Nick Thrope, Dunaj. Opowieści o ludziach znad wielkiej rzeki by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Nick Thorpe sądziło, że postradałem zmysły, skoro usiłuję się mierzyć z rzeką pod prąd. Rzeki podążają nieuniknionym kursem od gór do morza. Lecz czy można zapomnieć o nieustającym pochodzie emigrantów i handlarzy, żołnierzy i poszukiwaczy przygód, którzy szli jak ja w górę Dunaju w poszukiwaniu lepszego życia? Co mieli w głowach i w trzosach? Co za sobą pozostawiali? Skoro spędziłem pół życia we wschodniej Europie, już chyba najwyższy czas na podróż na zachód, w górę rzeki, aby rzucić nowe światło na kontynent zgodnie z tym, jak widzą go ludzie przybywający ze wschodu, wstający wcześnie rano i podążający za własnym cieniem”.

DUNAJ Opowieści o ludziach znad wielkiej rzeki

R E P O R T A Ż E

„W górę Dunaju? Wielu ludzi spotykanych podczas tej długiej podróży

Zanurzając się codziennie rano w Dunaju, by popływać w jego wodach, autor jednocześnie zagłębia się w dzieje krain połączonych przez tę rzekę. Obserwuje zmiany w ekosystemie, które czasem niepokoją, a czasem krzepią, natrafia na pozostałości archeologiczne, szeptem opowiadające o społecznościach żyjących niegdyś dzięki Dunajowi. Najbardziej fascynują go zwyczajni i nadzwyczajni ludzie spotykani po drodze – przewoźnicy i rybacy, rolnicy, sklepikarze, pszczelarze, kelnerki, przemytnicy i celnicy, legalni i nielegalni imigranci oraz wielu innych. To wspaniała lektura dla czytelników myślących o własnej wyprawie wzdłuż Dunaju, a także dla tych, dla których ujrzenie tej wielkiej rzeki pozostaje tylko marzeniem.

książki

www.wuj.pl

Mundus_Dunaj_okladka_15x23_24_5.indd 1

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Patroni medialni

2014-10-03 16:59:17

DUNAJ

Nick Thorpe

DUNAJ 2SRZLHĂFL R OXG]LDFK ]QDG ZLHONLHM U]HNL

7ïXPDF]HQLH 0DULD ¥ZLHU]HZLF]

:\GDZQLFWZR 8QLZHUV\WHWX -DJLHOORñVNLHJR

Seria: MUNDUS Projekt okładki: Agnieszka Winciorek Zdjęcie na okładce: Muythaisong Pitakpong/Shutterstock.com

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3776-8

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12 663-23-81, 12 663-23-82, fax 12 663-23-83 Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Tę książkę dedykuję Andrei

SPIS TREŚCI

Podziękowania Wstęp. Usta Dunaju

11 15

1. Początek świata 2. Klęczący dąb 3. Góry ojców 4. Kolor rzeki 5. Psy z Giurgiu 6. Cygańska rzeka 7. Rzeka ze snów 8. Rzeka ognia 9. Czarne wojsko 10. Dym, popiół i ze dwie opowieści 11. Wiatr pośród wierzb 12. Baśnie Dunaju 13. O Niemcy, macierzy blada 14. Krawiec z Ulm

25 38 62 85 100 115 136 156 175 192 212 237 262 280

Posłowie. Pewne rozwiązanie Przypisy Wybrana bibliografia Indeks

289 291 303 309

Wstęp USTA DUNAJU

Niewiele wiem o bogach, lecz w moim pojęciu rzeka To ciemny potężny bóg... T.S. Eliot, The Dry Salvages1

Ale ten zdaje się Nieomal płynąć wstecz, i Myślę, że jego droga prowadzi Ze Wschodu. Friedrich Hölderlin, Der Ister2

Historia płynie teraz wstecz Wzbierając na stronach szerokich. Rzeka ta straszna: Woda chlusta z trojga ust Dunaju, A z czwartych krew. Andrei Ciurunga, Canalul3

Histria. Wąska kolumna dymu nachyla się w stronę lądu od swych korzeni w szuwarach. Od ostrego północno-wschodniego wiatru łzy napływają mi do oczu. Błyska ogień, nad trzcinami widzę tylko głowy dwóch ludzi przy ognisku. Dwie małe łodzie płyną na północ wzdłuż wybrzeża jak konie wyścigowe, bok w bok, ich dzioby tną szorstkie szare fale. Dwie bliźniacze sylwetki u steru, jedna na dziobie. Czy ludzie przy ognisku to rybacy, którzy wyszli na brzeg, żeby przyrządzić posiłek? A może to ścinający trzcinę, którzy dotarli na koniec świata? Czy żeglarz rozpalił na tym brzegu swe ostatnie czy też pierwsze samotne ognisko? Tu, na postrzępionych krawędziach Europy, pomiędzy greckimi i rzymskimi ruinami Histrii a wzbierającymi wodami Morza Czarnego, rozpoczynam

