Hal Gold, Jednostka 731 by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Hal Gold

JEDNOSTKA 731 Okrutne eksperymenty w japońskich laboratoriach wojskowych

H I S T O R I E

Relacje świadków

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

www.wuj.pl

Hal Gold JEDNOSTKA 731

Jedne z najokrutniejszych aktów wojny prowadzonej przez Japonię w Azji rozegrały się nie na polu bitwy, ale w zaciszu sterylnych oddziałów szpitalnych w ponurych zakątkach kontynentu. Z dala od linii frontu i wścibskich spojrzeń, japońscy lekarze i ich pomocnicy przeprowadzali makabryczne eksperymenty medyczne na ludziach. W pierwszej części książki Jednostka 731. Świadectwo, autor, Hal Gold, za pomocą skrupulatnie zgromadzonych materiałów źródłowych kreśli obraz najbardziej niesławnej ze wszystkich komórek medycznych Cesarskiej Armii Japonii, zarysowując jej historię oraz przedstawiając w szczegółach najbardziej szokujące aspekty jej działalności. Na część drugą złożyły się niemal wyłącznie wspomnienia byłych członków Jednostki 731 zebrane przy okazji poświęconej jej wystawy objazdowej, która krążyła po Japonii w latach 1994–1995. Są to sugestywne opowieści z pierwszej ręki o tym, jak to było rozcinać brzuchy ciężarnych kobiet leżących bez narkozy na stole wiwisekcyjnym, zdrowym rolnikom robić zastrzyki z zarazkami dżumy albo przenosić korytarzami do wyznaczonych miejsc wiadra pełne świeżo upuszczonej krwi i organów ludzkich. Książka Jednostka 731. Świadectwo stanowi istotny przyczynek do stale wydłużającej się listy publikacji na temat wciąż nie w pełni odkrytej historii jednej z najbardziej niesławnych jednostek „wojskowych” w dziejach najnowszych. Pokazując, jak etyka zwykłych kobiet i mężczyzn – a nawet całej grupy zawodowej – może ulec wypaczeniu w ogniu wojny, ta ważna książka o czasach, w których ludzkością zawładnęło szaleństwo, jest jednocześnie wyrazem nadziei, że takie dni nie powtórzą się już nigdy.

JEDNOSTKA 731

Mundus_Unit_731_137x205_str.indd 1

2015-03-05 12:23:27

Hal Gold

JEDNOSTKA 731 Okrutne eksperymenty w japońskich laboratoriach wojskowych Relacje świadków

Tłumaczenie:

Michał Szymonik

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Mundus_Unit_731_137x205_str.indd 2

2015-03-05 12:23:27

Seria: MUNDUS Projekt okładki

Agnieszka Winciorek

Zdjęcie na okładce: ©

Tytuł oryginału: Unit 731 Testimony: Japan’s Wartime Human Experimentation Program

Copyright © 1997 Hal Gold All rights reserved Copyright © for Polish Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Copyright © for Polish Translation by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3893-2

www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12 663-23-81, 12 663-23-82, fax 12 663-23-83 Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

SPIS TREŚCI

Podziękowania Słowo wstępne

8 9

Część I: Rys historyczny 1. Tło japońskich eksperymentów z bronią biologiczną 17 Chlubne tradycje medyczne 17 Ishii Shirō 23 Mandżuria 26 Można zaczynać 29 2. Nowy rodzaj wojny 32 Forteca/Fabryka bakterii 32 Koniec fortecy 37 Pingfang 38 Podjednostki 47 Powiązania z sektorem cywilnym 58 Debiut Ishiiego na polu bitwy 62 3. Tworzenie patologii 66 Gryzonie i insekty 66 Cztery obszary eksperymentów 69 4. Zakończenie i następstwa 84 Próba wywołania wojny biologicznej z Amerykanami 84 Zacieranie śladów 91 Amerykańska okupacja 93 Bezpardonowa walka między supermocarstwami 100

