Joanna Gilewicz
Seria: Historiai Projekt okładki: Jadwiga Burek
Na okładce: Eugene Ivanov, Fiddler on the roof, Shuttterstock
Tytuł oryginału: The Golden Age Shtetl. A New History of Jewish Life in East Europe Copyright © 2014 by Princeton University Press © Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved
Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.
ISBN 978-83-233-3781-2
www.wuj.pl
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
Moim nauczycielom żydowskiej historii Arthurowi Greenowi Antony’emu Polonsky’emu Moshe Rosmanowi Shaulowi Stampferowi
–מכל מלמדי השכלתי א.אבות ד („Nabrałem mądrości od wszystkich, którzy mnie uczyli”. Miszna Awot, 4: 1) [cytat w tłumaczeniu z jęz. hebrajskiego Michała Friedmana, „Literatura na Świecie” 1987, nr 4, s. 16]
Spis treści
Wprowadzenie. Czymże jest nazwa? ...................................
11
1.
Rosja odkrywa swój sztetl ....................................................
37
2.
Wolność bez prawa ..............................................................
62
3.
Na jarmarku .........................................................................
92
4.
O prawo do picia .................................................................
119
5.
Przemoc w obronie honoru ..................................................
146
6.
Zbrodnia, kara i obietnica sprawiedliwości ..........................
174
7.
Sprawy rodzinne ..................................................................
203
8.
Dom otwarty ........................................................................
229
9.
Jeśli zapomnę o Tobie ..........................................................
256
10. Księgi narodu .......................................................................
284
Epilog. Koniec złotego wieku ...............................................
317
Wykaz skrótów .....................................................................
331
Przypisy ...............................................................................
333
Podziękowania .....................................................................
393
Indeks ..................................................................................
397
Wprowadzenie
Czymże jest nazwa? Wielu z nas z sympatią, współczuciem i żalem wspomina Anatewkę, jaką znamy z musicalu Skrzypek na dachu: nędzne żydowskie miasteczko z drewnianymi chatami krytymi próchniejącym gontem, krzywymi płotami, kościołem o spękanych murach i nędznym ryneczkiem z kilkoma koślawymi straganami. Wszystko, co było tu murowane – kościół, fabryka, budynki urzędów – z pewnością nie należało do Żydów, oczywiście z wyjątkiem nagrobków. Starannie wypolerowane miedziane lichtarze i samowary lśniły jak cenne skarby w tym ginącym świecie w kolorze sepii. Powołana do życia mocą twórczej wyobraźni Anatewka z powieści Szolema Alejchema reprezentuje wiek drewniany w dziejach sztetlu, przedostatni rozdział jego historii. Prawdziwy sztetl miał jednak za sobą znacznie lepsze czasy. Sto lat wcześniej, w ostatniej dekadzie XVIII wieku, wkraczał w pięćdziesięciolecie, które możemy nazwać złotą erą sztetlu, choć takie określenie brzmi trochę jak oksymoron. Jak można mówić o złotym wieku, opisując zapadłą, walącą się mieścinę, w której nie działo się nic ważnego prócz pogromów i wypędzeń? Moja książka jest próbą odpowiedzi na to pytanie, popartą obszernym materiałem archiwalnym, który dokonuje przewrotu w dotychczasowym myśleniu o sztetlu, ukazując