PULS Kommunikasjon Helse- og oppvekstfag Vg1 NYN (9788211035059)

Puls

Kommunikasjon

Dette læreverket dekkjer den nye læreplanen for Vg1 helse- og oppvekstfag etter fagfornyinga.

Serien omfattar tre lærebøker som følgjer programfaga: · Yrkesliv · Kommunikasjon · Helse Ein tverrfagleg nettressurs til læraren og eleven finn du på fagbokforlaget.no.

Kommunikasjon

Puls

I Puls Kommunikasjon møter elevane eit ryddig og oversiktleg verk som er enkelt å bruke. Eit illustrert persongalleri følgjer dei gjennom boka og gjer det faglege lett å kjenne att, relevant og praksisnært.

Læreboka har ordforklaringar, samandrag og eit breitt utval av oppgåver som stimulerer til aktivitet, drøfting i fellesskap og djupnelæring.

Vg1 helse- og oppvekstfag

Denne læreboka tek sikte på å utvikle den relasjonelle og kulturelle kompetansen til elevane i møte med menneske med ulik bakgrunn og i alle aldrar og livssituasjonar. Elevane får viktige ferdigheiter i å observere, kommunisere, vise omsorg og handtere konfliktar.

,!7II2B1-adfafj!

Vg1 helse- og oppvekstfag

NYNORSK

NYNORSK

ISBN 978-82-11-03505-9

Kommunikasjon Ragnhild Wie Andersen Kirsti Molteberg Petra Ekfeldt

Copyright © 2020 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved 1. utgåva / 1. opplaget 2020 ISBN: 978-82-11-03505-9 Omsetjing til nynorsk: Eirik Ulltang Birkeland Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Omslagsdesign: Melkeveien designkontor Omslagsfoto: © Maskot / GettyImages og © E+ / andresr / GettyImages Design og ombrekking: Melkeveien designkontor Illustrasjonar: Melkeveien designkontor Boka er gjeven ut med støtte frå Utdanningsdirektoratet.

Spørsmål om denne boka kan du rette til Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 E-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova.

Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Innhald Innleiing

5

Eit læreverk for trygge og aktive elevar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Kapittelopnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Gjennom kapittelet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Avslutninga av kapitla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Læreplanen og oppbygginga av boka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

1 Samspel i relasjonar

9

Samspel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Sosialisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Frå enkeltindivid til deltakarar i eit fellesskap . . . . . . . . . . 11 Verdiar, reglar og normer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Primærsosialisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Sekundærsosialisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Personleg og sosial identitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Relasjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Primær- og sekundærrelasjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Kommunikasjon i relasjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Når relasjonar låser seg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Relasjonskompetanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Relasjonelt medvit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

2 Kulturell kompetanse

37

Kulturell kompetanse i møte med ulikskapar . . . . . . . . . . . . . 38 Kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Verdsbilete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Livssyn og religion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Religiøs praksis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Religion – tru eller kultur? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Tradisjonelle og moderne samfunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Individualistisk og kollektivistisk identitet . . . . . . . . . . . . . . 46 Negativ sosial kontroll . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Kjønnslemlesting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Kulturell identitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Etnisk identitet – majoritet og minoritet . . . . . . . . . . . . . . 51

Samfunn i samfunnet – delkulturar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Kropp, klede og tilhøyrsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Eit fleirkulturelt fellesskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Integrering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Kommunikasjon i møte med ulikskapar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Kulturelle kodar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Kommunikasjon i yrkesutøvinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

3 Kommunikasjonsferdigheiter

67

Den gode samtalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Einvegskommunikasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Tovegskommunikasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Dialog. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Å byggje ein god relasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Tryggleik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Tillit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Å halde avtalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Nonverbal kommunikasjon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Blikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Stemmebruk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Plassering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Berøring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Stille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Verbal kommunikasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Å opne ein samtale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Å stille spørsmål . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Aktiv lytting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Anerkjennande kommunikasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Dobbeltkommunikasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

4 Omsorg, service og observasjon

97

Profesjonell samhandling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Roller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 3

INNHALD

Formelle og uformelle roller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Menneskesyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Heilskapleg menneskesyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Reduksjonistisk menneskesyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Grunnleggjande behov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Fysiske behov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Behov for tryggleik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Sosiale behov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Behov for anerkjenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Behov for sjølvrealisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Omsorg og service. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Naturleg omsorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Profesjonell omsorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Service. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Observasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Subjektiv og objektiv observasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Spør brukaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Digital dømmekraft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Nettvit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Teieplikt og personvern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

5 Brukarar i ulike livssituasjonar

125

Å kunne samhandle med alle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Ungdommar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Vaksne og eldre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Å bli gammal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Brukarar med nedsett funksjonsevne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Rørslehemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Utviklingshemming. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Høyrselshemming. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Synshemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Talehemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Skjult funksjonshemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

4

Universell utforming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Brukarar i ulike livssituasjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Menneske i krise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Ulike typar kriser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Ulike fasar av ei krise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

6 Sosial kompetanse og konflikthandtering

157

Sosial kompetanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Empati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Sjølvhevding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Sjølvkontroll . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Kommunikasjons- og samarbeidsevner . . . . . . . . . . . . . . . 163 Ansvarleg framferd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Konfliktar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Ulike konflikttypar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Konflikthandtering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Korleis konfliktar utviklar seg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Modellar for konfliktløysing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Eg-bodskap som kommunikasjonsverktøy i konfliktar 176 Mobbing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Førebygging av mobbing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Stress . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Omgrep

192

Stikkord

198

Kjelder

202

Bilete

204

Innleiing Eit læreverk for trygge og aktive elevar Fagbokforlaget møter fagfornyinga med eit nytt læreverk i Vg1 helseog oppvekstfag for aktive og trygge elevar.

Puls følgjer dei tre programfaga i utdanningsprogrammet: • yrkesliv i helse- og oppvekstfag • kommunikasjon og samhandling • helsefremjande arbeid Til verket høyrer det ein tverrfagleg nettressurs som er organisert i fire modular: • Omgrep: ein søkbar database med meir enn 800 omgrep • Aktiv: differensierte oppgåver for tverrfagleg arbeid og fordjuping • Oppdag: utforskande læring gjennom multimedia • Korleis har du det? Eit kjenslebarometer for betre livsmeistring og læringsutbyte I tillegg får læraren ein nyttig verktøykasse med opplegg, aktivitetar og støtte til undervisninga.

Nettressursen er godt eigna til yrkesfagleg fordjuping (YFF).

Kapittelopnar Kvart kapittel opnar med • ei teikneseriestripe som gjev elevane eit innblikk i kva kapittelet handlar om • ei oversikt over persongalleriet i byen Hjartegod, som følgjer oss gjennom boka • ei oversikt over kva for kjerneelement, tverrfaglege tema og kompetansemål kapittelet dekkjer

5

PULS KOMMUNIKASJON

Innleiing

Gjennom kapittelet Kvart kapittel har eit ryddig og oversiktleg oppsett: • Engasjerande forteljingar med eit fast persongalleri eksemplifiserer og levandegjer teorien. Fagstoffet blir lett å kjenne att, handgripeleg og aktuelt for elevane, og dermed også lettare å hugse.

Fabiola fotterapeut er på jobb på Hjartegod sjukeheim. Ho skal først til Gerd på rom 4. Gerd lyser opp idet Fabiola kjem inn på rommet. «Å, så fint det er å sjå deg!» seier ho. «Ja, no er klokka to, og då visste eg at du ville kome. Det sa du førre veke. Eg kan alltid stole på deg!»

• Spørsmål til lesaren i margen ryddar plass til refleksjon og undring.

Kva tyder ordet service?

Kva tyder det i helse- og oppvekstfaga?

sektor ein del av noko eller eit avgrensa område, til dømes helsesektoren.

Ei vanleg inndeling av Dette kan du lese meir om i kapittel 7 Hjelpemiddel og velferdsteknologi.

• Forklaring av nye omgrep har ein fast plass nedst på kvart oppslag.

Dei same omgrepa er forklarte bak i boka i alfabetisk rekkjefølgje.

• Tilvisingar til andre kapittel i serien der eleven kan lese meir om temaet, er sette i margen for ikkje å forstyrre leseflyten.

Avslutninga av kapitla Kvart kapittel blir runda av på same måten: • Samandrag: Eit grundig samandrag summerer opp hovudlinjene i fagstoffet.

• Oppgåver: Eit breitt utval av aktiviserande oppgåver stimulerer til djupnelæring.

• Snakk saman: Spørsmål opnar for samtale og drøfting i fellesskap.

6

Læreplanen og oppbygginga av boka

PULS KOMMUNIKASJON

Læreplanen og oppbygginga av boka Den nye læreplanen i programfaget kommunikasjon og samhandling omfattar åtte kompetansemål. Oversikta nedanfor viser korleis denne læreboka er bygd opp, og korleis ho dekkjer kompetansemåla.

Måla for opplæringa er at eleven skal kunne

Kapittel i boka:

K1

Kapittel 2 Kulturell kompetanse

kommunisere og samhandle med menneske frå ulike kulturar, i ulike aldrar og livssituasjonar

Kapittel 5 Brukarar i ulike livssituasjonar K2

vise relasjonsferdigheiter og reflektere over eiga åtferd

Kapittel 1 Samspel i relasjonar Kapittel 3 Kommunikasjonsferdigheiter

K3

vise omsorg og yte service som fremjar trivsel og meistring

Kapittel 4 Omsorg, service og observasjon

K4

gjere greie for kva sosial og kulturell kompetanse er, og gje døme på korleis haldningar, verdiar og ulike menneskesyn påverkar yrkesutøvinga

Kapittel 2 Kulturell kompetanse Kapittel 6 Sosial kompetanse og konflikthandtering

K5

drøfte kva ein kan gjere når ein er ueinige, og prøve ut ulike modellar for konflikthandtering

Kapittel 6 Sosial kompetanse og konflikthandtering

K6

bruke digitale ressursar i kommunikasjon og samhandling

Kapittel 4 Omsorg, service og observasjon

K7

reflektere over kva digital dømmekraft inneber, vurdere kjelder kritisk og vise nettvit i arbeidet

Kapittel 4 Omsorg, service og observasjon

K8

bruke observasjons- og kommunikasjonsferdigheiter i eige arbeid

Kapittel 3 Kommunikasjonsferdigheiter Kapittel 4 Omsorg, service og observasjon

Lykke til med undervisninga!

7

KRISTIAN:

Forsov meg, kvifor vekte du meg ikkje?

TANJA:

Å stå opp er ditt eige ansvar! Kva kan motivere deg til å ta dette ansvaret?

Hjartegod sjukeheim

tek

Puls apo

8

otek

1

Glad eg klarte ĂĽ kome meg opp resten av skuleĂĽret!

Samspel i relasjonar Kirsti Molteberg

Kjerneelement:

Tverrfaglege tema:

• omsorg, relasjonar og tverrfagleg samarbeid

• folkehelse og livsmeistring

• etikk og teknologi

• demokrati og medborgarskap

KompetansemĂĽl:

Eleven skal kunne K2

vise relasjonsferdigheiter og reflektere over eiga ĂĽtferd

I dette kapittelet skal du lÌre om • samspel • sosialisering og identitet • relasjonar og relasjonskompetanse

9

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Samspel I denne boka vil du møte innbyggjarane i den vesle byen Hjartegod i nokre daglegdagse situasjonar, både privat og på jobb. Situasjonane er døme på kva som kan påverke møte mellom oss menneske, i sosialiseringsprosessen, i sosialt samspel og i relasjonar. Dette er viktig kompetanse i helse- og oppvekstyrka.

Når fleire menneske lever saman, kan ikkje kvar og ein av dei gjere akkurat som dei vil. På ulike måtar blir dei einige om kva dei skal gjere, og korleis.

Vi kallar det samspel når deltakarane i ein sosial situasjon er i ein gjensidig aktivitet med kvarandre. Det vil seie at alle partar oppfattar seg som deltakarar i aktiviteten, og at dei vekslar på å bidra. For å få til det må dei kommunisere. Dei pratar saman, utvekslar idear, har blikkontakt og rører ved kvarandre. Samspel, også kalla samhandling eller interaksjon, omfattar alltid ei eller anna form for kommunikasjon.

