Higuchi Ichiyō, Na rozstaju.Wybór opowiadań by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Higuchi Ichiyō

NA ROZSTAJU

Oddajemy do rąk Czytelnika przekład najważniejszych opowiadań Higuchi Ichiyō (1872–1896), słynnej pisarki epoki Meiji (1868–1912). Jej sława w Japonii sięga 1896 roku, kiedy to Mori Ōgai na łamach pisma krytycznoliterackiego „Mezamashigusa” (Budzik Literacki) nazwał ją „prawdziwą poetką” (makoto no shijin). Opowiadania Ichiyō cechują się pięknym, czerpiącym z tradycji poetyckiej stylem, klasycyzującym językiem i bardzo aktualnym przekazem. Z tego też względu znajdujące się w niniejszym zbiorze teksty, zwłaszcza te pisane przez autorkę pod koniec życia, jak Takekurabe (Zabawa w dorosłych, 1895–1896), Yuku kumo (Pędzące chmury, 1895), Nigorie (Mętna woda, 1895), Wakaremichi (Na rozstaju, 1896), cieszą się niesłabnącym uznaniem czytelników na całym świecie – są często zamieszczane w podręcznikach i antologiach oraz przekładane na języki obce.

Higuchi Ichiyō Patroni medialni

NA ROZSTAJU

Wybór opowiadań

www.wuj.pl

Higuchi0.indd 1

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

2015-02-10 11:10:55

Higuchi Ichiyō

NA ROZSTAJU Wybór opowiadań

Tłumaczenie Katarzyna Sonnenberg

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Projekt okładki Agnieszka Kucharz-Gulis Na okładce: Torii Kotondo, Rain, www.wikiart.org

Publikacja dofinansowana przez Fundację Imienia Takashimy This book has been published with the sport of the Suntory Foundation, Osaka, Japan Książka opublikowana przy wsparciu Fundacji Suntory z siedzibą w Osace (Japonia) Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3847-5

www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Katarzyna Sonnenberg

Higuchi Ichiyō – „Samotny Liść” na kartach literatury japońskiej

Trudno przypuszczać, by gdy Higuchi Ichiyō (1872–1896) w swoich dziennikach dawała wyraz pragnieniu pozostawienia po sobie czegoś niezwykłego, spodziewała się, że zostanie jedną z najsłynniejszych pisarek swojej epoki. Jej opowiadanie Takekurabe (Zabawa w dorosłych, 1895–1896), omawiane programowo na zajęciach języka japońskiego w szkołach, a także na wielu uniwersytetach świata, w 1955 roku zostało zekranizowane przez Heinosuke Gosho i przetłumaczone na wiele języków obcych. Pisarka, która przez całe dorosłe życie walczyła z ubóstwem, z pewnością nie mogła nawet pomyśleć, że w 2004 roku jej wizerunek zostanie umieszczony na banknocie o wartości pięciu tysięcy jenów, a tym samym na trwałe zapisze się nie tylko na kartach japońskiej historii literatury, lecz także kultury i ekonomii. Nawet pseudonim „Ichiyō” (dosł. samotny liść), który sobie wybrała, wiązał się przecież z ubóstwem i wyrzeczeniem za sprawą odwołania do obrazu trzciny, na której Bodhidharma, patriarcha buddyzmu zen, przepłynął rzekę Jangcy po uzyskaniu oświecenia. Nie sposób przymknąć oka na tę ironię losu, który prowadził Higuchi Ichiyō krętą drogą do uznania wśród krytyków i czytelników w Japonii i poza nią. 5

