REZIME

„Oni su sjajni ljudi uvijek za saradnju, ali ono što nam treba je otvaranje nekih regionalnih centara, da ja ne moram non-stop da idem za Cetinje odavde, da se naprave baze po regijama gdje bi ljudi mogli da imaju neki centar iz kojih bi se radila istraživanja i projekti (…) Mislim da bi ti regionalni centri bili dobri za očuvanje i izučavanje nematerijalnog nasljeđa, tamo bi imali timove i ovo što mi radimo preko etno kampa mogla bi da radi čitava država. Za pola godine bi imali toliko podataka, nevjerovatno je što može da se napravi. Neki malo veći vid podrške od Ministarstva i neka njihova inicijativa da stvarno sačuvamo zaista značajne stvari iz oblasti nematerijalne baštine. Trebalo bi, na primjer, neki da se oformi Digitalni arhiv. Pošto smatram da je to nešto što je javno i što je opšte dobro i to nije nešto bi bi trebalo da čuvamo na našim hard diskovima. Dosta NVO-a bi moglo da ih snabdije materijalima, ako bi oni bili otvoreni za taj vid prikupljanja… Možda bi trebalo da se napravi neka selekcija da ne šalje svako bilo šta. Ovdje u Crnoj Gori baš i nemamo neki sektor Ministarstva koji se samo bavi kulturnom baštinom, a tek nematerijalnom... Vidim tu jednu institucionalnu rupu koja bi mogla da se ispuni. I da se na taj način mi podstaknemo da znamo da ne radimo u prazno.“ Vjerovatno je da mnoge od ovih preporuka neće moći da budu odmah implementirane, ali je izvjesno da se radi o predlozima koji su izvodljivi, dobronamjerni. Mogli bi da unaprijede i djelovanje organizacija civilnog sektora u oblasti kulturne baštine i čitav sektor kulturnog nasljeđa u Crnoj Gori. Zato su u ovoj studiji zabilježeni, da budu razmotreni i da vremenom budu uvedeni u praksu.

Na kraju, da u nekoliko pasusa rezimiramo osnovne nalaze istraživanja. Istraživanje „Organizacije u oblasti kulturne baštine u Crnoj Gori: analiza stanja, potreba i uslova za razvoj” imalo je za cilj da analizira djelatnosti, kapacitete, potrebe, probleme i potencijale za razvoj vaninstitucionalnih aktera u polju kulturne baštine u Crnoj Gori. Analizirani akteri uključivali su domaće i strane nevladine organizacije u Crnoj Gori, domaće i strane fondacije i ostale tipove udruživanja i grupnog rada koje su prepoznate, poput neformalnih grupa građana koje se bave istraživanjem, zaštitom i promocijom kulturne baštine. Centralno mjesto u našem istraživanju imale su organizacije kojima je kulturna baština primarna oblast djelovanja. Međutim, pokazalo se da veliki broj organizacija koje se ne bave prvenstveno kulturnom baštinom ima priličan obim aktivnosti u ovoj oblasti, pa su i njihovi odgovori značajno doprinijeli sticanju uvida u stanje, probleme i perspektive organizacija koje djeluju u ovom sektoru. Većina organizacija koje su bile uključene u istraživanje formirana je u posljednjih deset godina. U našem uzorku je bilo deset organizacija koje su osnovane prije 2000. godine; dvadeset jedna organizacija i jedna neformalna grupa koja djeluje duže od jedne decenije i više od polovine organizacija (i neformalnih grupa) koje su počele sa radom u posljednjem desetljeću. Najveći broj anketiranih organizacija lociran je u Boki Kotorskoj i u Podgorici, dok su u ostalim djelovima zemlje manje zastupljeni, mada na sjeveru Crne Gore ima nekoliko organizacija čije je djelovanje izuzetno značajno. Aktivnosti najvećeg broja organizacija odvijaju se na lokalnom nivou i nivou Crne Gore, ali značajan broj organizacija ima i međunarodno djelovanje koje ne ostaje na nivou regiona Jugoistične Evrope (odnosno bivših jugoslovenskih republika). Za najveći broj organizacija uključenih u istraživanje nematerijalna