go w złotych latach jako prężny ośrodek gospodarczy, źródło zysków materialnych i wpływów kulturowych. Od lat dziewięćdziesiątych XVIII wieku do lat czterdziestych XIX stulecia sztetl był wschodnioeuropejskim miastem targowym w prywatnym posiadaniu polskiego magnata, zamieszkiwanym głównie, choć nie wyłącznie przez Żydów i podporządkowanym rosyjskiej biurokracji. Wspomniane złote lata stwarzały dla władz Imperium Rosyjskiego doskonałą okazję do zintegrowania Żydów z ogółem mieszkańców kraju, dla Żydów zaś – szansę adaptacji w Rosji. Te możliwości Rosjanie całkowicie zaprzepaścili, kierując się nacjonalistyczną i szowinistyczną ideologią państwową. Sztetl w swoim złotym wieku otwierał korzystną perspektywę zbliżenia
11
Wprowadzenie
pomiędzy Imperium Rosyjskim a jego żydowskimi mieszkańcami, lecz ostatecznie nić porozumienia została zerwana przez rosyjską administrację z powodów ideologicznych i geopolitycznych, jakkolwiek nie bez pomocy niektórych Żydów. Od ostatniej dekady XVIII wieku do lat czterdziestych następnego stulecia sztetl przeżywał półwiecze dostatku i stabilności, okres ożywienia gospodarczego i kulturalnego. Zupełnie nie przypominał wówczas miasteczka z naszych dzisiejszych wyobrażeń. Początek i koniec tej mało znanej epoki wyznaczają dwa fakty o historycznym znaczeniu. Pierwszy to rozbiór Polski, dokonany przez Rosję z pomocą Prus i Austrii – rozpoczęty w 1772, kontynuowany w 1793, a zakończony w 1795 roku. Wskutek nieobecności Polski na arenie międzynarodowej wytworzył się nowy układ społeczno-gospodarczy, sprzyjający rozwojowi sztetlu. Drugim ważnym faktem było wejście Imperium Rosyjskiego w wiek żelazny, niosący z sobą militaryzację, rywalizację polityczną i ekonomiczną, ksenofobię i nacjonalizm, co w drugiej połowie XIX wieku doprowadziło do stopniowego przeobrażenia sztetli w podupadłe miasteczka, a nawet wioski, nękane biedą i pogromami – na kształt Anatewki. W pamięci kulturowej wschodnioeuropejskich Żydów ten drugi sztetl zastąpił jego uprzedni obraz. Ów wcześniejszy sztetl przywraca do życia niniejsza książka, wydobywając go spod nawarstwień stereotypów literackich i kulturowych. W wyniku rozbiorów sztetle znalazły się pod panowaniem Rosji wraz ze swoimi polskimi właścicielami i żydowskimi mieszkańcami jako mechanizmem napędowym gospodarki. Sztetl w swoich złotych latach był wspólnym dziełem Polaków, Żydów i Rosjan, a jego dumni mieszkańcy tworzyli niezwykłą mozaikę społeczną. Na początku Rosja traktowała go ostrożnie i z respektem, później zaś pojawiły się podejrzliwość, zawiść i nietolerancja. Prawa, które miały pognębić polskich właścicieli, wydawały się Żydom skierowane wprost przeciwko nim. Dopóki krucha równowaga sił pomiędzy Polakami, Rosjanami i Żydami była zachowana w sztetlu, jego złoty wiek trwał. Im jednak sztetl stawał się żywotniejszy, tym większe zagrożenie stanowił w oczach nowej władzy, która starała się osłabić jego gospodarczy impet. Inaczej mówiąc, prosperował on dopóty, dopóki rosyjskie państwo godziło się z jego polskim dziedzictwem, a zaczął podupadać od czasu, gdy władze zdecydowały się z nim walczyć. Gdy w latach czterdziestych XIX wieku Rosja ostatecznie wybrała ideologię i protekcjonizm kosztem wzrostu gospodarczego, równowaga została zachwiana, a lata świetności sztetlu dobiegły końca. Jego złote lata są historią przegranej walki o wolność i przetrwanie, rozumianych tak, jak pojmowano je w początkach XIX wieku.
12
Czymże jest nazwa?