swą podróż w górę Dunaju. Nagle wybuch rozdziera tkankę poranka. Kulimy się, szukając schronienia, ale nie znajdziemy go w ruinach. Huk przetacza się powoli po obrzeżach widnokręgu. Persowie pod Dariuszem Wielkim? Irańczycy pod Mahmudem Ahmadinedżadem? Rumuńskie wybrzeże dzielą od Bagdadu czy Teheranu zaledwie dwie godziny lotu. To jednak tylko flota rumuńska albo jej bliscy sojusznicy Amerykanie testują siłę ognia swoich fregat hen na morzu. Ruinom jest to obojętne. Ich mury od czternastu stuleci porasta trawa. Histrię założyli greccy koloniści z Miletu w czasie igrzysk olimpijskich w połowie VII wieku przed Chr., a opuszczona została w roku 700 po Chr., gdy szlam z wysuniętego najbardziej na południe ujścia Dunaju zmienił jej zaciszną zatokę w zamknięte jezioro. Chcąc podróżować w górę Dunaju, od Morza Czarnego do Czarnego Lasu, muszę wpierw przemierzyć nadmorski obszar Dobrudży – „dobrej ziemi”, jak chce jedna z etymologii tej nazwy4 – rozciągającej się między Dunajem a wybrzeżem czarnomorskim. W Narodowym Muzeum Historii i Archeologii w Konstancy, 45 kilometrów wzdłuż wybrzeża od Istrii, można oglądać poskręcanego węża o wzniesionej głowie, wykonanego z różowawego marmuru. To Glykon, czyli „słodki”, rzymski bóg uzdrawiania, wąż o twarzy jagnięcia, ludzkich uszach i lwim ogonie, co ma symbolizować łagodność, troskliwość i odwagę. Znaleziono go podczas wykopalisk pod starym dworcem kolejowym w 1962 roku razem z trzynastoma innymi bóstwami, ukrytymi przed chrześcijanami i ich pasją niszczenia pogańskich idoli. Czyżby jego właściciele sądzili, że chrześcijanie przeminą jak przelotny szkwał i wąż będzie mógł wyłonić się na powrót nienaruszony? Na początku tej wyprawy w górę rzeki Dunaj jawi mi się jak ten wąż – długie cielsko w barwach zieleni, brązu, bieli, żółci, szarości, błękitu, srebra i czerni, nieustannie zmieniające nastroje i barwę swej powierzchni. W górę Dunaju? Wielu ludzi spotykanych podczas tej długiej podróży sądziło, że postradałem zmysły, skoro usiłuję mierzyć się z rzeką pod prąd. Drżałem o życie na rufie należącej do Adriana Oprisana łodzi z włókna szklanego, pędząc po wodach Suliny w delcie Dunaju; zmagałem się z moim rowerem podczas jazdy po grobli pod silny północno-zachodni wiatr niedaleko Mohacza na południu Węgier, gdy tymczasem nienagannie odziani rowerzyści szwajcarscy i angielscy mijali mnie gładko, jadąc w przeciwną stronę i otwierając usta ze zdumienia, tak że aż wpadały im do nich muszki owocówki ostatnich dni lata; w końcu polowałem na ogon Dunaju, jadąc moim autem i przemykając niczym wąż pomiędzy wzgórzami niemieckich przedmieść. Rzeki podążają nieuniknionym kursem od gór do morza. Nieustraszeni autorzy przewodników wyłaniają się z kafejek w Furtwangen czy Donaueschingen objedzeni tortem Czarny Las i wyruszają zawsze tym samym szklakiem, zgodnie z nurtem rzeki, czując narastający niepokój, gdy docierają do coraz

mniej znanych sobie miejsc. Co jednak myślą sobie mieszkańcy wschodniej Europy w swych zamkach i chatach nad rzeką, ludzie z Braiły, Călăraşi, Smedereva czy Bai, miast, których nazwę potrafi wymówić mało który nauczyciel geografii w Bonn, Brighton, Bazylei i Barcelonie? I czy można zapomnieć o nieustającym pochodzie emigrantów i handlarzy, żołnierzy i poszukiwaczy przygód, którzy wędrowali jak ja w górę Dunaju, w poszukiwaniu lepszego życia? Co mieli w głowach i w trzosach? Co za sobą pozostawiali? Jedynie przez krótki okres, w latach 1740–1790, Szwabowie z Ulm wsiadali na swe Kuppe – proste drewniane łodzie o długich sterach, poruszane wiosłami – i płynęli w dół rzeki, by ponownie zasiedlać ziemie na Węgrzech, spustoszone przez wojny i epidemie. Zapewne i oni nie ruszyliby się z domu, gdyby nie nieodparty urok habsburskiej cesarzowej Marii Teresy. Z całym szacunkiem dla szlachetnych wysiłków poprzednich autorów jestem przekonany, że mam do zaoferowania coś innego. Skoro spędziłem pół życia we wschodniej Europie, już chyba najwyższy czas na podróż na zachód, w górę rzeki, aby rzucić nowe światło na kontynent zgodnie z tym, jak widzą go ludzie przybywający ze wschodu, wstający wcześnie rano i podążający za własnym cieniem. Jeden człowiek z pewnością zrozumiał sens mojej podróży. Ilie Sidurenko, emerytowany rybak z miejscowości Sfântu Gheorghe nad najdalej wysuniętym na południe odcinkiem Dunaju, ryknął śmiechem z ukontentowania, gdy przedstawiłem mu swoje zamiary. – Będziesz jak jesiotr! – ucieszył się. Jesiotr, który płynie w górę rzeki na tarło. W trakcie wędrówki uprzytomniłem sobie rolę Dunaju w Europie – przetarł on szlak czy też wskazał kierunek na zachód. Europa zaludniała się i „cywilizowała” od wschodu. Około 6200 roku przed Chr. rolnicy z Anatolii osiedlili się w południowo-wschodniej Europie, przyprowadzając ze sobą krowy, owce i kozy, przynosząc nasiona. Analiza struktury genetycznej mleka znajdowanego na skorupach ceramiki z okresu neolitu wskazuje, że ich krowy parzyły się z turami, dzikimi bykami z terenów Europy5. Osadnicy nieśli ze sobą także wiedzę metalurgiczną. Budowali piece, w których osiągano temperaturę 1100°C, co pozwalało wytapiać miedź z zielonkawo-brunatnych skał północnych Bałkanów w Rudnej Glavie w Serbii i Ai Bunar w Bułgarii. Z tego nowego, nadzwyczaj pięknego materiału wyrabiano wytworną biżuterię, narzędzia oraz broń6. Sprzedawano je gdzie tylko się dało, a im dłuższa rzeka, tym większy zasięg handlu. Niedługo potem zaczęto wydobywać złoto z bogatych pokładów bądź wypłukiwać je z wód dopływów Dunaju. W latach 5000–3500 przed Chr. w całej południowo-wschodniej Europie, zwłaszcza między Dunajem a Dnieprem, powstawały wielkie osady, może nawet miasta. Największe z nich – Majdaneckoje i Talianki – liczyły sobie 2700 domostw i około 10 tys. mieszkańców; było to na 500 lat przed po-

