ηθική απελευθέρωση που υπόσχεται. Η μαζική αυτή έξοδος του πληθυσμού στην παραλία όμως δημιούργησε και ένα πλήθος αναγκών που επιθυμούσαν να καλύψουν και δεν αρκούνταν μόνο στη μεταφορά του σώματος στην ακτή. Έτσι, δημιουργήθηκε μια ολόκληρη βιομηχανία που στηρίζονταν στην κατοίκηση στην παραλία και αυτή περιλαμβάνει αναψυκτήρια, καφετέριες, εστι-

//Aerial Adria//, Ραβέννα και Ρίμινι, Λήψη: Bernard Lang, Πηγή: www.ignant.de

//The Continuity of Man//, La Grande-Motte, Γαλλία Λήψη: Nick Hannes, Πηγή: www.nickhannes.be

85. Ibid.

86. Αρτινός, Α. (2014) ‘Η ετεροτοπία της καλύβας’, στο Η ελάχιστη δομή, επιμ. Αρτινός Α., 1η εκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική, σελ. 15.

87. Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. 1ηεκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός.

88. Μουτσόπουλος, Θ. (2006) ‘’Sea, sex and sun – Για μια τουριστική ανθρωπολογία του Αιγαίου’’, στο Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 110.

48

ατόρια, δωμάτια ενοικίασης, ξενοδοχεία και διάφορες υπηρεσίες. Η αστικοποίηση αυτή των ακτών καταλύει τα σημάδια του ονείρου, εκείνα μέσω των οποίων μπορούν να εκφραστούν και να βιωθούν η έννοια της καλύβας και η επιθυμία του καταφυγίου, τονίζει ο Urbain. Ο άλλοτε φαντασιακός παραθαλάσσιος κόσμος της γύμνιας και της απώλειας ταυτότητας μετατράπηκε σε έναν τεχνητό κόσμο των απολαύσεων και των συνεχών διογκώσεων των τουριστικών αναγκών. Οι παραθεριστές που αναζητούσαν την εσωτερική σύνδεση με τον τόπο αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν σε παραλίες που ακόμη δεν έχουν αποκτήσει αστικά στίγματα. Το μέλλον μάλλον προβλέπει τη συνολική μετατροπή της ξηράς του πελάγους σε ένα τεράστιο υπερσυγκρότημα διάστικτο με ζώνες για ηλιοθεραπεία.89 Η ακατάπαυστη λαιμαργία του ανθρώπου για κέρδος οδηγεί και στην ακατάπαυστη επέκταση του αστικού κόσμου στις ακτές. Συνεπάγεται σαφώς η διαρκής και σε πολλές περιπτώσεις ανεπανόρθωτη αλλοίωση του φυσικού τοπίου. Επιπλέον, επειδή οι μελέτες στις περισσότερες περιπτώσεις δεν προϋποθέτουν μια φιλική προς το περιβάλλον ανθρώπινη δραστηριότητα και η προσωπική συνείδηση είναι περιορισμένη, τα απόβλητα μολύνουν τη θάλασσα και οι παραλίες γεμίζουν σκουπίδια. Όλα αυτά επιβαρύνουν ολόκληρη την οικολογία του τόπου και είναι δυνατό να καταστήσουν ακόμη και έναν κάποτε κατοικημένο χώρο σε ακατοίκητο. Ο σκιτσογράφος Serre παρουσιάζει την εικόνα μιας θάλασσας-ρείθρου, με μια παραλία απέναντι από έναν ορίζοντα-πεζοδρόμιο, του οποίου ο δύων ήλιος είναι η μαύρη τρύπα του στομίου ενός υπονόμου.90 Ο τόπος του βαθύτερου εαυτού, της απογύμνωσης των ταυτοτήτων και της σύνδε-

σης με τη γη μετασχηματίζεται σε τεχνητό κόσμο απολαύσεων και κατακλύζεται από το μπετόν. Όλη αυτή η προσπάθεια του ανθρώπου να οικειοποιηθεί κάθε κομμάτι γης ανοικοδομώντας το, ξεφεύγει σε πολλές περιπτώσεις από αποδεκτές λύσεις και κατασκευάζονται τοπία που καταστρέφουν τον ίδιο τον τόπο, τον οποίο επιδίωκαν να αναδείξουν αλλά και προκαλούν ανεπανόρθωτες ζημιές στο περιβάλλον. Είναι πραγματικά ενδιαφέρον να αναζητήσει κανείς τη συνθήκη εκείνη που θα μετατρέψει την παραλία σε ένα μέρος τόσο φαντασιακό όσο και ηδονιστικό σε ένα πλαίσιο που σέβεται τη φύση και όλες οι ανθρώπινες παρεμβάσεις υπογραμμίζονται από το ίδιο το τοπίο. Η συνύπαρξη αυτών των δύο στοιχείων είναι ίσως αυτό που θα επιστρέψει στην παραλία τη χαμένη της ονειρική ταυτότητα.

89. Ibid.

90. Serre, C., (2004) Les vacances,1st ed., Grenoble, Glénat.

49

//Les vacances/, Σκιτσογράφος Serre C. Πηγή: Les vacances,1st ed., Grenoble, Glénat.

50

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Χωρικοί Μετασχηματισμοί στην Μεσόγειο

Ο Μεσογειακός χώρος είναι μια περιοχή που υπόκειται σε συνεχείς μεταβολές της σύνθεσής της. Παρουσιάζει διαφορές και αντιθέσεις αλλά και στοιχεία ομογενοποίησης. Ο τουρισμός και η κατοίκηση κοντά στη θάλασσα σαφώς επηρέασαν τη διαμόρφωση του τοπίου και παρουσιάζει ενδιαφέρον να αναζητήσει κανείς τα πρότυπα της ανθρώπινης εγκατάστασης στο θαλάσσιο μέτωπο της Μεσογείου καθώς και τον τρόπο με τον οποίο ένα φυσικό τοπίο μετατράπηκε σε αστικό, και αν όντως μετατράπηκε ποια είναι τα όρια του και ποια η τωρινή μορφή του.

51

//Tοurism not in crisis// Σεραφείμ Παππάς

52

3.1 Υπάρχει Μεσογειακή ταυτότητα;

Παρουσιάζει ενδιαφέρον να αναζητήσει κανείς την αιτία που πραγματοποιείται ο συνήθης, γεωγραφικός διαχωρισμός της περιοχής της Μεσογείου, ο οποίος δεν περιορίζεται μόνο στα γεωγραφικά όρια αλλά και σε εκφάνσεις τις κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής και οδηγεί τους λαούς στο να θεωρούν τους εαυτούς τους Μεσογειακούς ή μη Μεσογειακούς. Η ιδέα της μεσογειακότητας, αυτής δηλαδή της μεσογειακής ενότητας, φαίνεται να είναι ένα θέμα που εγείρει προβληματισμούς γύρω από την χρήση του όρου αλλά και την ερμηνεία του. Η μεσογειακή ενότητα φαίνεται να πηγάζει από τα κοινά φυσικά χαρακτηριστικά του τοπίου και από την ευχέρεια των επικοινωνιών. Οι Horden and Purcell ονομάζουν την πρώτη οικολογίζουσα προσέγγιση και την δεύτερη διαδραστική.91 Πράγματι οι χώρες της Μεσογείου μοιράζονται ένα κοινό, θερμό, ήπιο κλίμα, οι κορυφές των βουνών της είναι καμπυλόμορφες και η ελιά, το αμπέλι και το σιτάρι ευδοκιμούν στη γη της. Οι επικοινωνίες σήμερα ωστόσο δεν είναι αποκλειστικά θαλάσσιες γεγονός που υποβιβάζει και τη δύναμη της θάλασσας. Επιπλέον, έχουν καθιερωθεί και πολλές εικόνες-στερεότυπα για τον μεσογειακό χώρο. Για παράδειγμα, σε πολλές περιπτώσεις της λογοτεχνίας για τη μεσογειακή πόλη, παρατηρείται η επιμονή της ιδέας ότι είναι μια πόλη όπου ο δημόσιος τομέας είναι αδύναμος και ο ιδιωτικός ισχυρός. Την βλέπουμε σαν να έχει έναν ωραίο ρυθμό με έντονη ζωή στους δρόμους, που γίνεται φανερός στις προσόψεις των κτιρίων, στις

εναλλαγές μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών χώρων και είναι διαφορετικός από ότι σε άλλα μέρη.92 Αυτόν το ιδιαίτερο ρυθμό της Μεσογείου ενστερνίστηκε και ο Henry Lefebvre που περιγράφει τις πόλεις της Μεσογείου σαν πόλεις του ήλιου και υποστηρίζει ότι αυτές οι πόλεις που απλώνονται γύρω από την περίκλειστη και περιορισμένη θάλασσα παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά. «Οποιοσδήποτε έχει σαλπάρει στη Μεσόγειο, ανεξάρτητα από το πόσο μακριά, γνωρίζει ότι τα κύματα της Μεσογείου δεν φέρουν ομοιότητα με αυτά του ωκεανού· μια απλή αλλά σημαντική λεπτομέρεια, αυτά τα κύματα έχουν και είναι ρυθμός».93 Σήμερα, αν κάποιος αναζητήσει αυτά τα χαρακτηριστικά στις μεσογειακές πόλεις είναι πολύ πιθανόν να μην μπορέσει να τα εντοπίσει, ωστόσο θα προσπαθήσει να τα βρει ή ακόμη και να τα ανακατασκευάσει. Το ερώτημα βρίσκεται στο αν τελικά υπήρξαν κάποτε και στο γιατί είναι τόσο έντονη η επιθυμία των ανθρώπων να πιστέψουν ότι υπήρχε αυτός ο κοινός παλμός της Μεσογείου. Γύρω από την ιδέα του κοινού παλμού διαμορφώνεται μια ταυτότητα για την Μεσόγειο. Η ταυτότητα αυτή σχηματίζεται με την ανάδειξη ενός κοινού παρελθόντος που μοιράζονται οι χώρες της Μεσογείου. Το παρελθόν είναι αυτό που θα επικυρώσει την ύπαρξη ταυτότητας αφού όπως αναφέρει ο Koolhaas: «Στο βαθμό που η ταυτότητα προέρχεται ως φυσική ουσία, από την ιστορία, από το περιεχόμενο, από το πραγματικό, δεν μπορούμε να φαντα-

91. Horden, P. and Purcell, N. (2008). The corrupting sea. 1st ed. Malden, MA: Blackwell.

92 Sarkis. H. (2013), The Sea of Scales and Segments-Interview with Hashim Sarkis and Michael Herzfeld by Naor Ben-Yehoyada, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 66.

93. Lefebvre, H.,(2015). ‘’Attempt at the Rhythmanalysis of Mediterranean cities,’’ in Rhythmanalysis: Space, Time, and Everyday Life . 1st ed. London: Bloomsbury Academic, p. 91.

53

στούμε για κάποιο λόγο πως οτιδήποτε σύγχρονο-φτιαγμένο από εμάς- συμβάλλει σε αυτή».94 Όμως το νόημα της ταυτότητας μέσω της ανάδειξης του παρελθόντος εξαντλείται κάποια στιγμή και παύει να είναι τόσο σημαντικό αφού έχει ανακυκλωθεί ήδη πολλές φορές. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, η ύπαρξη μιας κοινής ταυτότητας εμφανίζεται από τη μία πλευρά ως αντίσταση στην ομογενοποίηση και από την άλλη ως προσπάθεια ένταξης σε μια ομάδα που διαφοροποιείται μεν από τις άλλες αλλά μοιράζεται ένα κοινό παρελθόν, παρόν και μέλλον. Οι υπέρμαχοι της παγκοσμιοποίησης υποστηρίζουν ότι η κατάρρευση των συνόρων και η απελευθέρωση της αγοράς αυξάνουν τον παγκόσμιο πλούτο, κάνουν ευκολότερη και φτηνότερη την επικοινωνία μεταξύ διαιρεμένων πολιτισμών, βελτιώνουν το βιοτικό επίπεδο, μετατρέπουν τις δικτατορίες σε δημοκρατίες, δίνουν τέλος στις οικογενειοκρατίες, και αφήνουν χρόνο στους πολίτες να αντιμετωπίσουν τα περιβαλλοντικά προβλήματα καθώς και όλα τα προβλήματα των οποίων η κλίμακα είναι πολύ μεγάλη για να την διαχειριστεί μόνο του ένα κράτος.95 Αντίθετα, οι επικριτές υποστηρίζουν ότι η παγκοσμιοποίηση αυξάνει τις ανισότητες μέσα και ανάμεσα στα κράτη, επιταχύνει τον περιβαλλοντικό υποβιβασμό, ζημιώνει τους εργάτες στα πλουσιότερα κράτη, δημιουργεί οικονομική αστάθεια και καταστρέφει τους πολιτισμούς.96

//The Continuity of Man//, Σαν Τροπέζ, Λήψη: Nick Hannes, Πηγή: www.nickhannes.be

// Détours-retour//, Μασσαλία, Λήψη: Bruno Boudjelal Πηγή: www.lensculture.com

Είναι γεγονός ότι από την δεκαετία του 1980 οι νέες τεχνολογίες διευκόλυναν τις μεταφορές ανθρώπων και αγαθών, έφεραν αλλαγές στον οικονομικό τομέα και κατέστησαν την επικοινωνία άμεση δυνατότητα των ανθρώπων μέσω του Διαδικτύου.

94. Koolhaas, R. (n.d.). Generic city. 1st ed.

95. Morris. I., (2003), ‘’Mediterranization’’, in Mediterranean Historical Review 18, no. 2, p. 30-55.

96. Ibid.

54

//Χανιά//, Κρήτη Πηγή: Ίδια Λήψη

//Πορτοφίνο//, Ιταλία Λήψη: Όλγα Μάρκου, Πηγή: Προσωπικό αρχείο

//Μήλος//Λήψη: Γιώργος Μπέρδος, Πηγή: Προσωπικό αρχείο

//Άνδρος// Πηγή: Ίδια Λήψη

//Βενετία//, Πηγή: Ίδια Λήψη

55

// Caltagirone//, Σικελία Λήψη: Candida Cipolla, Πηγή: Πρσωπικό αρχείο

Ας αναρωτηθεί κανείς λοιπόν πού βρίσκεται η μεσογειακή πόλη μέσα σε αυτόν τον πυρετό των δικτύων. Τον προηγούμενο αιώνα οι ερευνητές έτειναν να διαχωρίζουν σε πόλεις των τριών κόσμων, τουλάχιστον μέχρι το 1990. Οι τριτοκοσμικές πόλεις ξεχώριζαν από άποψη πληθυσμού κι αστικοποίησης ιδιαίτερα μετά τους παγκόσμιους πολέμους, αλλά και από άποψη φτώχειας. Οι πόλεις της Μεσογείου κατείχαν πάντα ενδιάμεσους χώρους μεταξύ των διαζευγμάτων πρώτου-δεύτερου και πρώτου-τρίτου κόσμου.97Είναι πόλεις όπου μέσα τους κυριαρχούν οι αντιθέσεις. Διαφέρουν σε επίπεδο ανθρώπων και πληθυσμών, εθνικοτήτων, πολιτισμού, θρησκείας και ιστορίας. Και όσο και αν επιδιώκεται η ύπαρξη μιας ενιαίας ταυτότητας είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί γιατί η ταυτότητα λειτουργεί συγκεντρωτικά, επιμένει σε έναν πυρήνα.98 Η ιδέα όμως αυτή της συγκέντρωσης δεν έχει γίνει αποδεκτή στη Μεσόγειο καθώς κάθε ομάδα , κάθε οντότητα, κάθε θρησκεία και κάθε πολιτισμός θεωρεί τον εαυτό του ως το κέντρο.99 Ίσως εκεί να κρύβεται και η ενότητα της Μεσογείου, στην επισήμανση όλων της των διαφορών. Ο Lefebvre ονομάζει αυτή την αντιθετική φύση της Μεσογείου πολυρυθμία και τονίζει πως πάντοτε προέρχεται από μια αντίφαση αλλά και από μια αντίσταση σε αυτή την αντίφαση-αντίσταση σε μια σχέση δύναμης και τελικά διαμάχης. Αυτή η αντιφατική σχέση ορίζεται ως η πάλη μεταξύ δύο τάσεων: την τάση προς την ομογενοποίηση και την τάση προς την διαφοροποίηση.100

Ένας άλλος ενοποιητικός παράγοντας της Μεσογείου στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης θα μπορούσε να θεωρηθεί και ο τουρισμός. Οι ακτές και οι πόλεις της Μεσογείου δέχονται καθημερινά και ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες τεράστιο αριθμό τουριστών. Η ταυτότητα σε αυτή την περίπτωση μοιάζει είναι μια ψυχολογική αντίληψη που μεταφράζεται με κοινωνικούς όρους. Ο τουρίστας για να επιλέξει να επισκεφτεί έναν προορισμό θα πρέπει πρώτα να τον νιώσει με κάποιον τρόπο οικείο και έπειτα να αποφασίσει ότι αξίζει για κάποιο λόγο να βρεθεί στον τόπο αυτό. Η ιστορία ενός τόπου παίζει συνεπώς σημαντικό ρόλο και στην επιλογή προορισμού. «Η εξέλιξη είναι πολύ σημαντική για εμάς τους ανθρώπους όταν σκεφτόμαστε τις πόλεις. Δεν μας αρέσουν οι κατακλυσμικές αλλαγές και τα διαλείμματα.»101 Ο τουρίστας αναζητά στον προορισμό του την αυθεντικότητα. Συνεπώς η Μεσόγειος πρέπει με κάποιο τρόπο να προσελκύσει την προσοχή των τουριστών και έτσι αναπαράγεται ως σκηνικό. Τα κράτη και οι πόλεις επιδιώκουν τη προσέλκυση οικονομικού κεφαλαίου και για αυτόν το λόγο η Μεσόγειος αναπαράγεται ως εμπορεύσιμο αγαθό.102 Για την δημιουργία ενός ελκυστικού περιβάλλοντος απαιτούνται πέρα από τον μύθο-ιστορία γύρω από τον τόπο και κάποιες χωρικές αλλαγές. Το τοπίο μετατρέπεται σε αντικείμενο και αισθητοποιείται ούτως ώστε να μετατραπεί σε τουριστικό προϊόν.103 Αυτό απαιτεί την βελτίωση των υποδομών και των παροχών κάθε περιοχής που όμως

97. Λεοντίδου. Λ. (2006), ‘’Διαπολισμικότητα και ετεροτοπία στο μεσογειακό αστικό τοπίο: από την αυθόρμητη αστικοποίηση στην επιχειρηματική πόλη’’, στο Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, επιμ. Γοσπονδίνη Α., Μπεριάτος Η., 1η εκδ., Εκδόσεις Κριτική, σελ 71.

