PULS Yrkesliv Helse- og oppvekstfag VG1 NYN (9788211035073)

Puls

Yrkesliv

Dette læreverket dekkjer den nye læreplanen for Vg1 helse- og oppvekstfag etter fagfornyinga.

Serien omfattar tre lærebøker som følgjer programfaga: · Yrkesliv · Kommunikasjon · Helse

Yrkesliv

Puls

Ein tverrfagleg nettressurs til læraren og eleven finn du på fagbokforlaget.no.

I Puls Yrkesliv møter elevane eit ryddig og oversiktleg verk som er enkelt å bruke. Eit illustrert persongalleri følgjer dei gjennom boka og gjer det faglege lett å kjenne att, relevant og praksisnært.

Læreboka har ordforklaringar, samandrag og eit breitt utval av oppgåver som stimulerer til aktivitet, drøfting i fellesskap og djupnelæring.

Vg1 helse- og oppvekstfag

Elevane blir godt kjende med helse- og oppvekstyrka og får innsikt i korleis denne sektoren er organisert. Dei får kompetanse i arbeidsprosess og tverrfagleg samarbeid, aktuelt regelverk, brukarmedverknad, HMS, hjelpemiddel, velferdsteknologi og etiske utfordringar i yrkesutøvinga.

,!7II2B1-adfahd!

Vg1 helse- og oppvekstfag

NYNORSK

NYNORSK

ISBN 978-82-11-03507-3

Yrkesliv Ragnhild Wie Andersen Camilla Hasle Myhrvold

Nynorsk

Copyright © 2020 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved 1. utgåva / 1. opplaget 2020 ISBN: 978-82-11-03507-3 Omsetjing til nynorsk: Eirik Ulltang Birkeland Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Omslagsdesign: Melkeveien designkontor Omslagsfoto: © Adobe Stock Design og ombrekking: Melkeveien designkontor Illustrasjonar: Melkeveien designkontor Boka er gjeven ut med støtte frå Utdanningsdirektoratet.

Spørsmål om denne boka kan du rette til Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 E-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova.

Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Innhald 1 Yrkesval

9 Å velje eit helse- og oppvekstyrke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Yrke innanfor oppvekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Barne- og ungdomsarbeidar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Yrke innanfor helseservice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Helsesekretær . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Tannhelsesekretær . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Tverrfagleg samarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Heilskapleg samarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Samarbeid i helsesektoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Samarbeid i oppvekstsektoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Arbeidsprosess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Problemløysande metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Endringar i samfunnet i dag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Apotekteknikar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Hudpleiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Fotterapeut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Ortopediteknikar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Yrke innanfor omsorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Helsefagarbeidar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Ambulansearbeidar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Portør . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Aktivitør . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Den norske velferdsstaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Velferdsgode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Velferdsplikter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Helse-, oppvekst- og sosialsektoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 NAV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Miljøretta helsevern. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Arbeidslivet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Familien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

2 Profesjonell

51

Den profesjonelle yrkesutøvaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Kompetanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Haldningar og verdiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Personlege eigenskapar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Fordommar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Empati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Samarbeidsevner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Respekt og toleranse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

3 Lover og reglar

81

Lover . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Forskrifter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Lover som regulerer helsetenestene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Pasient- og brukarrettslova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Helsepersonellova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Spesialisthelsetenestelova. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Lover som regulerer oppveksttenestene . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Barnehagelova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Opplæringslova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Lover og reglar i arbeidslivet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Verneombod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Arbeidsmiljøutvalet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Arbeidsmiljølova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Arbeidstilsynet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Likestillings- og diskrimineringslova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Spelereglar i arbeidslivet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Samarbeid for eit betre arbeidsliv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Løns- og arbeidsvilkår . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

3

INNHALD

4 Brukarmedverknad

107

6 Helse, miljø og tryggleik

137

Kva er brukarmedverknad? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Kvifor har vi brukarmedverknad? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Brukarmedverknad i helsesektoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Brukarmedverknad i oppvekstsektoren . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Kva er helse, miljø og tryggleik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Helse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Miljø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Tryggleik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Kvifor HMS? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Dokumentasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Avvik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Personalsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