Przez około 50 lat, pomiędzy ostatnią dekadą XVIII wieku a końcem pierwszej połowy XIX stulecia, sztetl pod względem politycznym nie należał już do Polski, administracyjnie jednak jeszcze nie w pełni podlegał Rosji, a żydowskim mieszkańcom pozwalano na razie rządzić się własnymi prawami. Dla prawie 80 procent Żydów wschodnioeuropejskich, którzy w owym czasie stanowili dwie trzecie światowej populacji wyznawców judaizmu, był autonomicznym środowiskiem życia. Jego złote lata to czas pierwszego zetknięcia Żydów wschodnioeuropejskich z Imperium Rosyjskim1. Sztetl miał znikome szanse przetrwania modernizacji Rosji, trwał jednak dopóty, dopóki opierał się próbom reform i transformacji i dopóki Rosja pozostawiała go w spokoju. Gdy przeminęły już jego dobre dni, nadal żył w pamięci kulturowej, folklorze, literaturze i frazeologii Rosjan, Ukraińców, Polaków i Żydów. W pamięci kulturowej rzeczywistość sztetlu odcisnęła się mocnym piętnem, pozostawiając swoje odbicie w twórczości literackiej, w języku i w folklorze, które zapewniły mu przetrwanie po śmierci, a może nawet nieśmiertelność. Złoty wiek sztetlu miał swój początek i koniec, lecz badania nad tym szczególnym okresem dają wgląd nie tylko w codzienność, ale również w zmarnowany potencjał tamtych lat. Pokazują, kim byli żydowscy mieszkańcy i ich sąsiedzi, jak wyglądało ich życie, dlaczego rosyjska władza nie akceptowała ich takimi, jakimi byli, i w jaki sposób przyczyniła się do upadku sztetlu. Historia złotych lat sztetlu to historia niespełnionej obietnicy i krótkowzroczności geopolitycznej. Próbując nim zawładnąć, Rosja przetrąciła mu kręgosłup, zaprzepaściła jego wyjątkowość i przyspieszyła przemianę w Anatewkę. Sztetl mógł się stać filarem gospodarczym, jeśli nie społeczno-politycznym, zachodniej części Imperium Rosyjskiego, a jego dzieje mogły się potoczyć zupełnie inaczej, jednak nie doszło do tego ze względu na szczególne uwarunkowania społeczno-ekonomiczne, polityczne i prawne. Historia przedstawiona w tej książce pokazuje między innymi, jak Żydzi zmieniali się pod przymusem władzy, nie tracąc jednak swojej tożsamości. Jeżeli podejmowane przez rosyjski rząd próby transformacji sztetlu uznać za przymusową modernizację, to dążenie Żydów do pozostania tym, kim byli dotąd, można skwitować jako działania kontrmodernizacyjne. Nie wydaje się jednak, by dychotomia między nowoczesnością a tradycjonalizmem trafnie odzwierciedlała pragnienia i wysiłki zwykłych mieszkańców, a o nich właśnie opowiada ta książka. Przyjrzymy się kilkudziesięciu sztetlom w trzech ukraińskich guberniach – podolskiej, wołyńskiej i kijowskiej – stanowiących południową część obszaru, na którym rosyjscy zarządcy wyznaczyli tak zwaną strefę
13
Wprowadzenie