6 5. Jednostka 731 obecnie Zajście w oddziale banku Teikoku Japońskie dane na temat broni biologicznej a wojna koreańska Szokujące odkrycie w Shinjuku Losy dowódców jednostki w czasie pokoju Powojenne kariery: synekury

116 117 124 127 140 143

Część II: Świadectwa Wprowadzenie 147 Badacz powiązany z Jednostką 1644 (pragnący zachować anonimowość) 150 Wirusolog powiązany z Jednostką 731 (pragnący zachować anonimowość) 152 Wykład Jednostka 731 a sprawa pocieszycielek (Nishino Rumiko) 159 Członek Korpusu Młodzieżowego (pragnący zachować anonimowość) 166 Specjalista do spraw higieny (Wano Takeo) 175 Specjalista do spraw higieny (pragnący zachować anonimowość) 178 Funkcjonariusz Kempeitai (Iwasaki Ken’ichi) 187 Trzej członkowie Korpusu Młodzieżowego (pragnący zachować anonimowość) 189 Pielęgniarka powiązana z Jednostką 731 (Akama Masako) 198 Oficer Kempeitai (Naganuma Setsuji) 199 Lekarz wojskowy (Yuasa Ken) 204 Pracownik cywilny Jednostki 731 w Tokio (Ishibashi Naokata) 213 Członek Korpusu Młodzieżowego powiązany z Jednostką 731 (Ogasawara Akira) 218 Profesor emerytowany Uniwersytetu w Osace (Nakagawa Yonezo) 220 Członek korpusu higienicznego (Tomioka Heihachirō) 221 Żołnierz stacjonujący w Pingfangu (Shinohara Tsuruo) 226 Żołnierz powiązany z Jednostką 731 (Ōhara Takeyoshi) 233 Pielęgniarka powiązana z Jednostką 731 (Sakumoto Shizui) 234 Oficer wywiadu (Ogura Yoshikuma) 235

7 Członek armii w stopniu majora i farmaceuta powiązany z Jednostką 731 (pragnący zachować anonimowość) Członek armii w stopniu majora i laborant powiązany z Jednostką 516 (pragnący zachować anonimowość) Kierowca Ishiiego Shirō (Koshi Sadao) Farmaceuta powiązany z laboratorium w Dalian (Meguro Masahiko) Kapitan, Cesarska Armia Japonii (Kojima Takeo)

240 240

Wybrana bibliografia

249

238

242 243

PODZIĘKOWANIA

Kilka osób zasługuje, aby je tu wspomnieć ze względu na nieocenioną pomoc, jaką służyły mi podczas pracy nad tą książką. Relacje docierały do mnie w formie faksów i fotokopii dzięki życzliwości tokijskiego sekretariatu centralnego komitetu organizacyjnego wystawy Jednostka 731. Prof. Eda Kenji* i prof. Eda Izumi z Kioto również pomagali mi w zbieraniu materiałów. Cennych informacji dostarczał mi też Ota Masakatsu z Kyodo News Service. Na koniec najszczersze podziękowania kieruję do mojego redaktora, Davida Friedmana – jego precyzyjne edytorskie oko, lekceważący stosunek do odpoczynku oraz znajomość języka japońskiego i historii Japonii były nie do przecenienia, kiedy mój rękopis stawał się książką.

* W oryginale (i analogicznie w przekładzie) stosuje się zapis zgodny z japońską konwencją, tzn. najpierw nazwisko, a następnie imię (przyp. tłum.).