Czas zmian i wyzwań Higuchi Natsu (Natsuko) przyszła na świat w roku 1872, tuż przed przyjęciem w Japonii kalendarza gregoriańskiego, który oficjalnie w 1873 roku zastąpił kalendarz księżycowy. Ta zmiana była znakiem czasu – w 1868 roku Japonia pod rządami cesarza Mutsuhito (Meiji) wkroczyła w okres gwałtownych reform, które wpłynęły również na losy rodziny Higuchi. Ojciec Natsu, Noriyoshi, jeszcze przed restauracją Meiji znalazł na krótko zatrudnienie w stolicy – w powstałym w Ogawamachi w 1855 roku Bansho shirabesho (Instytut Studiów nad Pismami Barbarzyńskimi), którego zadaniem było badanie i tłumaczenie pism i traktatów zachodnich, po tym jak w 1853 roku do portów Japonii zawinęła „czarna flota” komodora Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych Matthew C. Perry’ego. Higuchi Noriyoshi następnie towarzyszył Kikuchiemu Daisuke w Biurze Spraw Zagranicznych1. W 1867 roku udało mu się w końcu spełnić marzenie o awansie społecznym – zdołał kupić sobie rangę jikisan – samuraja na służbie siogunatu. Zmiana rządów w 1868 roku sprawiła jednak, że okupiony trudem i wyrzeczeniami tytuł utracił swoje dawne znaczenie. Noriyoshi nie dał za wygraną i postanowił zmierzyć się z nową rzeczywistością. Znalazł zatrudnienie w urzędzie miejskim. W tym czasie miał już pięcioro dzieci: córki Fuji, Natsu, Kuni (Kuniko) i dwóch synów – Sentarō i Toranosuke. W 1877 roku podjął pracę w stołecznej policji, skąd dziesięć lat później został zwolniony na skutek restrukturyzacji. Najstarszy syn, Sentarō, w tym samym czasie uzyskał wprawdzie posadę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, ale rok później (1888) zmarł na gruźlicę. Noriyoshi tymczasem postanowił zainwestować to, 1 Robert Lyons Danly, In the Shade of Spring Leaves: The Life and Writings of Higuchi Ichiyo, a Woman of Letters in Meiji Japan, W.W. Norton & Company, New York 1981, s. 8.

co mu pozostało, w stworzenie ze wspólnikami firmy przewozowej. Przedsięwzięcie zakończyło się porażką, a ojciec Ichiyō zmarł w 1889 roku, zostawiając żonę i dzieci. Najstarsza, Fuji, miała już wówczas za sobą nieudane małżeństwo, a uzdolniony artystycznie Toranosuke nie poczuwał się do opieki nad matką i siostrami. W tej sytuacji obowiązki głowy rodziny musiała przejąć zaledwie siedemnastoletnia Natsu.

Dzieciństwo Natsu Historia rodziny Higuchi wiązała się z licznymi przeprowadzkami, których wymowa nierzadko była symboliczna. Od chwili gdy Noriyoshi podjął decyzję o opuszczeniu rodzinnej miejscowości w dzisiejszej prefekturze Yamanashi, by spróbować szczęścia w Edo (późniejszym Tokio), zmiana miejsca oznaczała dla jego rodziny zmianę statusu społecznego. Najbezpieczniejszy i najpomyślniejszy okres Natsu spędziła w pięknym domu położonym w dzielnicy Hongō w Tokio. Baba Kochō, pisarz i przyjaciel Ichiyō, wspominał później, że miała się tam chować w spiżarce i przy wątłym świetle sączącym się z okratowanego okienka bez wytchnienia czytać opowieści z obrazkami kusazōshi, co wpłynęło na gwałtowne pogorszenie się jej wzroku2. Podobno Ichiyō czytała znacznie szybciej niż inne dzieci, a zapytana kiedyś, jak to możliwe, miała odpowiedzieć z dziecięcą prostotą, że ma dwoje oczu, więc może czytać po dwie linijki naraz3. Również w swoich dziennikach pisała o tym, jak od najmłodszych lat fascynowały ją opowieści – zwłaszcza te traktujące o życiu bohaterów i czynach prawych wojowników. 2 Ono Fusako, Higuchi Ichiyō – hito to sakuhin, red. Fukuda Kyoko, Shimizu shoin, Tokio 1992 (pierwsze wyd. 1966), s. 17. 3 Zob.: Setouchi Jakuchō, Honoo kōru. Higuchi Ichiyō no koi, Shōgakkan bunkō, Tokio 2004, s. 48.