żydowskiego osiedlenia, odpowiadającą mniej więcej terytorium dzisiejszej Litwy, Białorusi i Ukrainy, gdzie przez cały XIX wiek skupiało się życie Żydów wschodnioeuropejskich2. Podole, Wołyń i Kijowszczyzna zawsze tworzyły, nawet nie będąc jeszcze rosyjskimi guberniami, odrębny habitat zdecydowanie różniący się od sąsiednich regionów – Białorusi i Litwy na północy, Polski centralnej i Galicji na zachodzie. Wyróżniał się on przede wszystkim pod względem demograficznym. W okresie przed trzecim rozbiorem spośród 44 polskich miast mających powyżej 1000 żydowskich mieszkańców 17 było rozsianych w północnej, zachodniej i centralnej części Polski, a 27 znajdowało się na obszarze środkowo-zachodniej Ukrainy, stanowiącej wówczas południowo-zachodnią część Imperium Rosyjskiego. Gubernie podolska, wołyńska i kijowska okazały się wyjątkowe także pod względem gospodarczym: nigdzie indziej nie odbywało się tyle targów i jarmarków, które przyciągały tysiące kupców3. Przedsiębiorstwa handlowe w takich miasteczkach jak Radziwiłłów dorównywały wysokością osiąganych obrotów największym firmom handlowym Moskwy i Sankt Petersburga, a produkcja w tych trzech guberniach znacznie przewyższała produkcję w sąsiadujących guberniach Białorusi na północy i Polski (pod panowaniem rosyjskim) na zachodzie4. Wołyń, Podole i Kijowszczyzna nie ucierpiały też w wyniku inwazji wojsk napoleońskich i kampanii wojennej 1812 roku. Środkowa Ukraina to region, gdzie ukształtował się szczególny typ religijności z odrębnymi tradycjami kultu, mistycyzmu, folkloru i magii. To właśnie tam, na Podolu i Wołyniu, narodził się chasydyzm jako ruch entuzjazmu religijnego, który stamtąd rozprzestrzenił się na północ i na zachód. Chasydyzm na ziemiach środkowej Ukrainy osiągnął pełnię rozwoju już w ostatnim ćwierćwieczu XVIII stulecia, podczas gdy na północy, na Litwie i Białorusi, chasydzi byli przez przeciwników marginalizowani, prześladowani i wykluczani ze wspólnoty. W ukraińskich sztetlach powstawały dwory chasydzkie, a wiele z tych miejscowości – od Bracławia, Łyńca-Sokołówki, Radziwiłłowa, Niesuchojeży i Czarnobyla po Skwirę, Talne, Różyn i Makarów – dało nazwę chasydzkim dynastiom i kierunkom5. Chasydzcy mistrzowie wywierali wpływ na kształt sztetlu, tak jak sztetl wpływał na rozwój chasydyzmu. Podczas gdy w Polsce cadycy, jak nazywano przywódców tego ruchu, zwykle osiedlali się w miastach lub na przedmieściach, ukraińscy cadycy woleli życie w sztetlu, gdzie mogli oddziaływać na całą wspólnotę, wpajając jej swój mistyczny światopogląd. Sztetle, w których mieli swoje dwory, stały się celem pielgrzymek. Wyznawcy judaizmu ze środkowej Ukrainy mieli odmienną kuchnię, na przykład w przeciwieństwie do polskich i litewskich braci nie przy-
14
Indeks
Aksakow Iwan 93, 103, 108, 348, 350, 351 Aksenfeld Izrael 19, 55, 149, 335, 342, 382 Aleksander I 38, 51, 54, 124, 125, 133, 158, 175, 291 Aleksander II 41, 171 Aleksander III 323 Alkalai Aaron 275, 276 Alkalai Jehuda 275, 276 Amsterdam 99 Anatewka 11–13, 20, 21, 229, 318, 319 Ansky Szymon 390 antysemityzm 54, 162, 199, 252, 329, 353 Auerbach Dawid Cwi Mendel 278, 279 August II Mocny 26 August III Sas 48 Austria 12, 32, 38, 51–53, 66–68, 77, 78, 83, 86, 89, 105, 142, 280, 285 Awerbuch Szyrko z Wasylkowa 181 Azulaj Chaim Josef Dawid 280, 383, 389 Baal Szem Tow 200, 202, 274, 282, 312 zob. też chasydyzm i chasydzi Babel Izaak 18, 89, 90, 347 Bachtin Michaił 145 Bagricki Eduard 91, 347 Bak Izrael 274 Balin 45, 349 Bałta 26, 57, 76, 92, 103–105, 108, 116, 153, 161, 167, 169, 170, 183, 187, 244, 245, 252, 275, 276, 323, 324, 337, 376 Bar 30, 57, 73, 169, 205, 242, 274, 324, 337 Baranówka 26, 30, 337 Bartenura Owadia 289 Baruch z Międzyboża 273 Barwinok Hanna (Oleksandra Biłozerska-Kulisz) 130, 356