SŁOWO WSTĘPNE

Blisko czterdzieści lat po zakończeniu II wojny światowej na światło dzienne zaczęły wychodzić porażające szczegóły działalności Jednostki 731, która w Cesarskiej Armii Japonii badała i wdrażała metody prowadzenia wojny biologicznej. Informacje na temat tego ośrodka, w którym zginęły trzy tysiące Mandżurów, Chińczyków, Rosjan, Koreańczyków, Europejczyków i Amerykanów, były latami ukrywane zarówno przez władze, jak i przez byłych członków Jednostki 731 związanych zmową milczenia. Ujawnione materiały wzbudziły zainteresowanie okresem, który rząd japoński starał się usunąć w niepamięć, zupełnie go ignorując. Japonia miała zostawić przeszłość za sobą i przeć do przodu, nawiązując nowe przyjacielskie stosunki i kontakty handlowe z innymi krajami. Tymczasem, gdy rozwijają się powiązania biznesowe i deklarowane są coraz to nowe przyjaźnie, odległe w czasie fakty wychodzą na jaw jako świeże rewelacje, co czyni je nawet bardziej interesującymi i każe nam przeanalizować jeszcze raz to, co się wtedy wydarzyło – i jeszcze raz wdać się w dyskusję, jak do tego doszło i dlaczego. Można twierdzić, że nie ma na świecie systemu oświaty, w którym uczono by prawdziwej historii; różny jest tylko zakres modyfikacji. Jeśli chodzi o lata działalności jednostek badawczych, historię od oficjalnego stanowiska Japonii dzieli przepaść. Jednostka 731 przez lata „nie istniała”. Prośby i żądania dotyczą-

ce nie tylko rekompensat finansowych, ale nawet samego uznania faktów dziejowych i wystosowania przeprosin nadal są kontrowane argumentem, że już im „zadośćuczyniono na szczeblu rządowym”. Jednocześnie Japonia deklaruje swoje oddanie sprawie „pokoju na świecie”, przedstawiając oświadczenia, które są równie elokwentne, co ogólnikowe. Informacje na temat liczby istot ludzkich unicestwionych przez Japonię jako materiał do badań biologicznych wychodzą na jaw od wielu lat. Z drugiej strony, w kwestii pocieszycielek* nie nastąpił jeszcze wstrząs na tyle silny, aby skłonić rząd do wyrażenia skruchy bądź wypłaty odszkodowań. Oczy na historię otwierają się za to samorządom lokalnym. Właśnie dzięki ich wysiłkom, połączonym z intensywną działalnością miejscowych wolontariuszy, udało się zorganizować wystawę zatytułowaną Jednostka 731 i w ciągu osiemnastu miesięcy pokazać ją Japończykom w sześćdziesięciu jeden miejscowościach. Owa wystawa, której objazd po Japonii zbliżał się do końca, kiedy powstał pomysł napisania tej książki, została zorganizowana przez centralny komitet organizacyjny w Tokio, a każda miejscowość, która chciała ją gościć u siebie, musiała samodzielnie zebrać pieniądze na ten cel i znaleźć odpowiednią przestrzeń wystawienniczą. Wstęp na wystawę był oczywiście płatny, widzowie mogli więc potraktować ją jako kurs historii zlekceważonej przez oficjalny system oświaty, który sami sobie sfinansowali. Nietrudno było przewidzieć, że wystawa wywoła u Japończyków szok. Pomimo okazjonalnych filmów dokumentalnych i artykułów w prasie niewielu wiedziało o Jednostce 731, której istnienie w ogóle wydawało się czymś niewyobrażalnym; większość Japończyków – szczęśliwie dla ich rządu – żyła w błogiej nieświadomości co do historii tego oddziału. Prawdą jest, że * Czyli kobiet stręczonych japońskim żołnierzom – ang. comfort women (przyp. tłum.).