5 Etikk

119

Kva er etikk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Etiske retningslinjer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Etiske prinsipp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Autonomiprinsippet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Velgjerdsprinsippet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Ikkje skade-prinsippet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Rettferdsprinsippet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Etiske teoriar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Pliktetikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Konsekvensetikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Omsorgsetikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Etiske dilemma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Etiske dilemma i helsesektoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Etiske dilemma i oppvekstsektoren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

4

7 Hjelpemiddel og velferdsteknologi

155

Kva er velferdsteknologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Kvifor er velferdsteknologi viktig? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Ulike typar velferdsteknologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Tryggings- og tryggleiksteknologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Kompensasjons- og velværeteknologi . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Teknologi for sosial kontakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Teknologi for behandling og pleie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Velferdsteknologi og etikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Snakk saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Omgrep

171

Stikkord

178

Kjelder

182

Bilete

184

Innleiing Eit læreverk for trygge og aktive elevar Fagbokforlaget møter fagfornyinga med eit nytt læreverk i Vg1 helse- og oppvekstfag for aktive og trygge elevar.

Puls følgjer dei tre programfaga i utdanningsprogrammet: • yrkesliv i helse- og oppvekstfag • kommunikasjon og samhandling • helsefremjande arbeid Til verket høyrer det ein tverrfagleg nettressurs som er organisert i fire modular: • Omgrep: ein søkbar database med meir enn 800 omgrep • Aktiv: differensierte oppgåver for tverrfagleg arbeid og fordjuping • Oppdag: utforskande læring gjennom multimedia • Emosjonell: Korleis har du det? Eit kjenslebarometer for betre livsmeistring og læringsutbyte I tillegg får læraren ein nyttig verktøykasse med opplegg, aktivitetar og støtte til undervisninga.

Nettressursen er godt eigna til yrkesfagleg fordjuping (YFF).

Kapittelopnar Kvart kapittel opnar med • ei teikneseriestripe som gjev elevane eit innblikk i kva kapittelet handlar om • ei oversikt over persongalleriet i byen Hjartegod, som følgjer oss gjennom boka • ei oversikt over kva for kjerneelement, tverrfaglege tema og kompetansemål kapittelet dekkjer

5

PULS YRKESLIV

Innleiing

Gjennom kapitla Kvart kapittel har eit ryddig og oversiktleg oppsett: • Engasjerande forteljingar med eit fast persongalleri eksemplifiserer og levandegjer teorien. Fagstoffet blir lett å kjenne att, handgripeleg og aktuelt for elevane, og dermed også lettare å hugse.

Fabiola fotterapeut er på jobb på Hjartegod sjukeheim. Ho skal først til Gerd på rom 4. Gerd lyser opp idet Fabiola kjem inn på rommet. «Å, så fint det er å sjå deg!» seier ho. «Ja, no er klokka to, og då visste eg at du ville kome. Det sa du førre veke. Eg kan alltid stole på deg!»

• Spørsmål til lesaren i margen ryddar plass til refleksjon og undring.

Kva tyder ordet service?

Kva tyder det i helse- og oppvekstfaga?

sektor ein del av noko eller eit avgrensa område, til dømes helsesektoren.

Ei vanleg inndeling av Dette kan du lese meir om i kapittel 7 Hjelpemiddel og velferdsteknologi.

• Forklaring av nye omgrep har ein fast plass nedst på kvart oppslag.

Dei same omgrepa er forklarte bak i boka i alfabetisk rekkjefølgje.

• Tilvisingar til andre kapittel i serien der eleven kan lese meir om temaet, er sette i margen for ikkje å forstyrre leseflyten.

Avslutninga av kapitla Kvart kapittel blir runda av på same måten: • Samandrag: Eit grundig samandrag summerer opp hovudlinjene i fagstoffet.