Basargin Nikołaj 60, 343 Bejlisa sprawa 158, 162, 163 Bekleszow Aleksander 65 Berdyczów: członkowie gildii kupieckiej 55 doroczne jarmarki 100, 102, 103, 105, 292 jako kluczowy ośrodek handlowy 105, 106, 114 jako ośrodek handlu przemytniczego 75, 76 konkurencja z Żytomierzem 106, 111 książki i drukarnie 274, 290–292, 308 odsetek rozwodów 225 picie wódki 136 żydowskie domy 22, 108, 236 zob. też jarmarki, Żytomierz Beresteczko 72 Bergelson Dawid 18, 150 Berlin 309, 371 Berszad 41, 68 Besarabia 104, 224, 247, 267, 278 Biała Cerkiew 19, 22, 23, 25, 26, 59, 61, 70, 96, 99, 109, 130, 153, 154, 164, 174, 181, 197, 209, 230, 247, 250, 276, 283, 287, 302, 317, 336 Białogródka 34, 325 Białopol (Białopole) 32, 371 Białoruś 14, 15, 30, 51, 54, 65, 96, 111, 114, 124, 153, 160, 206, 273, 294, 314, 348, 374 Białozorka 287 Bibikow Dmitrij 109, 277 Bielice 55 Birkentahl Ber 300 Błok Aleksander 144, 357 Bogrow Dmitrij 118 Bogrow Grigorij 169, 251, 378 Bogusław 22, 23, 25, 26, 70, 122, 148, 156, 181, 185, 190, 251, 287, 309, 336
397
Indeks
Böhme Jakub 307 Bolechower Arie Lejb 212, 219, 221, 368–371 Bolechów 211, 300, 387 Bonaparte Napoleon 51–54 Boteach Shmuel 213 Bracław 14, 51, 57, 61, 103, 106, 127, 166, 221, 241, 257, 267, 269, 287, 308, 312, 314, 371, 379–381 bractwo pogrzebowe (chewra kadisza) 48, 50, 152, 154, 169, 215 Brafman Jakub 199 Brajłów 24, 45, 124, 229, 240, 299, 371 Brandt Józef 105 Braniccy 336 Braudel Fernand 103, 186, 227, 350, 365, 372 Brody 30, 55, 65, 67, 69, 75, 79, 82, 83, 89, 164, 181, 207, 223, 234, 281, 302, 320, 369, 371 Brusiłów 26, 243 Bukowina 67 Butieniew Aleksander 60 Bychów 274 Carlebach Elisheva 301, 388 Cene urene 297, 298, 304 zob. też jidysz cenzorzy i cenzura 159, 285, 289, 291, 294, 300, 305–308, 310–313, 318, 360, 388 Chagall Marc 211, 226, 230 Charków 103, 106, 109, 170, 224, 302, 320 chasydyzm i chasydzi 14, 50, 85, 107, 144, 199, 257, 260, 267, 270, 272– 274, 282, 285, 287–289, 297, 298, 309–311, 313, 314, 322, 329, 385, 386 zob. też chasydzcy mistrzowie, judaizm, kabała chasydzcy mistrzowie, cadycy 14, 17, 50, 51, 127, 256, 257, 260, 267–273, 287–289, 295, 297, 298, 311, 314, 319, 329, 341 a migracja do Ziemi Izraela (alija) 271 a zbieranie datków w Europie Wschodniej 268, 272, 273, 276, 278, 279 jako uosobienie Świątyni Jerozolimskiej 269