98. Koolhaas, R. (n.d.). Generic city. 1st ed.

99. Lefebvre, H.,(2015). ‘’Attempt at the Rhythmanalysis of Mediterranean cities,’’ in Rhythmanalysis: Space, Time, and Everyday Life . 1st ed. London: Bloomsbury Academic, p. 98.

100. Ibid.

101. Sarkis. H. (2013), The Sea of Scales and Segments-Interview with Hashim Sarkis and Michael Herzfeld by Naor Ben-Yehoyada, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 65.

102. Lahoud, A. (2014), Beyond Babylon, Tourism Landscapes, Remaking Greece, 14η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 274.

103. Selwyn, T. (2000). The De-Mediterraneanisation of the Mediterranean?. Current Issues in Tourism, 3(3), pp.226-245.

56

// Agrigento//, Σικελία Λήψη: Candida Cipolla, Πηγή: Προσωπικό αρχείο

// Tempio E di Selinunte/, Σικελία Λήψη: Candida Cipolla, Πηγή:Προσωπικό αρχείο

57

//Τουριστικά καταστήματα//, Πλάκα, Αθήνα Πηγή: Ίδια Λήψη

//Τουριστικά καταστήματα//, Παλέρμο, Σικελία Λήψη: Χάιδω Καπρούλια, Πηγή: Προσωπικό αρχείο

//Παραδοσιακός οικισμός Παλιά Περίθεια//, Κέρκυρα Πηγή: Ίδια Λήψη

στα πλαίσια της προσπάθειας δημιουργίας μιας παγκόσμιας, αρεστής εικόνας, τα τοπία αρχίζουν να μοιάζουν μεταξύ τους. Είναι πολύ δύσκολο να διαχειριστεί κανείς την ποικιλομορφία επειδή η ανθρώπινη τάση, ίσως παγκόσμια, φαίνεται να είναι η τοποθέτηση των πραγμάτων σε καλούπια.104 Στον αντίποδα αυτής της τάσης για ομοιομορφία κυριαρχεί και μια τάση επιστροφής στην τοπική ιδιομορφία. Δημιουργείται το δίλημμα ανάμεσα στην διατήρηση του παρελθόντος και στη διαγραφή του. Στην διαμόρφωση της εικόνας του τόπου η αρχιτεκτονική παίζει αναμφίβολα έναν πολύ σπουδαίο ρόλο. «Η αρχιτεκτονική είναι όλο και λιγότερο μια κορυφαία έκφραση ενός πραγματικού χώρου: χάνεται η υλική συνέχεια με τη γη, χάνεται η ίδια η πραγματικότητα του τόπου, και απορροφάται σε μια προσομοίωση της τοπικότητας, σε ένα γενικευμένο θέαμα του αυθεντικού».105 Η κατασκευασμένη αυτή εικόνα της αυθεντικότητας θα αποτελέσει και την ύλη της νοσταλγίας: ό,τι θυμόμαστε, ό,τι ζούμε, ό,τι νομίζουμε πως θυμόμαστε, ό,τι έχουμε ανάγκη, τόσο που να το ζούμε ξανά και ξανά.106 Παραδείγματα της αστικής βελτίωσης θεωρούνται η ανάπλαση των παραλιακών μετώπων, οι μαρίνες, οι εκθεσιακοί χώροι, οι χώροι αναψυχής, τα στάδια, τα εμπορικά κέντρα και οι πεζοδρομήσεις και υποδομές για τις μετακινήσεις. Όσον αφορά την αναβίωση του ιστορικού παρελθόντος, σημαντικό ρόλο παίζουν η προστασία των μνημείων, η αξιοποίηση των ιστορικών διαδρομών και η αναβάθμιση των αρχαιολογικών χώρων, η αναπαλαίωση παραδοσιακών οικισμών, η ανάπλαση των προσόψεων των κτιρίων ώστε να διατηρούν την παραδοσιακό τους χαρακτήρα ακόμη και αν τα εσωτερικά έρχονται σε απόλυτη

104. Herzfeld. M. (2013), The Sea of Scales and Segments-Interview with Hashim Sarkis and Michael Herzfeld by Naor Ben-Yehoyada, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 67.

105. Τουρνικιώτης. Π. (2006) ‘’Sprawl στις γειτονιές του Aιγαίου’’, στο Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 64.

106. Ξυδάκης, Ν., (2006), ‘’Αρχιπέλαγος – Η ύλη της νοσταλγίας’’, στο Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 174.

School of Design, p. 76.

58

αντίθεση και υπακούουν σε διεθνή πρότυπα, καθώς και η ανακύκλωση του κτιριακού αποθέματος. Με τον τρόπο αυτό εμπορευματοποιείται το τοπίο και η ιστορία του και η μεσογειακές πόλεις μεταβαίνουν σε μια κατάσταση επιχειρηματικότητας που σε πολλές περιπτώσεις λειτουργεί εις βάρος των κατοίκων τους. Η τουριστική πίεση, η απαγόρευση εισόδου σε αρχαιολογικούς και δημόσιους χώρους με σκοπό την προστασία τους, η διοργάνωση διεθνών εκδηλώσεων που απαιτούν αλλαγές στην καθημερινότητα των κατοίκων είναι μόνο μερικά από τα προβλήματα.

της και λιγότερο η κοινή ιστορική πορεία και ο τρόπος ζωής των κατοίκων τους, πόσο μάλλον η τουριστική ‘’αυθεντική’’ εικόνα του τόπου. Οι χωρικές προκλήσεις που κάποτε υπήρχαν στα εδαφικά, πολιτικά όρια της πόλης έχουν πλέον εξαπλωθεί παραπέρα. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα, οι δημογραφικές πιέσεις και ροές, τα προβλήματα στις υποδομές υπερβαίνουν τώρα αυτά τα όρια.109 Αν προσπαθήσουμε να δούμε την κατάσταση σε μια άλλη κλίμακα, το μοντέλο της μεσογειακή πόλης μοιάζει σαν το διακριτό λιμάνι της Ευρώπης που στέκεται στην άκρη της γραμμής του νερού.110

Το τελευταίο στοιχείο που σήμερα που αποτελεί κοινό συντελεστή της εικόνας της μεσογειακής πραγματικότητας είναι η μετανάστευση. Ροές ανθρώπων ταξιδεύουν στη Μεσόγειο για να εγκατασταθούν άλλοτε μόνιμα και άλλοτε προσωρινά στις περιοχές της Μεσογείου ώστε να δημιουργήσουν μια νέα ζωή και να αναζητήσουν περισσότερες ευκαιρίες για ένα πιο ευοίωνο μέλλον. Αυτοί διαφοροποιούν έντονα τα τοπία των πόλεων-προορισμών ή πόλεων-στάσεων τους, με την πολυμορφία τρόπων ζωής, τις διαφοροποιήσεις του υλικού πολιτισμού τους, των επαγγελμάτων κι επιτηδευμάτων τους.107 Η ήδη ετερόκλητη Μεσόγειος, αναδιαμορφώνεται και γίνεται παγκόσμιο θέμα συζήτησης, εγείροντας προβληματισμούς. Αυτό που ενοποιεί τη Μεσόγειο σε αυτό το σημείο είναι το γεγονός ότι παράγει τα περισσότερα πολιτικά, οικονομικά και δημογραφικά θέματα που διαιρούν την Ευρώπη και ίσως ακόμη και ολόκληρο τον κόσμο.108

Πέρα όμως από τα κοινά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο μεσογειακός χώρος, ένα δεύτερο χαρακτηριστικό της μεσογειακής πραγματικότητας είναι η συνύπαρξη των διαφορετικών μοντέλων χωρικής οργάνωσης. «Είναι οργανωμένη γύρω από σημεία συγκέντρωσης, είναι περιοχές που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, είναι δίκτυα;»111 Η απάντηση είναι ότι όλες αυτές οι χωρικές δομές απαρτίζουν τον χαρακτήρα της Μεσογείου και μπορούν να υπάρξουν ταυτόχρονα αποτελώντας μέρος της γοητείας αυτού του γεμάτου αντιθέσεων και συγκρούσεων μεσογειακού κόσμου. Τέλος, η κατασκευή του όρου Μεσογειακότητας είναι αποδεκτό πως αφορά ένα σύνολο πραγμάτων στα οποία αποδίδουμε μια ιδιότητα. Η κατασκευή του όρου καθώς και η ερμηνεία του, σύμφωνα με όλες τις παραπάνω εκφάνσεις αλλά και με άλλες που μπορεί να προσδώσει ο καθένας, ορίζει το άτομο που τον κατασκευάζει. Το μεσογειακό κοινό ορίζει και την κατασκευή της μεσογειακότητας και σύμφωνα με το στερεότυπο αρέσκεται να ανατρέχει σε αυτή σε στιγμές δυσκολίας.

Συνεπώς τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν την κατασκευή της Μεσογειακής ταυτότητας φαίνεται να είναι περισσότερο τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι περιοχές

107. Λεοντίδου. Λ. (2006), ‘’Διαπολισμικότητα και ετεροτοπία στο μεσογειακό αστικό τοπίο: από την αυθόρμητη αστικοποίηση στην επιχειρηματική πόλη’’, στο Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, επιμ. Γοσπονδίνη Α., Μπεριάτος Η., 1η εκδ., Εκδόσεις Κριτική, σελ 74.

108. Herzfeld. M. (2013), The Sea of Scales and Segments-Interview with Hashim Sarkis and Michael Herzfeld by Naor Ben-Yehoyada, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate 109. Sarkis. H. (2013), The Sea of Scales and Segments-Interview with Hashim Sarkis and Michael Herzfeld by Naor Ben-Yehoyada, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 71.

110. Ibid.

111. Ibid.

59

//Αστικοποίηση//, Αθήνα 2017 Πηγή: Ίδια Λήψη

60

3.2 Η Αστικοποίηση 3.2.1 Θεωρίες αστικοποίησης

Για να γίνει πιο σαφής η χρήση του όρου ‘’αστικοποίηση της Μεσογείου’’, θα πρέπει να εξετάσει κανείς με ένα πιο ερευνητικό βλέμμα τη σημασία και την ερμηνεία της λέξης ‘’αστικοποίηση’’. Ο Ildefons Cerdà, Ισπανός πολεοδόμος εισήγαγε τον όρο ‘’αστικοποίηση’’ (στην αγγλική γλώσσα: urbanization και στην ισπανική: urbanización), το 1867 στο βιβλίο του Teoría General de la Urbanización (Γενική Θεωρία της Αστικοποίησης).112 Η αιτία κατασκευής του όρου από τον Cerdà πηγάζει από την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και την οργάνωση της ρωμαικής πόλης σε urbs. Τα urbs περιγράφουν τις υλικές προϋποθέσεις συμβίωσης των ανθρώπων και είναι απαλλαγμένα από κάθε πολιτικό χαρακτήρα ενώ ο λόγος ύπαρξης τους είναι η διευθέτηση μιας ομαλής λειτουργίας της συμβίωσης μέσα από την οργάνωση των χώρων κατοικίας. Η οργάνωση αυτή πραγματοποιείται με τη δομή (structure) στον ενδιάμεσο χώρο (infra) μεταξύ τους. Έτσι σχηματίζεται η έννοια της υποδομής (infrastructure). Τα urbs είναι οι υποδομές, το δίκτυο εκείνο το οποίο έχει ως σημείο αφετηρίας την πραγματικότητα και την αναγκαιότητα των χώρων κατοικίας και τακτοποιεί κάθε τέτοιο χώρο, την κατοικία μέσα σε ένα ενιαίο σύστημα το οποίο ξεπερνά τον πολιτικό χώρο.113 Πάνω σε αυτήν την ιδέα των υποδομών και των δικτύων της πόλης, κατασκευάζει ο Cerdà την έννοια της αστικοποίησης με το πολεοδομικό σχέδιο για την επέκταση της πόλης της Βαρκελώνης. Το σχέδιο βασίζεται σε έναν ισοτροπικό κάνναβο 133μ. επί

133μ. οικοδομικών τετραγώνων, το οποίο διατύπωνε την ίση διανομή υπηρεσιών και δρόμων σε όλη την επιφάνεια της πόλης.114 Σύμφωνα με τον Cerdà, το κέντρο των νέων διαμορφώσεων της ανθρώπινης κατοίκησης δεν ήταν πλέον το κέντρο της πόλης και τα μνημεία της αλλά τα προάστια. Τα προάστια προσέφεραν τις καλύτερες συνθήκες ζωής και επέκτασης για την ανθρώπινη κοινωνία στα πλαίσια των οικονομικών και τεχνολογικών εξελίξεων της νέας παραγωγικής κοινωνίας.115 Για το λόγο αυτό το σχέδιο για την Βαρκελώνη είναι ένα σχέδιο το οποίο βελτιστοποιεί τις υποδομές και τα δίκτυα. Ωστόσο, το ζήτημα της αστικοποίησης δεν έχει ακόμη ξεκαθαριστεί και απασχόλησε και απασχολεί τους θεωρητικούς μέχρι και σήμερα. Τα όρια και ο ορισμός του αστικού είναι θέματα που έχουν δημιουργήσει γύρω τους σημαντικές μελέτες, θεωρίες αλλά και διαφωνίες και αντιπαραθέσεις για τον τρόπο κατοίκησης του ανθρώπου. Οι περισσότεροι θεωρητικοί του 20ου αιώνα επεξηγούσαν το ‘’αστικό’’ (ή την πόλη) ως έναν διακριτό τύπο χώρου εγκατάστασης ο οποίος θα μπορούσε να οριοθετηθεί και να έρθει σε αντιδιαστολή με τα προάστια και με τους αγροτικούς χώρους.116 O αστικός χώρος παρουσιάζεται λοιπόν ως ο χώρος της πόλης και εκεί τοποθετείται και το επίκεντρο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και της οικονομικής ζωής. Οι σημαντικότερες θεωρίες περιγράφουν την πόλη ως έναν πυκνοκατοικημένο, εδαφικό χώρο ο οποίος διαφοροποιείται από μη-αστικές περιοχές

112. Aureli, P. (2011). The possibility of an absolute architecture. 1st ed. Cambridge, Mass.: MIT Press.

113. Ibid.

114. Ibid.

115. Ibid.

116. Brenner. N., Katsikis. N. (2013) ‘‘Is the Mediterranean Urban?’’, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 215.

61

//Πολεοδομικό σχέδιο//, Βαρκελώνη, 1867, Ι. Cerdà, Πηγή: www.failedarchitecture.com

// Hochhausstadt//, Βερολίνο, 1927, L. Hilbeseimer, Πηγή: thecharnelhouse.org

// Non Stop City//, 1968-1972, Archizoom, Πηγή: www.designboom.com

//City of the Captive Globe’s key//, Νέα Υόρκη, 1972, M.Vriesendorp, R. Koolhas, Πηγή: dome.mit.edu

//Verso il mediterraneo//, Πηγή: www.luz.it

//The Continuity of Man//, La Garoffa, Ισπανία Λήψη: Nick Hannes, Πηγή: www.nickhannes.be

//Cars//, Κεφαλλονιά, Λήψη: Γιώργης Γερόλυμπος, Πηγή: www.yerolymbos.com

62

και χωρίζουν τη γη σε αστική και αγροτική. Όμως η ανάγκη της κινητικότητας του κεφαλαίου και της αύξησης των επενδύσεων στα οικονομικά κέντρα, απαιτούσε την ανάπτυξη δικτύων επικοινωνίας και σε πολλές περιπτώσεις ξέφευγε από τα όρια της πόλης. Έτσι, δημιουργήθηκαν τεράστια δίκτυα συσσώρευσης κεφαλαίου και υιοθετήθηκαν χωρικές ρυθμίσεις που ευνοούσαν τις διηπειρωτικές επικοινωνίες στους διαδρόμους μεταφοράς; μεγάλης κλίμακας συγκοινωνιακές υποδομές, τηλεπικοινωνίες, δίκτυα ενέργειας, ζώνες ελεύθερου εμπορίου, τρίγωνα ανάπτυξης συναλλαγών και περιοχές διεθνών συνόρων.117 Υπήρξαν όμως και θεωρητικοί που είχαν προβλέψει την ανάπτυξη και τη γιγάντωση των δικτύων περιγράφοντας τις μεταβολές στην έννοια της πόλης. Ένας από αυτούς ήταν και ο Henry Lefebvre ο οποίος στο βιβλίου του The Urban Revolution (Η αστική επανάσταση) το 1970 κάνει την εξής παραδοχή: «Θα ξεκινήσω με την ακόλουθη υπόθεση: Η κοινωνία έχει αστικοποιηθεί πλήρως».118 Ο Lefebvre περιγράφει πως με την εξέλιξη της εκβιομηχάνισης και της παγκοσμιοποίησης, οι μεγάλες πόλεις επεκτείνονταν σαν εκρήξεις και με αυτόν τον τρόπο αναπτύσσονταν και αποκτούσαν ζωή και περιοχές έξω από τα όρια της πόλης όπως τα προάστια, βιομηχανικές περιοχές, μικρότερες πόλεις που εξαρτιόταν από τη μητρόπολη, διάφορες περιοχές κατοικίας. «Ο αστικός ιστός μεγαλώνει και επεκτείνει τα σύνορά του, διαβρώνοντας το υπόλειμμα της αγροτικής ζωής».119 Με τον όρο ‘’αστικός ιστός’’ ο Lefebvre δεν εννοεί μόνο τον χτισμένο κόσμο αλλά κάθε εκδήλωση της κυριαρχίας της πόλης πάνω στην εξοχή. Τέτοια παραδείγματα μπορούν να είναι μια εξοχική κατοικία, ένας αυτοκινητόδρομος, ένα σουπερμάρκετ στα περίχωρα.