Lær meir om kommunikasjon i kapittel 3 Kommunikasjonsferdigheiter.

Har du nokon gong observert samspelet mellom ungar som leikar, til dømes i ein barnehage?

samspel Ein gjensidig aktivitet som omfattar kommunikasjon mellom deltakarar i ein sosial situasjon. Det same som samhandling og interaksjon. gjensidig Noko som gjeld to eller fleire partar like mykje.

10

Samspel skjer på mange arenaer: i familien, i klassen, på ein arbeidsplass.

Nokre gonger skjer det i eit kort møte, som når ein kunde er innom ein salong. Andre gonger skjer det over tid, mellom folk som har eit langvarig forhold til kvarandre.

Relasjon er eit anna ord for at det er eit forhold eller eit band mellom dei som kommuniserer eller deltek i eit samspel. For å kunne forstå deg sjølv som del av ein relasjon må du ha kunnskap om både relasjonar, kommunikasjon og samspel.

Sosialisering

PULS KOMMUNIKASJON

Sosialisering Frå enkeltindivid til deltakarar i eit fellesskap For at eit samfunn skal fungere, må samfunnsmedlemmene forstå kvarandre. Vi menneske blir ein del av samfunnet gjennom ein prosess som vi kallar sosialisering. Sosialiseringsprosessen startar idet vi blir fødde, og held fram gjennom heile livet. Gjennom ei rekkje hendingar og møte blir vi forma som menneske.

prosess Noko som utviklar seg eller forandrar seg over tid. sosialisering Å lære seg og ta til seg dei grunnleggjande verdiane og normene i eit samfunn. Gjennom sosialisering lærer ein seg å fungere i samfunnet.

11

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Den amerikanske psykologen Urie Bronfenbrenner (1917–2005) har laga ein modell som viser kva som påverkar oss, og korleis vi påverkar kvarandre.

I den inste sirkelen finn vi dei menneska vi har ein nær relasjon til. Det er først og fremst familien, men også vener og klassekameratar.

I ytterkanten av sirkelen ligg ulike område i samfunnet: politiske institusjonar, domstolar, organisasjonar og media. Der finn vi også ideane som gjeld for samfunnet, som demokrati og menneskerettar.

Kontaktnettet er eit samband mellom individet og storsamfunnet. Vi blir kjende med rutinane i ein barnehage, vi er medlem av eit idrettslag, vi følgjer reglane på ein arbeidsplass, og vi lærer om samfunnet gjennom media og skulen.

12

Sosialisering

PULS KOMMUNIKASJON

Verdiar, reglar og normer Gjennom sosialiseringa lærer vi dei verdiane, normene og reglane vi treng for å leve og fungere saman i eit samfunn. Dette er ein prosess som går føre seg heile livet.

Verdiar er overtydingar om kva som er viktig for oss. Dei første viktige verdiane lærer vi i familien. Hjelper begge foreldra dine kvarandre i dagleglivet, lærer du verdien likestilling. Å vere likeverdig er at du er like mykje verd som søskena dine. Andre verdiar du lærer som barn, kan vere ærlegdom. Sjølvstende er også ein viktig verdi i Noreg. Verdiar kan byggje på idear om mennesket, eller dei kan vere religiøst grunngjevne, ut frå trua på ein gud.

Kva verdiar er viktige for deg?

Reglar er skriftlege føresegner. Lovene i Noreg og Stortinget avgjer til dømes kva rettar vi har til sjukepengar, reglar for teieplikt i helse- og omsorgsyrke og at alle har rett til vidaregåande opplæring. Vi har også reglar på lågare nivå, som reglement for skulen eller for burettslaget.

Normer er uformelle reglar. Dei er sjeldan skriftlege, men nokre gonger skriv vi normer ned, som når vi lagar eigne reglar i ein skuleklasse. Du har sikkert vore med på å lage reglar for korleis du og medelevane dine skal oppføre dykk mot kvarandre i klassen din.

Normer seier noko om korleis menneska rundt oss meiner vi bør oppføre oss. Til dømes er det ein uskriven regel i barnehagen at ein skal vente på tur ved bordet. Ei gruppe med ungdommar kan ha ei norm som seier at ein ikkje skal sladre på kvarandre. Og ein arbeidsplass kan ha ei norm som seier at dei som blei tilsette sist, må gjere dei kjedelegaste oppgåvene. Normer blir ikkje alltid snakka om, men ein oppfattar dei ut frå kommunikasjonen og samhandlinga i gruppa.

Det er ein samanheng mellom verdiar, reglar og normer i eit samfunn.

I Noreg er til dømes likestilling mellom kjønna ein viktig verdi. Det viser seg også i lovverket, der vi har ei føresegn som skal hindre diskriminering.

Vi har dessutan normer som seier at det er vanleg at kvinner jobbar og tener eigne pengar, og at meiningane til kvinner må respekterast på same måten som meiningane til menn.

Vi skal sjå nærare på sosialiseringsprosessen gjennom omgrepa primærog sekundærsosialisering.

verdi Noko som er viktig og som har mykje å seie for oss. Menneske har ulike verdiar og ulikt syn på kva som er gode verdiar. likestilling At alle personar skal ha like rettar og moglegheiter i samfunnet, uavhengig av kjønn, funksjonsevne, seksuell legning, alder, etnisitet og religion og anna. norm Uskriven regel om korleis det er forventa at ein skal oppføre seg i ulike situasjonar i eit samfunn eller i ei gruppe.

13

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Primærsosialisering Den første sosialiseringa, primærsosialiseringa, startar allereie idet vi blir fødde. I primærsosialiseringa lærer barnet mellom anna språk. Barnet lærer også korleis det skal oppføre seg saman med andre, og korleis det kan vise kjensler. Det kan vere store skilnader i korleis ein viser kjensler i ulike familiar. I nokre familiar er det sett på som ein styrke å ikkje gråte eller vise sterke kjensler, medan det i andre familiar er viktig å tore å vise kjensler.

primær Det som kjem i første rekkje (til skilnad frå sekundær).

14

Det er kontinuerleg kontakt mellom barnet og dei næraste omsorgspersonane den første tida. Det fører til sterke band mellom dei.

Desse banda gjer at det vi lærer i primærsosialiseringa, blir ein del av oss.

Verdiar, det som er viktig for oss, blir opplevde som «sanne» fordi dei er overførte frå dei personane vi er sterkt kjenslemessig knytte til.

Sosialisering

PULS KOMMUNIKASJON

Apotekteknikaren Amina har vore heime i seks månader med Omayma etter fødselen. No skal ho begynne å jobbe att, og ortopediteknikaren Omar skal vere heime med vesle Omayma.

I starten var Omar litt usikker på korleis han ville klare det. Men fleire av kameratane hans har delt erfaringar og fortalt om kor fint det er. No berre gler han seg!

Det vi lærer i denne perioden, er rett og sant for oss, det berre er sånn. Det kan til dømes vere måten vi taklar konfliktar på, når og kvar vi et, eller kva slags forhold vi har til pengar. Det vi lærer gjennom primærsosialiseringa, formar mykje av personlegdommen vår.

Foreldre har rett til cirka eit års foreldrepermisjon etter fødselen med økonomisk støtte frå staten. Denne støtta blir kalla foreldrepengar.

Foreldrepengane blir delte i tre periodar, ein periode til mor, ein til far og ein siste som foreldra kan dele mellom seg som dei sjølve ønskjer.

Føremålet er at barnet skal få vere saman med begge dei næraste omsorgspersonane det første leveåret.

Les meir om kva velferdsgode vi har i Noreg i kapittel 1 i Puls Yrkesliv.

15

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Sekundærsosialisering Sekundærsosialiseringa byggjer på primærsosialiseringa, men skjer når barnet møter andre menneske utanfor heimen, som i nabolaget, i barnehagen, på skulen og på ulike fritidsaktivitetar. Barnet møter andre vaksne enn foreldra og skaper venskapsrelasjonar med barn og unge i same situasjon som dei sjølve.

Kva trur du skjedde med Aisha i løpet av året i barnehagen? sekundær Det som kjem i andre rekkje (det motsette av primær).

16

Amina og Omar var spente då dottera Aisha begynte i Hjartegod barnehage. Det gjekk mykje betre enn dei hadde frykta, fordi barnehagen hadde eit godt opplegg for å venje ungane til å vere der. Ein av foreldra var med i starten. Etter kvart var dei meir i bakgrunnen og gjekk ut i korte periodar. Sjølv om Aisha gret nokre gonger då Amina gjekk ut døra, høyrde Amina frå utsida at gråten stoppa opp nesten med ein gong. Då Aisha hadde gått i barnehagen eit års tid, begynte ho å snakke mykje om bestevenene sine der.

Kjeda ho seg i helgane, spurde ho om ho ikkje kunne få reise i barnehagen.

Sosialisering

PULS KOMMUNIKASJON

Sekundærsosialiseringa er ei slags delsosialisering der vi lærer ulike roller for å utføre visse oppgåver. Vi lærer korleis vi skal oppføre oss som «elev», som «leiar i gjengen» og som «lagspelar» eller «korpsmedlem».

På den måten går vi gjennom ei form for sekundærsosialiseringa kvar gong vi lærer nye roller seinare i livet, også i arbeidslivet.

Vi knyter kjenslemessige band til dei vi møter her også, men desse banda er ikkje like sterke fordi sekundærsosialiseringa ikkje er like tett og nær.

Personar i barnehage og skule står vanlegvis ikkje like nær oss som dei vi fekk ein relasjon til i primærsosialiseringa. Seinare i livet etablerer vi nye primærrelasjonar når vi etablerer samliv med andre og eventuelt får barn. Då overfører vi mange av dei verdiane og normene vi sjølve lærte som barn, til ungane våre.

Gjennom den primære og sekundære sosialiseringa får vi kunnskap og ferdigheiter – alt frå å kunne snakke og knyte venskap til å jobbe og stemme ved val. Denne kompetansen gjer oss i stand til å delta som sjølvstendige deltakarar i samfunnet rundt oss.

Personleg og sosial identitet Gjennom sosialiseringa lærer vi kven vi er i forhold til andre. Kven er «eg», og kven identifiserer eg meg med? Kva for grupper vil eg høyre til?

Identitet handlar om å vite noko om kven du er som menneske. Vi kan skilje mellom ulike former for identitet: personleg identitet og sosial identitet.

Den personlege identiteten er det som skil oss frå andre. Det er til dømes ytre kjenneteikn som utsjånad, og det er namn, personnummer og statsborgarskap. Pass og andre legitimasjonsbevis som bankkort stadfestar for oss sjølve og alle rundt oss kven vi er. Kjenneteikna er faste og ikkje moglege å forandre på. Den personlege identiteten vår er derfor statisk.

Den sosiale identiteten blir skapt saman med og i relasjonar med andre.

Han har å gjere med rollene vi har i gruppene vi høyrer til – til dømes som medelev eller som kollega.

rolle Uskrivne reglar for åtferd eller oppførsel blant personar i ei gruppe. Til ulike roller knyter det seg ulike forventningar. personleg identitet Alt som gjer ein person til eit unikt menneske, det som skil denne personen frå alle andre menneske. sosial identitet Å identifisere seg med ei gruppe menneske eller eit samfunn ein høyrer til. Jo sterkare sosial identitet ein har, dess meir vil normene og verdiane i gruppa prege eigne verdiar, eigne normer og eigen personlegdom.

17

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Vi har ulike sosiale identitetar som er knytte til dei ulike sosiale relasjonane våre. Medan roller er knytte til forventningar til oppførsel og handlingar, er den sosiale identiteten ei oppleving som blir skapt og stadfesta når vi er saman med andre. På den måten kan vi skifte mellom fleire sosiale identitetar i løpet av ein dag. Den sosiale identiteten vår er i stadig forandring; han er dynamisk.