„Poruszały mnie one bardzo – wspominała. – Fascynowało mnie to, co odważne i wspaniałe”4. Historie, które czytała, rozbudzały w niej pragnienie osiągnięcia w życiu czegoś, co mogłoby kiedyś stać się przedmiotem nowych opowieści i inspiracją dla czytelników. „Myślałam z żalem o tym, że moje życie może upłynąć zwyczajnie. Modliłam się o to, by chociaż raz móc osiągnąć coś niezwykłego” – odnotowała5. Czas do śmierci ojca Ichiyō już jako pisarka wspominała w swoich dziennikach z ogromną nostalgią: Do ukończenia trzynastego roku życia nie wiedziałam nawet, co to choroba. Mimo że ojciec i rodzeństwo cierpieli na bóle głowy, mnie jednej były one obce. Stąd od najmłodszych lat wyróżniałam się w nauce. Szybciej aniżeli inni zapamiętywałam rzeczy, a raz zapamiętanych nie zapominałam prawie nigdy. Tak twierdzili nauczyciele. Sądziłam zawsze, że tego, czego raz się nauczyłam, nie jestem w stanie zapomnieć. Jednak z wiekiem zaczęły mi doskwierać różne dolegliwości. Zwłaszcza bóle głowy czy obrzęk ramion sprawiają, że gwałtownie zmniejsza się moja zdolność zapamiętywania. Nie mogę zdobyć się w ogóle na wytrwałość. O tym, co wczoraj słyszałam, dziś zapominam, to, czego się właśnie nauczyłam, wkrótce zapomnę. Jakaż czeka mnie przyszłość w takim stanie? Czuję wielki niepokój na samą myśl o tym6.

Po latach, gdy dorosła już Ichiyō poznała dotkliwość ubóstwa i poczuła brzemię odpowiedzialności za losy matki i młodszej siostry, okres dzieciństwa jawił się dla niej jako oaza spokoju i szczęścia, do której często powracała w najtrudniejszych chwilach. Tam nie cierpiała na bóle głowy, które w prawdziwym życiu stawały się coraz dokuczliwsze, utrudniając skupienie i pracę nad opowiadaniami. Tam nie musiała się obawiać plotek 4

Higuchi Ichiyō, Zenshaku Ichiyō nikki, t. 3, red. Nishio Yoshihito, Ōfūsha, Tokio 1976, s. 74. Wykorzystane w artykule tłumaczenia dzienników można znaleźć w: Katarzyna Sonnenberg, Opowiadanie siebie. Autobiografizm Higuchi Ichiyō, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014. 5 Ibidem, s. 74. 6 Higuchi Ichiyō, Zenshaku Ichiyō nikki, t. 1, s. 106.

na swój temat. W świecie dzieciństwa była okazem zdrowia i powodem do dumy dla ojca, który słuchał, jak nauczyciele chwalili jej talent7. Natsu pobierała edukację w szkołach do jedenastego roku życia. Ukończyła czwartą klasę z najlepszymi notami, a biografowie na dowód jej talentu cytują wiersz, który miała wówczas napisać: hosokeredo hitono tsue tomo hashira tomo omowarenikeri fude no inochige (włosie pędzla, jakże cienkie, a przecież stało się laską i oparciem)8. Ten krótki utwór waka, w tradycyjnym metrum 5–7–5–7–7, mógł powstać pod czujnym okiem nauczyciela, jednak w niezwykły sposób zapowiadał przyszłą drogę jego autorki. Mimo wysokich ocen i zapału do nauki Natsu opuściła szkołę, gdy miała jedenaście lat. Jej matka uznała wtedy, że córka powinna zacząć się przysposabiać do prac domowych. Ojciec był innego zdania. Po latach Ichiyō przywoływała wspomnienia dnia, kiedy ważyły się losy jej dalszej edukacji: Ojciec zapytał mnie wprost, co o tym sądzę, ale od dziecka byłam bojaźliwa i nie potrafiłam się jasno opowiedzieć. Dlatego też przestałam chodzić do szkoły. Czułam taki smutek, że wolałabym chyba umrzeć. Następnie do czternastego roku życia uczyłam się różnych prac domowych i robótek ręcznych. Tak mijał czas. Nie zapomniałam jednak o pracy przy biurku. Ojciec kupił mi książkę z wierszami waka, a w końcu postanowił pokonać różne przeciwności i zapewnić mi możliwość dalszego kształcenia9.