Συνεπώς, οι μόνες περιοχές που δεν συμπεριλαμβάνονται στον αστικό ιστό είναι μόνο οι περιοχές της φύσης στις οποίες δεν έχει παρέμβει ο άνθρωπος. Η αστική μορφή δεν έχει λοιπόν συγκεκριμένο περιεχόμενο αλλά είναι κέντρο που προσελκύει τη ζωή. Δύο είναι για τον Lefebvre οι τρόποι που εκδηλώνεται. Τείνει ανάμεσα στην κεντρικότητα με συγκεκριμένους κόμβους παραγωγής και στην πολυκεντρικότητα, την ρήξη του κέντρου, την διασπορά.120 Σύμφωνα με την παραπάνω ιδέα μπορούν να διαμορφωθούν δύο θεωρίες για την αστικοποίηση. Η ιδέα της συγκεντρωτικής αστικοποίησης (concentrated urbanization) και η ιδέα της διευρυμένης αστικοποίησης (extended urbanization).121 Η συγκεντρωτική αστικοποίηση αναφέρεται στον αέναο σχηματισμό πυκνοκατοικημένων οικισμών όπως πόλεις, περιοχές της πόλης, μεγαλουπόλεις. Αντίθετα, η διευρυμένη αστικοποίηση αναφέρεται στην ενοποίηση και στον διαρκή μετασχηματισμό ευρύτερων τοπίων και περιοχών, περιλαμβάνοντας τις υποδομές για μεταφορά, επικοινωνία, τροφή, νερό, κατανάλωση ενέργειας, διαχείριση αποβλήτων και περιβαλλοντική διαχείριση. Επομένως, η αστικοποίηση στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης απαιτεί την ύπαρξη ζωνών υποδομών και δικτύων και συνεπώς αναφέρεται στην ιδέα μιας διευρυμένης αστικοποίησης χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μέσα στο σύστημα επικοινωνίας δεν υπάρχουν μεγαλύτερα οργανωτικά κέντρα. Η πλανητική αστικοποίηση εντατικοποιεί την αλληλεξάρτηση, τη διαφορετικότητα και την πόλωση μεταξύ τόπων, περιοχών και κλιμάκων παρά παράγει έναν ‘’κόσμο χωρίς σύνορα’’ όπως θα φαντάζονταν οι υποστηρικτές της παγκοσμιοποίησης ή μια ‘’ατέλειωτη πόλη’’(endless city) που προέβλεψαν διάφοροι σύγχρονοι θεωρητικοί.122

117. Brenner. N. (2013), ‘’Theses on Urbanization’’, Public Culture, 25, 1, p. 88.

118. Lefebvre, H. (2014). The Urban Revolution. 1st ed. Minneapolis: University of Minnesota Press.

119. Ibid.

120. Ibid.

121. Brenner. N., Katsikis. N. (2013) ‘‘Is the Mediterranean Urban?’’, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 219.

122. Ibid.

63

Ως παραδείγματα μιας ιδεαλιστικής απεικόνισης της θεωρίας της ατέρμονης αστικοποίησης θα μπορούσε κανείς να παραθέσει το πρότζεκτ του Hilbeseimer ‘’Hochhausstadt’’123 (Κάθετη πόλη), το 1927 για την πόλη του Βερολίνου, όπου χρησιμοποιεί έναν μόνο κτιριακό τύπο ο οποίος περιέχει όλες τις λειτουργίες όπως την καθημερινή ζωή, την παραγωγή και το εμπόριο και με την επανάληψη μιας μόνο τυπολογίας σε ένα κοινό σύστημα πραγματοποιείται η επέκταση της πόλης. Ένα άλλο έργο που βασίζεται στην ιδέα της αέναης επανάληψης είναι το έργο των Archizoom ‘’No-Stop City’’124 (1968-1972). Μια πόλη που δεν σταματά ποτέ να εξαπλώνεται μέσα σε ένα ισοτροπικό σύστημα όπου η παραγωγή (εργοστάσιο), η κατανάλωση (σουπερμάρκετ) και η κατοίκηση (χώροι στάθμευσης) αναπτύσσονται σε οριζόντιους πλίνθους γύρω από οργανικές μορφές της φύσης. Η πόλη έχει απεριόριστο μέγεθος , έχει καταστρέψει τα όρια της και γι’ αυτό δεν έχει και συγκεκριμένη μορφή. Το τρίτο παράδειγμα είναι το πρότζεκτ του Rem Koolhaas, ‘’The City of Captive Globe’s key’’125 (1972) για την περιοχή του Μανχάταν της Νέας Υόρκης. Στην πρόταση αυτή, ο κάνναβος του Μανχάταν απεικονίζεται ως μια δυνητικά ατέλειωτη σειρά οικοπέδων-βάσεων όπου πάνω σε καθένα από αυτά αναπτύσσονται διαφορετικές ιδέες για την μητρόπολη. Ο Koolhaas τοποθετεί πάνω σε αυτές τις βάσεις αγαπημένα του κτίρια διαφορετικής αρχιτεκτονικής ιδεολογίας και σύνθεσης. Ο αστικός κάνναβος οργανώνει και ενοποιεί τις τόσο διαφορετικές αρχιτεκτονικές μορφές και ιδεολογίες.

Έτσι η πόλη είναι μια σύνθεση διαφορετικών αρχιτεκτονικών μορφών που αναπτύσσονται πάνω στις βάσεις-θύλακες αλλά όλοι αυτοί οι θύλακες επικοινωνούν και οργανώνονται μέσα σε ένα κοινό σύστημα. Και σε αυτήν την περίπτωση η πόλη εξαπλώνεται επ’ άπειρον αλλά υπάρχει μία σημαντική διαφορά με τα προηγούμενα χωρικά μοντέλα. Η πόλη αυτή έχει κέντρο την πλατεία της. Η πλατεία αυτή της πόλης καθορίζει και την ταυτότητα της πόλης, αναλογικά μοιάζει με τον ρόλο του Central Park στην Νέα Υόρκη. Ο Koolhaas περιγράφει αυτό το μοντέλο σαν ένα αρχιπέλαγος: ο κάνναβος είναι η θάλασσα και τα οικόπεδα-βάσεις τα νησιά.126 Όσο περισσότερο διαφέρουν τα ‘’νησιά’’ τόσο πιο ενωμένη είναι η θάλασσα. Τα νησιά δεν είναι απλώς κτίρια αλλά ολόκληρες πόλεις των οποίων η λειτουργία καθορίζεται από ένα δίκτυο αστικοποίησης. Πάνω στην ιδέα ενός τέτοιο μοντέλου θα μπορούσε να περιγραφεί και η γραμμική πόλη της Μεσογείου. Κάθε πόλη, κωμόπολη, χωριό της Μεσογείου αποτελεί έκφραση μιας διαφορετικής πραγματικότητας και έχει στοιχεία που τα καθιστούν μοναδικό και ανεξάρτητο. Όμως κανένα δεν μπορεί να λειτουργήσει μόνο του, όλα οργανώνονται με δίκτυα επικοινωνίας με τα γειτονικά και η ύπαρξη τους εξαρτάται από την ύπαρξη του των άλλων. Επομένως, οι πόλεις τις Μεσογείου υπάρχουν και οργανώνονται με δίκτυα επικοινωνίας και μεταφορών και το στοιχείο εκείνο που τις ενώνει, η ‘’πλατεία’’ της Μεσογειακής πόλης που καθορίζει και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της, είναι η θάλασσα. Γύρω από αυτήν την κυκλική θάλασσα-λίμνη εξαπλώνεται η Μεσογειακή πόλη.

123. Aureli, P. (2011). The possibility of an absolute architecture. 1st ed. Cambridge, Mass.: MIT Press.

124. Branzi, A. (2006). No-Stop City. 1st ed. Orléans: HYX. 125. Koolhaas, R. (1997). Delirious new york. 1st ed, The Monacelli Press.

126. Ibid.

64

3.2.2 Αστικότητα και γραμμικότητα

Προκύπτει όμως το ερώτημα του κατά πόσο η Μεσόγειος είναι αστική. Για να απαντηθεί θα εξετασθούν διάφοροι παράγοντες που υποδεικνύουν την ανθρώπινη παρέμβαση πάνω στο τοπίο. Σύμφωνα με τις παραπάνω θεωρίες για τη διευρυμένη αστικοποίηση, προκύπτει το συμπέρασμα ότι τα δίκτυα παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των σύγχρονων πόλεων. Ένας άλλος αρχιτέκτονας που είχε προβλέψει τη σημασία των δικτύων ήταν ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης με το έργο του Ecumenopolis-Tomorrow’s city127 (Οικουμενόπολις-Η πόλη του αύριο)(1974). Εδώ ο Δοξιάδης υποστηρίζει πως ο άνθρωπος είχε φτάσει σε αδιέξοδο με τη ζωή στην πόλη και είχε ανάγκη από μια νέα καθημερινότητα και μια νέα πόλη. Για να κατανοήσει κανείς την πόλη του μέλλοντος θα πρέπει να απαλλαγεί από τα στερεότυπα της εποχής για την εντός ορίων, συμπαγή πόλη και να αποδεχθεί την ιδέα της πόλης ως μιας ευρύτερης αστικής κατοίκησης.128 Η έντονη κινητικότητα στις πόλεις, η χρήση του αυτοκινήτου, η ρύπανση της ατμόσφαιρας και οι δυσκολίες στις μετακινήσεις τον έκαναν να συνειδητοποιήσει ότι οι πόλεις πρέπει να οργανώνονται και να εξελίσσονται δυναμικά στον χώρο και αφού επεκταθούν στο μέγιστο δυνατό τους να ενοποιούνται σε μια παγκόσμια πόλη, την Οικουμενόπολη. Σήμερα, παρατηρεί κανείς πως η ιδέα της Οικουμενόπολης έχει γίνει μια πραγματικότητα αφού οι πόλεις δεν είναι πλέον αυτόνομες αλλά βασίζονται στην λειτουργία δικτύων μεταφοράς, τηλεπικοινωνιών, υποδομών, περιβαλλοντικής διαχείρισης και κυκλοφορίας ενέργειας.

//Ecumenopolis//, 1975, Κ. Δοξιάδης, Γ. Παπαιωάννου, Πηγή: www.doxiadis.org

Σαφώς και στη Μεσόγειο, τα δίκτυα και οι υποδομές μεταφορών ξεπερνούν τα όρια των πόλεων και των μητροπολιτικών κέντρων. Αυτά τα δίκτυα - δρόμοι, σιδηρόδρομος, θαλάσσια και εναέρια κυκλοφορίαείναι προφανώς απαραίτητα τόσο για την ιστορικές όσο και για τις σύγχρονες μορφές της καπιταλιστικής αστικοποίησης και ρυθμίζουν την κυκλοφορία του κεφαλαίου, της εργασίας και των εμπορευμάτων μέσα σε εκτεταμένες γεωγραφικές περιοχές.129 Τα δίκτυα δεν περιορίζονται μόνο στις χερσαίες μετακινήσεις αλλά πραγματοποιούνται και στις θαλάσσιες, μετατρέποντας τη Μεσόγειο σε μια θάλασσα που συνεχώς διασχίζεται από πλοία που ακολουθούν πληθώρα διαδρομών. Σημαντικό ρόλο στη εύρυθμη λειτουργία των μεταφορών και των δικτύων παίζουν και τα σημεία εκείνα που ενώνουν τα θαλάσσια με τα χερσαία δίκτυα. Δεν είναι άλλα από τα λιμάνια της Μεσογείου. Τα λιμάνια και οι πόλεις που έχουν λιμάνια αξίζουν προνομιούχα αντιμετώπιση καθώς λειτουργούν ως χώροι μεταβίβασης και ανταλλαγής.130 Είναι περάσματα υλικών, εμπορευμάτων, ανθρώπων και ιδεών. Στα λιμάνια της Μεσογείου σήμερα

127. Doxiadis, C. and Papaioannou, J. (1975). Ecumenopolis. 1st ed. Norton.

128. Ibid.

129. Brenner. N., Katsikis. N. (2013) ‘‘Is the Mediterranean Urban?’’, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 230.

130. Driessen, H. (2013) ‘’Beyond Mediterrananism – A View from Cultural Anthropology’’, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 146.

65

συνυπάρχουν ταυτόχρονα οι τουρίστες, οι οδηγοί φορτηγών, οι μεταφορείς εμπορευμάτων, οι απλώς μετακινούμενοι και οι μετανάστες. Ένας άλλος παράγοντας που θα μπορούσε να φανερώσει κατά πόσο μια περιοχή είναι αστική ή μη είναι o φωτισμός κατά τη διάρκεια της νύχτας. Ο Lefebvre υποστηρίζει το εξής: «Το αστικό προκαλείται ακόμη πιο έντονα από τους σχηματισμούς που δημιουργούν τα φώτα της νύχτας, ειδικά όταν πετώντας πάνω από μια πόλη-από την εκθαμβωτική εντύπωση της λάμψης, το νέον, τα φώτα και τις φωτεινές επιγραφές των δρόμων, υποκινήσεις κάθε είδους, την ταυτόχρονη συσσώρευση πλούτου και σημείων».131 Στο σημείο αυτό, παρατηρώντας τα νυχτερινά φώτα πάνω από τη Μεσόγειο είναι σε θέση κανείς να αποκομίσει κάποια ενδιαφέροντα χωρικά συμπεράσματα που αφορούν την διάκριση μεταξύ συγκεντρωτικής και διευρυμένης αστικοποίησης. Οι παραδοσιακές ζώνες αστικής συγκέντρωσης στην περιοχή της Μεσογείου είναι περιοχές διακριτές στο χάρτη και αντιστοιχούν σε μεγάλες πόλεις όπως η Βαρκελώνη, η Ρώμη, η Νάπολη, η Αθήνα, η Κωνσταντινούπολη, η Βυρητός, το Κάιρο, η Τύνιδα, η Καζαμπλάνκα. Ωστόσο, φαίνονται και κάποιες πολύ μεγαλύτερες, γεωγραφικές, αστικές περιοχές των οποίων τα περιγράμματα εκτείνονται πολύ μακρύτερα από τους εγκαθιδρυμένους αστικούς πυρήνες, συχνά σε μη διακοπτόμενες ζώνες εκπομπής φωτός υψηλής έντασης που απλώνονται κατά μήκος των ακτογραμμών.132 Τέτοια παραδείγματα γραμμικής ανάπτυξης είναι η Ιβηρική ακτογραμμή, η Γαλλική Ριβιέρα, η διαδρομή από τη Ρώμη έως τη Νάπολη, η διαδρομή Βενετία-Τριέστε στην βόρεια Ανδριατική. Γίνεται επομένως εύκολα αντιληπτό ότι η μεσογειακή ακτογραμμή αποτελείται από πληθώρα δικτύων επικοινωνίας

//Xάρτης 1//, Οδικό δίκτυο της Μεσογείου Πηγή: www.openstreetmap.org

//Αναπαράσταση θαλάσσιας μεταφοράς εμπορευμάτων// Πηγή:www.directionsmag.com

//Verso il mediterraneo// Πηγή:www.luz.it

131. Lefebvre, H. (2014). The Urban Revolution. 1st ed. Minneapolis: University of Minnesota Press.

132. Brenner. N., Katsikis. N. (2013) ‘‘Is the Mediterranean Urban?’’, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 225.