Når ei gruppe får nye medlemmer, kan det bryte opp dei normene som dei andre allereie har etablert i fellesskap. Rollene dei har hatt, fungerer ikkje som før. Rollene må forhandlast om på nytt. Sidan sosiale identitetar blir skapte saman med andre, må det lagast nye normer og roller i gruppa med dei nye medlemmene. Det er vanleg å oppleve dette i ungdomstida når ein vekslar mellom fleire ulike grupper.

Kva kan vere grunnen til at ungdommane oppfører seg annleis enn elles? Korleis trur du dei sjølve opplever denne endringa?

18

Aktivitøren Ali er uroleg for ungdommane som har samla seg bak i ungdomsklubben. Når han møter dei elles, er dei høflege og hyggjelege, men kanskje litt usikre. Den siste tida har det skjedd noko med venegjengen. Fleire prøver å overgå kvarandre i å vere brautande, det er også ein hardare tone mellom dei. Kan det ha noko å gjere med dei to nye som er komne til? Ali tenkjer at det er vanskeleg å vite korleis ein skal oppføre seg når ein ikkje er sikker på kva dei andre forventar av deg.

Sosialisering

PULS KOMMUNIKASJON

Anette har greidd fagprøva i ambulansefaget! I går blei ho feira med gratulasjonar og kake frå kollegaene. Anette følte at kollegaene såg på henne på ein annan måte enn før. No var ho ikkje lenger lærling – ho var eit likeverdig medlem av gruppa! Anette blir framleis stolt når ho tenkjer på det. Ho synest ho har fått større sjølvtillit også. Ho kjenner det når ho møter pasientane, ho har ein annan tryggleik.

Når vi blir eldre, er yrkesidentiteten ein viktig del av den sosiale identiteten vår. Å lykkast med fagprøva er eit viktig steg på veg mot ein yrkesidentitet. Når familie og vener blir stolte og glade på våre vegner, blir vi anerkjende av dei gruppene vi høyrer til. Det har spesielt mykje å seie for oss fordi det stadfestar den sosiale identiteten vår.

19

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Relasjonar Ordet relasjon kjem frå latin og tyder «å hente tilbake». Ordet blir brukt for å forklare forholdet mellom menneske. Med ein gong vi er i ei eller anna form for kommunikasjon eller samspel med ein annan, blir det skapt ein relasjon.

Tenk på at to deltakarar i ein relasjon til saman har to par auge. Kvart par med auge gjev kvart sitt syn på det som skjer. Og når det er to par auge som ser, oppstår det noko nytt; vi får fleire synsvinklar. Det er det same som skjer i ein relasjon. Dersom to personar skulle fortelje om noko som skjedde i samspelet mellom dei, ville dei hatt den same opplevinga og fortalt nøyaktig det same? Truleg ikkje; begge opplever situasjonen på sin måte, og dei har mellom anna teke med seg eigne tidlegare erfaringar inn i tolkinga av situasjonen.

20

Relasjonar

PULS KOMMUNIKASJON

Helsesekretæren Hanne tenkjer tilbake på tida før skilsmissa med helsefagarbeidaren Helge. Det hadde vore ei slitsam tid. Dei hadde utvikla seg i kvar si retning og mista det fellesskapet dei hadde hatt tidlegare. Dei var ueinige om det meste. No kan ho innrømme for seg sjølv at noko berre hadde vore bagatellar. Ville ho at dei skulle gjere reint i huset, hadde Helge meint at det slett ikkje var nødvendig. Det var då ikkje skite? Hanne syntest at Helge var rotete, medan Helge meinte at Hanne hadde «ryddemani». Uansett, no er ho glad for at dei kan samarbeide att om det dei framleis har felles. Sist jul feira dei saman alle fire: Helge, Hugo, Anette og ho sjølv.

Det er vanleg å oppfatte andre på ein bestemt måte, som frå vår eigen synsvinkel er den «rette». At nokon er «avhengig av andre», «passiv» eller «uansvarleg», kan vere nokre måtar å skildre ein annan på. Men slike skildringar seier samtidig noko om oss sjølve, for det er eigentleg relasjonen vi skildrar. Andre menneske vil kanskje skildre personen på andre måtar.

21

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Primær- og sekundærrelasjonar Ut frå omgrepa «primær» og «sekundær» skil vi også mellom ulike former for relasjonar: • Familie og nære vener blir kalla primærrelasjonar.

• Relasjonar vi deltek i utanfor familien og nære venskap, til dømes på skulen eller på jobben, blir kalla sekundærrelasjonar.

Det kan også vere eit skilje mellom primære og sekundære relasjonar når vi ser på kva som er målet for samhandlinga. Sekundærrelasjonar er i utgangspunktet knytte til bestemte oppgåver ein skal utføre, og resultat ein skal oppnå. Slike relasjonar har ofte samanheng med kva for formelle roller deltakarane har («sjef», «lærar», «elev» osv.).

I familie- og venskapsrelasjonar er relasjonen derimot målet i seg sjølv. Det viktigaste med primærrelasjonar er å ta vare på og utvikle sjølve relasjonen. Som ved primærsosialisering blir det skapt ei sterk kjenslemessig tilknyting mellom partane i primærrelasjonar.

Det kan sjølvsagt oppstå gode venskap og kjenslemessige tilknytingar i sekundærrelasjonar, som mellom gode kollegaer eller mellom ein fagarbeidar og ein brukar som har kjent kvarandre lenge.

Men dette bandet vil likevel vere annleis enn i primærrelasjonar.

Fagarbeidarar arbeider med dei same brukarane over lang tid og får eit nært forhold til dei. Likevel er relasjonen tidsavgrensa og arbeidsregulert; dei skal alltid heim når vakta er slutt. Den andre deltakaren i relasjonen, brukaren eller pasienten på ein institusjon, opplever derimot ikkje det same skiljet: Dei er allereie «heime», uansett om denne heimen er ein sjukeheim eller ein omsorgsbustad.

Det er viktig å vere klar over dette og sjå relasjonen frå synsvinkelen til brukaren. På ulike måtar kan ein leggje til rette for at institusjonen skal ta mest mogleg vare på behova til brukaren.

formell rolle Når ein blir tilsett eller vald til å ha ei bestemt rolle i ei gruppe. Har definerte reglar for korleis ein skal opptre, og ofte følgjer det ein tittel med.

22

Relasjonar

PULS KOMMUNIKASJON

Farfaren til Kristian, Kåre, bur på Hjartegod sjukeheim. Ein dag føreslår Kåre for helsefagarbeidaren Helge at han godt kan kome på besøk til Helge på fridagen til Helge. Han er jo blitt så glad i Helge og har lyst til å bruke meir tid saman med han.

Kåre blir skuffa og såra då Helge seier at han ikkje har høve til det – dei får sjå kvarandre neste gong Helge har vakt. Kåre skjønar heller ikkje kvifor Helge ikkje ville ta imot den vesle julegåva han hadde lagt fram til han før jul. Helge sa at han ikkje hadde lov til å ta imot gåva. Kvifor det – bestemmer ikkje Kåre over sine eigne ting? Har han gjort noko gale?

Kva trur du er grunnen til at Helge ikkje vil ha besøk av Kåre? Kunne Helge som profesjonell valt å ta imot gåva frå Kåre?

Korleis opplever Kåre og Helge relasjonen dei har saman, på ulik måte?

Noko anna vi skal tenkje på som fagarbeidarar i helse- og oppvekstfag, er at samhandling mellom deltakarar er som ledd i ei kjede. Det som skjedde i går eller i fjor, kan plutseleg bli viktig igjen. Tidlegare hendingar og relasjonar påverkar oss i nye situasjonar. Ein slik påverknad er ikkje alltid tydeleg og klar, men han dannar ei ramme rundt livet vårt.

Samhandling skjer i ein kontekst. Det er viktig å vere medviten om tidlegare hendingar og relasjonar i samhandlinga med brukarar.

profesjonell Yrkesmessig, ein som er utdanna/faglært til eit yrke, og som har den nødvendige kompetansen til å utføre yrket.

23

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Det hadde vore ein vanskeleg start på dagen. Kåre hadde ikkje kjent seg att på rommet då han vakna, og han hadde ønskt å reise «heim». Men no går det betre. Helsefagarbeidaren Helge har sett på yndlingsmusikken hans, og Kåre nynnar til dei gamle songane han kjenner frå ungdommen. Dei ser i fotoalbum saman, og Kåre fortel om hyggjelege opplevingar han har hatt.

Sidan avdelinga begynte å bruke musikk som miljøbasert behandling, har det blitt mykje mindre frustrasjonar for brukarane. Kvar enkelt har fått si eiga speleliste med favorittmusikken sin. For nokre månader sidan pleidde Kåre å få roande medisinar om han var uroleg. Det er ikkje nødvendig lenger.

Musikk frå ungdomstida vekkjer ofte gode minne hos eldre. Tidlegare interesser og viktige livshendingar er ein kontekst til livet her og no. Å kjenne til konteksten til andre kan vere ein viktig ressurs for å møte behova deira i alderdommen.

24

Relasjonar

PULS KOMMUNIKASJON

Kommunikasjon i relasjonar Uansett kva slags relasjon vi deltek i, treng vi å kommunisere. Det blir alltid kommunisert i alle relasjonar. Og vi kommuniserer på ulike måtar på same tid. Som fagarbeidar skal du delta i ulike relasjonar på arbeidsplassen: med kollegaer, kundar eller brukarar, føresette og pårørande. Det er viktig å kunne reflektere over at du sjølv er ein del av relasjonen, og korleis du påverkar han.

Når vi seier noko til nokon, sender vi ein bodskap. Til dømes kan vi spørje ein brukar om korleis han eller ho har det. Då er bodskapen: «Eg treng opplysningar om korleis du har det.» Men kommunikasjon i ein relasjon handlar om meir enn bodskapen. Vi kommuniserer noko om sjølve relasjonen samtidig: kva slags forhold vi har. Dersom vi spør «Korleis har du det i dag?» medan vi hastar rundt og gjer andre ting samtidig, viser vi at det er det praktiske arbeidet vi er mest opptekne av. Set vi oss derimot ned og gjev brukaren tid til å finne dei rette orda, viser vi at vi ønskjer å ta vare på og utvikle relasjonen med brukaren. Vi kommuniserer: «Eg bryr meg om deg, eg er her for å passe på deg, vi er viktige for kvarandre».

Kan du tenkje deg ein relasjon utan kommunikasjon?

Du kan lese meir om ulike former for kommunikasjon i kapittel 3 Kommunikasjonsferdigheiter.

bodskap (kommunikasjonsprosess) Ei melding som ein avsendar ønskjer å formidle til ein mottakar.

25

PULS KOMMUNIKASJON

Er Kristian lat sidan han ikkje klarer å stå opp?

Kva kommuniserer Kristian om relasjonen til mora med det han seier? Kan relasjonen mellom Tanja og Kristian påverke situasjonen om morgonen?

gest Ei rørsle ein gjer med kroppen for å understreke det ein seier. tonefall Måten ein seier ting på, melodien i stemma.

Signaliserer stemningar og er ein måte å kommunisere på. kroppsspråk Måtar å kommunisere på ved hjelp av kroppsuttrykk utan å bruke tale- eller skriftspråk.

26

1 Samspel i relasjonar

Tannhelsesekretæren Tanja sukkar oppgitt. Kristian har ikkje stått opp endå, sjølv om ho høyrde vekkjarklokka hans ringje. Det er tredje gongen denne veka. Ho bankar på døra hans: «No må du stå opp, elles kjem du for seint på skulen!» Ho høyrer at han snur seg i senga, og får eit irritert svar: «Kan du slutte å mase sånn, eg er vaken! Eg klarer meg sjølv!»

Kommunikasjon om bodskapar og relasjonar påverkar kvarandre gjensidig og samtidig – gjennom ord, uttrykk, gestar, ansiktsuttrykk, tonefall og kroppsspråk. Vi kan sjå på kommunikasjon i relasjonar som ein spiral der ulike bodskapar blir sende og kjem forandra tilbake. I kvar «runde» av spiralen blir det lagt nye meiningar til den førre bodskapen, og slik held det fram rundt og rundt.