kulturna baština predstavlja osnovno polje djelovanja. Gotovo sve organizacije koje se primarno bave kulturnim nasljeđem bave se nematerijalnom kulturnom baštinom, nešto više od polovine njih nepokretnom, a nešto manje od polovine pokretnom kulturnom baštinom. Kod organizacija kod kojih je kulturna baština sekundarna ili dopunska djelatnost, fokus je na nepokretnoj kulturnoj baštini, a nešto manje od polovine se bavi drugim tipovima kulturnog nasljeđa. Zanimljivo je da se i neformalne grupe uglavnom bave nepokretnom kulturnom baštinom. Za organizacije kojima je kulturna baština primarna oblast djelovanja, detaljno smo ispitivali kojim se tipovima nepokretne, pokretne i nematerijalne kulturne baštine bave i na koji način to čine. Primat među tipovima nepokretne kulturne baštine kojima se ove organizacije bave imaju kulturno-istorijska područja, urbana ili ruralna naselja, arhitektonska djela i kulturni pejzaži. U slučaju pokretne kulturne baštine fokus je na istraživanju, zaštiti i promociji rukopisa, inkunabula, knjiga, publikacija ili dokumenta;

arhivske, bibliotečke ili kinotečke građe i muzejskih materijala; te predmeta vezanih za značajni događaj ili istorijsku ličnost. Što se nematerijalne kulturne baštine tiče, organizacije kojima je kulturno nasljeđe primarna oblast djelovanja, posebno se bave tradicionalnim zanatima i vještinama, izvođačkim umjetnostima i jezikom, govorom i usmenim predanjima. Druga važna grupa pitanja u ovom segmentu istraživanja ticala se načina na koji se organizacije bave kulturnom baštinom. Najzastupljeniji odgovori bili su oni koji su se odnosili na edukaciju u oblasti kulturne baštine; aktivnosti prezentacije i popularizacije kulturne baštine; istraživanja u oblasti kulturne baštine; organizovanja predavanja, okruglih stolova i konferencija; organizovanja radionica, radnih kampova, fokus grupa i izdavačke djelatnosti. Centralno mjesto u anketnom dijelu istraživanja imalo je ispitivanje ljudskih, menadžerskih, tehničkih, finansijskih i socijalnih kapaciteta organizacija koje se bave kulturnom baštinom u Crnoj Gori. U pogledu ljudskih kapaciteta ispitivali smo na koliko ljudi naši ispitanici mogu računati u realizaciji svojih aktivnosti – koliko je zaposlenih sa punim i skraćenim radnim vremenom, koliko angažovanih preko ugovora o djelu i koliko volontera mogu angažovati. A prikupili smo podatke i o nivou obrazovanja stalno angažovanih članova/ članica i saradnika/saradnica i koliko među njima ima stručnjaka/stručnjakinja za oblast kulturne baštine. Kao u prethodnim istraživanjima civilnog sektora u kulturi u ovom dijelu Evrope, angažovani u ovim organizacijama spadaju u najobrazovanije grupacije u kulturnom polju. Skoro 60% stalno angažovanih članova/članica ima završene fakultete, a više od 10% ima magistrature i doktorate. Ove organizacije angažuju veliki broj ljudi u svojim aktivnostima (1.470), ali je veoma mali broj njih u stalnom radnom odnosu. U organizacijama kojima je kulturna baština primarna oblast djelovanja, radi samo troje zaposlenih sa punim radnim vremenom, dok u drugim organizacijama radi još njih 16 sa punim radnim vremenom i 12 sa skraćenim radnim vremenom. Ključni teret djelovanja u ovim organizacijama utoliko nose članovi/članice organizacija angažovani tokom projekata, preko ugovora o djelu (njih 214). Oni najčešće imaju stalna zaposlenja negdje drugo, a aktivnosti vezane za kulturnu baštinu doživljavaju kao svoju vokaciju. Međutim, zbog obaveza na poslu, oni mogu posvetiti ovim aktivnostima samo dio svog vremena, te organizacije u kojima su angažovani ne mogu preuzeti veliki obim poslova računajući samo na njih. Ove organizacije angažuju i veoma veliki broj volontera (1.225), ali je samo jedan broj njih stalno uključen u rad organizacija. Ova nemogućnost ostvarivanja stabilnih radnih angažmana predstavlja značajnu prepreku za razvoj kapaciteta organizacija i za njihov stabilan rad, rast i prenos znanja. Postojeći model privremenog i povremenog angažovanja članova/ca dovodi i do nedostatka kapaciteta za apliciranje i sprovodjenje većih i kompleksnijih