wstaniem sumeryjskich miast-państw między Tygrysem a Eufratem7. W tym okresie większość innych mieszkańców kontynentu europejskiego żyła w małych klanach, obgryzając kości w wilgotnych jaskiniach. Tego typu osady czy wielkie wsie wyrastały ponad okolicę w postaci telli czy wyniesionych wyżej dużych miast, budowanych przez kolejne pokolenia na ruinach wcześniejszych. Owemu zlepkowi niezależnych kultur, znanych archeologom jako Cucuteni-Trypole, Hamangia, Gumelniţa, Karanovo i Vinča, zawdzięczamy pierwszą na kontynencie europejskim wymianę handlową z odległymi ośrodkami, którym sprzedawano piękne różowawo-białe muszle małża zawiaśnika Spondylus gaederopus8. Półprzezroczyste muszle nie tylko odbijały światło, ale wręcz zdawały się kryć je w sobie, jakby schwytały i przechowały blask księżyca nad Morzem Egejskim, gdzie je zbierano. Wyraziście kontrastowały z ciemnymi zgrabnymi naczyniami o wymyślnych formach, przykrywkach w kształcie zwierzęcych głów i uchwytach, które były wytworami tych samych kultur. Muszle małż Spondylus grzebano razem z ich właścicielami – obojga płci – jako święte przedmioty, by ułatwić trudną drogę w zaświaty. Dla ludów owego regionu równie ważna jak ozdoby i narzędzia była sól. Białe złoto z kopalń w Tuzli w Bośni, w Warnie w Bułgarii, w Turdzie w Siedmiogrodzie i w Hallstatt w Austrii pozwalało konserwować upolowane mięso i ryby oraz handlować nimi na dużym terenie9. Amerykańska archeolog litewskiego pochodzenia Marija Gimbutas nazwała te cywilizacje „Starą Europą” – i określenie to wciąż wydaje się bardziej adekwatne niż etykietka „Nowa Europa”, przypięta wschodniej Europie przez amerykańskich polityków i brytyjskich komików. Wiele tysięcy maleńkich glinianych figurek, przedstawiających głównie kobiety o ciałach pokrytych liniami i spiralami, znajdowano na całym obszarze nad dolnym i środkowym Dunajem. Marija Gimbutas sformułowała tezę, że są one dowodem duchowej i społecznej siły kobiet, a nazywała ich grupy „radami bogiń”, uznając je za przejaw społeczeństwa matriarchalnego10. Dopiero niedawno archeolodzy uznali, że przedmioty te służyły do zabawy, były bibelotami, które mówią nam więcej o guście estetycznym swoich właścicieli niż o ich wierzeniach11. Trwa wciąż ożywiony spór dotyczący znaków na pięknej ceramice tych cywilizacji. Według części badaczy reprezentują one „pismo dunajskie”, wcześniejsze nawet od sumeryjskiego i wciąż nieodczytane12. Znaki na ceramice w grobach wyraźnie różnią się od tych znajdowanych w domach, co mogłoby świadczyć o zróżnicowaniu informacji przydatnych w tym życiu oraz w życiu przyszłym. Cywilizacja naddunajskiej epoki miedzi legła w gruzach pod naporem ludów epoki brązu, dysponujących skuteczniejszą bronią, dosiadających świeżo udomowionych koni, lecz posiadających mniejszą wiedzę na temat uprawy ziemi. Choć jakość ceramiki pogorszyła się, to polepszyła się obróbka ostrych metali i ich wykorzystanie. Według jednej z teorii w tym