Relasjonar er heile tida i rørsle og forandring. Det kan føre til utfordringar dersom ikkje deltakarane også aksepterer at rollene i relasjonen forandrar seg. Relasjonen mellom foreldre og barn forandrar seg naturleg gjennom barndommen og ungdomstida. Barnet veks og blir meir og meir sjølvstendig, og då må rollene som forelder og barn også tilpassast til denne utviklinga.

Relasjonar

PULS KOMMUNIKASJON

Når relasjonar låser seg At ein relasjon låser seg, vil seie at relasjonen kjem inn i eit negativt mønster.

Grunnen kan vere at ein har eit veldig nært forhold, som ein forelder og eit barn eller to ektefellar. Då er det ofte sterke kjensler involvert. Ein annan grunn kan vere at ein har fått faste roller og treng hjelp til å sjå det utanfrå. Ein relasjon kan også låse seg dersom deltakarane heile tida reagerer på same måten i relasjonen, eller dersom deltakarane har faste roller som ikkje utviklar seg i takt med relasjonen. Heile relasjonen kan då «stanse opp» eller utvikle seg negativt, som ein vond sirkel.

Barne- og ungdomsarbeidaren Bendik ser på to barn i sandkassen i Hjartegod barnehage. Dei er begge fire år. I dei siste dagane har leiken deira stadig oftare enda i gråt. Den eine jenta meiner ho er flinkare enn den andre, og den andre blir sint og protesterer. Dei siste dagane har leiken enda i krangel kvar gong jentene er saman. Bendik tenkjer først på om det har skjedd noko spesielt som kan vere årsaka til konflikten.

Nei, han kan ikkje hugse noko slikt. Dessutan veit han at det ikkje er noko poeng å finne ut kven som har «skulda». Det forandrar jo eigentleg ingenting. «Jentene kjem ikkje vidare så lenge samspelet deira har låst seg», tenkjer Bendik. Han lurer på korleis han kan få jentene til å bryte ut av det negative mønsteret dei har kome inn i.

Kvifor meiner Bendik at det ikkje er så viktig å finne ut av kven som har «skulda» i den konkrete situasjonen?

Kvifor kan det vere viktigare å sjå på korleis samspelet har låst seg?

27

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Helsefagarbeidaren Helge skal hente Kåre frå rommet på Hjartegod sjukeheim. Det er frukost. Kollegaen Helene, som vanlegvis hentar Kåre til frukost, måtte vere heime med sjukt barn. Kåre sit i rullestolen. Han nektar å bruke gåstolen til daglegstova sjølv om han heilt fint klarer det. Helge veit at Helene er veldig snill med brukarane – nesten for snill. Ho pleier å la Kåre bestemme og hjelper han alltid med gjeremål han klarer lett sjølv.

Er det Helene gjer, rett overfor Kåre – det er jo det han sjølv vil? Kvifor er det viktig å la pasientar gjere det dei klarer sjølve?

Les meir om dette i kapittel 6 Sosial kompetanse og konflikthandtering.

28

På møte i avdelinga har dei ofte snakka om kor viktig det er at brukarane held fram med å gjere mest mogleg sjølve, trass i at det kan ta lengre tid. Helge må ta dette opp med avdelingsleiaren. Helge tenkjer at relasjonen mellom Helene og Kåre har låst seg. Kåre har gått inn i rolla som den hjelpelause, og Helene har teke rolla som den som alltid hjelper og ordnar opp.

Det er viktig å ikkje kritisere eller leggje skulda på nokon for den låste relasjonen. I staden er det viktig å bli medviten om dei uheldige mønstera. Fagarbeidarar bør vere medvitne om si eiga rolle i relasjonen med brukaren, mellom anna for å motivere brukarane til å klare mest mogleg sjølve.

Relasjonar

PULS KOMMUNIKASJON

Relasjonskompetanse

 �

Relasjonskompetanse er ĂĽ ha ferdigheiter, evner og haldningar som etablerer, utviklar og held ved like relasjonar mellom menneske.

(Kjelde: Spurkeland, 2012)

Relasjonskompetanse kan definerast som eit sett med ferdigheiter, evner og haldningar ein treng for ĂĽ ha gode relasjonar til andre. Vi mĂĽ vere i samhandling med andre for ĂĽ utvikle denne kompetansen; og vi mĂĽ aktivt lĂŚre oss korleis vi kan etablere, utvikle og halde ved like relasjonar.

Du kan etablere ein relasjon ved • ü ha direkte augekontakt • ü smile for ü vise interesse • ü sjü pü brukaren nür du helsar • ü vise at du er høfleg, ved ü helse med handa den første gongen de møtest • ü tiltale brukaren slik han eller ho sjølv ønskjer det. Det er viktig ü hugse pü at nokon er meir formelle enn andre.

etablere Å starte, grunnleggje eller opprette noko. vedlikehald Arbeid som er nødvendig for ü halde noko i brukbar stand.

29

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Relasjonar sluttar aldri å utvikle seg. Ulike former for bodskapar sirkulerer heile tida mellom deltakarane i relasjonen. Derfor er det viktig å ikkje berre etablere ein relasjon, men også vere god til å ta imot tilbakemeldingar for å halde relasjonen ved like.

Dette kan du lese om under nonverbal kommunikasjon i kapittel 3 Kommunikasjonsferdigheiter.

Du utviklar og held ved like relasjonen når du • gjev anerkjenning og støtte, til dømes med positive kommentarar • viser nærleik ved bruk av berøring • stadfestar det den andre seier, med det du seier, ansiktsuttrykket og kroppsspråket ditt

Apotekteknikaren Amina møter kunden med eit smil og spør kva ho kan hjelpe henne med. Kunden ønskjer å kjøpe nokre nye hudpleieprodukt. Ho fortel om kva slags hud ho har, og om behova sine. Amina går gjennom det kunden har sagt. Kunden ser på henne og smiler tilbake: «Ja akkurat, det er det eg leitar etter.»

Amina veit at ved å gjenta det som blir sagt, stadfestar ho overfor kunden at ho er merksam og har forstått behovet til kunden. Det hjelper henne til å halde oppe ein god relasjon til kunden. No kan ho gå vidare med å fortelje om ulike alternativ som kunden kan velje mellom.

30

Relasjonar

Å ha relasjonskompetanse er heilt avgjerande for profesjonelle fagarbeidarar innanfor helse og oppvekst. Det er ikkje brukaren, kunden eller pasienten som har ansvaret for relasjonen, det er du som er profesjonell, som har dette ansvaret. Det er vårt ansvar som profesjonelle å inkludere den andre parten i relasjonen på ein likeverdig måte. Det gjer vi mellom anna ved å byggje tillit. Ei likeverdig inkludering i samhandlinga med brukaren vil gjere det lettare for han eller ho å ta eigne avgjerder.

Barne- og ungdomsarbeidarar og aktivitørar treng god relasjonskompetanse fordi dei jamleg må hjelpe barn og ungdommar med å løyse små disputtar og konfliktar.

PULS KOMMUNIKASJON

Les meir om å byggje tillit i relasjonar i kapittel 3 Kommunikasjonsferdigheiter i denne boka, og om brukarmedverknad i kapittel 4 i Puls Yrkesliv.

Helsefagarbeidaren og ambulansearbeidaren bør vere ekstra medvitne om korleis dei kan bruke ulike samtaleteknikkar for å gje omsorg, pleie og rettleiing.

For helseserviceyrka og hudpleiarar er det viktig å meistre samtaleteknikkane for å få fram presis og korrekt informasjon og å snakke målretta med kunden på ein profesjonell måte. Som apotekteknikar, til dømes, skal du rettleie kundar til å kjøpe dei rette produkta.

Relasjonelt medvit Å ha eit relasjonelt medvit vil seie at du som fagarbeidar viser at du er merksam på, set pris på og trivst med dei menneska du er saman med.

Relasjonelt medvit kan til dømes vere å vise interesse og få kjennskap til andre sin livssituasjon og dei viktigaste verdiane og relasjonane deira.

Ein viktig del av det relasjonelle medvitet som fagarbeidar innanfor helse og oppvekst er å ta ansvar for korleis du påverkar andre: Vi er ein del av relasjonane med brukarar, pasientar og kundar. Vi tek ansvar for korleis vi påverkar relasjonen, når vi møter andre med ei positiv innstilling. Tek vi også omsyn til korleis andre reagerer i møte med oss, blir det mogleg å skape ei god ramme for det som skal gjerast.

Kva er skilnaden mellom å møte eit menneske for første gong og å møte nokon vi treffer jamleg? Kva er det viktig å vere medviten om når det gjeld relasjonell kompetanse, i dei to ulike situasjonane? tillit Å stole på noko eller nokon, å vere sikker på at det nokon lovar, vil bli halde. relasjonelt medvit Å vere medviten om kor viktig det er å skape gode relasjonar når ein jobbar med menneske. Kjem til uttrykk gjennom augekontakt og smil, nærleik, bruk av førenamn, positive kommentarar, interesse og merksemd.

31

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

Samandrag • Samspel er den gjensidige aktiviteten mellom menneske som deltek i ein sosial situasjon. Samspel inneber alltid ei eller anna form for kommunikasjon, og kan også kallast samhandling eller interaksjon.

• Sosialisering vil seie å lære seg dei verdiane, normene og reglane vi treng for å leve i eit samfunn. Sosialisering skjer i samspel med andre og er prosessar som går føre seg heile livet.

• Bronfenbrenners modell for sosialisering viser påverknaden mellom individet og omverda, frå det inste nivået (individet og nære relasjonar) via kontaktnettet (barnehage, skule, foreiningar) til det ytste nivået (der individet møter samfunnsinstitusjonar, media og organisasjonar).

• Primærsosialisering skjer først og fremst i familien og startar frå vi er fødde. Sekundærsosialisering skjer når vi møter menneske utanfor heimen: vener, barnehagetilsette, medelevar osv.

• Personleg identitet er knytt til alder, kjønn, utsjånad og personleg smak.

• Sosial identitet blir skapt i relasjonar med andre.

• Primærrelasjonar er relasjonar vi har til familie og nære vener, medan sekundærrelasjonar er relasjonar til medelevar, kollegaer og liknande.

• Kommunikasjon omfattar både bodskapar (innhaldet i det som blir sagt) og signal om sjølve relasjonen (kva slags forhold ein har).

Tonefall og kroppsspråk er avgjerande for at bodskapen skal bli forstått. Det er viktig for å utvikle ein relasjon og halde han ved like.

• Fastlåste relasjonar får vi når partane sit fast i rollene sine og kommuniserer forbi kvarandre. Relasjonen kan då utvikle seg negativt, i ein vond sirkel.

• Relasjonskompetanse er å ha ferdigheiter, evner og haldningar som etablerer, utviklar og held ved like relasjonar mellom menneske.

32

Oppgåver

PULS KOMMUNIKASJON

Oppgåver 1

Kva er sosialisering? Skriv det ned og forklar omgrepet til ein medelev.

2 Ungdommar i Noreg har rett til vidaregåande opplæring, men dei har også nokre plikter som elevar. Kva slags samanheng ser du mellom rettar og plikter?

MEG

3 Lag eit relasjonskart etter det same prinsippet som denne modellen med deg sjølv i midten. Du kan bruke ulike fargar for å markere primær- og sekundærrelasjonane.

4 Har du nokon relasjonar der du stadig reagerer på den same måten?

Kanskje har du opplevd eit mønster der du reagerer på nesten same måte uansett kva den andre – eit søsken, ein forelder, ein lærar – seier? Kva trur du årsaka kan vere?

5 a) Skriv fem positive ting om deg sjølv. b) Gå så saman i grupper på tre personar. Skriv fem positive ting om dei du sit saman med. c) Del med kvarandre og skriv ned det dei andre seier om deg. d) Les opp for klassen dei 15 positive eigenskapane de har som gruppe.

33

PULS KOMMUNIKASJON

1 Samspel i relasjonar

6 Definisjonen på relasjonskompetanse er å ha «ferdigheiter, evner og haldningar som etablerer, utviklar og held ved like relasjonar mellom menneske».