• Oppgåver: Eit breitt utval av aktiviserande oppgåver stimulerer til djupnelæring.

• Snakk saman: Spørsmål opnar for samtale og drøfting i fellesskap.

6

Læreplanen og oppbygginga av boka

PULS YRKESLIV

Læreplanen og oppbygginga av boka Den nye læreplanen i programfaget yrkesliv i helse- og oppvekstfag omfattar elleve kompetansemål. Oversikta nedanfor viser korleis denne læreboka er bygd opp, og korleis ho dekkjer kompetansemåla.

Måla for opplæringa er at eleven skal kunne

Kapittel i boka:

Y1

gjere greie for korleis helse- og oppvekstsektoren er organisert, og reflektere over sitt eige yrkesval

Kapittel 1 Yrkesval

Y2

vise korleis ein kan gjennomføre brukarmedverknad i helse og oppvekstsektoren

Kapittel 4 Brukarmedverknad

Y3

skildre kva for krav og forventningar som blir stilte til ein profesjonell yrkesutøvar, og reflektere over eigen praksis

Kapittel 2 Profesjonell

Y4

gjere greie for det regelverket som gjeld for helse, miljø og tryggleik

Kapittel 6 Helse, miljø og tryggleik

Y5

vurdere korleis hjelpemiddel, velferdsteknologi og annan teknologi kan brukast i yrkesutøvinga

Kapittel 7 Hjelpemiddel og velferdsteknologi

Y6

drøfte korleis endringar i samfunnet kan påverke yrkesutøvinga, og peike på moglegheiter og utfordringar desse endringane kan gje

Kapittel 2 Profesjonell

Y7

forklare og gje døme på kva etiske dilemma i yrkesutøvinga er, og på korleis ein kan handtere dilemma

Kapittel 5 Etikk

Y8

gjere greie for kvifor det er viktig med tverrfagleg samarbeid, og gje døme på yrkesgrupper som tek del i eit slikt samarbeid

Kapittel 2 Profesjonell

Y9

gjere greie for sentralt regelverk som regulerer arbeidet i helse- og oppvekstsektoren, og allmenne spelereglar som gjeld i arbeidslivet

Kapittel 3 Lover og reglar

Y10

planleggje, gjennomføre, vurdere og dokumentere sitt eige arbeid

Kapittel 2 Profesjonell Kapittel 6 Helse, miljø og tryggleik

Y11

gjere greie for og vurdere korleis partane i arbeidslivet samarbeider for å utvikle eit betre arbeidsliv

Kapittel 3 Lover og reglar

Lykke til med undervisninga!

7

AMBULANSE

8

1 Yrkesval

Ragnhild Wie Andersen og Camilla Hasle Myhrvold

Kjerneelement:

Tverrfaglege tema:

• omsorg, relasjonar og tverrfagleg samarbeid

• demokrati og medborgarskap

Kompetansemål:

Eleven skal kunne Y1

gjere greie for korleis helse- og oppvekstsektoren er organisert, og reflektere over sitt eige yrkesval

I dette kapittelet skal du lære om • å velje yrke • yrke innanfor oppvekst • yrke innanfor helseservice • yrke innanfor omsorg • den norske velferdsstaten • helse, oppvekst- og sosialsektoren • miljøretta helsevern

9

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Å velje eit helse- og oppvekstyrke Lurer du på kva for eit programområde du skal søkje på til neste år? Er du usikker på kva for eit yrke du skal velje? I dette kapittelet skal vi sjå nærare på alle dei elleve yrka helse- og oppvekstfag leier til, slik at det blir lettare for deg å gjere det rette valet. Du skal også lære om korleis helseog oppvekstsektoren i Noreg er organisert.

Mange begynner på vidaregåande utan å vite så mykje om dei ulike moglegheitene og tilboda som finst. Det kan hende du har tenkt mykje over val av utdanningsprogram allereie. Kanskje har du til og med jobba i helse- og oppvekstsektoren ei stund, men først no fått høve til å ta yrkesutdanninga? Uansett kven du er, så har du som les denne boka no, gjort det lure valet å søkje på helse- og oppvekstfag. Likevel er det ikkje sikkert at du veit kva for eit yrke som passar for akkurat deg.

sektor Ein del av noko eller eit avgrensa område, til dømes helsesektoren.