momencie nastąpił wyraźny rozłam między światem matriarchalnym, miłującym pokój, a patriarchalnym, miłującym wojnę. Kolonie greckie powstały, legły w gruzach, po czym zostały ponownie wzmocnione przez kolonie rzymskie – był to rzadki w tym regionie przykład cywilizacji nadchodzącej z zachodu. Chrześcijaństwo włożyło włócznię w dłoń trackiego jeźdźca, który mając smoka pod kopytami swego konia został nazwany św. Jerzym. Rzymianie pobudowali drogi i narzucili krajobrazowi pewien porządek, później jednak ulegli „barbarzyńcom” we własnych szeregach. Scytowie i Sarmaci, Alanowie, Hunowie i Słowianie jechali konno tym samym szlakiem co najeźdźcy epoki brązu, ze stepów na północ od Morza Czarnego, wzdłuż wąskiego pasa lądu między łukiem Karpat a morzem, by potem, natrafiwszy na Dunaj, skręcić na zachód. Turcy osmańscy przynieśli z sobą kolejną falę cywilizacji ze wschodu i odbudowali termy zaniedbane od czasów rzymskich. Ich tolerancja wobec chrześcijaństwa i judaizmu zachęcała prawosławnych Rosjan do chronienia się u nich przed prześladowaniami carów i dawała azyl Żydom uciekającym przed okrucieństwami hiszpańskich władców. Małe gliniane lampki oliwne znajdowane w obozie wojskowym Viminacium pod Belgradem świadczą o tym, że namiętnością Rzymian było zażywanie kąpieli przy sztucznym świetle, nim wyruszyli na wschód wzdłuż Dunaju, by walczyć z Dakami13. Ocalałe termy w Budzie, o wspaniałych komnatach i miedzianych dachach, dowodzą podobnego zamiłowania do czystości wśród Turków. W średniowieczu do Europy przybyli ze wschodu Romowie, wprawiając wszystkich w zdumienie swym talentem do obróbki metalu, muzyką i ujarzmianiem zwierząt. Ich podróż na zachód wciąż trwa, pomimo wysiłków kolejnych francuskich rządów, aby odesłać ich „do domu”. Niniejsza książka ma kilka źródeł. W lutym 1995 roku, w kryształowo czysty poranek, znalazłem się nad Afryką, w drodze z Nairobi w Kenii do domu, do Budapesztu. Samolot niczym ptak wędrowny leciał wzdłuż Nilu Białego, płynącego 9 tys. metrów niżej. Godzina za godziną obserwowałem błękitną linię w dole, raz szerszą, raz węższą, pęczniejącą, by objąć wyspy i mokradła, zmieniającą się ze srebra w błękit i z powrotem w srebro. Widziałem, jak Nil Błękitny przyłącza się do Białego, patrzyłem, gdy niczym topór rozciął Kair na dwoje, po czym wlał się w wielki akwen Morza Śródziemnego. Przelecieliśmy nad Cyprem, na poły oderwanym, unoszącym się jak obłok ponad morzem, nad Anatolią i nad krańcem basenu Morza Czarnego. Niebawem Nil jakby się odrodził, tym razem jako niebieska linia wijąca się przez zielone równiny, wrzynająca się między góry, wciąż białe od śniegu. Uderzyła mnie myśl, że Nil i Dunaj to jedna i ta sama rzeka, Dunaj to Nil Górny, a Nil to Dunaj Dolny. Skoro zaś podróżnicy doby wiktoriańskiej Richard Burton i John Hanning Speke wyruszyli na

WYBRANA BIBLIOGRAFIA

Ágoston Gábor, Sudár Balázs, Gül Baba, Terebess, Budapest 2002. Akunin Boris, The Turkish Gambit (1998), tłum. Andrew Bromfield, Random House, New York 2005. Andreev Emil, The Return of Teddy Braun, tłum. Andrea Iván, „Lettre Internationale” 81, 2011. Anthony David W. (red.), The Lost World of Old Europe – The Danube Valley 5000–3500 bc, Institute for the Study of the Ancient World, New York University – Princeton University Press, Princeton 2010. Antl-Weiser Walpurga, Die Frau von W., Die Venus von Willendorf, Naturhistorisches Museum, Wien 2008. Ascherson Neal, Black Sea – The Birthplace of Civilisation and Barbarism, Jonathan Cape, London 1995 [wyd. pol.: Morze Czarne, tłum. Tomasz Bieroń, Poznań 2002]. Aurelius Marcus, Meditations, http://classics.mit.edu/Antoninus/ meditations.html [wyd. pol.: Marek Aureliusz, Rozmyślania, tłum. Marian Reiter, PIW, Warszawa 1997]. Babović Ljubinka, Sanctuaries of Lepenski Vir – Location, Position and Function, National Museum, Belgrade 2006. Battuta Ibn, Travels in Asia and Africa 1325–1354, trans. H. A. R. Gibb, George Routledge, London 1929 [wyd. pol.: Ibn Battuta, Osobliwości miast i dziwy podróży 1325– 1354, tłum. Tadeusz Majda i Halina Natorf, red. nauk., wybór i przedm. Ananiasz Zajączkowski, koment. Tadeusz Majda, Książka i Wiedza, Warszawa 2008]. Beattie Andrew, The Danube – A Cultural History, Signal Books, Oxford, 2010. Blackwood Algernon, The Willows, w: Three Supernatural Classics, Dover Publications, Mineola, New York 2008. The Boian Civilisation on Romania’s Territory, Lower Danube Museum, Calarasi 1999. Bousfield Jonathan, Richardson Dan, Rough Guide to Bulgaria, wyd. 5, London 2005. Brâncuşi Constantin, Thus Spoke Brâncuşi, Fundatia-Editura, Craiova 2011. Brion Marcel, Attila – The Scourge of God, tłum. Harold Ward, Cassell, London 1929. Brucan Silviu, The Wasted Generation – Memoirs of the Romanian Journey from Capitalism to Socialism and Back, Westview Press, Boulder (Col.) 1993. Calisir Muhammed Fatih, A Long March: The Ottoman Campaign in Hungary, 1663, niepublikowana praca magisterska, Central European University, Budapest 2009.