Jednostce 731 poświęcono nieco uwagi, kiedy rząd japoński został pozwany do sądu za to, iż zakazał umieszczenia informacji na jej temat w podręcznikach szkolnych, ale nawet tym, którzy wiedzieli co nieco o organizacji dowodzonej przez generała Ishiiego, oczy otworzyła dopiero ta wystawa. Wiele elementów miało wpływ na to, że działalność Jednostki 731 nie przyciągała uwagi, na którą tak bardzo zasługuje. Dekady tuszowania historii tego oddziału były po części efektem umiejętnej bezczynności, stanowiącej znak rozpoznawczy japońskich władz centralnych, które za priorytet mają unikanie wszelkich kontrowersji, tak krajowych, jak i międzynarodowych. Dowodów brak było również z tego prostego powodu, że żadna z ofiar Jednostki 731 nie przeżyła – wszystkie wyeliminowano przed końcem wojny. Swoje zrobiła też hybryda rozkazu i groźby ze strony samego dowódcy, generała Ishiiego Shirō, który byłym członkom jednostki nakazał „zabrać tajemnicę do grobu”. Posłuszeństwo wobec dowództwa zapewne nie sprawiało problemu żyjącym Japończykom, którzy służąc w Jednostce 731, mogli być świadkami prowadzonych tam badań i którzy poczuliby cięcie skalpela na własnych sercach, gdyby ich dzieci spytały: „Tato! Jak mogłeś robić coś takiego?”. A po latach cięcie zabolałoby jeszcze bardziej, gdyby na początku tego pytania znalazło się słowo „Dziadku”. Ten ostatni fakt zwraca uwagę na jeszcze bardziej zaskakujący skutek, jaki przyniosła wystawa. Żyjący członkowie Jednostki 731, którzy przysięgali, że zachowają pamięć o tamtych czasach dla siebie, zdecydowali się zeznawać publicznie – wyznać prawdę – i wreszcie zrzucić ciężar z serca. Po półwieczu milczenia przemówili. Niektórzy z nich wyjawili wszystko oprócz własnych nazwisk, zatajając ten jeden sekret, co miało znaczenie dla nich, ale dla tych z nas, których bardziej od ich tożsamości interesują ich opowieści, było tylko nieistotnym pominięciem. Inni bez oporów podawali swoje nazwiska. Byli i tacy, którzy

równie łatwo doprowadzali się do płaczu, spoglądając dziesiątki lat wstecz i przywołując odrażające wspomnienia. Niemniej to między innymi właśnie ci, którzy dziś, po blisko pięćdziesięciu latach milczenia, zdecydowali się mówić, dysponują największą siłą nacisku, by doprowadzić do ujawnienia całej prawdy. Poza tym pewna liczba przedstawicieli pokolenia powojennego – naukowców, lekarzy, pisarzy – dociera do żyjących świadków, prowadzi własne badania i upublicznia zgromadzone informacje poprzez publikacje i wykłady. Oburzenie i wstyd ogarniają całe pokolenia. W miejscach eksponowania wystawy znajdują się zwykle stoliki, przy których zwiedzający mogą opisać swoje wrażenia i spostrzeżenia. Wszyscy, począwszy od uczniów szkół podstawowych, piszą o szoku, jakim była dla nich ta lekcja historii. Jest wiele powodów, dla których zmowa milczenia została przerwana dopiero teraz, ale bez względu na motywy, jakie temu przyświecają, możemy być wdzięczni, że nie cała prawda została zabrana do grobu. Jednym z najważniejszych elementów niniejszej książki są słowa tych, którzy pomagali realizować japoński program eksperymentów na ludziach związanych z prowadzeniem wojny biologicznej. Sama wystawa, reakcja, jaką wywołała, oraz relacje byłych członków jednostki, którzy zdecydowali się mówić, sprawiły, że powstała ta książka. Udostępnienie informacji na temat tamtych wydarzeń czytelnikom niejapońskojęzycznym jest równie ważne, jak przekazanie ich Japończykom. Niektóre spośród przytoczonych tu relacji i zeznań początkowo miały formę serii prelekcji, w których autor uczestniczył, nagrywając je, a następnie tłumacząc na język angielski. W przypadku pozostałych serii, organizowanych w różnych częściach kraju, dostęp do relacji możliwy był dzięki współpracy lokalnych komitetów organizacyjnych. Niezależna ekipa filmowa odszukała byłych członków Jednostki 731 i stworzyła cykl nagrań, które stały się kolejnym