Jedenastoletnia Natsu nie potrafiła sprzeciwić się woli matki i ostatecznie zrezygnowała ze szkoły. Już na tym etapie można jednak dostrzec jej wytrwałość – nadal próbowała znaleźć czas na czytanie i pisanie. W swoim postanowieniu znalazła sprzymierzeńca w ojcu, który nie tylko ofiarował jej książki z poezją, lecz także znalazł dla niej miejsce w prywatnej szkole 7

Ibidem, t. 3, s. 74. Ono Fusako, op. cit., s. 17. 9 Higuchi Ichiyō, Zenshaku Ichiyō nikki, t. 3, s. 75. 8

dla dziewcząt, którą w okolicy Koishikawa prowadziła ceniona wówczas poetka waka w tradycyjnym stylu – Nakajima Utako. W Haginoyi Natsu uczyła się zasad pisania poezji, ćwiczyła kaligrafię, uczestniczyła w konkursach poetyckich. Tam również poznała wiele koleżanek: Itō Natsuko, Tanakę Monoko, a także Tanabe Tatsuko (Miyake Kaho), która zainspirowała ją do myślenia o pisaniu jako o drodze utrzymania rodziny.

Samotność głowy rodziny Śmierć ojca oznaczała dla Ichiyō utratę bezpieczeństwa i wsparcia. Przeprowadziła się wraz z matką i młodszą siostrą w okolice Kikuzaka. Z dnia na dzień ich status uległ radykalnemu pogorszeniu, co sprawiło, że czuła się w szkole Haginoya jak uboga krewna. Jako głowa rodziny została z marzeniami o literaturze niemal całkowicie osamotniona. Matka nie rozumiała jej pragnień, jedynie Kuni starała się pomagać w szyciu i pracach domowych, by umożliwić siostrze pisanie dzienników i komponowanie opowiadań10. Rozstanie z ojcem było dla Ichiyō tak bolesne, że wspomniała o nim w dziennikach jedynie po upływie czasu, który pozwolił jej spojrzeć na przeszłość z dystansem. Przedwczesne odejście Noriyoshiego miało konsekwencje także dla przyszłości Ichiyō. W nowej sytuacji Shibuya Saburō – mężczyzna, z którym rodzina Higuchi wiązała losy Natsu – postanowił skupić się na rozwoju własnej kariery i zaniechał rozmów o małżeństwie. „Shibuya był nadal bardzo młody. Kto wie, może nie umiał się zdecydować” – tak Ichiyō po latach

10 Zob.: Seki Reiko, Fuzukue no kūkan. Media to shiteno Ichiyō nikki [w:] Higuchi Ichiyō o yominaosu, red. Shin feminizumu hihyō no kai, Gakugei shorin, Tokio 1994, s. 299.

Opowiadania

Wiśnie o zmierzchu

I Dzieliło ich tylko ogrodzenie z bambusa. Z jednej studni czerpali wodę, czystą i głęboką. Cieszył ich zapach tej samej śliwy, która choć kwitła przy jednym z domów, oznajmiała wiosnę także sąsiadom. Rodziny Nakamura i Sonoda żyły zgodnie obok siebie. Pan Sonoda zmarł przed rokiem, a jego spadkobierca, Ryōnosuke, który właśnie powitał dwudziestą pierwszą wiosnę, studiował na jednym z uniwersytetów. W rodzinie Nakamurów syn zmarł przedwcześnie. Nie dziwi zatem, że rodzice strzegli swej jedynej córki jak źrenicy oka, uważając, by najmniejszy nawet podmuch wiatru nie potargał ozdób, które wpinała we włosy. Pragnęli, by żyła długie wieki – niczym żuraw – dlatego też nazwali ją Chiyo, co znaczy „tysiąc lat”. Miodla roztacza swoją woń, gdy tylko wypuści pierwsze liście. Podobnie było z Chiyo. Ludzie przepowiadali jej świetlaną przyszłość, gdy była jeszcze zaledwie kilkuletnim dzieckiem. Jej uroda rozkwitała piękniej aniżeli pąki zroszone deszczem na górze Yayoi. Zdawała się wyczekiwać pełni niczym księżyc szesnastej nocy spozierający poprzez listowie. 21