304 Canetti Elias, Memoirs – The Tongue Set Free, Farrar, Straus & Giroux, New York 1999. Casey Gerard, Between the Symplegades – Revisions from a Mythological Story, Enitharmon Press, London 1980. Chapman John, Gaydarska Bisserka, Colour in Balkan Prehistory, w: Early Symbolic Systems for Communication in Southeast Europe, red. L. Nikolova. BAR International Series 1139, Archaeopress, Oxford 2003, s. 31–56. Chapman John, Gaydarska Bisserka, Spondylus gaederopus / Glycymeris exchange networks in the European Neolithic and Chalcolithic, BAR International Series, 2216, 2011. Childe V. Gordon, The Danube in Prehistory, Oxford University Press, Oxford 1929. Childe V. Gordon, What Happened in History, Penguin, Harmondsworth 1942; wyd. przejrzane, Penguin, Harmondsworth 1976. Crowe David M. , A History of the Gypsies of Eastern Europe and Russia, St. Martin’s Press, New York 1994. Cselebi Evlia, Török Vilagutazó Magyarországi Utazásái 1660–1664, Gondolat, tłum. Imre Karacson, Budapest 1985. Cseres Tibor, Cold Days (1964), wyd. 1 angielskojęzyczne, Corvina, Budapest 1993 [wyd. pol.: Zimne dni, tłum. Tadeusz Olszański, Warszawa 1968]. Csonkaréti Karoly, Hadihajók a Dunán (‘Okręty wojenne na Dunaju’), Zrinyi Katonai Kiadó, Budapest 1980. Culturá şi Civilizaţie La Dunărea de Jos, vols XXII and XXIV, Editura DAIM, Bucharest – Calarasi 2005 i 2008. Czyżewski Krzysztof, Ścieżka pogranicza / The Path of the Borderland, Sejny 2001 (wydanie równoległe). Dankoff Robert, An Ottoman Mentality – The World of Evliya Celebi, Brill, Leiden – Boston 2006. Danube Bike Trail, t. 1–4, Bikeline, Verlag Esterbauer, Rodingersdorf 2008. The Danube Script – Neo-Eneolithic Writing in Southeastern Europe, red. Joan Marler, Institute of Archaeomythology, Sebastopol (Cal.) 2008. Déak István, The Lawful Revolution – Louis Kossuth and the Hungarians, 1848–1849, Columbia University Press, New York 1979; Phoenix Press, London 2001. Dizdar Mak, Kameni Spavac – Stone Sleeper, tłum. Francis Jones, DID, Sarajevo 1999. Eames Andrew, Blue River, Black Sea: A Journey Along the Danube into the Heart of the New Europe, London 2009. The Everyman Companion to East European Literature, red. R.B. Pynsent, S.I. Kanikova, J.M. Dent, London 1993. Fermor Patrick Leigh, A Timer of Gifts, John Murray, London 1977. Fermor Patrick Leigh, Between the Woods and the Water – The Middle Danube to the Iron Gates, John Murray, London 1986. Gimbutas Marija, The Goddesses and Gods of Old Europe, Thames and Hudson, wyd. przejrzane, London 1982. Hasluck F.W., Christianity and Islam under the Sultans, t. 1–2, Oxford University Press, Oxford 1929.

305 Herodotus, The Histories, tłum. Aubrey de Selincourt, Penguin Classics, Harmondsworth 1954 [wyd. pol.: Dzieje, tłum. i oprac. Seweryn Hammer, przyp. przejrzał i uzupełnił Aleksander Krawczuk, Warszawa 2007]. The History of the Hungarian Pipemaker’s Craft, Hungarian National Museum, Budapest 2000. Iorga Nicolae, Byzantium after Byzantium (Bucharest 1935), tłum. Laura Treptow, Center for Romanian Studies – Romanian Institute of International Studies, Bucharest 2000. Jason and the Argonauts, Stephanides Brothers’ Greek Mythology, tłum. Bruce Walter, Sigma, Athens 1998. Jelavich Barbara, History of the Balkans, t. 1: Eighteenth and Nineteenth Centuries; t. 2: Twentieth Century, Cambridge University Press, Cambridge 1983 [wyd. pol.: Historia Bałkanów, t. 1: Wiek XVIII i XIX, tłum. Jędrzej Polak, Krzysztof Salawa, t. 2: Wiek XX, tłum. Marek Chojnacki, Justyn Hunia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005]. Johnstone Gerry, Restorative Justice – Ideas, Values, Debates, Willan Publishing, Uffculme 2002. Judah Tim, The Serbs – History, Myth and the Destruction of Yugoslavia, Yale University Press, New Haven – London 1997. Kahn Charles H. , The Art and Thought of Heraclitus, Cambridge University Press, Cambridge 1979. Karpat Kemal H. , The Memoirs of N. Batzaria: The Young Turks and Nationalism, w: Studies on Ottoman Social and Political History, Brill, Leiden – Boston – Cologne 2002. Katona Tomás, Ginács László (red.), Mohács Emlékezete – A Mohácsi csatára vonatkozo legfontosabb magyar, nyugati es török forrasok (‘Bitwa pod Mohaczem na podstawie najważniejszych źródeł węgierskich, zachodnich i tureckich’), tłum. Nick Thorpe, Magyar Helikon, Budapest 1976. Kingdom of Salt – 7000 years of Hallstatt, red. Anton Kern, Kerstin Kowarik, Andreas W. Rausch, Hans Reschreiter, Natural History Museum, Vienna 2009. Kinross Patrick, The Ottoman Empire, Jonathan Cape, London 1977; The Folio Society, London 2003. Kirchner Bertram (red.), Die Donau – in Sagen, Mythen und Marchen, Anaconda Verlag, Köln 2007. Kohl Philip L. , The Making of Bronze Age Eurasia, Cambridge University Press, Cambridge 2009. Köpeczi Bela i in. (red.), History of Transylvania, Akademia Publishing House, Budapest 1994. Kraljević Marko, The Ballads of Marko Kraljević, tłum. D.H. Low, Cambridge University Press, Cambridge 1922. Lewis Bernard, The Muslim Discovery of Europe, W.W. Norton, London – New York 1982. Little Allan, Silber Laura, The Death of Yugoslavia, Penguin, Harmondsworth 1996. Magris Claudio, Danube, trans. Patrick Creagh, Collins Harvill, London, 1989 [wyd. pol.: Dunaj, tłum. Joanna Ugniewska, Anna Osmólska-Mętrak, Warszawa 1999]. Magyar Hajózási Statisztikai Kézikönyv – 1945–1968 (statystyczny informator transportowy), Mahart, Budapest 1971.