Del opp definisjonen i eit trekolonnenotat med omgrepa «ferdigheiter», «evner» og «haldningar» i første kolonne. Forklar kvart omgrep med eigne ord (andre kolonne) og kom med døme, gjerne basert på eigne erfaringar (tredje kolonne).

34

Oppgåver

PULS KOMMUNIKASJON

Snakk saman 1

Kva meiner vi med rolle og identitet? Gå saman og diskuter omgrepa med døme frå dykk sjølve eller andre de kjenner godt.

2 Snakk med ein medelev og finn vanar kvar av dykk har frå barndommen, som den andre ikkje har. Korleis hadde familiane dykkar reagert dersom de hadde kome heim med vanar som ikkje er vanlege hos dykk?

3 Faren sin del av barselpermisjonen, den såkalla fedrekvoten, kan ikkje overførast til mora. Kva for grunngjevingar trur du ligg bak ein slik regel, og kva meiner du om det? Vil det påverke sosialiseringa til barnet?

4 Kva skjer med barn det første året dei er i barnehagen? Diskuter med ein medelev og prøv å bruke omgrepa primær- og sekundærsosialisering i diskusjonen.

5 Snakk saman to og to. Har de opplevd at folk har heilt ulike oppfatningar av ein person? Det kan vere familiemedlemmer, vener eller lærarar. Kva meiner de kan vere årsaka til dei ulike oppfatningane?

6 Har du vore i ein situasjon saman med ein annan der det ikkje har vore nødvendig for dykk å forklare reaksjonar med ord, men det har vore nok å berre sjå på den andre for å forstå? Diskuter med ein medelev kva som kjenneteiknar ein slik relasjon, og forklar kvifor du kunne tolke reaksjonen til den andre som du gjorde.

35

Afrikansk mat, det har eg aldri smakt før.

Veit ikkje om eg har lyst til det heller.

Du skal ha éi matskei av desse kryddera og så steikje det i olje saman med fersk chili og kvitlauk.

SÅ mykje?

Bendik barne- og ungdomsarbeidar

Kristian Vg1-elev

Tanja tannhelsesekretær

Ali aktivitør

Hanne helsesekretær

Hugo hudpleiar

Anette ambulansearbeidar

Helge helsefagarbeidar

Omar ortopediteknikar

Amina apotekteknikar

Petra portør

Fabiola fotterapeut

36

2

Dette vil eg prøve heime – far min elskar sterk mat!

Kulturell kompetanse Kirsti Molteberg

Kjerneelement:

Tverrfaglege tema:

• omsorg, relasjonar og tverrfagleg samarbeid

• folkehelse og livsmeistring

• etikk og teknologi

• demokrati og medborgarskap

Kompetansemål:

Eleven skal kunne K1

K4

kommunisere og samhandle med menneske frå ulike kulturar, i ulike aldrar og livssituasjonar gjere greie for kva sosial og kulturell kompetanse er, og gje døme på korleis haldningar, verdiar og ulike menneskesyn påverkar yrkesutøvinga

I dette kapittelet skal du lære om • kultur og kulturell kompetanse • livssyn, religion og religiøs praksis • tradisjonelle og moderne samfunn • kulturell identitet • kommunikasjon i møte med ulikskapar

37

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Kulturell kompetanse i møte med ulikskapar tradisjon Ein kulturell, religiøs eller sosial praksis som er overført frå generasjon til generasjon over tid. Til dømes songar, matrettar, høgtidsfeiringar, historier eller eventyr. kulturell kompetanse Ferdigheita til å samhandle på ein god måte med menneske med annan kulturell bakgrunn enn oss sjølve.

Dette får vi gjennom kunnskap og forståing for ulike kulturar, og gjennom erfaringar med ulike kulturelle uttrykksformer.

38

Korleis vi oppfattar verda rundt oss, påverkar oss i møte med andre menneske. Som fagarbeidar skal du ha kunnskap og haldningar som gjer at du møter alle med respekt og omtanke. Du skal respektere andre sine måtar å oppfatte verda rundt seg på og dei kulturelle tradisjonane og livssyna deira.

Forstår du kva som påverkar deg til å tenkje og handle som du gjer, kan du lettare forstå kvifor andre handlar annleis. I dette kapittelet skal vi få kunnskap og forståing for kvifor og korleis vi blir ulike. Du skal få kunnskap om korleis kulturelle tradisjonar og livssyn påverkar synet vårt på verda rundt oss, og du skal kunne forstå og respektere opplevingane og reaksjonane til andre. Denne kulturelle kompetansen er nødvendig for å kunne kommunisere og samhandle godt med både brukarar og kollegaer.

Kulturell kompetanse i møte med ulikskapar

PULS KOMMUNIKASJON

Kultur «Å kultivere» tyder å dyrke. For å skildre ulike samfunnsformer og -grupper legg vi vekt på at «kultur» er noko som er skapt av menneske – det motsette av naturen rundt oss.

Kultur handlar om • tradisjonar og skikkar: Kva slags høgtider feirar vi? Kva pleier vi å gjere i fritida? Korleis feirar vi bryllaup og andre viktige hendingar i livet?

Kva slags mat et vi, og korleis?

• idear, meiningar og tru: Kva slags politisk system har vi? Kva moglegheiter har vi til å delta i samfunnsdebatten? Kva livssyn er viktig i samfunnet? Finst det fleire livssyn i samfunnet, både religiøse og ikkje-religiøse?

• verdiar, normer og reglar: Er familie eller individuell fridom viktigast?

Korleis bør vi oppdra ungar? Kva normer regulerer korleis jenter og gutar skal oppføre seg?

Kultur kjem til syne gjennom tankar, idear og reglar som er skrivne ned.

Kva verdiar og normer som er viktige i kulturen, viser seg gjennom ulike seremoniar og ritual. Vi «tek over» slike måtar å uttrykkje oss på frå førre generasjon, og vi gjev det vidare til våre eigne ungar.

Kvar generasjon gjer sine eigne erfaringar, og derfor vil kulturen alltid forandre seg. Kulturen vi gjev vidare til ungane våre, er derfor ikkje heilt den same som den vi fekk frå foreldra våre. Kultur er dynamisk på same måten som sosiale relasjonar – han blir forandra av menneske kontinuerleg.

Sosialantropologen Thomas Hylland Eriksen har formulert det slik: «Kultur har ikke bare røtter, men også føtter.» Med det meiner han at kultur byggjer på tradisjonar, men at han også alltid er i forandring.

At kulturar har «føter», tyder også at kulturar heile tida blir påverka av samfunnet rundt seg, og at dei påverkar kvarandre. Til dømes er norsk kultur påverka av idear og tradisjonar frå andre land. Tankar om likestilling og demokrati har oppstått i Hellas, Frankrike og England.

Julefeiringa vår har mange element frå Tyskland og USA. Vi tenkjer ofte ikkje over korleis kulturelle normer og verdiar påverkar oss i dagleglivet. Ofte er det først når vi møter menneske frå andre kulturar, at vi blir merksame på våre eigne kulturelle verdiar og tradisjonar. Å møte andre kan gje oss eit nytt syn på oss sjølve og gjere at vi får andre verdiar, men også at vi blir meir medvitne om kva som er viktig for oss.

39

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Verdsbilete

Vi menneske har alltid hatt idear om korleis verda heng saman, og om kva plass vi har i henne. Slike oppfatningar kallar vi verdsbilete.

Eit verdsbilete forklarer kva som er meininga med livet, og gjer verda fornuftig og forståeleg. Til dømes har vi i Vesten eit vitskapleg verdsbilete. Det meste i verda rundt oss blir forklart ut frå vitskapen. Men religion kan også vere ein viktig del av eit verdsbilete. Då er det éin eller fleire gudar som har skapt verda vi lever i, og dei kan ha ein plan som ikkje nødvendigvis vi menneske kjenner til eller forstår.

40

Kulturell kompetanse i møte med ulikskapar

PULS KOMMUNIKASJON

Livssyn og religion Alle menneske har behov for å forstå korleis verda heng saman, og kva plass vi har i henne. Eit livssyn er ei oppfatning om kva rolle mennesket spelar i verda, som også omfattar verdiar og reglar for korleis vi bør leve.

Religiøse livssyn inneheld førestillingar om noko utanfor den konkrete verda rundt oss, noko overnaturleg, som forklarer verda. Dette overnaturlege blir oppfatta som heilagt. Spesielle stader, gjenstandar, personar, dyr eller skrivne tekstar kan også vere heilage.

Eit humanistisk livssyn set mennesket i sentrum. Det er ikkje noko overnaturleg og heilagt som lagar reglane for kva som er rett og gale, men tankane til menneska og evna vår til rettferd og medkjensle med andre. Menneskerettane har ein viktig plass i humanistisk livssyn.

Helsefagarbeidaren Helge har lenge visst om stillerommet på Hjartegod sjukeheim, men har aldri brukt det sjølv – ikkje før mor hans døydde for eit halvt år sidan. Stillerommet på sjukeheimen er ein stad for både pårørande og personale som treng ei privat stund med eigne tankar. Nokre brukar det når sjukdom og alderdom pregar livet, andre brukar det til bønn. Helge går dit ein gong iblant og kjenner at det er godt å ha ein stad å gå for å få litt fred og ro.

Har du ein stad der du kan tenkje over ting for deg sjølv? Er det nokon bestemte forhold som gjer at det er ein god stad å vere?

Heilage tekstar skildrar kva verdiar, normer og reglar som er viktige i ein religion. Det kan vere reglar for bøn, faste, kva vi kan ete, korleis maten skal lagast til, korleis vi skal kle oss, korleis vi ser på helse og sjukdom – og korleis vi skal leve. Religion kan dermed styre både den personlege levemåten vår og moral og lov og orden i samfunnet.

Ulike religionar

Meir enn 75 prosent av innbyggjarane i verda høyrer til ein av dei fire største religionane: • kristendommen • islam • hinduismen • buddhismen

heilag Noko som er guddommeleg, opphøgd eller overnaturleg innanfor religionar. moral Dei normene, verdiane og haldningane som ein person eller ei gruppe har, som avgjer kva som er rett og gale.

41

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Kristendommen, jødedommen og islam har felles opphav i Midtausten og har ein felles stamfar – Abraham. Desse religionane kallar vi monoteistiske, og det vil seie at dei berre har éin gud. Hinduismen og buddhismen oppstod i India. Desse religionane er ikkje-monoteistiske.

Hinduismen har mange gudar, og buddhismen har ingen.

Religiøs praksis Religiøs praksis er tradisjonar og ritual som ei gruppe truande deler.

Religiøs praksis styrkjer derfor det sosiale fellesskapet i ei gruppe. Vi kjenner tilhøyrsel til dei som deler dei same verdiane og tek del i dei same rituala som oss sjølve. Bøn er til dømes eit dagleg, viktig ritual i mange religionar.

Kvifor bør du som fagarbeidar kjenne til ulik religiøs praksis, til dømes når det gjeld matlaging?

religiøs praksis Korleis ein religion blir utøvd i praksis, og kva skikkar som er vanlege, nødvendige og viktige. ritual Ei bestemt handling som har symbolsk innhald, og som medvite blir gjenteken på same måte frå gong til gong. overgangsritual Ritual som markerer overgangen frå ein fase i livet til ein annan. tradisjonell Det som følgjer tradisjonar og gamle vanar.

42

Ritual som markerer overgangen frå ein fase i livet til ein annan, kallar vi overgangsritual. Døme er fødsel, overgangen mellom barndom og vaksenlivet, giftarmål og død. Overgangsritual finst i alle kulturar og religionar.

I Noreg har den tradisjonelle religionen, kristendommen, fått mindre og mindre plass i samfunnet. Likevel er overgangsritual som dåp, konfirmasjon, bryllaup og gravferd ritual vi framleis samlar oss om.

Vi har også fått ikkje-religiøse alternativ som namnefest og borgarleg konfirmasjon.

For to år sidan blei Kristian konfirmert. Kristian var døypt i kyrkja, men han var ikkje sikker på om han eigentleg var religiøs.