projekata (poput onih koje finansira Evropska unija). Situacija je još teža zbog toga što u Crnoj Gori ne postoje aktivne mreže u oblasti kulturne baštine koje bi pomogle organizovanjem obuka ili razvojnom podrškom, te aktivnostima javnog angažovanja za nezavisnu scenu. Istraživanje je detektovalo i slabo interesovanje mladih za rad u sektoru kulturne baštine što otežava uslove za “podmlađivanje” organizacija u ovoj oblasti. Sve to vodi do raskoraka između percepcije građana/ki o mogućnostima, ulozi i uticaju organizacija u oblasti baštine, na jednoj strani, i resursa kojima one raspolažu, na drugoj. Naime, građani/ke očekuju da se organizacije više angažuju na problemima kulturne baštine, a one često nemaju dovoljno ljudi, prostorije za rad, niti finansijska sredstva za operativne troškove. Menadžerski kapaciteti organizacija identifikovani su kao uglavnom vezani za menadžment projektnog ciklusa. Pitali smo u kojoj su mjeri članovi njihovih organizacija osposobljeni za pisanje predloga projekta; rukovođenje projektima; monitoring i evaluaciju projektnih aktivnosti i rezultata; te pisanje završnih izveštaja donatorima i finansijsko vođenje projekta/finansijski menadžment. Rezultati su pokazali da velika većina organizacija vlada ovim vještinama i da su u tom pogledu u boljoj situaciji od većine institucija kulture u zemlji. Najniži stepen osposobljenosti identifikovan je za monitoring i evaluaciju projektnih aktivnosti i projektnih rezultata i za finansijski menadžment projekata. Ako su ljudski i menadžerski kapaciteti ključne snage organizacija civilnog sektora koje se bave kulturnom baštinom u Crnoj Gori, onda su njihove ključne slabosti njihovi tehnički i finansijski kapaciteti. Tehnički kapaciteti odnose se na njihove prostorije za rad i opremu kojom raspolažu. Dvije trećine anketiranih organizacija kojima je kulturna baština primarna oblast djelovanja nema svoje službene prostorije, nego svoje aktivnosti obavlja iz vlastitih kuća i stanova. Drugi dio tehničkih kapaciteta koje smo ocjenjivali ticao se opreme za rad. I ovdje je, nažalost, samo jedna trećina organizacija procijenila da ima neophodnu opremu za rad, dok je više od dvadeset organizacija navelo da nema ni bazičnu opremu koja im je potrebna. Analiza finansijskih resursa, podataka o godišnjim budžetima organizacija u tri godine prije anketiranja, donatora sa kojima sarađuju i izvorima prihoda organizacije potvrdila je, najprije, da se radi o malim organizacijama. Više od polovine anketiranih organizacija koje se primarno bave kulturnom baštinom ima godišnje budžete manje od 10.000 eura. Analize su još pokazale da su budžeti organizacija kojima je kulturna baština sekundarna ili dopunska djelatnost veći od onih koje se primarno bave kulturnom baštinom. Treći važan nalaz je bilo jasno razgraničenje na mali broj „bogatih“ organizacija, sa budžetima većim od 50.000 eura godišnje i prilično veliki „siromašnih“ organizacija sa budžetima manjim od 5.000 eura. A četvrti, da se, nažalost, jaz između „bogatih“ i „siromašnih“ organizacija u posljednje tri godine drastično povećao, uz uočljivo nestajanje organizacija srednjeg obima.