INDEKS

Abdülmecid I, sułtan 94 Acajewa Seda, imigrantka z Czeczenii 12, 257 Ada Kale, wyspa 23, 25, 65, 136–141, 144, 150, 155, 226 fabryka papierosów 138 jej zniszczenie 226 kobierzec sułtański 139 Adamclisi 96 Ágoston Gábor, historyk 123, 195, 295, 300 Ai Bunar (Bułgaria) 18 kopalnie miedzi 18 akwakultura 35 Al-Rawi Omar, przedstawiciel austriackich muzułmanów 12, 243, 244 Alanowie 20, 93 Albania 63, 64 Albuţ Gheorghe, sekretarz prasowy ambasady rumuńskiej w Budapeszcie 75 Aleksy I, car 81 Aleksy Mitia, rybak 82, 83 Altmühl, rzeka 274 Aluta, rzeka 86, 115 amur, ryba 123 Andrejew Emil, pisarz bułgarski 132 Apatin (Serbia) 27, 158, 184 d’Aramont Gabriel, ambasador 79 Arany János, poeta 209, 215, 299 Armia Wyzwolenia Kosowa 170 Artion Niku, Rosjanin w Rumunii 81 Atal, ojciec, zakonnik 11, 98, 99 Attyla, wódz Hunów 248, 249, 269 August, cesarz 246 Austria 12, 19, 34, 104, 108, 124, 135, 187, 190, 194, 195, 205, 207, 231, 240–242, 244–248, 250, 251, 253–258, 260–264, 266, 268, 273, 276, 290, 301

a imperium osmańskie 108, 136 elektrownie wodne 187 i Węgry 79, 124, 135, 190, 194, 195, 213, 218, 237, 245, 248, 266, 276 imigranci 244 Avala, góra 165 Avramov Tudor, rybak 57, 59 Babadag (Rumunia) 62, 64–68, 139, 171, 218, 232 meczet 65 przebiśniegi 64, 232 społeczność Romów 66, 68 Babakaj, skała koło Gołąbca 157 Babenbergowie, rodzina z Melku 256 Baboianu Grigore, dyrektor Rezerwatu Biosfery Delty Dunaju 11, 33, 33, 35 Babović Ljubinka, archeolog 152, 297 Bacalbaşa Nicolae, profesor 28, 29, 292 Băile Herculane (Łaźnie Herkulesa) (Rumunia), gorące źródła 149 Bailey Douglass, archeolog 89 Baja (Węgry) 18, 26, 184, 195, 197–201, 204 muzeum 26 port rzeczny 200 wieża strażnicza Istvána Türra 197, 200 Bajazyd I Błyskawica, sułtan osmański 120, 121 Bajenaru Aurel, właściciel hotelu 41, 293 Balašević Djordje, pieśniarz 152, 297 Balaton, jezioro 140, 219 Balatonkali (Węgry), wino 223 Balatonkenese (Węgry) 115 Ballomar, król Markomanów 247 Basarabi (Murfatlar) (Rumunia), kościoły w grotach 92–94, 294

310 Batajnica, baza lotnicza Jugosłowiańskich Sił Powietrznych 22, 168 bombardowanie NATO 22, 168 Batina 184, 185, 187 pomnik Armii Czerwonej 184, 185 Batinić Milorad („Lola”), tłumacz 11, 180 Batthyány Lajos, hrabia, premier Węgier 213 Bawaria 240, 266–268, 272, 281 bektaszyci (derwisze) 63, 64, 133, 218 Belene (Bułgaria) 23, 112–114, 117–120 elektrownia atomowa 118 obóz pracy 23, 112, 118 obszar ochrony przyrody 118, 119 Belgrad 20, 64, 66, 141, 155, 156, 158, 160, 162–171, 173, 176, 180, 185, 229, 241, 243, 265 II wojna światowa 168, 170, 185 strategiczne znaczenie 168 twierdza Kalemegdan 168–171, 241, 298 ulica Francuska 167 ulica Skadarska 164, 167 Belgrad, oblężenie (1456) 163 Belgrad, oblężenie (1717) 241 Beştepe (Rumunia) 30, 31 Betlen János, dziennikarz węgierski 225, 300 Biały Drin, rzeka 64 bielik zwyczajny 51, 119, 119, 187, 189 bizantyjscy cesarze 30, 41, 156, 293 odbudowa twierdzy rzymskiej 156 Blackwood Algernon 12, 212, 224, 226, 299 Blagaj (Bośnia) 63 Blondel, bard 252 bobry 232, 278 Bogenberg (Niemcy), kościół pielgrzymkowy Maria Himmelfahrt (Wniebowzięcia NMP) 271, 272 Bölcs Sándor, strzecharz 227 Boldizsár Eszter, hodowczyni papryki 204 Bor (Serbia) 165, 166, 262 Bośnia 19, 63, 64, 104, 123, 136, 150, 153, 159, 166, 168, 169, 172, 176, 179, 182, 190, 244, 260 wojna 63, 150, 168, 182, 260 Bośniacy na Węgrzech 193 Botez Eugeniu (Jean Bart) 40, 41, 43, 293 Europolis 43, 293 Bovencamp Hans van de, rzeźbiarz 229 Bożinowa Stela, dyrektorka Parku Przyrodniczego Persina 119