Sidan konfirmasjon tradisjonelt er ei stadfesting av dåpsløftet, syntest Kristian ein humanetisk konfirmasjon verka som eit betre alternativ. Han likte det humanetiske livssynet som set mennesket og livet vi lever her og no, i sentrum. Kristian hugsar at dei gjekk gjennom mange interessante tema på kurset, mellom anna om livssyn, etikk, menneskerettar og om overgangen til vaksenlivet.

Kulturell kompetanse i møte med ulikskapar

PULS KOMMUNIKASJON

Religion – tru eller kultur?

Som fagarbeidar vil du møte menneske med religiøse livssyn i mange variantar. Hugs likevel på at det er stor variasjon innanfor kvar enkelt religion.

Det vil også vere individuelle skilnader. For nokre er det viktig med strenge levereglar, for andre er det høgtidene og mattradisjonane som har mest å seie. Rettruande hinduar er ofte vegetarianarar, medan andre ikkje er det. Barn og unge kan ha eit anna forhold til religion enn foreldra sine.

43

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Tradisjonelle og moderne samfunn For å skildre ulike samfunnsformer er det vanleg å dele inn i tradisjonelle og moderne samfunn. Med tradisjonelle samfunn meiner vi samfunn som stort sett er baserte på jordbruk og lite bruk av teknologi. Moderne samfunn er industrialiserte og sterkt avhengige av teknologi. Dei treng derfor høgt utdanna folk som kan gjere avanserte arbeidsoppgåver.

Derfor er utdanning sentralt i moderne samfunn. Tradisjonelle samfunn klarer seg i større grad med praktisk kunnskap som blir overført frå éin person til ein annan.

Dei fleste land er ei blanding av tradisjonelle og moderne. Men som ei forenkling kan vi seie at Vesten (Europa, USA, Japan og Sør-Korea) er typiske representantar for moderne samfunn, medan mange land i Sør-Asia, Sør-Amerika, Afrika og Midtausten er tradisjonelle samfunn.

Samtidig må vi hugse på at i mange land ligg det hypermoderne storbyar side om side med tradisjonelle jordbruksområde. Dessutan har dei fleste menneske i dag mobil og kommuniserer via internett, også dei som ikkje har nokon skulegang.

44

Tradisjonelle og moderne samfunn

PULS KOMMUNIKASJON

Moderne og tradisjonelle samfunn har ulike verdiar som dei har organisert samfunnet etter.

Verdiar: Kva er viktig for oss?

Moderne samfunn

Tradisjonelle samfunn

– å vere effektiv

– å ha god tid

– å vere profesjonell

– å vere personleg og privat

– behova til individet i sentrum

– behova til kollektivet i sentrum

Moderne samfunn legg mellom anna vekt på at vi skal vere profesjonelle.

Eit døme på å vere profesjonell finn du i di eiga yrkesutdanning. Gjennom utdanninga lærer vi korleis vi skal gje omsorg, vere personlege og ha empati. Ulike lover sørgjer også for at arbeidet blir utført på ein sikker måte. I eit tradisjonelt samfunn er det derimot dei sterke private banda innanfor familien og i slekta som gjer at ein hjelper kvarandre når det er behov for det.

Ei arbeidsfordeling som er knytt til kjønn, står ofte sterkare i tradisjonelle samfunn. Mannen er overhovudet i familien og den som er aktiv utanfor heimen, medan kvinnene steller hus og småbarn.

I Noreg og andre vestlege land endra slike tradisjonelle kjønnsroller seg utover 1960og 1970-åra. Då kravde kvinnene like rettar og ville jobbe ute på lik linje med mannen.

Ortopediteknikaren Omar ser på jentene sine, Omayma og Aisha. Det er hans tur denne veka til å hente dei i barnehagen og frå skulefritidsordninga. Han smiler for seg sjølv. Dette skulle kameratane frå heimlandet ha sett, at det var han som hadde ansvaret for å levere og hente ungane! I tillegg er det han som lagar middag denne veka. Det er annleis enn han var vand til i sin eigen barndom.

Far til Omar var veldig snill, men han var mykje vekke frå familien.

Omar synest han er heldig som har så god kontakt med døtrene sine.

Kva meiner du er best når det gjeld arbeidsdeling i eit samliv eller ekteskap?

Kan det vere både fordelar og ulemper med tradisjonelle kjønnsroller?

45

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Individualistisk og kollektivistisk identitet INDIVIDUALISME

KOLLEKTIVISME

I tilknyting til moderne og tradisjonelle samfunn kan vi også snakke om individualistisk og kollektivistisk identitet. Som orda seier, legg den individualistiske identiteten vekt på enkeltindividet, medan den kollektivistiske legg vekt på fellesskapet i familien og slekta.

individualistisk Eit syn som framhevar verdien av enkeltindividet innanfor eit fellesskap – det motsette av kollektivisme. kollektivistisk Den store gruppa av menneske er viktigare enn det enkelte individet. Omsynet til interessene til fellesskapet kjem først – det motsette av individualisme.

46

I moderne samfunn krev marknadene og økonomien at det heile tida blir skapt noko nytt, til dømes betre bilar, betre hudpleieprodukt og betre appar. Barn blir oppmuntra til å velje noko anna enn foreldra og skape sin eigen karriere. Målet med sosialiseringa er å bli sjølvstendige individ.

I Noreg har vi i tillegg ein velferdsstat som gjev oss økonomisk støtte når vi blir gamle eller sjuke. Vi er ikkje avhengige av familie og slekt for å klare oss.

Foreldre ønskjer derfor at ungane deira skal ta utdanning, få jobb og eigen familie. Som regel vil det seie at unge vaksne flyttar vekk frå foreldra og ofte utanfor nærområdet dei har vakse opp i. På den måten kan vi seie at vi sosialiserer ungane ut av familien.

Tradisjonelle og moderne samfunn

PULS KOMMUNIKASJON

I tradisjonelle samfunn er det viktigare å vise respekt for dei eldre, og ein er meir oppteken av at familie og slekt må hjelpe kvarandre. Det er ingen velferdsstat som sørgjer for dei som treng det. Det er til dømes forventa at ungane skal ta seg av foreldra sine når dei blir gamle. Kjem ein på sjukehus, får ein medisinsk behandling av sjukehuset, men pleie, stell og mat er det ofte familien som må sørgje for. Dette får konsekvensar for verdiane som blir overførte gjennom barneoppsedinga. I staden for å sosialisere ungane ut av familien kan ein seie at dei blir sosialiserte tilbake til familien.

Samanlikning av barneoppseding Individualistisk barneoppseding

Kollektivistisk barneoppseding

Verdi: å bli sjølvstendig og uavhengig.

Verdi: gjensidig avhengnad.

Mål: Alle skal utvikle ein individuell og personleg identitet.

Mål: Identiteten er basert på tilhøyrselen til gruppa.

Sosial kompetanse:

Sosial kompetanse:

– Barnet får tidleg innverknad over

– Barnet skal vise respekt og vere lydig

– Barnet blir snakka med framfor

– Ønska og behova til andre er viktigare

– Barnet blir oppmoda om å vere aktiv

– Barnet blir forventa å ikkje stille

sitt eige liv.

å bli bestemt over. og synleg.

og høfleg.

enn barnet sine eigne. spørsmål.

Ære

Ære er eit omgrep som både kan skildre korleis du ser på deg sjølv, og korleis samfunnet rundt ser på deg.

I moderne samfunn er det vanleg å tenkje på ære som noko som er knytt til deg som enkeltmenneske. Ære er noko du får dersom du har gjort deg fortent til det. I slike samfunn er æra derfor knytt til den individuelle identiteten din.

I eit kollektivistisk samfunn er ikkje ære knytt til enkeltindividet. Du, familien og slekta har ei felles ære. Ære er eit ytre stempel som viser kven du og familien din er. Det er fellesskapet rundt som vurderer om nokon har ære. I nokre kulturar er det forventa at jentene og kvinnene i familien skal oppføre seg på ein måte som viser respekt for den felles æra til familien i samfunnet. Dette er vanleg mellom anna i Tyrkia, Midtausten, Sentral-Asia og India. Kvinner får på denne måten ansvaret for æra til mannen og familien.

Kva er ære for deg?

ære Kan tyde anerkjenning, akt, vørdnad, respekt, ros eller beundring. Det motsette er skam eller vanære.

47

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Negativ sosial kontroll Negativ sosial kontroll er ulike typar press, tvang, straff, truslar og overvaking. Målet er å få ein person til å følgje verdiane og normene til ein familie eller ei sosial gruppe. Det kan skje i ulike tradisjonelle samfunn, men også i spesielle miljø i moderne samfunn, til dømes kristne sekter. Kontrollen skjer gjentekne gonger på ein systematisk måte.

Negativ sosial kontroll avgrensar eller tek frå ein person retten til å bestemme over sitt eige liv, til dømes når det gjeld • fritidsaktivitetar • tru og livssyn • påkleding • utdanning • val av vener, kjærast og ektefelle Retten til å bestemme over eige liv er ein handlingsplan frå regjeringa mot negativ sosial kontroll (2017–2020). Han understrekar at negativ sosial kontroll bryt rettane til barn og er skadeleg for utviklinga til barn.

Det har vore ei dobling av talet på saker om negativ sosial kontroll i det siste, ofte relatert til ufrivillige opphald i utlandet.

Kva bør Bendik gjere?

Korleis vil du reagere dersom du mistenkjer at ein god ven av deg er utsett for sosial kontroll?

Kven vil du vende deg til?

negativ sosial kontroll Gjentakande og systematisk overvaking, press, truslar og tvang som skal sørgje for at ein person følgjer verdiane og normene til fellesskapet, og som avgrensar den retten personen har til å bestemme over sitt eige liv. sosial gruppe Ei gruppe personar som deler verdiar, normer og reglar.

48

Bendik sit på eit eige rom på Puls ungdomsklubb med ei jente som ville snakke med han. Ho fortel at det er vanskeleg heime. Bror hennar følgjer etter henne overalt, han mistenker at ho har fått seg kjærast. Han meiner at ho er blitt «for norsk». Foreldra planlegg ein ferie til heimlandet, men jenta er redd for at dei også planlegg at ho skal bli att der hos nokre slektningar. Ho spør Bendik om hjelp – kva skal ho gjere?

Tradisjonelle og moderne samfunn

PULS KOMMUNIKASJON

Kjønnslemlesting Omskjering av jenter, eller kjønnslemlesting, er ein skikk som er utbreidd i delar av Midtausten og Afrika, og ein finn han både i kristen og muslimsk kultur. Kjønnslemlesting varierer i alvorsgrad, men blir uansett rekna som svært drastiske inngrep som kan gje omfattande helseplager og redusert seksualliv. Skikken har etter kvart blitt forboden i dei fleste land, og opplysningsarbeid har bidrege til at normene har endra seg.

Norske styresmakter reknar med at slike inngrep ikkje har blitt utførte her i landet dei siste åra. Men helsearbeidarar må likevel vere førebudde på å møte brukarar eller pasientar som er omskorne.

Aktivitøren Ali er stolt av søstera si – ho er endeleg ferdig sjukepleiar. Målet hennar er å bli jordmor. Ho vil hjelpe kvinner som kjem frå område der det har vore vanleg med kjønnslemlesting.

Sjølv var søstera til Ali heldig. Mora ville ikkje at dottera skulle bli omskoren då ho var lita. Dei andre kvinnene i landsbyen kunne ikkje forstå dette. Der var det vanleg å gjere dette når jentene blei åtte– ti år gamle. Korleis skulle dottera elles bli gift når ho blei vaksen?

Som jordmor ønskjer søstera til Ali mellom anna å jobbe med informasjon og førebygging av kjønnslemlesting.

kjønnslemlesting Omskjering av kvinner. Eit inngrep utan medisinsk grunngjeving der ein heilt eller delvis fjernar dei ytre kvinnelege kjønnsorgana eller gjer annan skade på kjønnsdelane til kvinner.