Za anketirane organizacije daleko najvažniji izvor prihoda predstavljaju donacije, a značajniju ulogu imaju i dobrovoljni prilozi koje dobijaju od građana, grupa ili drugih organizacija. U pogledu obima i izvora donacija, uočena je razlika između organizacija koje se primarno bave kulturnom baštinom i organizacija kojima je to sekundarna ili dopunska djelatnost. Ove prve realizovale su manji broj projekata i uglavnom se oslanjaju na domaće fondove. Više od polovine ovih projekata podržala su različita ministarstva Vlade Crne Gore i lokalne samouprave, a relativno mali broj (samo osam projekata) su podržale međunarodne fondacije. Na drugoj strani, iako je anketirano manje organizacija kojima je kulturna baština dopunska delatnost, one su realizovale više projekata. Pri tom su značajan broj njihovih projekata podržale međunarodne fondacije, a među njima i programi Evropske unije, Ujedinijenih nacija, velikih evropskih i američkih donatora. Pokazalo se i da je relativno mali broj organizacija registrovan za privredne djelatnosti (po devet u obje grupe organizacija), a da, u slučaju organizacija koje se primarno bave kulturnom baštinom, još manji ima vlastite izvore prihoda - samo tri. Da bi ostvarile ove dopunske prihode neke od organizacija uspijevaju da naplate konsultatske usluge, druge prodaju knjige, a treće organizuju izložbe i radionice ili pružaju usluge organizovanim grupama turista. Ali ni obim ovih dopunskih sredstva nije veliki – kreće se između 1.000 eura i 8.000 eura na godišnjem nivou. Socijalni kapaciteti mjereni su na osnovu obima saradnje sa nevladinim organizacijama i članstva u mrežama na lokalnom, državnom, nivou regiona Jugoistočne Evrope i svijeta; kao i saradnje sa drugim akterima u oblasti kulture (poput institucija kulture na lokalnom i nacionalnom nivou, saradnje sa medijima, lokalnim samoupravama, biznis sektorom i drugima). Pokazalo se da većina organizacija koje se bave kulturnom baštinom ima saradnju sa drugim nevladinim organizacijama u gradovima i opštinama u kojima žive i da je sa njima realizovala zajedničke projekte. Nešto više od polovine organizacija izvijestilo je o postojanju saradnje sa udruženjima građana iz drugih gradova i opština Crne Gore. U pogledu međunarodne saradnje, najveći broj organizacija sarađuje sa organizacijama iz Hrvatske i Srbije, a nakon toga iz Bosne i Hercegovine. Od ostalih zemalja iz regiona Jugoistočne Evrope, pored bivših jugoslovenskih republika, prisutne su i partnerske organizacije iz Albanije, dok nema organizacija iz, na primjer, Bugarske, Rumunije ili Turske. S druge strane, na svjetskom nivou i dalje dominiraju partneri iz evropskih zemalja, ali postoje i partnerstva sa organizacijama iz Kanade i SAD. Jedanaest organizacija navelo je da su članice međunarodnih mreža, od kojih su neke regionalne (kao na primjer, SEE Heritage Network ili Balkan Express Network), a neke evropske ili globalne (poput Europa Nostra, ECTP – European Council od Spatial Planners ili Civilscape). Ispitanike smo zamolili i da navedu da li imaju saradnju sa institucijama kulture na lokalnom i državnom nivou, lokalnim samoupravama, obrazovnim ustanovama, organizacijama iz biznis sektora, medijima, lokalnom zajednicom, kao i da ocijene ovu saradnju. Pokazalo se da su organizacije većinski zadovoljne saradnjom sa medijima,

lokalnim zajednicama i drugim udruženjima građana, da se saradnja sa institucijama kulture na lokalnom nivou, obrazovnim ustanovama i lokalnim samoupravama može ocijeniti kao uspješna, a da su nezadovoljni saradnjom sa institucijama kulture na državnom nivou, kao i saradnjom sa akterima iz biznis sektora. Sprovedeno istraživanje pokazalo je da su najvažnije potrebe organizacija koje se bave kulturnom baštinom sljedeće: • ostvarivanje stabilnih uslova za rad, tj. pristup mogućnostima za stabilno finansiranje i pristup opremi i prostoru za rad, što bi olakšalo pokrivanje operativnih troškova i omogućilo dugoročnije planiranje budžeta i programa rada; • unapređenje