bragă (napój z chmielu) 138 Braiła (Rumunia) 18, 78, 80, 85 Brâncuşi Constantin, rzeźbiarz 136, 142– 146, 150, 190, 296, 297 opowieść o mistrzu rzeźbiarzu 143, 144 rzeźby 142, 144, 145, 146, 190 Branković Durad, serbski władca 162, 163 Braszów (Rumunia) 81 Fabryka Samochodów Ciężarowych Czerwony Sztandar 81 Brătianu (Rumunia) 75 prom do Gałacza 75 Bratysława (Słowacja) 152, 213, 228, 229, 231, 265, 276 królowie węgierscy 231 Petržalka 231 Brecht Bertolt, poeta 85, 264, 294, 301 Breg, rzeka 284, 286, 288, 290 Brici Vasile, pszczelarz 100 Brigach, rzeka 284, 286, 290 Broz, organizacja obrońców środowiska naturalnego 230, 231 brzegi porośnięte trzciną 40, 43 Bucur Ionel, dyrektor elektrowni atomowej 86, 87, 90 Buda 20, 64, 121, 167, 171, 205, 207, 215, 216, 218, 239, 240, 299 łaźnie termalne 216 oblężenie 215, 218, 219, 299 utrata przez Osmanów 171 Budapeszt 20–22, 35, 49, 65, 75, 79, 149, 159, 192, 194, 203, 207, 216, 217, 219, 220, 224, 229, 239, 249, 262, 265, 271, 299, 300 gorące źródła 214–216 Góra Gellerta 214, 215, 224 most Wolności 177, 213, 215 Bukareszt 21, 35, 39, 49, 61, 77, 82, 85, 87, 90, 98, 106, 134, 138, 140, 159, 202 zakłady tytoniowe Philip Morris 77 bukareszteński pokój (1812) 123 Bułgaria 11, 18, 19, 23, 34, 35, 44, 76, 88, 96, 104, 106, 108, 110–114, 117, 122, 124– 129, 131, 137, 187, 192 Bułgarski Ludowy Związek Chłopski 112 fundusze UE 126 i Alanowie 93 panowanie tureckie 137 przejście na chrześcijaństwo 93 Romowie 126, 128, 131 waluta 104

311 Bułgarzy 93, 94, 107, 112, 117, 162 bumerang prehistoryczny 108 Buna, rzeka 63 Burebista, król Daków 73, 79 C.A. Rosetti, wieś (Rumunia) 39 Călăraşi (Rumunia) 11, 18, 101–103, 107 Muzeum Dolnego Dunaju 11, 102 Canetti Elias 100, 107–109, 295 Memoirs 100, 295 Canew Todor, dawny więzień polityczny 11, 12, 23, 111, 114, 117, 119 Carnuntum, bitwa (ok. 170 r.) 247 Ceauşescu Nicolae 32, 35, 74, 81, 86, 87, 95, 106, 107, 140, 148, 292 a jezioro Razim 32 wizyta nad Kanałem Dunaj – Morze Czarne 95 Celtowie 170, 175, 216, 231, 274 Bratysława 231 Budapeszt 216 obróbka żelaza 274 oppidum w Kelheim 274 ceramika 18, 19, 89, 103, 107, 178, 206 Cucuteni-Trypole, kultura 89 neolityczna Vinča 164 rzymskie lampki oliwne 20 słoweńska 193 węgierska 206 Cerna, rzeka 149 Cernavodă (Rumunia) 82, 85–90, 92, 95, 147, 152, 203 elektrownia nuklearna 85–88, 90, 152, 203 figurki 86 most Anghela Saligny’ego 90 cesarstwo rzymskie 196, 247 fort w Nikopolis 121 garnizony nadgraniczne 29 mury Trajana w Rumunii 93 Cetaţii Tricole (Rumunia) 153 Chapman John, archeolog 12, 89, 291, 294, 298 Chera Constantin, historyk 94, 294 chłopstwo 21 zanik 21 Chorwacja 149, 158, 169, 176, 182, 183, 186, 189, 192, 193, 276 Chruszczow Nikita 74 chrząszcz czerwony 255

chrześcijaństwo 20, 93, 125, 194, 248, 269 Węgry 194, 269 Cioban Virgiliu, zastępca dyrektora Zarządu Portu w Gałaczu 78 Cisa, rzeka 88, 158, 165–167, 172, 186, 209, 217, 248 Ciurunga Andrei 15, 291 Canalul 15, 291 Coronelli Vincenzo, astrolog 256 Cousteau Jacques 33, 292 Cremer Fritz, rzeźbiarz 264 Crisan (Rumunia) 47, 49, 51, 54 Cseres Tibor, pisarz 178, 298 Cucuteni-Trypole, kultura 19, 89, 103, 220 przedmioty w grobach 103 Čunovo (Słowacja), sztuczne jezioro zaporowe 225, 226, 228, 229 Cuza Aleksander Jan, książę (później król) Rumunii 125 Cyganie 34, 45, 66, 68, 103, 122, 125, 134, 150, 161, 162, 290 zbieranie złomu 103, 122 zob. też Kełderasze (Cyganie); Romowie cynabaryt (ruda rtęci) 165 czapki i nakrycia głowy 30, 40, 51, 63, 204, 205, 215, 234, 244, 269, 270, 281, 283 czaple purpurowe 119, 189 czaple siwe 39, 47, 49, 189, 221 czaple szare 189 Czarna Madonna z Częstochowy 157 Czarnobyl 22, 86, 285 katastrofa nuklearna 22, 86, 285 Czarny Drin, rzeka 64 czasy komunizmu 30, 32, 45, 76, 109, 163, 200, 203, 219 budowa Kanału Dunaj – Morze Czarne 91, 95 Bułgaria 112 nostalgia 208 przemysł 34 zniszczenie młynów wodnych 208 Czeczeni 245, 257, 258 w Austrii 257 Czepel, wyspa 207–210, 299 zakłady papiernicze 209 Czerwena Woda (Bułgaria) 11, 111 czterdzieści, liczba, znaczenie religijne 133, 177