66

σημεία χωρίς διαστάσεις. Σε αυτή τη βάση, οι αστικές περιοχές απεικονίζονται σαν συμπαγείς περιοχές και οι υπόλοιπες περιοχές σαν άδειες, κενοί χώροι στον χάρτη.133 Σε αυτήν την περίπτωση χάνονται σημαντικά δεδομένα της αστικής εξάπλωσης όπως αυτά των δικτύων και της καθημερινής κατανομής των ανθρώπων στο χώρο. //Xάρτης 2//, Νυχτερινά φώτα στη Μεσόγειο, 2012 Πηγή: www.nightearth.com

//Xάρτης 3//, Κατανομή Πληθυσμού,Πηγή:mc3.lped.fr

και μεταφορών και είναι έντονα αστική με την έννοια της αστικότητας ως την εικόνα της κυριαρχίας του ανθρώπινου παράγοντα πάνω στο φυσικό τοπίο. Όλη αυτή η κινητικότητα γύρω από τη θάλασσα διαμορφώνει την ιδέα ενός γραμμικού, αστικού τοπίου που εξαπλώνεται γύρω από τη Μεσόγειο. Πέρα όμως από τα δίκτυα, ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της αστικοποίησης είναι και η κατανομή του πληθυσμού. Η κατανομή του πληθυσμού είναι ένας παράγοντας που επηρεάζει τη διαμόρφωση του χώρου καθώς καθορίζει την ύπαρξη χτιστών περιβαλλόντων με σκοπό την κάλυψη των ανθρωπίνων αναγκών. Συνεπώς πέρα από τον αριθμό του πληθυσμού που κατοικεί μέσα στα διοικητικά όρια κάποιας περιοχής, φανερώνει και τα όρια των περιοχών κατοίκησης. Συγκεκριμένα για τη Μεσόγειο, ο χάρτης 3 επιδεικνύει τις περιοχές με μεγαλύτερη πληθυσμιακή συγκέντρωση από 100.000 άτομα όπου οι πόλεις μοιάζουν με

Στον μεσογειακό χώρο παρατηρείται έντονη συγκέντρωση του πληθυσμού κατά μήκος των ακτογραμμών. Σε αυτό συμβάλλει φυσικά και ο τουρισμός. Πιο συγκεκριμένα, το 33% του πληθυσμού των κρατών που βρέχονται από τη Μεσόγειο κατοικεί κατά μήκος των ακτογραμμών παρόλο που οι ακτογραμμές καταλαμβάνουν μόνο το 12% της εδαφικής τους επιφάνειας.134 Επιπροσθέτως, ενώ η Μεσόγειος συγκεντρώνει το 7% του παγκόσμιου πληθυσμού, οι τουρίστες που επιλέγουν για τις διακοπές τους την περιοχή ανέρχονται στο 33% του παγκόσμιου αριθμού τουριστών (UNEP/ MAP/Blue Plan 2005).Ο πληθυσμός των χωρών αυτών υπολογίζεται ότι μέχρι το 2025 θα έχει ξεπεράσει τα 31 εκατομμύρια και πώς πάνω από το ένα τρίτο της αύξησης θα συμβεί στις παράκτιες περιοχές.135 Η συγκέντρωση αυτή του πληθυσμού στην ακτογραμμή λόγω τουρισμού και μεταναστευτικών ροών έχει οδηγήσει και στην ανοικοδόμηση των περιοχών κοντά στο νερό. Η μαζική κατασκευή ξενοδοχειακών μονάδων και τουριστικών συγκροτημάτων καθώς και οι γραμμικοί, παράκτιοι οικισμοί δεύτερης κατοικίας σε συνδυασμό με τα δίκτυα μεταφορών, έχουν προκαλέσει την ανέγερση ενός τσιμεντένιου τείχους κατά μήκος της ακτογραμμής.136 Κάπως έτσι η πόλη της Μεσογείου περικυκλώνει γραμμικά τη θάλασσα, ενώνει τις μητροπόλεις με τα μικρά χωριά και εξαπλώνεται αδιάκοπα. Το φυσικό τοπίο καταστρέφεται για να μεταμορφωθεί σε μια συνεχή πόλη.

133. Ibid.

134. Beriatos, E. and Papageorgiou, M. (2010) Sustainable planning of the coastal zone in Mediterranean, 46th ISOCARP Congress 2010.

135. UNEP/MAR/Blue Plan: Demography in the Mediterranean Region: Situation and Projections, UNEP/MAP, Sophia Antipolis, 2004.

136. Ibid.

67

//Μεσίνα// Σικελία, Λήψη: Κωνσταντίνος Βλαχούλης

//Μe, myself and I// Μάλτα, Λήψη: Nicolò Minerbi, Πηγή: www.luz.it

//Παραλιακό μέτωπο στη Σίφνο// Πηγή: Ίδια Λήψη

//Letogianni// Σικελία, Λήψη: Candida Cipolla

68

3.3 Ο τουρισμός και τα θαλάσσια μέτωπα

Μία κοινή παραδοχή για το φαινόμενο της αστικοποίησης στη Μεσόγειο είναι ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού των χωρών της ζει σε μεγάλες παραθαλάσσιες πόλεις ή σε παράκτιες περιοχές. Το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε από τον 19ο αιώνα με την εγκατάλειψη της αγροτικής γης λόγω της εκβιομηχάνισης, γεγονός που οδήγησε στην μαζικής πληθυσμιακή συγκέντρωση στις πόλεις σε ολόκληρο τον πλανήτη.137 Από το 1970 όμως η τάση αυτή έγινε πιο έντονη κυρίως λόγω της ανάπτυξης της βιομηχανίας του τουρισμού κάτι που είχε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία μεγάλων αστικών, παράκτιων περιοχών και επηρέασε και τη διαμόρφωση των μητροπόλεων που άρχισαν να εξαπλώνονται για να καλύψουν τις ανάγκες στέγασης τόσο των μόνιμων κατοίκων όσο και των επισκεπτών. Ο πληθυσμός απομακρύνεται από τις γεωργικές περιοχές και κατευθύνεται στις πόλεις ή στις παραθαλάσσιες περιοχές. Τα τέλη του 20ου και οι αρχές του 21ου αιώνα έφεραν την μετάλλαξη των πόλεων εξαιτίας αυτής της δραματικής αύξησης του πληθυσμού και την ταυτόχρονη εξάπλωσή του αστικού σε αντικατάσταση αγροτικών και ημιαστικών περιοχών.138 Θα ήταν χρήσιμο να παρατηρήσει κανείς την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στις μεσογειακές πόλεις και στις παράκτιες περιοχές. Όσον αφορά τις μεσογειακές πόλεις παρατηρείται μια συνεχής εξάπλωση εξαιτίας των δημογραφικών πιέσεων, της τεχνολογικής προόδου και της ανάπτυξης των δικτύων. Το άλλοτε συμπαγές μοντέλο της

μεσογειακής πόλης υποβάλλεται σε μια διάχυτη, αστική εξάπλωση, σε ένα μοντέλο όπου παρατηρείται μια διάσπαρτη κατοίκηση η οποία επιλέγει για την ανάπτυξή της περιοχές και εδάφη με κριτήριο το πόσο καλά συνδέονται με τα δίκτυα μετακινήσεων της μητρόπολης.139 Οι νέες αυτές περιοχές διάσπαρτης κατοίκησης και αραιής πυκνότητας, αναπτύσσονται άναρχα, χωρίς κάποιον πολεοδομικό σχεδιασμό και δεν υπακούουν σε κανόνες διατήρησης συγκεκριμένων αρχιτεκτονικών αρχών και στυλ που συναντώνται στις κοντινότερες πόλεις. Χαρακτηριστικά στοιχεία είναι μόνο ο αυτοκινητόδρομος, το εμπορικό κέντρο και οι εν μέρει απομονωμένες κατοικίες. Έτσι, οι τόποι αυτοί διαφοροποιούνται από τον χαρακτήρα των πόλεων, παρουσιάζουν ομοιότητες μεταξύ τους, χαρακτηρίζονται από φτωχή πολιτισμική ανταλλαγή αφού η επικοινωνία των κατοίκων είναι δύσκολη εφόσον δεν υπάρχει η έννοια της γειτονιάς και της συνάντησης στο δρόμο, και μετατρέπονται σε περιοχές «ά-τοπες».140 Σε αυτήν την εξάπλωση της μεσογειακής πόλης χάνεται και η ιδέα του ιδιαίτερου ρυθμού και χαρακτήρα της Μεσογείου, του σημαντικότερου εμπορεύσιμου αγαθού των μεσογειακών χωρών. Ακριβώς για τον λόγο αυτό, στα μητροπολιτικά κέντρα παρατηρείται ένα φαινόμενο αναβίωσης της ιδέας της μεσογειακότητας που στοχεύει στην αύξηση της τουριστικής κίνησης. Αυτό πραγματοποιείται με την θεαματική αναγέννηση των κέντρων των πόλεων και την ανοικοδόμηση μιας νέας εικόνας

137. Λεοντίδου, Λ. (2006) ‘’Διαπολιτισμικότητα και ετεροτοπία στο μεσογειακό αστικό τοπίο: από την αυθόρμητη αστικοποίηση στην επιχειρηματική πόλη’’, στο Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, επιμ. Γοσπονδίνη Α., Μπεριάτος Η., 1η εκδ., Εκδόσεις Κριτική, σελ 74.

138. Αισωπος. Γ. (2006) ‘’Η Διάχυτη πόλη’’, στο Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, επιμ. Γοσπονδίνη Α., Μπεριάτος Η., 1η εκδ., Εκδόσεις Κριτική, σελ 105.

139. Munoz, F. (2003). Lock living: Urban sprawl in Mediterranean cities. Cities, 20(6), pp.381-385.

140. Ibid.

69

της πόλης ως ελκυστικού προορισμού.141 Η αναγέννηση αυτή των πόλεων περιλαμβάνει την αναπαλαίωση των ιστορικών κέντρων, την αναδιαμόρφωση υποβαθμισμένων γειτονιών ,την κατασκευή δικτύων πεζοδρόμων στην προσπάθεια αναβίωσης της ιδέας του μεσογειακού περίπατου.142 Τέλος, περιλαμβάνει την ανάπλαση των αστικών θαλάσσιων μετώπων σε χώρους πολιτισμού και αναψυχής. Πολλές μεσογειακές πόλεις είχαν αποκοπεί από τη θάλασσα εξαιτίας της σύστασης μεγάλων λιμενικών εγκαταστάσεων που διέκοπταν την έξοδο προς το νερό. Η μεταφορά των λιμενικών δραστηριοτήτων σε νέες σύγχρονες εγκαταστάσεις στο περιαστικό θαλάσσιο οδήγησε στην παρακμή των λιμανιών εντός των πόλεων και επέτρεψε σε πολλές πόλεις τον ανασχεδιασμό των παλιών κεντρικών λιμενικών προβλητών και αποθηκών ως χώρων πολιτισμού και αναψυχής.143 Η επικοινωνία με τη θάλασσα έγινε χαρακτηριστικό γνώρισμα και επιδίωξη του πολεοδομικού σχεδιασμού των μεσογειακών πόλεων καθώς και βασικό στοιχείο ενίσχυσης της ιδέας της μεσογειακής ταυτότητας. Μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις χτίστηκαν και κτίρια τοπόσημα από διάσημα αρχιτεκτονικά γραφεία. Παραδείγματα αναπλάσεων των θαλάσσιων μετώπων συναντά κανείς στην Βαρκελώνη, στην Γένοβα, στη Θεσσαλονίκη, στη Βαλένθια, στο Μπιλμπάο. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις ο σχεδιασμός δεν είναι αρκετός για να μεταφέρει τη ζωή από το κέντρο μιας πόλης στη θάλασσα γεννώντας το ερώτημα του κατά πόσο μπορεί να είναι επιτυχημένες τέτοιου είδους αναπλάσεις.

//A Vision for Genova’s Harbour// ,2004, Γένοβα, Ιταλία, Αρχιτέκτων: Renzo Pinano Πηγή:www.rpbw.com

// Guggenheim Museum Bilbao// , Abandoibarra Hiribidea, (1997), Mπιλμπάο, Ισπανία, Αρχιτέκτων: Frank Gehry, Πηγή:www.archdaily.com

//Η νέα παραλία της Θεσσαλονίκης// ,2014, Θεσσαλονίκη, Ελλάδα, Αρχιτέκτων: Nikiforidis-Cuomo Architects Πηγή:www.archdaily.com 141. Bocquet. D. (2013) ‘’Challenges to Urbanity in Contemporary Mediterranean Metropolises-New Urban Forms, Dynamics, Boundaries and Tensions, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 235.

142. Ibid.

143. Γοσπονδίνη. Α. (2006) ‘’Σκιαγραφώντας, ερμηνεύοντας και ταξινομώντας τα νέα τοπία της μεταβιομηχανικής πόλης’’, στο Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, επιμ. Γοσπονδίνη Α., Μπεριάτος

70

// Playa de levante, Benidorm, Alicante, 1965 and 2010// Πηγή: www.theguardian.com

// Puerto de Marbella, Malaga, 1965 and 2010// Πηγή: www.theguardian.com

Από την άλλη πλευρά η κατάσταση στις παράθαλασσιες τουριστικές περιοχές διαμορφώνεται τον σχηματισμό γραμμικών τουριστικών οικισμών κατά μήκος των ακτογραμμών. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας του τουρισμού οδήγησε στην μετατόπιση των οικισμών και τη μετακίνηση του πληθυσμού από την ενδοχώρα στην ακτογραμμή, με σκοπό την απασχόληση τους στον τομέα αυτόν. Η ανοικοδόμηση των περιοχών αυτών ήταν γρήγορη και ασχεδίαστη εξαιτίας των δημογραφικών πιέσεων κυρίως λόγω της ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού.144 Οι άνθρωποι ταξιδεύουν στη Μεσόγειο για τις όμορφες παραλίες της, τις ιστορικές πόλεις και τα γραφικά χωριά, το φυσικό τοπίο

και τα αρχαία μνημεία. Γύρω από κάθε τέτοιο πόλο έλξης επισκεπτών προκλήθηκε η ανάγκη ύπαρξης χώρων προσωρινής κατοίκησης. Η κάλυψη αυτής της ανάγκης οδήγησε στην κατασκευή χώρων εφήμερης κατοίκησης όπως ξενώνες, ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα δωμάτια, σπίτια προς τουριστική ενοικίαση και στη συνέχεια μαρίνες, γήπεδα, εμπορικά κέντρα, σουπερμάρκετ, ιατρεία όπου σε συνδυασμό με την μετακίνηση του ντόπιου πληθυσμού και τις ανάγκες στέγασής του, δημιουργήθηκαν νέα αστικά τοπία στις περιοχές αυτές που χαρακτηρίζονται σήμερα από την υπερεκμετάλλευση.145 Η κατα-

144. Selwyn, T. (2000). The De-Mediterraneanisation of the Mediterranean?. Current Issues in Tourism, 3(3), pp.226-245.

71

νομή των ανθρώπων στον χώρο φαίνεται να επηρεάζεται σε καίριο βαθμό από την ύπαρξη και την εύρυθμη λειτουργία των δικτύων εναέριων, χερσαίων και θαλάσσιων μετακινήσεων. Όσο καλύτερα λειτουργούν τα δίκτυα τόσες περισσότερες πιθανότητες έχει ένας τόπος να αναπτυχθεί σε δημοφιλής τουριστικός προορισμός. Φαίνεται πως η Μεσόγειος αποτελεί στο σύνολό της έναν διάσημο τουριστικό, θερινό προορισμό. Τα στατιστικά δείχνουν ότι οι 25 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που βρέχονται από τη Μεσόγειο, διαθέτουν περισσότερα από 23 εκατομμύρια κρεβάτια σε όλους τους τύπους καταλυμάτων.146 Το κυνήγι του ήλιου και της θάλασσας που κάνει πολλούς να εγκαταλείπουν την πραγματικότητα τους και να επιδίδονται στη διαδικασία των διακοπών προσελκύει άτομα διαφορετικών ηλικιακών ομάδων, εθνικοτήτων, κοινωνικών χαρακτηριστικών, προτιμήσεων. Όλοι τους έχουν όμως έναν στόχο: την έξοδο στην παραλία. Σαφώς η διαφορετικότητα του αγοραστικού κοινού του μεσογειακού τοπίου, επιτάσσει και την ύπαρξη διαφορετικών καταναλωτικών προϊόντων. Όσον αφορά την εφήμερη κατοίκηση στις παραλιακές ζώνες ο Urbain προτείνει τέσσερεις διαφορετικές τυπολογίες. Το κάμπινγκ (σκηνές και τροχόσπιτα μαζί), τα ενοικιαζόμενα καταλύματα (βίλλες, διαμερίσματα, δωμάτια), το χωριό των διακοπών (καλύβες ή μπανγκαλόους) και το ξενοδοχείο.147 Σε κάθε περίπτωση, άλλοτε με παροχή υπηρεσιών και ανέσεων (ξενοδοχείο), άλλοτε με την κατασκευή ενός τεχνητού κόσμου απόλυτης ελευθερίας (χωριά διακοπών), άλλοτε με την αποκοπή από τον κόσμο και την ιδιωτικότητα (βίλλες) και άλλοτε κελύφη νοσταλγίας της νομαδικής ζωής (κάμπινγκ), ο τουρίστας-παραθεριστής αναζητά το όνειρο της παραλίας, την επιθυμία αναδίπλωσης στον βαθύτερο εαυτό του.

//The Continuity of Man//, Ίμπιζα Λήψη: Nick Hannes, Πηγή: www.nickhannes.be

//Hotel Antares//,Letojianni, Σικελία Λήψη:Candida Cipolla, Πηγή: Προσωπικό αρχείο

//Εξοχική κατοικία//,Λευκάδα, Ελλάδα Λήψη: Όλγα Μάρκου, Πηγή: Προσωπικό αρχείο

//The Continuity of Man//, Mojacar,Ισπανία Λήψη: Nick Hannes, Πηγή: www.nickhannes.be 145. Koutoulas. D. (2008), Greetings from Europe, Landscape and Leisure, Rotterdam, p. 38-46.