mogućnosti za dugoročna i stalna zaposlenja stručnjaka koji su u kontinuitetu angažovani u radu organizacije, ali su zbog nestabilnih i nepredvidivih finansijskih uslova plaćeni sporadično, te dovedeni u nesiguran radni položaj; • unapređivanje tehničkih, ljudskih, menadžerskih i finansijskih kapaciteta organizacija; • dodatno obrazovanje vezano za pisanje predloga projekata i plan njihove realizacije, naročito za EU konkurse; • poboljšanje vidljivosti doprinosa koji ove organizacije imaju u očuvanju i unapređenju kulturne baštine u Crnoj Gori. Problemi na koje nailaze u svom radu i generalno problemi u sektoru kulturne baštine bili su centralna tema koju smo istraživali u intervjuima. Ispitanici su, shodno tome, detaljno opisivali i analizirali probleme finansiranja, odnosa sa donatorima, odnosa sa donosiocima odluka, sa drugima akterima u sektoru zaštite kulturnog nasljeđa, borbama protiv “investitorsko-graditeljskog lobija” i slabostima samog civilnog sektora. Generalni ton odgovora u intervjuima bio je da je situacija za organizacije civilnog sektora sada teža nego što je bila u prvom periodu tranzicije, početkom dvijehiljaditih. Najčešće su bili pominjani finansijski problemi, što nije bilo neočekivano. Organizacije koje se bave kulturnom baštinom spadaju u male organizacije, sa skromnim budžetima i velikim stepenom zavisnosti od lokalnih donatora. Kriza izazvana pandemijom korona virusa je u prvi plan izbacila druge prioritete - prije svega zdravstvene, ali i probleme nemogućnosti privređivanja, nedostatka posla, nezaposlenosti i mnoge druge, a kulturu još više gurnula u drugi plan. Naši ispitanici su ukazivali na smanjenu podršku Ministarstva kulture i medija, smanjena sredstva koja dobijaju od lokalnih samouprava, ali i sve manje potencijalnih donatora izvan zemlje. Kao poseban problem je izdvojeno nepostojanje institucionalnih grantova zbog kojih organizacije nijesu u stanju da angažuju stalno osoblje, plaćaju službene prostorije i troškove organizacije. Ispitanici su negativno ocjenjivali i promjene u načinu organizovanja konkursa, kao i rad komisija koje prednost daju projektima koji se ne hvataju u koštac sa realnim problemima, već su prosto vješto napisani. Smanjivanju dostupnih fondova doprinosi i sve manji broj međunarodnih donatora

koji djeluju u Crnoj Gori, ali i sve zahtjevniji i kompetativniji konkursi na evropskom nivou. Ukazano je i na nedovoljnu podršku javne uprave u procesu apliciranja za EU sredstva i obezbjeđivanju kofinansiranja za projekte koji se finansiraju na ovaj način – Javni konkurs za raspodjelu sredstava za kofinansiranje projekata i programa nevladinih organizacija podržanih iz fondova EU postoji, ali ta sredstva obično nijesu dovoljna. Što se tiče problema vezanih za uslove u kojima rade, mnogi ispitanici su potencirali da to što rade iz privatnih stanova i kuća, te koriste uglavnom vlastitu opremu nije održivo, a posebno da ne omogućava bilo kakvo napredovanje. Konstatovano je da su uslovi za obezbjeđivanje radnog prostora otežani, da su troškovi zakupa veliki, a podrška lokalnih samouprava i države nedovoljna. U mnogim slučajevima ukazano je i da problem nedostatka osnovnih sredstava za rad (kompjutera, diktafona, skenera, kamera, foto-aparata, ali i kostima i narodne nošnje). Međutim, kao ključna tema su određeni odnosi sa donosiocima odluka i saradnja sa njima. Jedan broj organizacija koje su od početka dvijehiljaditih bile izuzetno aktivne u radnim grupama koje su se bavile izmjenama zakona, izradom strateških dokumenata, programa razvoja, ne vide da je taj trud donio neke pozitivne pomake. Uključivanje predstavnika civilnog sektora u ove procese se ocjenjuje kao nešto što se radi „pro forme”, bez namjere da se stvarno uvaže njihovi stavovi i sugestije. Na drugoj strani nalaze se oni koji smatraju da problem nije nedostatak dobre volje, već generalno odsustvo strateškog pristupa u svim oblastima, pa i u oblasti kulturnog nasljeđa. Percepcija velikog broja udruženja