źródłem wykorzystanym w książce. W kilku przypadkach relacji wysłuchały inne osoby, które następnie opowiedziały o nich na wykładach lub w książkach. Niedawne odtajnienie w Stanach Zjednoczonych – na podstawie ustawy o swobodnym dostępie do informacji (ang. Freedom of Information Act) – pewnych dokumentów, które przez lata nie były ujawniane, również odegrało istotną rolę w powstawaniu mojej książki. Także wydarzenia, do jakich doszło w byłym Związku Sowieckim, sprawiły, że światło dzienne ujrzały materiały, które dotychczas ukrywano. Odtajniono ponadto i udostępniono badaczom niektóre dokumenty japońskie. Ostatecznie jednak dla opinii publicznej źródłem informacji na temat japońskich eksperymentów na ludziach najbardziej skłaniającym do refleksji są osoby, które w nich uczestniczyły, a następnie przerwały milczenie i przedstawiły relację z pierwszej ręki, pozwalającą nam z przygnębiającą wiarygodnością cofnąć się w czasie do popełnionych zbrodni. Owe wspomnienia kompromitują oświadczenia próbujące łagodzić oblicze bestialskiego rasizmu, który doprowadził do powstania Jednostki 731.

WYBRANA BIBLIOGRAFIA

Archiwum Narodowe, Waszyngton, DC. Dział akt marynarki wojennej. Grupa akt nr 80. „Naval Aspects of Biological Warfare”. Pudło 55. Archiwum Narodowe, Waszyngton, DC. Grupa akt nr 165. „Request of Russian Prosecutor for Permission to Interrogate Certain Japanese”. Sygn.: SWNCC 351. Poz. 468, pudło 628. Archiwum Narodowe, Waszyngton, DC. Grupa akt nr 319. „Biological Warfare Activities and Capabilities of Foreign Nations”. 30 marca 1946. Pudło 101, kartoteka 67/3. Archiwum Narodowe, Suitland, Md. Grupa akt nr 84. Departamentu Stanu w Waszyngtonie do SCAP (USPOLAD) w Tokio, Japonia. Nr 020845 Z. 2 luty 1950. Teczka 321.6 War Crimes 1950, pudło 64, lokalizacja 4/64/12/2. Archiwum Narodowe, Suitland, Md. Grupa akt nr 84. List. Ohta, Ichirō, wiceminister spraw zagranicznych, Gaimusho, Tokio, do W.J. Sebalda z sekcji dyplomatycznej głównodowodzącego siłami alianckimi (SCAP). 3 lutego 1950. Teczka 321.6 War Crimes 1950, pudło 64, lokalizacja 4/64/12/2. Teczka 321.6 War Crimes 1950, pudło 64, lokalizacja 4/64/12/2. Archiwum Narodowe, Suitland, Md. Grupa akt nr 84. Notatka z rozmowy. Biuro doradcy politycznego Stanów Zjednoczonych w Japonii. Temat: Sowiecka propozycja dot. procesu cesarza Hirohito. 3 lutego 1950. Teczka 321.6 War Crimes 1950, pudło 64, lokalizacja 4/64/12/2. Archiwum Narodowe, Suitland, Md. Grupa akt nr 84. Departament Armii (Biuro Sekretarza Armii Stanów Zjednoczonych, SAOUS OUSFE) w Waszyngtonie do SCAP (sekcji dyplomatycznej) (Sebalda) w Tokio. Nr W 99564, 15 lutego 1950. Teczka 321.6 War Crimes 1950, pudło 64, lokalizacja 4/64112/2.