146. Eurostat, Panorama in Tourism:2006 Edition(Luxembourg:Eurostat, 2006) 147. Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή. 1ηεκδ., Αθήνα,

72

//Σκηνή στην παραλία//, Σίφνος, Ελλάδα Πηγή: Ίδια Λήψη

//The Continuity of Man//, Mojacar,Ισπανία Λήψη: Nick Hannes, Πηγή: www.nickhannes.be

73

3.4 Οι αρνητικές επιδράσεις του τουριστικού φαινομένου

//Live your myth in Greece// Αρκαδία,Λήψη: Πάνος Κοκκινιάς, Πηγή: www.panos-kokkinias.com

//No grande navi// Βενετία, Λήψη: Άγγελος Χρόνης,Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Η έντονη αστικοποίηση και ο τουρισμός επηρεάζουν αναμφίβολα τη διαμόρφωση του τοπίου. Από τη μια η δημογραφικές πιέσεις και η συνεχής ανοικοδόμηση αστικών περιβαλλόντων οδηγεί στην υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος και από την άλλη η συνύπαρξη μόνιμων κατοίκων και επισκεπτών επηρεάζει την ισορροπία στην καθημερινή ζωή των πρώτων και κατά συνέπεια αλλάζει τα πολιτισμικά δεδομένα ολόκληρου του τόπου υποδοχής. Πιο συγκεκριμένα, η ανεξέλεγκτη επέκταση της αστικοποίησης έχει προκαλέσει πληθώρα περιβαλλοντικών προβλημάτων. Τα πιο σημαντικά θα μπορούσαν να θεωρηθούν τα εξής: η ερημοποίηση της γης εξαιτίας της μείωσης των καλλιεργήσιμης εδαφών λόγω της ανοικοδόμησης και της εγκατάλειψης των περιθωριακών περιοχών, τα προβλήματα που σχετίζονται με το νερό, καθώς οι απαιτήσεις για πόσιμο νερό αυξάνονται δραματικά ειδικά τους θερινούς μήνες αλλά και οι υπάρχοντες εγκαταστάσεις δεν μπορούν να καλύψουν τη ζήτηση για τροφοδότηση όλων των νοικοκυριών, των καταλυμάτων και των καταστημάτων, η καταστροφή της οργανικής ύλης του εδάφους, η μόλυνση της ατμόσφαιρας λόγω των δικτύων μετακινήσεων, και ο μεγάλος όγκος των αποβλήτων των οποίων η κακή διαχείριση οδηγεί σε πολλές περιπτώσεις

//Landscapes// Vardia, Λήψη: Πάνος Κοκκινιάς, Πηγή: www.panos-kokkinias.com

σε μόλυνση του εδάφους, του νερού και του αέρα, η υπερβολικά μεγάλη ζήτηση τροφής λόγω της μεγάλης πληθυσμιακής συγκέντρωσης. Η αστικοποίηση από αυτήν την οπτική μοιάζει με μια απειλή για την περαιτέρω αγροτική και γεωργική ανάπτυξη 148 και οδηγεί στην υποβάθμιση της συνολικής ποιότητας ζωής. Όλα αυτά σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της Δυτικής εκβιομηχάνισης, τις παγκόσμιες εκπομπές άνθρακα στην ατμόσφαιρα, την υπερθέρμανση του πλανήτη που οδηγεί στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας, σε πλημμύρες, καύσωνες, πυρκαγιές, λειψυδρία, την αποψίλωση των δασών, μετατρέπουν τη Μεσόγειο αλλά και ολόκληρο τον πλανήτη σε τοπίο που πρέπει να δεχτεί

148. Capone. R., Di Giulio A. (2001), Urbanization of Coastal in Mediterranean Areas and renewable natural resources, Medit, No 2.

74

άμεση χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και λήψη μέτρων για την περιβαλλοντική προστασία. Η Μεσόγειος αυτή τη στιγμή λειτουργεί σαν ένα σύνολο υποδομών και δικτύων που καταναλώνει τεράστια ποσά ενέργειας για να καλύψει τις ανάγκες των τουριστών που υποδέχεται κάθε χρόνο.149 Όλα αυτά τα προβλήματα στο περιβάλλον και το κλίμα δεν αφήνουν ανέπαφη την καθημερινότητα των ανθρώπων αφού αναδιαμορφώνουν συνεχώς τις συνθήκες διαβίωσής τους και σε πολλές περιπτώσεις τους οδηγούν ακόμη και στη μετανάστευση. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που η Μεσόγειος δέχεται τόσα κύματα μεταναστών που αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον στο Βορρά για να προστατευτούν από την κλιματική αλλαγή. Σαφώς η μετανάστευση αυτή δεν πραγματοποιείται με φανερά κριτήρια αλλά υποκρύπτεται σε αφορμές όπως πολιτικές αναταράξεις, πολιτισμικές διαμάχες και πολέμους.150 Τέλος, οι αρνητικές επιδράσεις του τουριστικού φαινομένου σε πολιτισμικό επίπεδο λαβαίνουν τη μορφή της δημιουργικής καταστροφής.151 Αυτό σημαίνει πως οτιδήποτε μπορεί να είναι καταστροφικό για τους μόνιμους κατοίκους ενός προορισμού μπορεί να είναι δημιουργική απόλαυση για τους τουρίστες. Η σχέση μεταξύ τουριστών και ντόπιου πληθυσμού είναι μια σχέση ανισορροπίας και πάντα προς όφελος των πρώτων αφού οι μόνιμοι κάτοικοι οφείλουν να υπακούν και να προσαρμόζονται σε οικονομικές, πολιτισμικές και κοινωνικές μεταβολές ούτως ώστε να μην χαλάσουν την ελκυστική εικόνα του τόπου τους ως έναν προορισμό που αξίζει να επισκεφτεί κανείς .Το κυριότερο πρόβλημα είναι ότι το τοπίο

βρίσκεται σε μια διαδικασία διαρκούς ιδιωτικοποίησης, με την πλήρη υποβάθμιση και σταδιακή εξαφάνιση του δημόσιου χώρου.152 Στο όνομα της προστασίας και της διατήρησης των αρχαιολογικών χώρων δεν επιτρέπεται η καθημερινή πρόσβαση των κατοίκων, οι δρόμοι κατακλύζονται από εστιατόρια, καφετέριες, χώρους αναψυχής και προκαλείται ηχορύπανση, σε περιπτώσεις αναπλάσεων οι κάτοικοι απομακρύνονται από τις ιδιοκτησίες τους με σκοπό την αναβάθμιση της εικόνας της πόλης. Υπάρχει όμως και η αντίθετη όψη, της διαπολιτισμικότητας αφού σε πολλές μεσογειακές πόλεις πληθαίνουν και μαζικοποιούνται τα κινήματα για την ανάκτηση της πόλης.153 Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα κινητοποιήσεις με διαδηλώσεις κατά των τουριστών και κατά της παγκοσμιοποίησης στη Βαρκελώνη, στη Βενετία, στη Γένοβα, στη Σεβίλη. Η πολιτισμική ανταλλαγή που πραγματοποιείται μέσα από την επίσκεψη σε έναν ξένο τόπο έχει φυσικά και πολλές θετικές εκφάνσεις τόσο για τον τουρίστα-ταξιδιώτη όσο και για τον μόνιμο κάτοικο. Ωστόσο, απαιτείται καλύτερη οργάνωση της τουριστικής κινητικότητας ούτως ώστε ο αριθμός των επισκεπτών κάθε περιοχής να μην υπερβαίνει τον αριθμό των δυνατοτήτων φιλοξενίας της και κατά ακολουθία να μην γίνεται υπερεκμετάλλευση των πόρων και των πηγών ενέργειας. Απαιτεί όμως και μια κουλτούρα σεβασμού απέναντι στη διαφορετικότητα, από την πλευρά των επισκεπτών, στα επίπεδα του τρόπου ζωής, της διατροφής, της ιστορίας, των ηθών και των εθίμων του τόπου-προορισμού.

149. Masoud, F. (2013) ‘’Topographic Potentials-Revisiting the Valley Cross-Section’’,in New Geographies, ed.

Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p. 201.

150. Lahoud. A. (2013) ‘’The Mediterranean, A New Imaginary’’, in New Geographies, ed. Petrov A., 1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design, p.81.

151. Salazar, N. (2017). The unbearable lightness of tourism … as violence: an afterword. Journal of Sustainable Tourism, 25(5), pp.703-709.

152. Selwyn, T. (2000). The De-Mediterraneanisation of the Mediterranean?. Current Issues in Tourism, 3(3), pp.226-245.

153. Λεοντίδου, Λ. (2006) ‘’Διαπολιτισμικότητα και ετεροτοπία στο μεσογειακό αστικό τοπίο: από την αυθόρμητη αστικοποίηση στην επιχειρηματική πόλη’’, στο Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, επιμ. Γοσπονδίνη Α., Μπεριάτος Η., 1η εκδ., Εκδόσεις Κριτική, σελ 81.

75

76

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Το παράδειγμα της Ελλάδας

Η Ελλάδα θα μπορούσε να θεωρηθεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μεσογειακής χώρας. Ήλιος, θάλασσα, παραλίες, πολιτισμός και ιστορία συνυπάρχουν στη χώρα των πολλών διάσπαρτων νησιών. Η ανοικοδόμηση της έχει βασιστεί κατά κύριο λόγο στην ανάπτυξη του τουριστικού φαινομένου. Σήμερα που βιώνει την οικονομική κρίση, το τοπίο της βρίσκεται σε μια κατάσταση σταθερότητας που οδεύει προς τον υποβιβασμό. Όλες οι ελπίδες ανάκαμψης στηρίζονται στον ελληνικό τουρισμό και στον μετασχηματισμό του τοπίου για να μπορέσει να τον εξελίξει.

77

//Ξωκλήσι//, Σίφνος Πηγή: Ίδια Λήψη

//Τοπίο//, Αίγινα Πηγή: Ίδια Λήψη

78

4.1 Το τοπίο και η ανάπτυξη του τουρισμού

«Μέσα σ’ ένα τέτοιο πνεύμα είχα κινηθεί άλλοτε, όταν έλεγα ότι ένα τοπίο δεν είναι όπως το αντιλαμβάνονται μερικοί κάποιο, απλώς, σύνολο γης, φυτών και υδάτων. Είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού επάνω στην ύλη».154

Το ελληνικό τοπίο είναι ένα τοπίο μεσογειακό, περικυκλωμένο από μεγάλα και μικρά νησιά, γεμάτο φύση και ιστορικές μνήμες. Είναι ένα τοπίο λιτό, με βουνά, θάλασσες και ακτές. Οι κλίσεις των βουνών είναι χαμηλές χωρίς οξύτητες και χαρακτηριστικό της θάλασσας είναι το ότι δεν έχει άπειρο ορίζοντα, πάντα κάτι βρίσκεται απέναντι και καλεί τον άνθρωπο να το ανακαλύψει.155 Η αισθητική του ελληνικού τοπίου βασίζεται κυρίως στην ομορφιά της φύσης. Ο βράχος, το δέντρο, η θάλασσα και το αρχαίο παρελθόν είναι τα κύρια συστατικά του στοιχεία. Ένας θερμός υποστηρικτής της απλότητας και της ομορφιάς του ελληνικού τοπίου υπήρξε, στις αρχές του 20ου αιώνα, ο Περικλής Γιαννόπουλος. Στο βιβλίο του «Η Ελληνική Γραμμή και το Ελληνικόν Χρώμα» μιλά για το πώς το ελληνικό τοπίο απαλλαγμένο από κάθε ξένη επιρροή μπορεί να ξαναδώσει στην Ελλάδα την ‘’χαμένη’’ της ταυτότητα ως κέντρο του πολιτισμού.156 Πίστευε ότι η αναβίωση και η ανάπτυξη της χώρας μπορούσε να επέλθει μόνο με το σεβασμό προς το τοπίο και την ανάδειξή του, γι’ αυτό και η οποιαδήποτε μορφή ανάπτυξης θα έπρεπε να είναι αρμονική με το περιβάλλον. Χαρακτηριστικά του τοπίου ήταν για τον Γιαννόπουλο οι ιδιαίτεροι χρωματισμοί που παίρνει εξαιτί-

ας του δυνατού, λευκού φωτός. Το λαμπρό αυτό ελληνικό φως, σβήνει τις ατέλειες κάθε γραμμής πάνω στην ελληνική γη και φορτίζει τον τόπο με συναισθήματα ηδονής και μουσικότητα.157 Το χαρακτηριστικό χρώμα της Ελλάδας, που συναντά κανείς στη θάλασσα, στον αέρα και στον ουρανό είναι το κυανό.158 Στις αρχές του 20ου αιώνα η Ελλάδα είναι μια χώρα που κουβαλά ένα βαρύ αρχαίο παρελθόν, μια σχετικά πρόσφατη απελευθέρωση από την Οθωμανική αυτοκρατορία, έναν λαό που αναζητά την ταυτότητά του για να μπορέσει να επικυρώσει την ανεξαρτησία του και ένα ανεξερεύνητο φυσικό τοπίο. Η ελληνική ύπαιθρος θα γοητεύσει και θα προσελκύσει στην Ελλάδα και τους πρώτους ξένους περιηγητές. «Η φύση έκανε τα πάντα για αυτούς τους ανθρώπους, γλώσσα, τοπίο, ανατομία και ήλιο, μέχρι και το σχήμα των βουνών, λες και είναι λαξευμένα, με γραμμές αρμονικότερες απ’ οπουδήποτε αλλού».159 γράφει ο Φλωμπέρ σε ένα από τα γράμματα του για το ταξίδι του στην Ελλάδα. Λίγο αργότερα, το 1937 στο βιβλίο του Edmund Keeley Αναπλάθοντας τον Παράδεισο: To ελληνικό ταξίδι 1937-47 ο Henry Miller και ο Lawrence Durrell καταφτάνουν στην Ελλάδα αναζητώντας τον

154. Ελύτης. Ο. (2011), Τα δημόσια και τα ιδιωτικά, επιμ. Χάρης Γ., 1η εκδ., Αθήνα, Ίκαρος.

155. Φατούρος, Δ. (2014) ‘’Η ηπιότητα του τόπου’’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 181.

156. Γιαννόπουλος. Π. (2012), Η Ελληνική Γραμμή και το ελληνικόν χρώμα, Αθήνα, Εκδόσεις Λιβάνης.

157. Ibid.

158. Ibid.

159. Φλωμπέρ, Γ. (1995) Γράμματα του Φλωμπέρ απ’την Ελλάδα 1850-51, Αθήνα, Εκδόσεις Άγρα

79

δικό τους προσωπικό παράδεισο, μακριά από την καθημερινότητά τους.160 Ο ελληνικός τρόπος ζωής, η καθημερινότητα των απλών ανθρώπων, η επαφή και η φιλία με ποιητές της εποχής όπως ο Σεφέρης και ο Κατσιμπάλης, ο ελληνικός ήλιος, η φύση και τα αρχαία μνημεία καθιστούν την Ελλάδα στα μάτια των ποιητών ως τόπο προικισμένο με όλα τα δώρα της φύσης161 και γιατί όχι όπως αναφέρει ο Durrell τόπο που σου προσφέρει κάτι πολύ δύσκολο, «την ανακάλυψη του εαυτού σου».162 Οι πρώτοι τουρίστες της χώρας φαίνεται πως αναζητούν περισσότερο μια πολιτισμική εμπειρία. Σε αυτό συνέβαλλε και η ανασκαφή των αρχαίων μνημείων, τα οποία έγιναν πόλος έλξης για πολλούς διανοούμενους της εποχής. Είναι σημαντικό να αναφερθεί το γεγονός ότι η ίδρυση του ελληνικού κράτους, στις αρχές του 19ου αιώνα, στηρίζεται στην πολιτισμική και ιστορική συνέχεια με τον ένδοξο αρχαίο παρελθόν.163 Συνεπώς, η ανάδειξη των αρχαιοτήτων είχε ως στόχο την εγκαθίδρυση της εικόνας της σύγχρονης Ελλάδας ως μιας συνέχειας του παρελθόντος των αρχαίων Ελλήνων. Στις αρχές του 20ου αιώνα αναπτύσσεται ραγδαία η ιδέα του ταξιδιού λόγω της ανάπτυξης της μαζικής παραγωγής και της «κουλτούρας της εικόνας»164 με την εξέλιξη της φωτογραφίας και τη δημιουργία ταξιδιωτικών οδηγών και εντύπων. Η αναβίωση της υπαίθρου και του ιστορικού παρελθόντος αποτελούν το τουριστικό προϊόν της Ελλάδας εκείνη την περίοδο. Ωστόσο, οι υποδομές φιλοξενίας είναι ακόμη χαμηλής

ποιότητας, τα οδικά δίκτυα και τα δίκτυα μεταφορών ανεπαρκή, δυσχεραίνοντας έτσι τις μετακινήσεις. Η πρώτη προσπάθεια του ελληνικού κράτους να μεριμνήσει για την τουριστική κίνηση έγινε το 1914 με την ίδρυση του Γραφείου Ξένων και Εκθέσεων, το οποίο στα τέλη του 1918 αναβαθμίζεται σε «αυτοτελή Υπηρεσία Ξένων και Εκθέσεων».165 Σκοπός της υπηρεσίας ξένων ήταν μεταξύ άλλων, η προσέλκυση, η διαμονή και η παράταση της διαμονής των αλλοδαπών στην Ελλάδα, η μέριμνα για τις συγκοινωνίες, η εποπτεία των ξενοδοχείων, η φροντίδα των αρχαιολογικών χώρων και η διοργάνωση εκθέσεων με στόχο την προώθηση της χώρας.166 Ο περιηγητισμός φαίνεται ως μια διέξοδος για τη χώρα από τα προβλήματα της εποχής, Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική καταστροφή, ζήτημα προσφυγικής περίθαλψης, πολιτική αστάθεια. Διοργανώνονται διαλέξεις, περίπατοι, εκδρομές, περιηγήσεις σε αρχαιολογικούς χώρους και ενισχύεται η ιδέα του ταξιδιού ως ευκαιρία επαφής με τη φύση. Αλλά αν για τους ξένους ταξιδιώτες, ο τουρισμός ταυτιζόταν με τις αρχαιότητες για τους Έλληνες, συνέπιπτε με τις ιαματικές πηγές και στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα εμφανίζονται οι πρώτες ελληνικές λουτροπόλεις (Λουτράκι, Αιδηψός) που επιδιώκουν να παρέχουν υπηρεσίες αντάξιες με αυτές των ξένων προτύπων.167 Η δημιουργία ενός πλαισίου οργάνωσης και εύρυθμης λειτουργίας του τουριστικού φαινομένου στην Ελλάδα αρχίζει να φαντάζει αναγκαία. Το 1929 ιδρύεται ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού με σκοπό την προβολή του φυ-

160. Keeley, E. (1999). Αναπλάθοντας τον παράδεισο, Το ελληνικό ταξίδι 1937-1947, 1η εκδ. Αθήνα: Εξάντας.

161. Ibid.

162. Ibid.

163. Αίσωπος. Γ. (2014), ‘’Τοπία Τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 106.