49

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Kulturell identitet Vi identifiserer oss med dei som liknar oss sjølve. Kulturell identitet vil seie å ha tilhøyrsel til ei gruppe som har dei same verdiane og normene som oss sjølve.

Kva og kven har forma din identitet? kulturell identitet Å identifisere seg med ein spesiell kultur. Dette er i utgangspunktet knytt til den kulturen ein veks opp i og blir mest påverka av, men det kan endre seg over tid.

50

Kristian og klassen hans skal diskutere dette spørsmålet: «Kven er du, og kva har forma identiteten din?» I klassen til Kristian går det fleire eldre elevar. Ei jente med bakgrunn frå Midtausten fortel: «Eg låg i heile natt og tenkte på ordet ‘identitet’. Kven er eg? For meg er ‘identitet’ også eit ord eg blir trist av. Det minner meg om alt det eg har forlate. Venene mine, familien min og strøket der eg voks opp. Når får eg sjå det att?» Kristian tenkte på det jenta sa, resten av dagen. Det verka nesten som ho hadde forlate ein del av seg i heimlandet sitt.

Kulturell identitet

PULS KOMMUNIKASJON

Etnisk identitet – majoritet og minoritet Portøren Petra har eit venepar frå Polen som flytta til Noreg for fleire år sidan. Dei har to jenter, den eldste er fødd i Polen. Jentene går på Hjartegod barneskule, men kvar laurdag går dei på ein polsk skule for å bli kjende med polsk språk og kultur. I det siste har det oppstått diskusjonar før dei dreg til den polske laurdagsskulen.

Jentene vil heller leike med venene i nabolaget. Då mora ein gong braut ut at laurdagsskulen var viktig fordi dei er polske, fekk ho til svar av den yngste dottera: «Ja, men, mamma, du og pappa – de er polske.

Vi er norske, vi! Eg er fødd i byen Hjartegod, og det er 17. mai som er min nasjonaldag.»

Identiteten vår er også knytt til staden vi kjem frå.

Etnisk identitet er knytt til opphav og bakgrunn.

Ein annan måte å dele opp samfunnet på er i majoritet og minoritet. Majoriteten er gruppa som utgjer fleirtalet i samfunnet, medan minoriteten utgjer eit mindretal.

Oldefaren til Kristian, morfaren til Bendik, var same.

Dei har ikkje så mykje kontakt med den delen av familien fordi dei bur så langt unna, men Kristian veit at fleire av slektningane i Finnmark har reinsdyr. Han har lyst til å spørje faren meir om den samiske delen av slekta.

Når vi brukar omgrepet «minoritet», er det som regel fordi vi vil seie noko om maktforholdet. Vanlegvis er det majoriteten som dominerer samfunnet. Majoriteten bestemmer kva som er «bra» og «dårleg», eller kva som er «normalt». Minoriteten har mindre makt og kan vere utsett for diskriminering og undertrykking.

Kva for ulike kulturelle tradisjonar og verdiar påverkar Kristian?

etnisk identitet Tilhøyrsel til ei folkegruppe eller eit folkeslag. Kan vise seg gjennom felles språk, sosiale normer, kultur, klede, musikk eller måten ein lever på.

51

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Etniske minoritetsgrupper ser på seg sjølve som eit eige folk. Dei har ofte sitt eige språk og eigne kulturelle tradisjonar. Frå gammalt av har mellom anna samar, kvener og rom vore etniske minoritetsgrupper i Noreg.

Samane – eit urfolk

Kvifor trur du norske styresmakter sende dei samiske ungane på internatskular på denne måten?

Bendik hugsar då morfaren hans fortalde om oppveksten sin: Han hadde blitt sendt saman med andre samiske barn på internatskule då han var sju år gammal. På internatskulen var det berre lov å snakke norsk – dei blei straffa dersom dei snakka morsmålet sitt.

Internatskulane låg langt unna stadene dei kom frå, og skuleungane fekk berre kome heim i feriane. Morfaren lærte å skamme seg over å vere samisk, og han snakka ikkje så mykje samisk som vaksen.

Samane er den største av desse minoritetane, og dei har i tillegg status som urfolk. Det vil seie at dei har levd i området sitt før landegrensene blei etablert, og at dei har teke vare på den tradisjonelle kulturen sin.

Desse områda ligg både i Noreg, Sverige, Finland og Russland. FN har laga ei erklæring som gjev urfolk rett til å ta vare på og utvikle kulturen sin på sine eigne premissar. Denne retten er teken inn i lovverket i Noreg.

Tidlegare blei det ført ein fornorskingspolitikk overfor samane.

Haldninga var at dei skulle bli så norske som mogleg. Den samiske kulturen blei sett på som mindreverdig og noko det gjaldt å kvitte seg med. Mellom anna blei samisk språk forbode i skulen, og religiøse symbol blei øydelagde. Frå 1970-åra kjempa samane for betre rettar, og gradvis tok fornorskingspolitikken slutt.

urfolk Ei folkegruppe som har levd i eit område før landegrensene blei etablerte, og som har teke vare på den tradisjonelle kulturen sin.

52

Kulturell identitet

PULS KOMMUNIKASJON

Den tradisjonelle levemåten til samane har vore knytt til reindrift og fiske, der ein flyttar etter reinen mellom vår- og vinterbeite. Ein slik livsstil deler dei med andre nomadiske folkegrupper, til dømes urfolket i Amerika og på Grønland. Desse gruppene kan derfor ha ein felles kulturell identitet med utgangspunkt i livsstilen. Samtidig kan reindriftssamane frå Finnmark ha mykje til felles med samar som bur i by og lever eit heilt anna liv, fordi dei deler verdiar, tradisjonar, reglar og normer som er knytte til den etniske identiteten.

53

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Samfunn i samfunnet – delkulturar

Er det viktig at delkulturar også har ei eller anna form for felles tilhøyrsel?

Kvifor?

54

Eit samfunn er ikkje berre eitt stort samfunn. Det er sett saman av fleire ulike samfunnsgrupper, nokre større og andre mindre. Desse gruppene kan vere knytte til alder, kjønn, kulturell bakgrunn osv. Vi kallar dei ofte subkulturar eller delkulturar. Det kan til dømes vere ungdomsgrupper som har sitt eige språk, sin eigen musikk og sine eigne klede.

Ein delkultur har som oftast andre normer, forventningar, verdiar og interesser enn storsamfunnet. Då er det viktig å følgje normene til delkulturen for å vise tilhøyrsel til dette fellesskapet.

Kulturell identitet

PULS KOMMUNIKASJON

Kropp, klede og tilhøyrsel Særleg gjennom kleda kan vi vise tilhøyrsel til ei gruppe. For ungdom kan det vere viktig å signalisere om ein er skatar, soss eller rånar, til dømes. Dei ulike gruppene har kvar sin stil, og spesielle merke kan vere avgjerande.

Andre vil signalisere tilhøyrsel til ein religion. Sikhar brukar turban, jødiske menn kan bruke kippa, ein rund kalott på hovudet, og muslimske kvinner kan bruke hijab, eit sjal som dekkjer håret. For kvinner kan det vere viktig å dekkje både hår og hud som teikn på at ein er from.

Debattar om hijab har sett søkjelys på om hijabbruk er eit resultat av sosial kontroll. Men mange hijabbrukarar seier at det er deira eige val. For dei er hijaben eit symbol på sjølvstende, der dei kombinerer utdanning og samfunnsengasjement med personleg religiøsitet.

55

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Eit fleirkulturelt fellesskap Fram til innvandringa til Noreg starta i 1960-åra, var Noreg eit samfunn utan store kulturelle skilnader. I 60-åra kom det mange innvandrarar, men i 1975 avgrensa Stortinget arbeidsinnvandringa til landet med ein formell innvandringsstopp. Fordi Noreg er knytt til EØS, får likevel EUborgarar rett til å arbeide i Noreg. Andre har kome på grunn av krig og forfølging i heimlandet sitt. Noreg behandlar asylsøknader, tek imot kvoteflyktningar gjennom FN og gjev vern til dei som oppfyller ulike krav til vern.

I dag er Noreg eit samfunn med mange menneske med ulike kulturelle og etniske identitetar. Noreg har blitt eit fleirkulturelt samfunn.

Har du opplevd å ha ein fordom mot nokon som etterpå viste seg å vere ei misforståing?

56

Det kan oppstå fordommar og misforståingar som fører til konfliktar, når ulike kulturar lever side om side i det same samfunnet. Ein måte å unngå slike konfliktar på er å vise toleranse. Toleranse er å tole og respektere at andre har ulike verdiar enn ein sjølv.

Eit fleirkulturelt fellesskap

PULS KOMMUNIKASJON

Integrering

INTEGRERING

Å BLI HEILT LIK DET NYE SAMFUNNET FOR Å PASSE INN

Å VERE HEILT UTANFOR SAMFUNNET

For at vi framleis skal ha eit fellesskap, er det vesentleg at nye borgarar blir integrerte i det norske samfunnet. Integrering tyder å «bli ein del av noko» gjennom samhandling og relasjonar – det er ein gjensidig prosess.

Både den som kjem, og den som tek imot, blir påverka i møte med kvarandre.

Det er fleire forhold som påverkar korleis ein person vil møte eit nytt samfunn. Mellom anna er grunnen til at ein drog, viktig. Dersom ein er tvinga på flukt, blir situasjonen annleis enn dersom ein emigrerer etter eige ønske, til dømes på grunn av jobb eller ekteskap. Folk som er tvinga på flukt, er ofte prega av at dei har forlate eit samfunn med store problem. Slektningar kan streve med å klare seg, eller dei kan lide under krigshandlingar.

Kva vil det seie for deg å vere integrert i eit fellesskap? Kva er det å vere integrert i ein venekrets, ein klasse, eit idrettslag eller på ein arbeidsstad?

integrere Å passe noko inn i ein heilskap, å gjere noko til ein naturleg del av eit større fellesskap.

57

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Slike forhold kan påverke kor mykje overskot ein har til å omstille seg.

Ofte vil tankane «henge att» i staden ein forlét, fordi omstenda var så vanskelege. Mange ønskjer også å reise tilbake til heimlandet att sidan valet ikkje var frivillig.

Mottakinga i det nye landet er også viktig for integreringa: Blir ein ønskt velkomen og motteken som eit medmenneske, gjev det eit betre utgangspunkt for integrasjon enn dersom ein blir møtt av mistenksame og uvillige menneske. Kor førebudd ein er på ein ny livssituasjon i eit samfunn med andre verdiar enn dei ein er vand til frå heimlandet, kan også påverke integrasjonen.

Ali og søstera hans hadde ein vanskeleg oppvekst etter at familien kom til Noreg.

Kva vil du seie er nødvendig for at menneske som foreldra til Ali skal forstå og føle seg velkomne i det nye heimlandet sitt?

58

Foreldra hadde ingen kunnskap om samfunnet dei hadde kome til.

Mykje var annleis i det nye landet, mellom anna forholdet mellom menn og kvinner. Dei forstod ikkje korleis kvinnene kunne bli respekterte når dei hadde så mykje fridom.

Foreldra strevde med å lære seg språket og var svært urolege for situasjonen i heimlandet. Dei møtte sjeldan opp på foreldremøte på skulen og følgde lite med på kva Ali og søstera heldt på med på fritida.

Kommunikasjon i møte med ulikskapar

PULS KOMMUNIKASJON

Kommunikasjon i møte med ulikskapar Kulturelle kodar Med kulturelle kodar meiner vi teikn som gjer at vi kan kommunisere innanfor ein kultur. Språk er sjølvsagt grunnleggjande. Men meistring av språk dreier seg om meir enn å lære seg rett uttale, grammatikk og nye ord. Kommunikasjon er også nonverbalt språk, som blikk, ansiktsuttrykk og avstand til den vi snakkar med. I tillegg har vi ulike veremåtar. I Noreg blir det rekna som høfleg å vise interesse ved å møte blikket til den ein snakkar med. I andre kulturar kan det vere direkte uhøfleg, til og med provoserande. Korleis går vi fram for å bli kjende? Korleis held vi relasjonar ved like, og korleis tek vi opp problem?