pielgrzymki chasydów 258, 267 zob. też chasydyzm i chasydzi chawury 21, 151, 152 Chazarowie 15 Chełmoński Józef 105 Chersoń 70, 104 chłopi 23, 28, 38, 58, 73, 80–82, 95, 96, 98, 102, 107–109, 116, 120, 121, 123–126, 131, 134, 141–144, 154, 157, 159, 164, 166, 167, 170–172, 178, 184, 185, 189, 190, 193, 194, 204, 209, 211, 235, 238–240, 248, 318, 321, 364, 374, 375 zob. też Kozacy, Ukraińcy Chmielnik 41, 323–325 Chocim 218 Chodorków 25, 128, 197, 337 chrześcijaństwo 85, 136, 146, 147, 158, 159, 162, 163, 187, 192, 193, 284, 321 Czaczkes Szmuel Josef 228 Czarnobyl 14, 25, 26, 85, 123 Czarny Ostrów 97, 273 Czechow Anton 118, 130, 282, 353, 356 Czeczelnik 45, 349 Czehryń 122, 183 Czemerowce 323, 325 Czerkasy 15, 120, 122, 177, 183 Czernihów 281 Czerniowce 233 Czubyński Pawło 44, 95, 117, 239, 336, 348, 353 Daly Jonathan 176, 362 Derażnia 193, 194, 327 Devonshire 60 Dolci Carlo 209 Dołgorukow Iwan 27, 47, 59, 340, 343 dom (w sztetlu): architektura 109, 231, 236, 240, 253, 321 miejski etos 231 w dziennikach podróży i literaturze pięknej 164, 281 w porównaniu z chłopską chatą 45, 130, 231, 232, 235, 237, 239, 241, 252, 254 wielofunkcyjność 233, 236, 252, 253, 374 wnętrze 237, 239, 240 zob. też handel Dostojewski Fiodor 117, 353
398
Indeks
Dow Awraam z Wołynia 273 Drezno 65 Druja 302 Dubno 25, 26, 32, 37, 42, 52, 53, 60, 66, 68, 76, 83, 103, 116, 165, 223, 274, 287, 309, 320, 337, 338, 369 Dubrowin Nikołaj 176, 362 Dubrowno 287 Dunajowce 97, 300 Dyhernfurth 308 Dzierżawin Gawriił 65, 76, 124, 125 Efraim (Mosze Chaim) z Sudyłkowa 199, 257, 262, 263, 270, 313, 367, 379, 380 zob. też chasydzcy mistrzowie Eisenberg Fejwel 292, 294 zob. też książki Ekaterinopol 26, 198 Fastów 26, 99, 100, 168, 178, 250, 336 Felsztyn 97, 237 Flahm Awraam 32 Francja 15, 39, 53, 62, 63, 68, 86, 176, 285 Frankfurt nad Odrą 65, 302 Friedman Izrael z Różyna 233, 234, 275, 276, 381 zob. też chasydzcy mistrzowie Funduklej Iwan 92 Galicja 14, 16, 64, 67, 84, 94, 104, 113, 186, 196, 210, 215, 228, 263, 266, 295, 300, 357, 371, 386 Galperinowie 114, 299 Gdańsk 65, 100, 302 Geertz Clifford 16 Gercensztein Dawid 54 Giterman Mosze Cwi z Sawrania 267 zob. też chasydzcy mistrzowie Głagolew Andriej 37, 55, 93, 338, 342 Gogol Mikołaj 95, 105, 122, 156, 180 Goldenberg Grigorij 225 Goleniszew-Kutuzow 27 Golomb Elijahu 173 Gombiner Abraham 315 Gottlober Abraham Ber 30, 314, 337, 390 Green Arthur 267, 381, 393 Grocholscy 326 Grodno 67, 383 Grossman Wasilij 228, 373 Gródek 26
Guberman Igor 145, 357 Guriew Aleksander 290 Haim Josef 256 Hajfa 270 Hajsyn 41, 57, 124, 183, 323 halacha 289, 299, 309, 315 zob. też judaizm, rabiniczni uczeni, Tora Halawa Bachia ibn 304 Halberstam Jehoszua 220 Hamburg 99, 117, 302 handel: a komory celne 42, 65, 75, 89 a przemyt 62, 68–70, 72, 75–77, 80, 81, 83–88, 90, 91, 102, 138, 156, 234, 293, 354 a targowisko w sztetlu 93, 319, 321 opłaty i podatki 31, 34, 46, 64–66, 69, 77, 85, 89, 98, 106, 110, 113, 119, 122, 123, 133–136, 150, 152, 153, 169, 195, 203, 206, 244, 246, 273, 278, 279, 326, 354 przy okazji pielgrzymek 107 udział Żydów 29, 94 wpływ na wygląd żydowskiego domu 236 zezwolenia na działalność 98 zob. też karczmarstwo i handel alkoholem, Żydzi Hannah Rochel (ludmirer mojd) 273 zob. też chasydzcy mistrzowie Hannower Natan Neta 20 Hapsztejn