164. Βλάχος. Α. (2014), ‘’Ο ελληνικός τουρισμός στα πρώτα του βήματα: Τόποι, τοπία και εθνικός εαυτός’’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ.22.

165. Ibid.

166. Κολώνας. Β. (2014), ‘Τουριστικές εγκαταστάσεις στην Ελλάδα 1950-1974’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 106.

167. Βλάχος. Α. (2014), ‘’Ο ελληνικός τουρισμός στα πρώτα του βήματα: Τόποι, τοπία και εθνικός εαυτός’’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ.22

80

σικού και πολιτισμικού πλούτου της χώρας στο εξωτερικό και τη διευθέτηση των σχετικών θεμάτων στον ελλαδικό χώρο. Ωστόσο, μέχρι τα τέλη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν πραγματοποιείται ο ουσιαστικός εκμοντερνισμός της χώρας, με σημαντικές αλλαγές στο τοπίο και ο τουρισμός συνεχίζει να στηρίζεται στο δίπολο φύση και αρχαία μνημεία.

1.

2.

3.

4.

7.

6.

Αφίσες του ΕΟΤ για την προώθηση της Ελλάδας: 1. Nelly’s, Παρθενώνας (1929), 2. Α. Αλεξανδράκης (1951), 3. Γ. Μόραλης, Ύδρα (1956), 4. Λ. Μοντεσάντου (1959), 5. Φ. Κάραμποτ (1961), 6. Μ. Κατζουράκης (1966), Πηγή: www.gnto.gov.gr

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Ελλάδα είναι κατεστραμμένη φυσικά και οικονομικά. Η ανοικοδόμηση της θα πραγματοποιηθεί στις δεκαετίες 1950-1960 με την οικονομοτεχνική βοήθεια για ανασυγκρότηση που προσφέρει το αμερικανικό σχέδιο Μάρσαλ. Στις πόλεις παρατηρείται έντονα το φαινόμενο της αστυφιλίας με την δημιουργία ενός πολύ-προγραμματικού κτιριακού τύπου για την κατοικία που έχει τη δυνατότητα να επαναλαμβάνεται επ’ άπειρον, μη δίνοντας σημασία στην εναρμόνισή του με το τοπίο, την πολυκατοικία.168 Στην ύπαιθρο, ο εκμοντερνισμός πραγματοποιείται μέσω του τουρισμού.169 Η ανάπτυξη της βιομηχανίας του τουρισμού θεωρούταν ως η μόνη βιώσιμη λύση για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Η μετατροπή του ελληνικού μεταπολεμικού τουρισμού σε μαζικό, απαιτούσε όμως και την κατασκευή υποδομών ικανών να υποστηρίξουν την κινητικότητα και την κατοίκηση των επισκεπτών. Ο τουρισμός απέκτησε μετά τον πόλεμο μαζικό χαρακτήρα εξαιτίας της εξάπλωσης ευημερίας στον κόσμο μετά το 1950 και της καθιέρωσης του δικαιώματος των εργαζομένων για αναψυχή.170 Πλέον, η εικόνα της τουριστι-

168. Αίσωπος. Γ. (2014), ‘’Τοπία Τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 106.

169. Ibid.

170. Φιλιππίδης. Δ. (2014), ‘’Αρχιτεκτονική στην εποχή του μαζικού τουρισμού’’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 86.

81

κής Ελλάδας ναι μεν βασίζεται στην ιστορική συνέχεια με το παρελθόν αλλά αποκτά και άλλες πτυχές που αφορούν κυρίως την ψυχαγωγία, όπως τα μπάνια, το φαγητό, το ποτό και η διασκέδαση. Το παρελθόν παίζει για την Ελλάδα ακόμη και σήμερα μεγάλη σημασία. Αποτελεί κυρίαρχο μέσο διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας και της εθνικής ενότητας αλλά ταυτόχρονα συμβαίνει το εξής παράδοξο: η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα δεν φέρει καμία ομοιότητα με το αρχαίο παρελθόν. Τα μόνα στοιχεία που υπενθυμίζουν την ύπαρξή του και ίσως αποδέχονται την σχέση αυτής της συνέχειας είναι τα ερείπια. Η ύπαρξη όμως ενός τόσο ισχυρού παρελθόντος κατοχυρώνει και τη θέση της Ελλάδας ως συνεχιστή του αρχαίου πνεύματος και κατά συνέπεια προστάτη της Δυτικής σκέψης. Έτσι ισχυροποιείται και η παρουσία της στο διεθνές προσκήνιο. Η άρνηση από την άλλη πλευρά, διαταράσσει αυτήν την ισορροπία καθιστώντας το παρόν και το μέλλον μιας μικρής , αδύναμης χώρας αβέβαιο. «Η στάση της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας απέναντι στο παρελθόν είναι εξαρτημένη από το σύνδρομο του διπλού άγχους της αρχαιότητας και του φόβου του ευνουχισμού».171 Το σημερινό, αστικό τοπίο της Ελλάδας είναι ένα τοπίο που κατασκευάστηκε σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας του τουρισμού κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Οι απόψεις πάνω στον τρόπο ανοικοδόμησής του μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες, ανάλογα με το ποια θα είναι η σχέση του με την παράδοση. Η πρώτη έχει να κάνει με τη συνέχεια και την ταύτιση με τον κόσμο του παρελθόντος, με την δημιουργίας μιας κοινής ταυτότητας, ενώ η δεύτερη έχει να κάνει με την ασυ-

//Ο Παρθενώνας και οι πολυκατοικίες//,Αθήνα Λήψη: Κ. Βλαχούλης, Πηγή: Προσωπικό αρχείο

//Πρόβατα κάτω από την Ακρόπολη//1903, Αθήνα Πηγή:atcorfu.com

//Αριάδνη, από την ενότητα της Φαντασίας// 1930-1950, Δ. Πικιώνης, Πηγή: www.benaki.gr

171. Τζιρτζιλάκης Γ., (2014), Υπο-νεωτερικότητα και εργασία του πένθους, Η επήρεια της κρίσης στην ελληνική κουλτούρα, 1η εκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

82

νέχεια και την άρνηση, συγκρούεται με το παρελθόν και διστάζει να το ακολουθήσει, να το μιμηθεί και να το εξελίξει.172 Με την πρώτη κατηγορία συμφωνεί ένα πλήθος καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων, η λεγόμενη γενιά του 30’. Κάποιοι από αυτούς είναι ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Φώτης Κόντογλου, ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Γεράσιμος Στέρης, ο Γιάννης Τσαρούχης. Η γενιά του ’30 εξυμνεί το ελληνικό τοπίο και τη φύση, το χώμα και τη θάλασσα, μιλά για την επιστροφή στο παρελθόν μέσω της αναβίωσης της λαϊκής παράδοσης, περιγράφει την Ελλάδα ως τόπο πνευματικό και φαντασιακό. « Έχει όμως μαζί, ο τόπος αυτός, και τοπία θεϊκά, σε ομορφιά, τοπία λιτά και απέριττα σε σχήματα και μορφές, με βουνά, θάλασσες και ακτές σε μαγευτική, αν όχι παραμυθένια, φυσικότητα, με νησιά, μεγάλα ή μικρά, που λαμπυρίζουνε σαν πολύτιμα πετράδια μέσα στο γαλάζιο ή λευκό φως της θάλασσας και του ουρανού».173 Ο Άρης Κωνσταντινίδης περιγράφει με γλαφυρότητα τις ομορφιές της ελληνικής φύσης και προσθέτει ότι η ελληνική γη έχει ακόμη μνημεία από τους πολιτισμούς που έζησαν πάνω της και τέλος μια ανώνυμη, λαϊκή παράδοση που μπορεί να συναντήσει κανείς σε κάθε χτίσμα από το πιο απλό έως το πιο σύνθετο. 174 Η δεύτερη κατηγορία, η λεγόμενη γενιά του ’60, απαρτίζεται από καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες όπως ο Νίκος Κεσσανλής, ο Κωνσταντίνος Τσόκλης, ο Τάκης Ζενέτος, ο Αριστομένης Προβελέγγιος. Η γενιά αυτή προσπαθεί να απομακρυνθεί από τους μύθους του ελληνικού παρελθόντος και την ιδέα της «ελληνικότητας» και προσπαθεί να εισάγει την Ελλάδα στον κόσμο της νεωτερικότητας, της μαζικής κουλτούρας και της αισθητικής της

σύγχρονης μητρόπολης.175 Αντιμετωπίζουν το ιστορικό παρελθόν με κριτική και στόχος τους είναι η διαμόρφωση μιας σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας βασισμένες στις ιδέες της σύγχρονης, παγκόσμιας πραγματικότητας. Είναι η εποχή του μαζικού τουρισμού, της κουλτούρας της εικόνας, της ανάπτυξης των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, της μετανάστευσης, του καταναλωτισμού και η γενιά του ’60 υποστηρίζει την προσαρμογή στα νέα πρότυπα διαβίωσης.

//Φωτογραφία της γενιάς του ΄30 στο σπίτι του Γίωργου Θεοτοκά// Πηγή: www.nationalgallery.gr

//Το πάρτυ// 1965, Νίκος Κεσσανλής Πηγή: www.artnet.com

172. Ibid.

173. Κωνσταντινίδης. Α. (1967) Αρχιτεκτονική και Τουρισμός, Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 1, σελ. 109.

174. Ibid.

175. Τζιρτζιλάκης Γ., (2014), Υπο-νεωτερικότητα και εργασία του πένθους, Η επήρεια της κρίσης στην ελληνική κουλτούρα, 1η εκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

83

4.2 Οι υποδομές και ο εκμοντερνισμός

Η περίοδος μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι κρίσιμη στιγμή για την ανοικοδόμηση της Ελλάδας. Η χώρα βρίσκεται σε μια κατάσταση εξαθλίωσης, εγκατάλειψης και αστάθειας και παρουσιάζει μια εικόνα καταστροφής και ερειπίων. Η αρχιτεκτονική διανύει ένα μεταβατικό στάδιο από το 19401952, τόσο ως προς την εισαγωγή και επεξεργασία των διεθνών προτύπων όσο και την ίδια την έκταση και τη σημασία της αρχιτεκτονικής παραγωγής.176 ‘Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο εκσυγχρονισμός πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση από το Σχέδιο Μάρσαλ και περιλάμβανε την αποκατάσταση του οδικού δικτύου, την επισκευή του σιδηρόδρομου και των λιμανιών, την ανέγερση σχολείων και άλλων δημόσιων κτιρίων, συγκροτήματα υγείας και την ενίσχυση των καλλιεργειών και της κτηνοτροφίας. Η βασική ανάκαμψη της χώρας θα πραγματοποιηθεί μέσω του τουρισμού. Ωστόσο, η αμερικανική χρηματοδότηση λήγει το 1952 όπου μέχρι τότε πραγματοποιούνται μόνο αποκαταστάσεις παλαιότερων ξενοδοχείων στην Αθήνα, την Κέρκυρα, την Ρόδο που διέθεταν κτιριακό ξενοδοχειακό απόθεμα από την εποχή της Ιταλοκρατίας.177 Μοντερνισμός και Παράδοση Το κλίμα της εποχής είναι πολύ θετικό απέναντι στην ιδέα της αναδιάρθρωσης της ελληνικής οικονομίας μέσω του τουρισμού και τείνει να θεωρείται ως το μοναδικό μέσο προόδου και ανάπτυξης της χώρας.178 Σε

αυτό το πλαίσιο, επανιδρύεται το 1950 ο ΕΟΤ (Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού) και ξεκινά μια περίοδος έντονης ανοικοδόμησης στη χώρα. O EOT αναλαμβάνει την οργάνωση και την υλοποίηση του προγράμματος ‘Ξενία’. Πρόκειται για πρότυπες ξενοδοχειακές μονάδες οι οποίες στόχο είχαν να διαμορφώσουν το τουριστικό προϊόν της Ελλάδας, παρέχοντας συγκεκριμένες ανέσεις στους επισκέπτες αλλά και να προσδώσουν στην αρχιτεκτονική των χώρων φιλοξενίας μια προσέγγιση περισσότερο εναρμονισμένη με το τοπίο, που σέβεται την παράδοση αλλά και ταυτόχρονα σύμφωνη με τα πρότυπα του μοντερνισμού για απλότητα, καθαρές γραμμές και γυμνά υλικά. Έμπνευση για την ιδέα των ‘Ξενία’ αποτέλεσαν μια σειρά ξενοδοχειακών μονάδων στην Ισπανία, τα οποία ήταν συνήθως ιστορικά κτίρια που χρησιμοποιούνταν από το κράτος ως τουριστικά καταλύματα.179 Το πρόγραμμα ‘Ξενία’ πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις. Η πρώτη φάση από το 19501958 με επικεφαλή τον αρχιτέκτονα Χαράλαμπο Σφαέλλο και η δεύτερη από 19571967 με επικεφαλή τον Άρη Κωνσταντινίδη. Και οι δύο αρχιτέκτονες τονίζουν την ανάγκη ένταξης της αρχιτεκτονικής στο τοπίο και την ενσωμάτωσή τους στον περιβάλλοντα χώρο χωρίς όμως μιμητισμούς του παρελθόντος.180 Τα πρώτα ‘Ξενία’ που σχεδιάζονται από τον ίδιο τον Σφαέλλο και θα χτιστούν, είναι τα Ξενία Καστοριάς(1951), Αργοστολίου(1955), Θάσου(1955), Κέρκυρας(1958), Τσαγκαράδας(1960) και Υπατής(1957). Ο Δ. Πικιώνης σχεδιάζει το Ξενία

176. Κολώνας. Β. (2014), ‘Τουριστικές εγκαταστάσεις στην Ελλάδα 1950-1974’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 106.

177. Ibid.

178. Ibid.

179. Parador.es. (2017). 85 years of history | Paradores de Turismo. [online] Διαθέσιμο στο: http://www.parador. es/en/institutional/85-years-history [Τελευταία επίσκεψη: 1 Μάιου 2017].

180. Κολώνας. Β. (2014), ‘Τουριστικές εγκαταστάσεις στην Ελλάδα 1950-1974’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 106.

84

Δελφών(1953), ο Κ. Κιτσίκης το Ξενία Πορταριάς(1957), ο Χ. Μπουγάτσος το Ξενία της Σπάρτης(1958), το Ξενία της Μυκόνου ο Π. Βασιλειάδης και ο Κ. Σπανός το Ξενία της Σαμοθράκης(1954). Ο Καψάμπέλλης το Ξενία Πάρου(1955), το γραφείο Δοξιάδη το Ξενία Σκύρου(1955) και ο Ε. Βουρέκας, Π. Βασιλειάδης και Π. Σακελλάριος το Ξενία στη Ζάκυνθο(1955).Στην πρώτη αυτή φάση της του προγράμματος αρχίζουν να γίνονται διακριτές οι βασικές σχεδιαστικές αρχές των νέων πρότυπων μονάδων φιλοξενίας. Οι τελικές σχεδιαστικές αρχές και οι κανόνες που διέπουν την λειτουργία των καταλυμάτων θα παγιωθούν στη δεύτερη φάση του προγράμματος όπου ο Κωνσταντινίδης περιγράφει αναλυτικά όλες τις μεθόδους προσέγγισης της αρχιτεκτονικής των Ξενία. Βασικές αρχές ήταν η επιλογή του κατάλληλου χώρου και του καλύτερου δυνατού προσανατολισμού, η καλύτερη δυνατή ένταξη στο τοπίο, η απλότητα και η σαφήνεια της μορφής, η ειλικρίνεια στη χρήση των υλικών, η τυποποίηση στην κατασκευή, η επιθυμία ενσωμάτωσης στη ζωή κάθε τόπου καθώς και η επικοινωνία εσωτερικού-εξωτερικού181 καθώς ο Κωνσταντινίδης πίστευε όπως και ο Πετρόπουλος πως ο βίος στην Ελλάδα είναι υπαίθριος182 και επομένως λόγω του θερμού κλίματος ο άνθρωπος μπορεί να ζει άνετα και έξω από το κτίριο. Πιο συγκεκριμένα, η ενιαία προσέγγιση των σχεδιαστικών μεθόδων που ακολουθείται για την ανοικοδόμηση των Ξενία περιλαμβάνει τα εξής στοιχεία: τα κτίρια αναπτύσσονται σε πτέρυγες ή διασπώνται στο τοπίο, γίνεται μεγάλη χρήση μεταβατικών και ημιυπαίθριων χώρων, τα δωμάτια τυποποιούνται

σε διαστάσεις, οριστικοποιείται ο ορθογωνικός, κατασκευαστικός κάνναβος 4Χ6μ., εκφράζεται με σαφήνεια ο φέρων οργανισμός, δίνεται έμφαση στους κοινόχρηστους χώρους στους οποίους αποκτούν πρόσβαση και οι τοπικές κοινωνίες, σχεδιάζονται τα έπιπλα και οι λεπτομέρειες με βάση τις αρχές του μοντερνισμού και περιλαμβάνονται για πρώτη φορά ανέσεις όπως λουτρό σε κάθε δωμάτιο.183 Πρόκειται ουσιαστικά για κτίρια τα οποία στοχεύουν στο να εναρμονιστούν με το ελληνικό τοπίο και την παράδοση αλλά και την ίδια στιγμή να διαφοροποιηθούν από το παρελθόν μέσα από το πνεύμα του μοντερνισμού. Είναι κτίρια που παροτρύνουν την υπαίθρια, λιτή κατοίκηση και φέρνουν τους τουρίστες πιο κοντά στον κόσμο των τοπικών κοινωνιών. Για τον Κωνσταντινίδη ο σεβασμός στο τοπίο και η επιστροφή σε μια πιο λιτή, υπαίθρια διαβίωση αποτέλεσαν καθοριστικές αρχές για ολόκληρη την αρχιτεκτονική του πορεία. «Απελπισία και σπαραγμός σε πιάνει να βλέπεις να μαραίνεται ο τόπος, για να ‘’οργανώσουμε’’ μια ‘’βιομηχανία τουρισμού’’ και να μην αφήσουμε τίποτα όρθιο και άθικτο και αμόλυντο, ούτε την πιο μικρή γωνιά, ούτε το πιο μικρό τοπίο και μνημείο».184 Πίστευε πως το τουριστικό προιόν της Ελλάδας δεν μπορεί να είναι άλλο παρά το όμορφο τοπίο της και αν η τουριστική βιομηχανία δεν οργανωθεί γύρω από αυτόν τον άξονα θα επέλθει σύντομα παρακμή. Ο Κωνσταντινίδης όμως πλαισιωνόταν και από μια ομάδα νέων αρχιτεκτόνων της εποχής όπως τον Ι. Τριανταφυλλίδη, τον Κ. Σταμάτη, Γ. Νικολεττόπουλο, Φ. Βώκος, Κ. Μπίτσιο, Δ. Ζήβα και τη μοναδική γυναίκα Κ. Διαλεισμά. Ο ίδιος ο Κωνσταντινίδης

181. Νικολακόπουλος. Π. (2014), ‘Ξενία, 1950-1967: Το πνεύμα του μοντερνισμού’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 136.