koja se bave baštinom je da država ne želi istinski razvoj civilnog sektora u ovoj oblasti, tj. da se udruženja koja ukazuju na probleme ne percipiraju kao poželjni saradnici u zaštiti kulturnog nasljeđa, već kao smetnja za ostvarivanje „razvojnih” ciljeva. Ukazano je i na odsustvo strateškog pristupa javne uprave u oblasti kulturne baštine, što je ishod politike upravljanja u kojoj kontinuiran i posvećen rad na zaštiti i unapređenju javnog interesa gubi primat u odnosu na brza i samovoljna rješenja oko kojih ne postoji društveni konsenzus. U važne probleme svrstana je i nedovoljno razvijena saradnja između javnog, privatnog i civilnog sektora u oblasti kulturne baštine. Percepcija naših sagovornika sa nezavisne scene je da su institucije kulture nedostupne i nedovoljno zainteresovane za saradnju, a da akteri privatnog sektora uglavnom ne uviđaju značaj kulturne baštine, pa nisu mnogo zainteresovani ni da podrže projekte organizacija u oblasti nasljeđa. Istaknuto je i da ne postoje ni razvijeni mehanizmi za motivaciju poslovnog sektora da uspostavi bolju saradnju sa civilnim sektorom u oblasti baštine. Kao gorući problem, oko čega su se složili svi naši sagovornici, izdvojilo se ugrožavanje kulturne baštine od strane “investitorsko-graditeljskog lobija” i komercijalizacija kulturne baštine. Ukazano je na veoma snažan uticaj građevinskog lobija koji zaštitu kulturne i prirodne baštine vidi samo kao prepreku za ostvarenje vlastitih interesa i enormno uvećanje profita. A na drugoj strani je nedovoljna odbrana javnog interesa od strane države. Naglašeno je i da je civilni sektor koji se bavi kulturnom baštinom

često ulazio u sukob sa ovim moćnim klanovima i povremeno uspijevao da postigne određene rezultate u zaštiti javnog interesa. Sagovornici su podvukli činjenicu da kulturna baština sasvim sigurno nije kočnica razvoja, nego da može biti pokretač - ali održivog razvoja. Istaknuto je i da je u Crnoj Gori trenutno „profit preovladao i jednostavno uništava i gazi sve pred sobom“. To je, prema mišljenju naših sagovornika, omogućeno time što je u Crnoj Gori ozbiljno ugrožen sistem zaštite kulturne baštine i što postoji problem sa sistemom prostornog planiranja. Veliki broj njih je ocijenio da su promjene institucionalnog okvira koje je donio Zakon o zaštiti kulturnih dobara iz 2010. godine bile pogrešne, i da je institucionalna transformacija i način primjene tog Zakona, paralelno sa promjenama koje su se desile na polju planiranja, dovele do urušavanja sistema zaštite. To predstavlja centralni problem, koji velikim dijelom uzrokuje sve druge. Kulturnu baštinu u Crnoj Gori, po njima, ugrožava dominantni model ekonomskog razvoja zemlje, koji je zasnovan na brzoj i nedovoljno dobro isplaniranoj izgradnji nekretnina što dovodi do degradacije prostora i narušavanja javnog interesa. A javni interes se ogleda u potrebi da kulturna baština bude unaprijeđena, sačuvana za buduće generacije i integrisana u razvojne procese, a ne označena i tretirana kao prepreka. Kao problem je viđena i nekontrolisana komercijalizacija i banalizacija kulturne baštine, što predstavlja opasnost po njeno očuvanje i podvlači važnost stručnog i aktivnog pristupa koji civilni sektor zagovara i može da pruži. Ozbljan problem predstavlja i gubitak institucionalnog znanja u oblasti zaštite kulturne baštine, do kojeg dolazi uslijed naglih sistemskih promjena u institucionalnom i zakonskom okviru u ovoj oblasti, kao i centralizovan sistem zaštite kulturne baštine u Crnoj Gori, u kome se kapaciteti potrebni za prepoznavanje i očuvanje svih oblika kulturne baštine ne razvijaju podjednako. Ukazano je, takođe, da ne postoji dovoljna podrška ravnomjernom regionalnom razvoju kuture. Lokalne produkcije nemaju dovoljnu podršku a nije data ni razvoju lokalnih kapaciteta koji se već bave kulturom i kulturnom baštinom, i to često u teškim i nesigurnim uslovima. Naglašeno je i da nema potrebnog razumijevanja vrijednosti lokalnog kulturnog nasljeđa, koje ne mora biti