Gdy Chiyo powitała szesnastą wiosnę1, upięła włosy wysoko z tyłu głowy tak jak dorosłe panny, przetykając je barwnymi wstążkami2. Wyglądała prześlicznie, niczym czerwony kwiat, którego nie sposób ukryć w ogrodzie. „Spójrzcie tylko na córkę Nakamury” – nawet nieznajomi zachwycali się jej urodą. To prawda, że niełatwo być na tym świecie pięknością. Niektórzy z rozrzewnieniem wspominali zabawy Chiyo. „Zwykła puszczać latawce tak, by igrał z nimi północny wiatr, a słupy telegraficzne usiłowały jej w tym przeszkodzić” – mówili. Chiyo wiedziała, że te igraszki to już przeszłość. Skoro jednak Ryōnosuke nadal chciał traktować ją jak dziecko, które bawi się lalkami, i nie myślał nawet dostrzec, jak wydoroślała, nie będzie z tego powodu rozpaczać. Prawdą jest, że Ryōnosuke i Chiyo nie widzieli świata poza sobą. Ich wspólne zabawy w jednej chwili przeradzały się jednak w zaciekłe sprzeczki. „Nie ma potrzeby, byś tu ponownie przychodził” – dąsała się wówczas Chiyo. „Co takiego? Ani mi się śni” – chłopiec nie pozostawał jej dłużny. Chiyo tymczasem nie potrafiła znieść nawet kilku dni rozłąki z Ryōnosuke. – Przepraszam. Tamta kłótnia była z mojej winy. Już nigdy nie zachowam się tak samolubnie. Wybacz mi i bawmy się jak zawsze – prosiła. Wiadomo, że lód topnieje z nadejściem wiosny. – Nie, to moja wina – odpowiadał Ryōnosuke. Myślał o tym, że gdyby miał młodszą siostrę, chciałby, aby była tak urocza jak Chiyo. Pewnego dnia Chiyo uśmiechnęła się do Ryōnosuke promiennie, pociągnęła go za rękaw i rzekła: 1 Wiek bohaterów – ze względów stylistycznych i kompozycyjnych – podawany jest zgodnie z dawnym japońskim systemem, w którym uznawano, że dziecko, przychodząc na świat, ma już rok. Kolejne lata dodawano z każdym początkiem wiosny (risshun) zgodnie z kalendarzem księżycowym. 2 Jap. takashimada.

Spis treści

Katarzyna Sonnenberg Higuchi Ichiyō – „Samotny Liść” na kartach literatury japońskiej

Opowiadania Wiśnie o zmierzchu (Yamizakura)

Śnieżny dzień (Yuki no hi)

Ciemna noc (Yamiyo)

Wigilia Nowego Roku (Ōtsugomori)

Zabawa w dorosłych (Takekurabe)

Pędzące chmury (Yuku kumo)

151

Pancerz cykady (Utsusemi)

167

Mętna woda (Nigorie)

181

To dziecko (Kono ko)

217

Na rozstaju (Wakaremichi)

225

Redaktor inicjujący Olaf Pietek Redakcja Anna Poinc-Chrabąszcz Korekta Izabela Bilińska-Socha Skład i łamanie Katarzyna Mróz-Jaskuła Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83

Higuchi Ichiyō

NA ROZSTAJU

Higuchi Ichiyō Patroni medialni

NA ROZSTAJU

Wybór opowiadań

www.wuj.pl

Higuchi0.indd 1

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

2015-02-10 11:10:55