Izrael ben Szabtaj (Magid z Kozienic) 51, 52 zob. też chasydzcy mistrzowie hebrajski język 30, 32, 79, 98, 228, 297, 298, 308, 311, 338, 367 Hebron 272, 275, 279, 382 Heller Jom Tow Lipmann 289 Henderson Ebenezer 60, 343, 390 Hercen Aleksander 67 Heschel Abraham Joszua 19, 20, 335 zob. też chasydzcy mistrzowie Hetmanat 317 Hoffman Eva 19, 335 Hornostajpol 25, 26 Hostomel 25, 336 Humań 22, 25, 26, 34, 54, 59, 60, 98, 101, 108, 109, 124, 129, 130, 135, 161, 164, 166, 183, 217, 218, 232,
399
Indeks
238, 246, 248, 250, 251, 274–276, 281, 317, 320, 375 Hundert Gershon David 21, 334–336, 340, 349, 354, 355, 368, 393 Husiatyn 63, 67, 72, 89, 216, 236 Ilińce 146 imperium osmańskie 272, 275, 278 Imperium Rosyjskie 11–14, 21, 27, 39, 40, 44, 48, 50, 52, 57, 92, 105, 113, 122, 156, 167, 175, 252, 277, 278, 301, 317, 333, 334, 364 Issachar Ber z Zasławia 273 Issachar Ber ze Złoczowa 273 Istambuł 270 Iwanowo 100 Iwanówka 26 Izaak Michał z Radziwiłłowa 84, 85 Izrael z Różyna zob. Friedman Jaakow ben Icchak Aszkenazy 304 Jaakow Icchak (Widzący z Lublina) 51 zob. też chasydzcy mistrzowie Jaakow Josef z Połonnego 258, 298, 389 zob. też chasydzcy mistrzowie Jaakow Samson z Szepetówki 273 zob. też chasydzcy mistrzowie Jakow ben Aszer 289, 290, 384 Jałutorowsk 193 Jampol 41, 57, 63, 224, 275, 276, 323, 325, 370, 371 Janów 246, 304 jarmarki 14, 23, 24, 26, 28, 45, 60, 74, 76, 92, 93, 95, 97, 98, 100, 102–111, 113, 114, 116, 117, 121, 123, 124, 126, 127, 169, 183, 185, 188, 191, 196, 214, 223, 244, 245, 292, 293, 302, 314, 319, 350, 385 zob. też handel Jarmolińce 97, 314 Jasnogródka 250 Jerofiejew Wieniedikt 145, 357 Jerozolima 91, 257, 258, 260, 262, 264– 267, 269–277, 279–283, 306, 315, 322, 382 Jesenska Milena 228 jidysz 15, 18, 20, 29, 30, 32, 33, 56, 66, 74, 78, 81, 116, 118, 139, 159, 161, 172, 185, 189, 193, 197, 200, 201, 205, 209, 226, 297, 298, 302, 304, 305, 333, 338 Joel Baal Szem 310
Josi 208 Josse z Raszkowa 273 zob. też chasydzcy mistrzowie Józefów 304, 314 Jóźwin 229 Juda Gerszom ben 136 judaizm 13, 14, 20, 23, 27, 31, 32, 40, 46, 48, 50–53, 55, 57, 60, 66, 72, 85, 92–94, 110, 114, 118, 122, 126, 135, 138, 141, 143, 146, 147, 152, 153, 155–162, 164, 166–168, 170, 172, 173, 175, 182, 183, 192, 193, 196, 199–201, 205, 206, 209, 210, 216, 219–221, 224, 227, 228, 230, 236, 238, 241, 245, 250, 252, 256, 257, 260, 265, 267, 272, 273, 277, 278, 280–283, 285, 288, 308, 311, 312, 314, 315, 318, 321, 329, 379 a konflikty rodzinne 224 a rodzina 217 a rytuały pogrzebowe 152 a stosunki seksualne 204, 213, 214, 216, 217 a wykluczenie ze wspólnoty 136, 143 prawa dotyczące pogrzebów 256 prawa dotyczące żywności 201 stosunek do teologii chrześcijańskiej 146 zob. też chasydyzm i chasydzi, misnagdzi, Żydzi Judowin Salomon 45 kabała (mistycyzm żydowski) 280, 287, 288, 295, 296, 302, 303, 305–310, 313–315, 329 zob. też chasydyzm i chasydzi, judaizm Kafka Franz 228, 373 kahał (gmina żydowska) 21, 30, 31, 55, 71, 82, 96, 115, 151, 153–156, 177, 200, 218, 224, 234, 318, 323 Kahorlik 336 Kalinówka 216 Kalisker Abraham 273 Kaliszer Cwi Hirsz 281 Kamieniec Litewski 206 Kamieniec Podolski 15, 23, 30, 41, 48, 49, 54, 57, 70, 81, 114, 179, 193, 209, 225, 232, 233, 242, 244, 245, 327, 340, 370 Kamionka 123 Kappeler Andreas 48, 340