182. Κωνσταντινίδης. Α. (1967) ‘Το έργο της υπηρεσίας μελετών του ελληνικού τουρισμού’, Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 1, σελ.122.

183. Νικολακόπουλος. Π. (2014), ‘Ξενία, 1950-1967: Το πνεύμα του μοντερνισμού’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 136.

184. Κωνσταντινίδης. Α. (1967) Αρχιτεκτονική και Τουρισμός, Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 1, σελ. 109.

85

σχεδίασε συνολικά 12 μονάδες. Το Ξενία Καλαμπάκας(1960) αποτελεί ίσως το σημείο αναφοράς και εφαρμογής όλης αυτής της ιδέας για την ένταξη στο τοπίο.185 Άλλα Ξενία που σχεδίασε ο Κωνσταντινίδης είναι το Ξενία στο Παληούρι Χαλκιδικής(1962),το Μοτέλ Ξενία στην Ολυπλία(1966), το Ξενία στην Άνδρο(1958), το Μοτέλ Ξενία στο Ηράκλειο. Στο Ξενία της Μυκόνου(1960) υιοθετείται η διάσπαση των όγκων που πηγάζει σύμφωνα με τον Κωνσταντινίδη από την ιδέα των ξερολιθιών για να ενσωματώνεται καλύτερα στο τοπίο, στο Ξενία στον Πόρο(1961)αντίθετα, αν και υιοθετείται η διάσπαση των όγκων δεν γίνεται εκμετάλλευση της κλίσης του οικοπέδου με αποτέλεσμα μια αμήχανη επίλυση.186 Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα των Ξενία των συνεργατών του είναι το Ξενία της Ανδρίτσαινας(1959) από την Διαλεισμά, το Ξενία των Σπετσών από τον Βώκο, το Ξενία του Ναυπλίου από τον Τριανταφυλλίδη. Η αρχιτεκτονική των Ξενία εκφράζει μια προσπάθεια ενσωμάτωσης της νεωτερικότητας στη χώρα όσον αφορά την αφαιρετική μορφή και την κατασκευή των κτιρίων αλλά ταυτόχρονα επιδιώκει και μια αναδιάρθωση της σχέσης παράδοσης και παρόντος μέσα από τα υλικά και την ένταξη στο τοπίο. Υποστηρίζουν την ιδέα μιας λιτής, υπαίθριας, μικρής κλίμακας τουριστικής κατοίκησης στην Ελλάδα και δεν παρέχουν ιδιαίτερες ανέσεις. Τα εσωτερικά των δωματίων περιλαμβάνουν μόνο 2 μονά κρεβάτια, διαχωρισμένα από ένα κομοδίνο, λουτρό και ιματιοθήκη.187 Η έλλειψη αυτή των ανέσεων και η άνοδος του μαζικού τουρισμού καθώς και η αποτυχία αρμονικής ένταξης του μοντέρνου στοιχείου στο τοπίο σε ορισμένα παραδείγματα, θα οδηγήσουν στη δεκαετία του ’80 στην πλήρη απαξίωση τους.

//Ξενία Άνδρου//,Α. Κωνσταντινίδης, 1958 Πηγή: www.parallaximag.gr

//Ξενία Σπετσών//,Φ. Βώκος, 1962 Πηγή: www.parallaximag.gr

//Ξενία Καλαμπάκας//,Α. Κωνσταντινίδης, 1960 Πηγή: www.parallaximag.gr

//Ξενία Μεσολογγίου//,Ι.Τριανταφυλλίδης, 1958 Πηγή: www.parallaximag.gr

//Σχέδια του Σφαέλλου για τα Ξενία// Πηγή: www.benaki.gr 185. Νικολακόπουλος. Π. (2014), ‘Ξενία, 1950-1967: Το πνεύμα του μοντερνισμού’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 136.

186. Κολώνας. Β. (2014), ‘Τουριστικές εγκαταστάσεις στην Ελλάδα 1950-1974’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 60.

187. Αίσωπος. Γ. (2014), ‘’Τοπία Τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 106.

86

Η αρχιτεκτονική και ο μαζικός τουρισμός

//Ξενία Καλαμπάκας//,Α. Κωνσταντινίδης, 1960 Πηγή: www.parallaximag.gr

//Ξενία Μυκόνου/,Α. Κωνσταντινίδης, 1960 Πηγή: www.parallaximag.gr

Η ευημερία μετά τα δύσκολα χρόνια του Πολέμου δημιούργησε και την ανάγκη στον κόσμο για ταξιδιωτική αναψυχή. Έτσι δημιουργούνται μετά το 1950 και τα πρώτα διεθνή πρακτορεία τουρισμού και τότε ο τουρισμός αρχίζει να αποκτά στην Ελλάδα μαζικό χαρακτήρα, κάτι που είχε φυσικά επιπτώσεις και πάνω στο φυσικό τοπίο. Μέχρι τότε ο ΕΟΤ είχε την ευθύνη για τη διαχείριση και την υλοποίηση των τουριστικών υποδομών και είχε προχωρήσει την δημιουργία του προγράμματος ‘Ξενία’. Όμως οι νέες συνθήκες και η αύξηση του αριθμού των επισκεπτών απαιτούσαν νέες πρωτοβουλίες τις οποίες δεν στάθηκε έτοιμος να αναλάβει και η διαχείριση πέρασε στο ιδιωτικό κεφάλαιο, αφήνοντας στον ΕΟΤ μόνο την εποπτεία.188 Τότε εγκαινιάζονται στην Αθήνα το ξενοδοχείο Hilton (Π. Βασιλειάδης, Ε. Βουρέκας, Σ. Στάικος, 1958-63) και τον Μον Παρνές (Π. Μυλωνάς, 1958-61) στην Πάρνηθα. Και τα δύο αυτά ξενοδοχεία έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τις αρχές των Ξενία για μικρή κλίμακα, λιτό βίο και εναρμόνιση με το τοπίο. Με πρόφαση την ανάγκη κάλυψης της μεγάλης τουριστικής ζήτησης ξεκινά μια περίοδος έντονης ανοικοδόμησης της χώρας η οποία αναιρεί κάθε αρχή για ένταξη στο περιβάλλον. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η ανάπτυξη της μόδας του παραθερισμού που οδηγεί μεγάλο μέρος του αστικού πληθυσμού στην ύπαιθρο.189 Ο τουρισμός απομακρύνεται από τη λατρεία των αρχαιολογικών χώρων, της λαϊκής τέχνης και των παραδόσεων και κατευθύνεται στην έξοδο στη παραλία, στη λατρεία του σώματος, στη διασκέδαση και στις απολαύσεις. Η Ελλάδα προσπαθεί να κατοχυ-

//Εσωτερικό από το Ξενία Μυκόνου//, 1960 Πηγή: www.benaki.gr 188. Φιλιππίδης. Δ. (2014), ‘Αρχιτεκτονική στην εποχή του μαζικού τουρισμού’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 86.

189. Ibid.

87

ρώσει τη θέση της ως διεθνής τουριστικός προορισμός μέσω του εκμοντερνισμού και την ανάπτυξης των υποδομών. Παράλληλα με τα πολυτελή ξενοδοχεία, ξεκινά και ένας πολιτιστικός εκμοντερνισμός αφού καθιερώνεται το Φεστιβάλ Αθηνών και γίνονται σημαντικές αναπλάσεις σε αρχαιολογικούς χώρους, όπως για παράδειγμα η περιοχή γύρω από την πλάκα και την Ακρόπολη.190 Επίσης, βελτιώνονται οι συγκοινωνιακές υποδομές με την ακτοπλοϊκή σύνδεση με Ιταλία το 1960 και την επέκταση οδικών έργων ενώ οι πτήσεις τσάρτερ αυξάνουν κατά πολύ την είσοδο τουριστών στη χώρα και αναδεικνύονται και νέοι προορισμοί.191 Η έκρηξη της τουριστικής κίνησης θα οδηγήσει σε έναν αποπροσανατολισμό της διαχείρισης των υποδομών. Κτίζονται πολυτελή ξενοδοχεία που υπακούουν σε διεθνή πρότυπα και παρέχουν κάθε είδους άνεση. Οι όγκοι αυτών των ξενοδοχείων είναι μονολιθικοί υπακούοντας στα πρότυπα των «monoblocks» των αμερικάνικών θέρετρων του Ειρηνικού και χάνοντας συνεπώς κάθε σύνδεση και ανάπτυξη διαλόγου με το τοπίο. Επίσης, δίνονται οικοδομικές άδειες για δύο επιπλέον ορόφους και επιτρέπεται η δόμηση στα παραλιακά μέτωπα.192 Κάτι τέτοιο έχει ως αποτέλεσμα την ανοικοδόμηση πολυώροφων ξενοδοχείων και την αστικοποίηση των ακτών που κατακλύζονται με ξενοδοχειακά συγκροτήματα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα χωροθέτησης τέτοιων ξενοδοχείων είναι το Hilton Κέρκυρας (Ν. Χατζημιχάλης,1971, Π. Τσολάκης, Α. Ζάννος, 1972), το Ξενία Palace στο Ναύπλιο (Θ. Παπαγιάννης, Ι. Μπενεχούτσου, Ρ. Αρβανιτίδου), το Elounda Beach των αδελφών Κοκότων στην Κρήτη (1973), το Atheneum

//Hilton// Πηγή: www.thedoc.gr

//Mon Parnes// Πηγή: www.sansimera.gr

//Σκίτσα του Ζενέττου// Πηγή:controlspacelab.blogspot.gr

190. Νικολακάκης. Μ. (2014), ‘«Το τουριστικό παράδοξο»: Για την ιστορία του τουρισμού στην Ελλάσα από το 1950 μέχρι σήμερα’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 38.

191. Ibid.

192. Κολώνας. Β. (2014), ‘Τουριστικές εγκαταστάσεις στην Ελλάδα 1950-1974’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 60.

88

Intercontinental (Ι. Ρίζος, Σ. Κούκης) και το Nafsika Astir Palace στο Μικρό Καβούρι Βουλιαγμένης (Ε. Βουρέκας, Α. Γεωργιάδης, Κ. Δεκαβάλλας, (1974-79). Μια πιο εξευγενισμένη άποψη για την ξενοδοχειακή ανάπτυξη της εποχής πρότεινε ο Ν.Βαλσαμάκης με μια σειρά μονάδων «Αμαλία» στην Ολυμπία (1977-79) και στο Ναύπλιο (1980-83). Παράλληλα, πέρα από τα μεγάλα ξενοδοχεία απλώνονται παντού στο τοπίο και τα λεγόμενα «τουριστικά δωμάτια»(rooms-to-let) με στοιχειώδεις ανέσεις που απευθύνονται κυρίως σε μικροαστικά στρώματα.193 Ο τουρισμός κατείχε πια κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της ελληνικής οικονομίας αλλά και της καθημερινότητας των ανθρώπων. Με πρόφαση την αξιοποίηση κατασκευάζονταν συνεχώς έργα, τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο, τα οποία έρχονταν σε αντίθεση με το τοπίο και συνήθως ήταν εκτός κλίμακας, συχνά παράνομα και χωρίς καμία αισθητική. Υπήρχε τέτοια μανία εκμετάλλευσης της ελληνικής γης που μόνο η οικονομική κρίση και η μετέπειτα πτώση της δικτατορίας μπόρεσαν να περιορίσουν την ανεξέλεγκτη δόμηση.194 Όλη αυτή η επιμονή για την τουριστική ανοικοδόμηση σύντομα οδήγησε και σε περιβαλλοντικά προβλήματα και αποτέλεσε σημαντικό προβληματισμό για τους ανθρώπους της εποχής. Από τις λίγες προτάσεις ανάπτυξης που έρχεται σε εναρμόνιση με το τοπίο αλλά ενσωματώνει ταυτόχρονα και πρωτοποριακά στοιχεία ήταν οι μελέτες του Τάκη Ζενέτου το 1966 για δύο ακτές στα νότια του Ρεθύμνου Κρήτης, την Αγία Γαλήνη και τον Πλακιά. Η Αγία Γαλήνη είναι το 1966 ένας οικισμός 400 κατοίκων. Η

μελέτη προβλέπει ότι θα εξελιχθεί σε περιοχή 5000-6000 κατοίκων που θα απασχολούνται στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα καθώς και τον τουρισμό με δυνατότητα φιλοξενίας 1000 επισκεπτών.195 Η πρωτοπορία του Ζενέτου έγκειται στο γεγονός ότι προτείνει την συνύπαρξη του φυσικού τοπίου με τον κατασκευασμένο χώρο, με την κατασκευή ενός τεχνητού εδάφους που θα ταιριάζει με τις ήδη υπάρχουσες τοπογραφικές γραμμές. Αυτό το πετυχαίνει με τη χρήση οριζόντιων πλακών που ορίζουν την τοπογραφία του εδάφους. Έτσι, ο Ζενέτος προσπαθεί να προστατεύσει την κορυφογραμμή και να αναδείξει τις κλίσεις των πλαγιών, χρησιμοποιώντας όμως σύγχρονα υλικά και αγκιστρώνοντας τα κτίσματα στο νέο αυτό τοπίο για να εναρμονιστούν με το ήδη υπάρχον.196 Η ξενοδοχειακή μελέτη για τον Πλακιά βασίζεται και αυτή στην ίδια ιδέα συναρμογής φυσικού και τεχνητού τοπίο. Εδώ, το ξενοδοχείο είναι αναρτημένο στους βράχους, πλήρεις προκατασκευασμένες μονάδες κρέμονται από τους βράχους αφήνοντας ελεύθερο το έδαφος. Για τον Ζενέτο δεν ήταν αποδεκτή η δημιουργία μιας αρχιτεκτονικής που γίνεται η ίδια θέαμα,197 στόχος του ήταν η καλύτερη δυνατή ενσωμάτωση με το φυσικό τοπίο. Ωστόσο, τα έργα του θεωρήθηκαν πολύ προχωρημένα για την εποχή και δεν υλοποιήθηκαν. Από την άλλη πλευρά ο ΕΟΤ παίρνει την πρωτοβουλία το 1975-1976 να κηρύξει διατηρητέους κάποιους παραδοσιακούς οικισμούς με σκοπό τη χρήση τους ως τουριστικά καταλύματα. Έτσι, στα πλαίσια διατήρησης του παρελθόντος προκύπτει μια προσπάθεια επανάχρησης εγκαταλελειμμένου κτιριακού δυναμικού με σκοπό την

193. Φιλιππίδης. Δ. (2014), ‘Αρχιτεκτονική στην εποχή του μαζικού τουρισμού’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 86.

194. Ibid.

195. Καλαφάτη. Ε., Παπαλεξόπουλος. Δ. (2014), ‘Τάκης Ζενέτος: «Ακολουθώντας την τοπογραφία»’, στο Tourism.

Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ.156.