312 Dakowie 20, 26, 57, 73, 93, 96, 120, 146, 147, 294 a Geci 93, 294 podbój przez Trajana 26, 93, 96 połowy jesiotra 26 Rzymianie 20, 26, 73, 93, 96, 120 Damat Ali Pasza 171, 176 grób 171 wódz osmański 176 Danubiana, muzeum sztuki nowoczesnej koło Čunova (Słowacja) 229 Dávid Géza, historyk 195 Decebal, król Daków 93, 96, 146, 147, 156 Demirel Süleyman, prezydent Turcji 217 Densusianu Nicolae 57, 293 Prehistoric Dacia (oryg. Dacia Preistorică) 57, 293 Dervent (Rumunia), monastyr 11, 97, 99, 272 derwisze 62, 63, 64, 133 bektaszyci 63, 64, 218 Chalweti 133 destylatory miedziane 134 Devín (Dziewin) (Słowacja), zamek 231 Dierżawin Gawriło, poeta 31, 292 Dizdar Mak, poeta 55, 293 Dobrudża (region w delcie Dunaju) 16, 29, 30, 32, 36, 62–64, 66, 79, 81, 90, 93–95, 137, 263, 264, 291 pierwsi mieszkańcy 29, 79 wiatraki 79 Donaueschingen 11, 16, 43, 212, 273, 284, 286 park wokół zamku Fürstenberg 43, 286, 288 Dorin Nistor, funkcjonariusz celny 76 Dragan Iosif Constantin, przedsiębiorca 147 Drawa, rzeka 88, 96, 184, 186 Dresch Mihály 216, 300 kwartet jazzowy Dresch Quartet 216 drewniane rzeźby 278 Drin, rzeka 64 Drina, rzeka 64 Drobeta-Turnu Severin (Rumunia) 140 Drobina Kristijan 181 gospodarstwo Ovcára 180, 181, 298 miejsce pamięci 181 druga wojna światowa 57, 59, 72, 79, 112, 141, 149, 153, 169, 176, 177, 179, 186, 187, 204, 210, 219, 220, 222, 250, 262, 265, 269, 273, 283, 289, 299

Armia Czerwona 185, 208, 249, 264 Austria 187 głód po wojnie 72 rzezie w Nowym Sadzie 177 ustasze (chorwaccy faszyści) 179 Węgry 204, 219, 262, 299 drzewa 31, 47, 51, 55, 64, 75, 77, 78, 97, 101, 105, 113, 133, 142, 144, 150, 159, 160, 169, 171, 180, 189, 190, 195, 197, 213, 221, 223, 232–234, 246, 249, 255, 265, 272, 276, 279 biały platan 176 kasztan jadalny 195 nierodzime 187 topola czarna 232, 255 topole 33, 38, 84, 133, 187, 189, 232 wierzby 11–13, 38, 41, 47, 75, 84, 90, 142, 157, 187–189, 207, 212, 220–222, 226, 231, 255, 264, 279, 284 zagrożenie chorobami 276 Dulew Petyr, mer Belene 118 Dunafalva (Węgry) 195 Dunaföldvár (Węgry) 206, 207 Dunaj: blokada (1999–2003) 200 delta 11, 12, 16, 22, 25, 31, 32, 39, 48, 57, 58, 88, 102, 107, 160, 194 kanały 22, 32, 86, 91, 95, 123, 225, 237, 274 Kilia, północna odnoga 31, 39, 66, 78 najstarszy kamienny most 273 najwyżej położony żeglowny punkt (Kelheim) 274 odnoga Sfântu Gheorghe (południowa) 30, 31, 79 odnoga Sulina (środkowa) 31, 38, 79 odwrócenie biegu 11, 230 płycizny i wyspy (region Szigetköz i Csallóköz) 224 poziomy wody 31, 87, 105, 119, 120, 123, 153, 157, 160, 200, 213, 214, 216, 217, 219, 220, 225, 230, 231, 255, 257, 259, 274, 277 zakola, meandry 11, 31, 156, 175, 184, 200, 254, 255, 257, 276 zamarznięty 59 zarządzanie powodziowe 187 żeglowność 44 zob. też kolory Dunaju; powodzie; wyspy

Redaktor inicjujący

Olaf Pietek

Redaktor prowadzący

Jadwiga Makowiec

Adiustacja językowo-stylistyczna

Wojciech Adamski

Skład i łamanie

Hanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12 663-23-81, 12 663-23-82, fax 12 663-23-83

DUNAJ Opowieści o ludziach znad wielkiej rzeki

R E P O R T A Ż E

„W górę Dunaju? Wielu ludzi spotykanych podczas tej długiej podróży

książki

www.wuj.pl

Mundus_Dunaj_okladka_15x23_24_5.indd 1

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Patroni medialni

2014-10-03 16:59:17