Norsk og andre germanske språk blir sett på som «saklege» språk. Det vil seie at vi er opptekne av å uttrykkje bodskapen gjennom få ord, utan mykje utanomsnakk. Vi brukar også som regel hendene mindre for å understreke det som blir sagt – vi gestikulerer ikkje så mykje. Det er viktig å uttrykkje seg på ein så presis måte som mogleg. I språk som spansk, italiensk og arabisk får ofte måten noko blir sagt på, like mykje vekt som orda som blir brukte. Det er heller ikkje sikkert at eit «ja» tyder at mottakaren har forstått eller er einig i det som blir sagt. Det kan tyde at «eg høyrer», eller at «eg svarar stadfestande fordi det er uhøfleg å seie nei».

Les meir om dette i kapittel 1 Samspel i relasjonar og kapittel 3 Kommunikasjonsferdigheiter.

gestikulere Å bevege på hender og armar for å uttrykkje kjensler eller for å understreke ein bodskap.

59

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Kommunikasjon i yrkesutøvinga Ein fagarbeidar i helse- og oppvekstyrka kan ikkje forstå alle kulturelle normer og kodar. Blir kulturelle verdiar sette opp mot kvarandre, kan det gje utfordringar i yrkesutøvinga.

Barne- og ungdomsarbeidarar vil kunne støyte på dette som ulike syn på barneoppseding. Dei møter ikkje berre barn og ungdommar, men også foreldra deira og andre omsorgspersonar. Då kan det vere viktig å både rose at barnet er høfleg (dersom det er ein verdi du veit har mykje å seie for foreldra), og at det er sosialt og omsorgsfullt overfor andre barn (ein verdi som kanskje kan vere meir uvand for foreldra).

Helsefagarbeidaren vil kunne møte ulike forventningar hos brukarar og pårørande. Å ikkje klare å ta vare på eigne foreldre kan vere eit nederlag.

Då blir det nødvendig å støtte dei pårørande i det valet dei har gjort, samtidig som dei bør få vite at det kan gje dei betre høve og overskot til å vere saman med sin kjære i sosiale situasjonar, som også er viktig, ikkje berre praktisk stell og mat.

Korleis kan Amina hjelpe kunden vidare slik at han forstår korleis han skal bruke dosetten?

60

Ein dag kjem det ein eldre mann til Puls apotek. Apotekteknikaren Amina merkar at kunden ikkje snakkar så godt norsk. Han skal ha fleire medisinar, og Amina føreslår å halde orden på medisinane ved å bruke ein sorteringsboks for medisinar, ein medisindosett. Kunden svarar «ja» uansett kva ho seier. Amina fortel at dosetten vil hjelpe han til å hugse medisinane sine til rett tid. Men noko med uttrykket i auga hans fortel henne at kunden ikkje forstår kva ho seier. Til slutt spør mannen: «Kven er dosetten, og når kjem ho?»

Kommunikasjon i møte med ulikskapar

PULS KOMMUNIKASJON

For både barne- og ungdomsarbeidaren og helsefagarbeidaren gjeld det å ta seg god tid. For å unngå misforståingar og oppklare konfliktar må ein ha ro rundt samtalen, slik at ein får fram mest mogleg fakta og informasjon. Då unngår ein også at dei «skjulte tydingane» som ligg i kulturelle kodar, forstyrrar kommunikasjonen.

Fagarbeidarar i helseservicefag har kontakt med kundane og brukarane sine i møte som ikkje varer så lenge. Dei skal rettleie og gje informasjon i løpet av kort tid. Då må ein vere særleg påpasseleg med å kommunisere presist, til dømes gjennom å gjenta det kunden seier, for at moglegheitene for å misforstå skal bli så få som mogleg.

Som fagarbeidarar skal vi ha eit menneskesyn som respekterer ulikskapar.

Ein del av dette er kulturell og religiøs bakgrunn.

Kulturell kompetanse hjelper oss til å forstå at kultur kan gje folk identitet og tilhøyrsel. Samtidig skal vi hugse på at folk aldri er «berre» kultur. Alle menneske er særeigne, og kultur er berre éin av faktorane som forklarer korleis folk er eller oppfører seg. Å sjå heile mennesket vil seie å sjå det unike i kvar enkelt.

Aktivitøren Ali synest han er heldig som kan bruke så mykje av seg sjølv i det frivillige arbeidet med ungdommane. Oppveksten hans har vore vanskeleg, men han har kome seg gjennom han.

Hans eigne erfaringar gjer at han forstår godt korleis minoritetar har det. Samtidig har erfaringane hans vist at det finst løysingar.

Han kjenner utfordringane frå fleire sider og har vakse opp i fleire kulturar. På ein måte føler han seg som ei bru mellom ulike måtar å tenkje på. Kanskje han er ein slags brubyggjar?

Kva er eit godt liv? Svaret kan variere frå person til person, men nokre behov er felles for alle menneske. Sosiale behov som tilhøyrsel og å leve eit verdig liv, er viktig for dei aller fleste. Vi prøver å tilpasse oss omgjevnadene sjølv om det er vanskeleg. Å lære nye verdiar og tradisjonar gjer ikkje at vi mistar dei som vi hadde frå før. Gjennom møte med ulikskapar får vi innblikk i andre verdiar og tradisjonar som kanskje verkar framande og uvande for oss. Det viktigaste er at vi heile tida hugsar på at kvart enkelt menneske, uansett bakgrunn, har ein eigenverdi som er ukrenkjeleg.

Går det an å seie at nokon veks opp «mellom» kulturar?

verdig (verdigheit) å ha ein verdi som gjev rett til respekt.

61

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Samandrag • Forståing for korleis kultur, religion og livssyn påverkar oss menneske, blir kalla kulturell kompetanse. ɥ Kultur er tankar, idear, tradisjonar, verdiar, reglar og normer som pregar eit samfunn. Kultur er stadig i forandring. Kvar generasjon utformar sin versjon av kulturen, og ulike kulturar påverkar kvarandre heile tida. ɥ Livssyn er oppfatningar om korleis verda heng saman, kva plass vi har i henne, og korleis vi bør leve (moral). ɥ Eit humanistisk livssyn tek utgangspunkt i mennesket sjølv, rettferdssansen vår og evna til medkjensle. ɥ Eit religiøst livssyn inneheld i tillegg førestillingar om ein guddom eller noko heilagt. ɥ Religiøs praksis omfattar mellom anna matreglar og ritual som bøn og feiring av høgtider.

• Tradisjonelle samfunn legg vekt på familie og slekt. Det er viktig å ha god tid og å vere personleg og privat. Ungane sørgjer for foreldra når dei blir gamle.

• Moderne samfunn legg vekt på individet. Det er viktig å vere effektiv og profesjonell. Velferdsordningar sørgjer for eldre og dei som ikkje kan forsørgje seg sjølv.

• Ære er i kollektivistiske samfunn knytt til familien og slekta. Kvinnene har eit stort ansvar for æra til familien. I individualistiske samfunn er ære knytt til individet.

• Negativ sosial kontroll er press eller tvang for å få folk til å innordne seg normene i ein kultur. Det kan gjelde fritidsaktivitetar, tru, påkleding, utdanning og val av vener og kjærast.

• Kjønnslemlesting er ein tradisjonell praksis som er utbreidd i enkelte kulturar i Afrika og Midtausten. Ein reknar med at det ikkje har vore utført inngrep i Noreg dei siste åra.

62

Samandrag

PULS KOMMUNIKASJON

• Ein subkultur er kulturen i ei spesiell gruppe innanfor samfunnet.

Påkleding, som merkeklede, turban eller hijab kan fungere som teikn på tilhøyrsel til ein subkultur.

• Kulturell identitet vil seie tilhøyrsel til ein spesiell kultur. Ein person kan ha fleire kulturelle identitetar, som kan skifte med tid og stad.

• Etnisk identitet er knytt til opphav og bakgrunn. Samane er ei etnisk gruppe som også har status som urfolk.

• Ein majoritet er fleirtalsgruppa i samfunnet, medan ein minoritet er ei mindretalsgruppe.

• Noreg er i dag eit fleirkulturelt samfunn med mange kulturelle og etniske identitetar. Integrasjon vil seie at nye borgarar blir ein del av samfunnet. ɥ Kulturelle kodar er ikkje berre språk, men også dei normene og verdiane språket refererer til. Syn på barneoppseding er døme på ein kulturell kode som kan variere.

63

PULS KOMMUNIKASJON

2 Kulturell kompetanse

Oppgåver 1

Bruk ulike kjelder og finn ut om det er ulike reglar som er knytte til mat og matlaging i ulike religionar.

2 a) Gå inn på fn.no og søk opp ILO 169, om rettane til urfolk. Kvifor har urfolksgrupper spesielle rettar?

Er du einig i grunngjevingane som står der? b) Bruk ulike søkjemotorar: Kva for nasjonale minoritetar finst i Noreg?

3 Ytringsfridommen, det at du har rett til å seie kva du meiner, er felt ned i FNs menneskerettsfråsegn. Korleis kan ytringsfridommen bli krenkt? Kva tyder å krenkje? Er det viktig for deg at andre tek omsyn til kjenslene dine før dei snakkar? Korleis kan det vi seier, såre og eventuelt krenkje andre?

4 Kva meiner vi med individuell og kollektiv identitet? Korleis kan ulike former for identitet påverke oss i dagleglivet?

5 Finn ut kva etnosentrisme og kulturrelativisme er. Prøv å forklare det med eigne ord.

64

Oppgåver

PULS KOMMUNIKASJON

Snakk saman 1

Vi møter stadig nye menneske. I starten verkar det som om vi har mykje til felles. Så skjer det noko som gjer at vi skjønar at dei har heilt andre verdiar eller normer enn oss sjølve. Har du opplevd det?

Diskuter to og to.

2 På kva måte kan kulturelle og religiøse normer, verdiar og tradisjonar påverke oss i dagleglivet?

3 Korleis kan kommunikasjonen mellom menneske som ikkje deler dei same normene, verdiane og tradisjonane bli påverka?

4 Sit saman to og to. De skal fortelje kvarandre om noko de opplevde i den siste skuleferien. Den eine gongen skal du bruke mykje kroppsspråk, som ansiktsuttrykk eller handrørsler, og ikkje vere så nøye med å fullføre setningane. Den andre gongen skal du bruke minst mogleg kroppsspråk, men vere veldig presis med orda du vel.

Korleis blir det opplevd å gje og få informasjon på desse måtane?

5 Diskuter med ein medelev korleis og når de brukar klede for å vise kven de er.

6 Kan ein miste ære eller kome i «vanære»? Korleis?

Diskuter i klassen.

7 Kvar går grensene dine for å tolerere noko? Er det negativt med ei absolutt grense? Diskuter med ein medelev.

65

Puls

Kommunikasjon

Dette læreverket dekkjer den nye læreplanen for Vg1 helse- og oppvekstfag etter fagfornyinga.

Serien omfattar tre lærebøker som følgjer programfaga: · Yrkesliv · Kommunikasjon · Helse Ein tverrfagleg nettressurs til læraren og eleven finn du på fagbokforlaget.no.

Kommunikasjon

Puls

I Puls Kommunikasjon møter elevane eit ryddig og oversiktleg verk som er enkelt å bruke. Eit illustrert persongalleri følgjer dei gjennom boka og gjer det faglege lett å kjenne att, relevant og praksisnært.

Læreboka har ordforklaringar, samandrag og eit breitt utval av oppgåver som stimulerer til aktivitet, drøfting i fellesskap og djupnelæring.

Vg1 helse- og oppvekstfag

Denne læreboka tek sikte på å utvikle den relasjonelle og kulturelle kompetansen til elevane i møte med menneske med ulik bakgrunn og i alle aldrar og livssituasjonar. Elevane får viktige ferdigheiter i å observere, kommunisere, vise omsorg og handtere konfliktar.

,!7II2B1-adfafj!

Vg1 helse- og oppvekstfag

NYNORSK

NYNORSK

ISBN 978-82-11-03505-9

Kommunikasjon Ragnhild Wie Andersen Kirsti Molteberg Petra Ekfeldt