196. Ibid.

197. Ibid.

89

αναβίωση της εικόνας της ελληνικότητας που είχε χαθεί στον πυρετό του διεθνούς στυλ. Οι οικισμοί αυτοί εξωτερικά προσπαθούν να διατηρήσουν την συνέχεια με το παρελθόν και τον τοπικό χαρακτήρα αλλά εσωτερικά υιοθετούν έναν πολύ διαφορετικό στυλ, αποκομμένο και αυτόνομο που υπακούει σε διεθνή πρότυπα. Συνεπώς, κατασκευάζεται μια νέα εκδοχή του παραδοσιακού που προσομοιάζει λιγότερο σε μια εικόνα διατήρησης του παρελθόντος και τείνει περισσότερο σε μια φολκλόρ, εύπεπτη ερμηνεία του.198 Ο ελληνικός τουρισμός κινείται στο δίπολο κοσμοπολιτισμού και τοπικισμού και φαίνεται πως έτεινε περισσότερο στην καθιέρωση του διεθνούς στυλ. Ωστόσο, ο ΕΟΤ με στόχο την μείωση των ενιαίων, κτιριακών όγκων πρότεινε τη διάσπαση της κτιριακής μάζας στα ξενοδοχεία για να ενσωματώνονται καλύτερα στο τοπίο. Με αυτόν τον τρόπο, τα υπερμεγέθη κτίρια ‘ά-τοπα’ κτίρια αντικαταστάθηκαν από πυκνές διατάξεις πολύπλοκων, χαμηλού ύψους σχημάτων που μιμούνταν τους οργανικά δομημένους οικισμούς, τα χωριά.199 Τέτοια παραδείγματα είναι τα 25 ενοικιαζόμενα διαμερίσματα στο Κουτουλουφάρι Ηρακλείου από το γραφείο του Αντώνη και Βαγγέλη Στυλιανίδη(1984-85), το συγκρότημα ‘’Δαίδαλος’’ του Νίκου Βαλσαμάκη στην Κω(1988-91). Ένα άλλο παράδειγμα διατήρησης της σχέσης με το τοπίο είναι και το έργο των ΟΜΑ (1981)για την Αντίπαρο όπου το ίδιο το έδαφος δίνει κατευθυντήριες γραμμές για την τοποθέτηση και την λειτουργία των κτιρίων, συνδυάζοντας έξυπνα το παραδοσιακό με το μοντέρνο.

//Daios Cove//,Άγιος Νικόλαος, Κρήτη Πηγή: www.3sk.gr

//Perivolas Hideway//,Θηρασιά Πηγή: www.hideaway.gr

198.Αίσωπος. Γ. (2014), ‘’Τοπία Τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 106 199. Φιλιππίδης. Δ. (2014), ‘Αρχιτεκτονική στην εποχή του μαζικού τουρισμού’, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 86.

90

Τα τελευταία χρόνια, το παρόν και το μέλλον

//Grace Hotel//, Σαντορίνη Πηγή: www.divercityarchitects.com

Η εξέλιξη του ελληνικού τουρισμού συνεχίζεται με επενδύσεις μεγάλης κλίμακας στις αστικές υποδομές όπως αεροδρόμιο, μετρό, αυτοκινητόδρομοι, αναπλάσεις δημόσιου χώρου κυρίως γύρω από αρχαιολογικούς χώρους. Σημείο σταθμό για την υλοποίηση πολλών έργων αποτελούν η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα το 2004. Μερικά παραδείγματα είναι το Μετρό της Αθήνας (2000), ο Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών (2001), ο Αρχαιολογικός Περίπατος στη Διονυσίου Αεροπαγίτου (2004), η Πλατεία Μοναστηρακίου (2007), το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης(2009). Οι ξενοδοχειακές υποδομές εξαιτίας των νόμων για την προστασία των όψεών τους, έρχονται στις περισσότερες περιπτώσεις σε σύγκρουση με τα εσωτερικά. Επιπλέον, η μαζική ανεξέλεγκτη ανοικοδόμηση των προηγούμενων χρόνων που πραγματοποιήθηκε με την επανάληψη του κτιριακού τύπου της πολυκατοικίας,200 έχει μεταμορφώσει ολόκληρο το ελληνικό τοπίο σε ένα τοπίο διάχυτης αστικοποίησης. Πιο σύγχρονα παραδείγματα που προσπαθούν να αναδιαμορφώσουν τις αρχές του σχεδιασμού τουριστικής κατοίκησης στην Ελλάδα και να προτείνουν λύσεις που σέβονται τόσο το περιβάλλον όσο και την παράδοση αλλά ταυτόχρονα παρέχουν όλες τις σύγχρονες ανέσεις θα μπορούσαν να θεωρηθούν το Gran Melia Daios Cove (3SK, 2010) στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης και το Ξενοδοχείο Coco-Mat EcoResidences

200. Αίσωπος. Γ. (2014), ‘’Τοπία Τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα, στο Tourism Landscapes, Remaking Greece, επιμ. Αίσωπος Γ., 1η εκδ, 14η Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, σελ. 106.

91

(Γ. Ζαφειρίου,2013) στην Σέριφο, για την αρμονική ένταξή του στο τοπίο και την οικολογική τους προσέγγιση, το Grace Hotel (Diversity & MPLUSM,2010) στη Σαντορίνη και ο Περίβολας Hideaway (Μ. Καβάγια, 2010) στη Θηρασιά για την σχέση διαλόγου μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού, το Ξενοδοχείο Costa Navarino (Γραφείο Μελετών Τομπάζη,K-Studio,Π. Παρασκευά&Συνεργάτες, 2010) στη Μεσσηνία για την συνεργασία του με την τοπική κοινωνία. Σήμερα, η Ελλάδα είναι μια χώρα που βιώνει την εποχή της οικονομικής κρίσης. Η καθημερινότητα των ανθρώπων έχει αλλάξει ριζικά και ταυτόχρονα διαμορφώνεται ένα έδαφος πάνω στο οποίο ο άνθρωπος αρχίζει να επανεκτιμά τις αξίες του για τη ζωή, στρέφεται περισσότερο στον εαυτό του αλλά ανοίγεται και στην κοινότητα και αναπτύσσεται ένα συλλογικό πνεύμα αντιμετώπισης των δυσκολιών. Παράλληλα, δεν μπορεί πια κανείς να αγνοήσει τις συνέπειες των παγκόσμιων περιβαλλοντικών προβλημάτων αφού ο αντίκτυπος αρχίζει να φαίνεται στην καθημερινότητα. Οι υπερφίαλες κατασκευές του παρελθόντος θεωρούνται πια πεπερασμένες και ανήκουν σε άλλες εποχές, πιο πλούσιες και ίσως αφελείς. Ο τουρισμός συνεχίζει να αποτελεί βασικό κομμάτι της οικονομίας της χώρας, για κάποιους μοναδική ελπίδα εξόδου από την κρίση και αν όχι ελπίδα εξόδου σίγουρα μέσο επιβίωσης. Για να μπορέσει η Ελλάδα να οργανώσει το τουριστικό προϊόν της απαιτείται συντονισμός και σίγουρα ένας σχεδιασμός που βασίζεται στην ενσωμάτωση με το φυσικό τοπίο, στο σεβασμό του περιβάλλοντος και στη διαμόρφωση ενός ειλικρινούς χαρακτήρα φιλοξενίας. Ακόμη και οι ίδιοι επισκέπτες πλέον αναζητούν την επαφή με τη φύση και την επιστροφή σε μια διαβίωση πρωταρχική επειδή κουράστηκαν από την καθημερινότητα των σύγχρονων πόλεων και του τεχνολογικού πυρετού. Ίσως η ιδέα πίσω από τα ‘Ξενία’ να αποκτά ξανά επίκαιρο χαρακτήρα. Το σίγουρο είναι πως το μέλλον επιτάσσει άμεσες αλλαγές, πιο βιώσιμες, πιο κοντά στο λιτό βίο αλλά ταυτόχρονα σύμφωνες με την εποχή και όχι φτωχοποιημένες.

92

//Coco-mat Eco residencies// Σέριφος, Λήψη: Όλγα Μάρκου

//Άνδρος// Πηγή: Ίδια Λήψη

93

94

Επίλογος

Κάπου εδώ τελειώνει το ταξίδι στην γραμμική μεσογειακή πόλη. Οι εικόνες που κουβαλά κατά την επιστροφή ο ταξιδιώτης είναι αμέτρητες. Φυσικό και αστικό τοπίο βρίσκονται σε μια αέναη σύγκρουση και το ένα εισχωρεί διαρκώς μέσα στο άλλο σχηματίζοντας με αυτόν τον τρόπο μια οντότητα που εξαπλώνεται γύρω από τη θάλασσα και μαγνητίζει τους ανθρώπους να την κατοικήσουν. Φυσικός πλούτος, παραλίες, ήλιος, θερμό κλίμα, θάλασσα, ιστορία και πολιτισμός συνυπάρχουν με τοπία έντονης ή παράνομης ανοικοδόμησης, περίπλοκα δίκτυα χερσαίων, εναέριων και θαλάσσιων μεταφορών, τουριστικές πιέσεις, μεταναστευτικά ζητήματα και περιβαλλοντικά προβλήματα. Η Μεσόγειος είναι ένας τόπος με πολύπλοκο χαρακτήρα. Προσπαθεί να κρύψει τα ελαττώματα της προβάλλοντας την ιδέα της ενότητας και του ιστορικού παρελθόντος για να διατηρήσει το τουριστικό της προϊόν αλλά οι σημερινές συνθήκες είναι τόσο τεταμένες που αποκαλύπτουν κάθε προσπάθεια μίμησης. Για να μπορέσει ο άνθρωπος να εξέλθει από την κατάσταση της αβέβαιης μεσογειακής ή ελληνικής ταυτότητας που συνδέεται με τον τόπο και όλα τα απομεινάρια του παρελθόντος, θα πρέπει να συνειδητοποιήσει δύο πράγματα. Το πρώτο είναι να αναγνωρίσει στο μεσογειακό τοπίο την απλότητα και την «φτωχικότητα». Η λάμψη του τοπίου σήμερα κρύβεται στην ανακάλυψη και στην επιστροφή σε μια διαβίωση πρωταρχική, απαλλαγμένη από φαντάσματα του παρελθόντος και περιττές πολυτέλειες αλλά και ταυτόχρονα προσαρμοσμένη στις σύγχρονες ανάγκες. Είναι δύσκολο να ερμηνεύσει κανείς τον όρο της «φτωχικότητας» πάνω στο τοπίο και σε πολλές περιπτώσεις το τοπίο μετατρέπεται σε σκηνικό που υποκρίνεται την παρουσία της έλλειψης, παρέχοντας όμως στην πραγματικότητα την αφθονία. Το δεύτερο συμπέρασμα είναι η συνειδητοποίηση του υποκειμένου στο οποίο προσφέρεται το τοπίο για κατανάλωση. Ο τουρίστας της Μεσογείου αυτή τη στιγμή δεν είναι ανήκει σε μια κατηγορία, ο τόπος προσφέρει χώρο για όλους κάτι που έχει οδηγήσει στην απαξίωσή και τον κορεσμό. Θα πρέπει να επανεφεύρουμε το υποκείμενο για να αναθεωρήσουμε την ταυτότητα του τόπου. Ο ίδιος ο τόπος θα πρέπει να δημιουργεί καταστάσεις κατοίκησης που γίνονται θελκτικές για τους τουρίστες και όχι να κατασκευάζονται τόποι-τεχνητοί, σχεδιασμένοι ειδικά για να προσελκύσουν επισκέπτες. Η Μεσόγειος δεν μπορεί να συνεχίσει να είναι προϊόν ευρείας κατανάλωσης αν επιδιώκει να επιβιώσει και να εξελιχθεί.

95

Βιβλιογραφία Ελληνική Βιβλιογραφία Aesopos, Y. Tourism landscapes, Remaking Greece. 1st ed. Αρτινός, Α. (2014) Η ελάχιστη δομή,1η εκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική. Γοσπονδίνη Α., Μπεριάτος Η. (επιμ.), Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, 1η εκδ. Εκδόσεις Κριτική. Ελύτης. Ο. (2011), Τα δημόσια και τα ιδιωτικά, επιμ. Χάρης Γ., 1η εκδ., Αθήνα, Ίκαρος. Κοτζιά Κ., Κωνσταντόπουλος Η., Παπαδόπουλος Λ., Φιλοξενίδου Κ.,(2006) Το Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη, 10η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας. Κοτιώνης Ζ., Τζιρτζιλάκης. Γ.(επιμ) (2015), Συμβιώσεις, Η Αρχιτεκτονική στην εποχή των φυσικοπολιτισμών και της τεχνητής φύσης, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη Ντάλης Σ., Μαγκλιβλερας Κ., Σακκάς Γ., (2014) Η Μεσόγειος, η Ελλάδα και ο Κόσμος, 1η εκδ. Αθήνα: Eκδόσεις Παπαζήση Τζιρτζιλάκης Γ., (2014), Υπο-νεωτερικότητα και εργασία του πένθους, Η επήρεια της κρίσης στην ελληνική κουλτούρα, 1η εκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη Τουρνικιώτης Π., (2005) Δύο ταξίδια στον Le Corbusier, Χανία KAM. Μεταφρασμένη Βιβλιογραφία Bachelard, G (1985) Το Νερό και Τα Όνειρα, Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης, Αθήνα: Χατζηνικολή.

Braudel, F., Coarelli, F. and Aymard, M. (1990). Μεσόγειος, Ο χώρος και η ιστορία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Cacciari, M (1999) Αρχιπέλαγος, μτφ Νάσος Κυριαζόπουλος, Αθήνα: Π. Τραυλός.

De Botton, A. (2012) Η Τέχνη του Ταξιδιού, 7η εκδ. Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη.

Flaubert. G. (1995) Γράμματα του Φλωμπέρ απ’την Ελλάδα 1850-51, Αθήνα, Εκδόσεις Άγρα.

Foucault, M. (2012) Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, μτφ. Μπέτζελος Τ., Αθήνα, Πλέθρον.

Freud, S (2009) Το Ανοίκειο, Αθήνα: Πλέθρον.

Keeley, E. (1999). Αναπλάθοντας τον παράδεισο, Το ελληνικό ταξίδι 1937-1947, 1η εκδ. Αθήνα: Εξάντας.

Perec, G. (2000) Χορείες Χώρων, μτφ. Α. Κυριακίδης, 1η εκδ. Αθήνα, Εκδόσεις Ύψιλον.

Urbain, J. (2000). Στην ακροθαλασσιά – Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή.

1ηεκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός.

96

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Aureli, P. (2011). The possibility of an absolute architecture. 1st ed. Cambridge, Mass.: MIT Press.

Ballard, J. (2006). The complete short stories. 1st ed. London: Fourth Estate.

Branzi, A. (2006). No-Stop City. 1st ed. Orléans: HYX. Foucault, M., Senellart, M., Ewald, F. and Fontana, A. (2009). Security, territory, population.

1st ed. New York: Picador/Palgrave Macmillan.

Goethe, J. (1952). Faust. 1st ed. Chicago: Ency. Britannica.

Horden, P. and Purcell, N. (2008). The corrupting sea. 1st ed. Malden, MA: Blackwell.

Koolhaas, R. (1997). Delirious new york. 1st ed, The Monacelli Press.

Le Cordusier: Last Works, Νέα Υόρκη, Praeger, 1970, σελ. 177.

Lefebvre, H.,(2015). ‘’Attempt at the Rhythmanalysis of Mediterranean cities,’’ in Rhythmanalysis: Space, Time, and Everyday Life . 1st ed. London: Bloomsbury Academic.

Lefebvre, H. (2014). The Urban Revolution. 1st ed. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Legg, S. (2012). Spatiality, sovereignty and Carl Schmitt. 1st ed. London: Routledge.

Petrov, A. Ed (2013) New geographies,1st ed, Cambridge, Mass.: Harvard University Graduate School of Design.

Schalansky, J. and Lo, C. (2010). Atlas of remote islands. 1st ed. New York: Penguin Books.

Urry, J. (2002). The tourist gaze. 1st ed. London: Sage Publications. Επιστημονικές Μελέτες Algazi, G. (2005). Diversity Rules: Peregrine Horden and Nicholas Purcell’s The Corrupting Sea. Mediterranean Historical Review, 20(2), σελ.227-245.

Bauman, Z. (2003). Utopia with no Topos. History of the Human Sciences, 16(1), pp.11-25.

Koutoulas. D. (2008), Greetings from Europe, Landscape and Leisure, Rotterdam, p. 3846.

Morris. I., (2003), ‘’Mediterranization’’, in Mediterranean Historical Review 18, no. 2, p.

30-55.

Munoz, F. (2003). Lock living: Urban sprawl in Mediterranean cities. Cities, 20(6), pp.381385.

97

Περιοδικά Κανδύλης. Γ. (1967) Τουρισμός – Παρόν και Μέλλον, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1, σελ 106108 Κωνσταντινίδης. Α. (1967) ‘Το έργο της υπηρεσίας μελετών του ελληνικού τουρισμού’, Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 1, σελ.122.

Capone. R., Di Giulio A. (2001), Urbanization of Coastal in Mediterranean Areas and renewable natural resources, Medit, No 2.

Salazar, N. (2017). The unbearable lightness of tourism … as violence: an afterword.

Journal of Sustainable Tourism, 25(5), pp.703-709.

Selwyn, T. (2000). The De-Mediterraneanisation of the Mediterranean?. Current Issues in Tourism, 3(3), pp.226-245.

Online Dictionary.com. (2017). the definition of tourist. Διαθέσιμο στο: http://www.dictionary.com/ browse/tourist [Τελευταία Επίσκεψη 19 Μαρτίου 2017].

Hegel, (1970) Hegel’s Philosophy of Nature, Part two of the Encyclopedia of the Philosophical Sciences(1830), [online] Oxford: University Press, Available at: https:// books.google.gr/ Nobelprize.org. (2017). Giorgos Seferis - Banquet Speech. [online] Διαθέσιμο στο: https:// www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1963/seferis-speech.html [Τελευταία Επίσκεψη 10 Μάιου 2017].

Parador.es. (2017). 85 years of history | Paradores de Turismo. [online] Διαθέσιμο στο: http://www.parador.es/en/institutional/85-years-history [Τελευταία επίσκεψη: 1 Μάιου 2017].

PoemHunter.com. (2017). Anywhere Out Of The World Poem by Charles Baudelaire Poem Hunter. [online] Available at: https://www.poemhunter.com/poem/anywhere-out-ofthe-world/ [Τελευταία Επίσκεψη 21 Απριλίου 2017].

98

99

101