250 Archiwum Narodowe, Suitland, Md. Grupa akt nr 84. SCAP w Tokio do Departamentu Armii (SAOUS OUSFE) w Waszyngtonie. Nr 259, 15 marca 1950. Teczka 321.6 War Crimes 1950, pudło 64, lokalizacja 4/64/12/2. Archiwum Narodowe, Suitland, Md. Grupa akt nr 84. Departament Stanu w Waszyngtonie do CINCFE (US POLAD) w Tokio. Nr 090252 Z, 9 czerwca 1950. Teczka 321.6 War Crimes 1950, pudło 64, lokalizacja 4/64/12/2. „Asahi Shinbun”, Kitaman no kibyo wo seifuku, 2 kwietnia 1941. „Asahi Shinbun”, Kyu rikugun gun’i gakko atochi no jinkotsu kantei, 23 kwietnia 1992. „Asahi Shinbun”, Nomonhan jiken, chifusu kin nagashita, 24 sierpnia 1989. Browne Courtney. Tojo: The Last Banzai. Paperback Library, Inc., New York 1967. Cook Haruko Taya, Cook, Theodore F. Japan at War: an Oral History. The New Press, New York 1992. Dallek Robert. Franklin D. Roosevelt and American Foreign Policy: 1932– 1945. Oxford University Press, New York 1979. —. Development of Japanese Biological Warfare. Cztery artykuły napisane na podstawie materiałów ze śledztwa prowadzonego przez ppłk. Thompsona. Raporty dobowe służb wywiadu Dowództwa Lotnictwa Pacyfiku Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych (USAFPAC) nr 1561 z 30 lipca 1946; nr 1562 z 31 lipca 1946; nr 1563 z 31 sierpnia 1946; nr 1564 z 2 sierpnia 1946. RG 4: USAFPAC. General Douglas MacArthur Memorial Archives and Library, Norfolk, Virginia. Fish Hamilton. FDR: The Other Side of the Coin. Vantage Press, New York 1976. Foreign Languages Publishing House. Materials on the Trial of Former Servicemen of the Japanese Army Charged with Manufacturing and Em ploying Bacteriological Weapons. Foreign Languages Publishing House, Moscow 1950. Fałkowski Mateusz. Proces japońskich przestępców wojennych. Materiały rozprawy sądowej w Chabarowsku przeciwko byłym wojskowym japoń skiej armii oskarżonym o przygotowanie i użycie broni bakteriologicznej. Wydawnictwo MON, Warszawa 1951. Han Xiao. 731 butai no hanzai. Tłum. z j. chińskiego na j. japoński Yamabe Yukiko. 31 Shobo, Tokyo 1993. Harris Sheldon H. Factories of Death. Routledge, London–New York 1994. —. Japanese Biological Warfare Research on Humans: A Case Study of Microbiology and Ethics. Materiał przedstawiony na konferencji „The Microbiologist and Biological Defense Research: Ethics, Politics, and

251 International Security”, University of Maryland Baltimore County (UMBC), 4–5 kwietnia 1991. „Annals of the New York Academy of Sciences” 666 (1992), s. 21–52. Hollinghorst R.L., Steer Arthur. Far East Command Conference on Epidemic Hemorrhagic Fever: Pathology of Epidemic Hemorrhagic Fever. „Annals of Internal Medicine” 38 (1953), s. 77–101. „Japan Times”. Toxic gas plant still uneasy topic. 17 stycznia 1995. Johnstone Ralph. Interview with Professor Tsuneishi Keiichi. „Tokyo Journal”, maj 1994, s. 18–21. —. Japanese Violations of the Laws of War. Raport z badań nr 72 (dodatek nr 2) z 23 czerwca 1945. RG 3: SWPA, A TIS. Poz. 7, „Other Violations: Bacterial Warfare”. 9. General Douglas MacArthur Memorial Archives and Library, Norfolk, Virginia. Joho Tokushu. Data emisji: 26 lutego 1995, TBS Network. „Pacific Stars and Stripes”. SCAP Locates and Questions General Ishii. 27 lutego 1946. Kasahara Shirō, Kitano Masaji i in. Ryukosei shukketsu netsubyo no byogen tai no kettei. „Nihon Byori Gakkaishi” 34 (1944), s. 3–5. „Mainichi Shinbun”. Senritsu no jintai jikken. 27 listopada 1981. „Maru Special”. 1-go sensuikan. Tokyo, lipiec 1977. McNinch, Joseph H. Far East Command Conference on Epidemic Hemorr hagic Fever: Introduction. „Annals of Internal Medicine” 38 (1953), s. 53–60. Mori Masataka (producent). Shinryaku (cz. 5). Joei zenkoku renrakukai. Shizuoka, 1992. —. Nihon wa Chugoku ni nani wo shita no. Shizuoka: Joei zenkoku renrakukai, 1993. Dodatek do serii filmów dokumentalnych. Nakagawa Yonezo. Wywiad przeprowadzony przez autora. Kioto, Japonia, kwiecień 1995. Odoroki momo no ki nijuseiki. Data emisji: 5 listopada 1944, Asahi Television Network. „Okinawa Times”. Okinawa demo saikinsen sotei. 25 stycznia 1994. „Okinawa Times”. Ito Kageaki. 28 stycznia 1994. Ota Masakatsu. 731 Butai to senpan menseki. „Senso Sekinin Kenkyu”. Wiosna 1995, s. 90–95. Phan Ming Yen. WW II germ lab secret. „Singapore Straits Times”, 19 września 1991. —. US Army records mention wartime germ lab in S’pore. „Singapore Straits Times”, 25 września 1991.