monumentalno da bi bilo značajno za lokalnu zajednicu i globalnu kulturu. Još jedan od zaključaka oko kojih su se naši sagovornici u intervjuima složili jeste da su potencijali za razvoj sektora kulturne baštine u Crnoj Gori zaista veliki i nedovoljno iskorišćeni. Ipak, snagu i značaj civilnog sektora u polju kulturne baštine, naši sagovornici su potpuno različito ocjenjivali. Dok su jedni naglašavali kompetencije, stručnost i odlučnost ljudi koji rade u organizacijama koje se bave kulturnom baštinom, drugi su zamjerali površnost, projektnu usmjerenost i odsustvo želje da se uhvate u koštac sa stvarnim problemima. Preporuke za unapređenje trenutnog stanja koje su dali naši sagovornici išle su u nekoliko pravaca. Prva i najvažnija grupa preporuka je upućena prema donosiocima odluka i ticala se potrebnih promjena - od nivoa sistema do jednokratnih akcija. Druga

grupa preporuka bila je usmjerena na doprinos koje ove organizacije mogu da daju razvoju sektora kulturnog nasljeđa, a treća se je upućena samim članovima/cama organizacija koje se bave kulturnom baštinom. One su se odnosile na to šta organizacije mogu da urade same da unaprijede svoj položaj i djelovanje. Što se sistemskih rješenja tiče, ukazano je na potrebe unapređenja Zakona o zaštiti kulturnih dobara, posebno u segmentu koji se tiče procesa podnošenja inicijativa za zaštitu kulturnih dobara; zatim potrebu donošenja Strategije razvoja sistema zaštite kulturne baštine u Crnoj Gori, kao i neophodnost da se registar zaštićenih kulturnih dobara što prije učini dostupnim javnosti. Navedeni su brojni argumenti koji su se odnosili na obim aktivnosti koje organizacije koje se bave kulturnom baštinom u Crnoj Gori obavljaju i shodno tome su upućeni i zahtjevi za poboljšanje finansijske podrške organizacijama u oblasti baštine – kroz povećanje bužeta javnih konkursa na državnom i lokalnom nivou, kao i kroz pomoć u obezbjeđivanju kofinansiranja za EU projekte. Ukazano je na potrebu kreiranja specijalnog fonda za one organizacije koje uspijevaju da dobiju evropske projekta, koji bi im omogućavao da plate neophodan dio učešća, ali i da bi za najdugotrajnije i najuspješnije organizacije trebalo obezbijediti institucionalne grantove (prateći sledeći primjere iz Slovenije i Hrvatske), koji bi im pokrivali takozvani „hladni pogon“ – troškove kancelarije, struje, grijanja, telefona, interneta. A da bi, na drugoj strani, za organizacije koje tek počinju, a uspješne su u svojim prvim projektima, trebalo kreirati konkurs za jednokratno obezbjeđivanje neophodne opreme. Imajući u vidu veliku ulogu koju mreže mogu odigrati u razvoju sektora, ukazano je na potrebu da se obezbijedi finansijska podrška za umrežavanje organizacija koja se bave baštinom u Crnoj Gori. Naime, iskustvo pokazuje da mreže ne mogu dugo funkcionisati na volonterskoj osnovi. Potrebno je finansijski podržati aktivnosti udruženja koje bi preuzelo rad na umrežavanju i povezivanju aktera – organizovanje okupljanja aktera, izrada akcionog plana djelovanja, aktivnosti na javnom zagovaranju, artikulisanje potreba, zajedničke projektne aktivnosti i organizovanje obuka. Izuzetno važan oblik podrške koji lokalne samouprave sasvim sigurno mogu da pruže, jeste da se organizacijama koje se bave kulturnom baštinom obezbijede adekvatni prostori za rad. Trebalo bi takođe obezbijediti nefinansijsku podršku organizacijama u oblasti baštine za jačanje kapaciteta u domenu strateškog planiranja, menažmenta, fudraising-a, pisanja predloga projekata kroz organizovanje obuka, te raditi na kreiranju mjera za podsticanje saradnje aktera javnog, privatnog i civilnog sektora u oblasti baštine. Na fokus grupama bilo je i nekoliko zanimljivih ideja, poput one o otvaranju regionalnih centara za očuvanje i izučavanje nematerijalnog nasljeđa ili pak formiranja Digitalnog arhiva pri Ministarstvu kulture i medija, u kome bi bili zaštićeni bogati materijali koje su prikupile nevladine organizacije koje se bave zaštitom nematerijalne baštine.