400
Indeks
karczmarstwo i handel alkoholem 29, 60, 119–124, 126, 131, 133, 136, 141–143 a monopoliści handlu alkoholem 119, 120, 131, 133, 135, 141 a przemyt wódki 133, 138, 315 a przywilej produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych (propinacja) 120 a zyski miast prywatnych 135 konflikty między władzą państwową a działalnością prywatną 140 odebranie Żydom 126, 143 sprawdzanie jakości 131–133 wpływ na architekturę domów 237 zob. też handel Karlin 68 Karmaniuk (Karmeluk) Ustym 192–194, 201, 366 Karwasar 30, 48, 49 Katarzyna II Wielka 38–41, 43, 49, 57, 58, 62–65, 97, 122, 285, 287, 309, 318, 338, 343 katolicy 20, 23, 25, 54, 58, 83, 98, 137, 146, 147, 163, 163, 175, 178, 183, 191, 361 Kazań 195 kest 205, 206, 232 kijowska gubernia 13–16, 23, 27, 28, 39, 43, 53, 55, 56, 67, 85, 92, 94, 96, 102, 103, 112–114, 123, 124, 130, 141, 183, 189, 225, 288, 290, 318, 324, 336, 348, 363, 364 Kijów 15, 37, 38, 55, 59, 103, 106, 109, 110, 114, 123, 127, 130, 136, 163, 170, 174, 177, 179, 181, 182, 185, 190, 196, 197, 224, 225, 248, 285, 294, 296, 320, 321, 358, 393 Kisielew Paweł 42 Kitajgorod 97 Klarfeinowie 292 Klewań 214 Klier John Doyle 21, 333–335, 343, 360, 361 kobiety jako porzucone żony (aguny) 32, 213, 224, 228 kobiety jako strażniczki domowego ogniska 305 Kobryń 96 Kobylańska Olha 116 Kock 267 koliszczyzna 166, 167
Kołłątaj Hugo 124 Konstanty, wielki książę 75 Kopajgród 188 Kopyl 254, 314 Kopyś 294, 389 Kornica 42 Korostyszew 22, 23, 25, 26, 148, 337 Korsuń 18, 336 Korzec 23, 26, 37, 67, 70, 107, 127, 256, 264, 285–287, 308, 351, 370, 389 Kostroma 291 Kotik Jecheskiel 114, 167, 168, 208, 209, 354, 359, 361, 368, 390 kozacy 74, 75, 81, 82, 153, 164–166, 251 Kozienice 52, 258 Kranz Jaakow 32, 338 Krasnopol 26, 46, 230 Kraszewski Józef Ignacy 60, 209, 343, 351, 369, 387 Krawiec 165 Krestowski Wsiewołod 117, 353 Królewiec 103, 224 Krupce 87 Krzemieniec 53, 79, 87, 95, 100, 110, 111, 135, 138, 139, 234, 278, 279, 289, 291, 325, 327, 328, 337 Krzemieńczuk 109 książki (hebrajskie i w jidysz) 235, 265, 300, 304, 309, 314, 329 a działalność wydawnicza 285–287, 291, 292, 294, 306, 307, 313 cenzura 285, 291, 294, 300, 307, 308, 310, 318, 388 chasydzkie i kabalistyczne 286–289, 294, 295, 297–300, 303, 306, 307, 310–315, 384, 389 najpopularniejsze 295 sprzedaż 293, 294, 307 wysokość nakładów 103, 296, 297, 300, 303, 313 zob. też Szapirowie Kuprin Aleksandr 227, 372 Kursk 106, 291 Kuty 271 Lachowce 26 Lady 51, 273, 289, 290, 294, 302, 312 Lanckorona 300 Landa Josef 214, 300, 370 Landau Ezechiel 32, 33, 82, 223, 224, 338, 371 Langmuir Gavin 158, 359
401
Redaktor inicjujący
Olaf Pietek
Redaktor
Jadwiga Makowiec
Korektor
Patrycjusz Pilawski
Skład i łamanie
Hanna Wiechecka
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83