252 —. Germ lab’s head says work solely for research, vaccines. „Singapore Straits Times”, 11 listopada 1991. Reischauer Edwin O. Japan: The Story of a Nation. Charles E. Tuttle Co., Tokyo 1970. „Renmin Ribao” (wyd. krajowe). You piao feng buo lian xian. 24 grudnia 1994. Sakura Hajime. Wywiad telefoniczny przeprowadzony przez autora – rozmówca przebywał w tym czasie w Sapporo na wyspie Hokkaido. Lipiec 1995. „Sankei Shinbun”. Saikinsen-kaigun mo keikaku. 8 sierpnia 1977. Seaman Louis Livingston. The Real Triumph of Japan: the Conquest of the Silent Foe. D. Appleton and Co., New York 1907. Sekretariat wystawy Jednostka 731. 731 Butai ten. 169-stronicowy katalog w formie magazynu z informacjami na temat eksponatów i materiałów bibliograficznych wydany przez organizację patronacką, która zorganizowała wystawę. South Manchuria Railway Co. 1933. Mukden. Ulotka. Terry T. Phillip. Terry’s Guide to the Japanese Empire. Houghton Mifllin Co., Boston – New York 1933. Tsuneishi Keiichi. Igakushatachi no Soshiki Hanzai. Asahi Shinbunsha, Tokyo 1994. —. The Research Guarded by Military Secrecy. „Historia Scientiarum” 30 (1986), s. 79–92. —. Wywiady telefoniczne przeprowadzone przez autora – rozmówca przebywał w tym czasie w Tokio. Czerwiec i lipiec 1995. Unit 731 – Did The Emperor Know? Data emisji: 13 sierpnia 1985, British Independent Television. van Courtland Moon, John Ellis. Biological Warfare Allegations: The Korean Case. Materiał przedstawiony na konferencji zatytułowanej: „The Microbiologist and Biological Defense Research: Ethics, Politics, and International Security”, University of Maryland Baltimore County (UMBC), 4–5 kwietnia 1991. „Annals of the New York Academy of Sciences” 666 (1992), s. 53–83. Warner Dennis, Warner Peggy, we współpracy z Seno Sadao, (emerytowanym) dowódcą japońskich morskich sił samoobrony. The Sacred War riors: Japan’s Suicide Legions. Van Nostrand Reinhold Company, New York 1982. Wiadomość, naczelny dowódca na Dalekim Wschodzie (CINCFE) do szefa sztabu armii Stanów Zjednoczonych w Departamencie Wojny

Redaktory inicjujący

Mateusz Chaberski

Redaktor prowadzący

Mirosław Ruszkiewicz

Adiustacja językowo-stylistyczna Wojciech Adamski Korekta

Katarzyna Onderka

Skład i łamanie

Hanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12 663-23-81, 12 663-23-82, fax 12 663-23-83

Hal Gold

JEDNOSTKA 731 Okrutne eksperymenty w japońskich laboratoriach wojskowych

H I S T O R I E

Relacje świadków

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

www.wuj.pl

Hal Gold JEDNOSTKA 731