Ei vanleg inndeling av samfunnet er offentleg sektor og privat sektor. tverrfagleg Noko som omfattar fleire fag. Med tverrfagleg samarbeid meiner vi at fleire yrkesgrupper med ulik kompetanse samarbeider for å ta hand om ein brukar på ein heilskapleg måte. empati Evna til å setje seg inn i kjenslene, reaksjonane og veremåtane til andre. toleranse Ettergjeving eller tolmod overfor korleis andre oppfører seg, og kva oppfatningar dei har – å tole å vere saman med menneske som har andre meiningar og haldningar enn ein sjølv. teieplikt Eit forbod mot å røpe opplysningar om andre si helse eller andre personlege forhold som ein får kjennskap til gjennom arbeidet.

10

Dette kapitlet gjev ei innføring i dei elleve yrka som det er mogleg å utdanne seg til på utdanningsprogrammet helse- og oppvekstfag. Her skal du bli godt kjend med alle yrka og kva som er spesielt med kvart av dei.

For å kunne velje rett yrke må vi vite noko om oss sjølv og kva vi kan passe til å jobbe med. Ikkje alle yrke passar for alle, og det kan vere lurt å høyre på gode råd frå andre. Det viktigaste er likevel å velje noko du likar og er god til, og ikkje det foreldre, vener eller andre forventar av deg.

Berre du veit kva du vil, og berre du har myndigheit til å bestemme over livet ditt. I denne boka har vi valt å dele inn yrka i tre delar: yrke som har å gjere med oppvekst, service eller omsorg.

Felles for alle helse- og oppvekstyrka, er at det er nødvendig med gode ferdigheiter i kommunikasjon og samhandling for å gi god service og omsorg. Du vil truleg arbeide med brukarar i alle aldrar og livssituasjonar.

Du må kunne samarbeide tverrfagleg med andre yrkesgrupper. Dette krev evne til å vise omsorg, respekt, empati og toleranse for andre.

I arbeidet med menneske må du også kjenne til og følgje bestemte lover og reglar, mellom anna teieplikta. Alle som jobbar i skule, barnehage eller som helsepersonell, har teieplikt. Ein har ikkje lov til å gi vidare

Å velje eit helse- og oppvekstyrke

PULS YRKESLIV

opplysningar om personlege forhold ein får kjennskap til gjennom arbeidet sitt. Forvaltningslova gjev reglar for teieplikta.

Noko som er spennande med alle yrkesfaga, er at yrka utviklar seg. Du som startar på eit fag i dag, kan vere sikker på at faga vil forandre seg mykje i løpet av dei åra du skal vere i arbeidslivet. Det gjer at evna til å lære er viktig heile livet.

Ved å velje eit yrkesfag held du mange moglegheiter opne: Du kan bruke fagkompetansen i eit yrke eller velje å ta han med deg inn i høgare utdanning.

11

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Vidaregåande trinn 1 (Vg1)

Vidaregåande trinn 2 (Vg2)

Vidaregåande trinn 3 (Vg3) eller opplæring i bedrift

Helse og oppvekstfag

Aktivitør

Aktivitørfaget (aktivitør)

4. år – opplæring i bedrift

Påbygg * Ambulansefag

Ambulansefaget (ambulansearbeidar) Helsearbeidarfaget (helsefagarbeidar) Portørfaget (portør) Påbygg *

Barne- og ungdomsarbeidarfag

Barne- og ungdomsarbeidarfag (barne- og ungdomsarbeidar)

Påbygg * Fotterapeut og ortopediteknikk

Fotterapi (fotterapeut) Ortopediteknikkfaget (ortopeditekniker)

Påbygg * Helsearbeidarfag

Helsearbeidarfaget (helsefagarbeidar) Portørfaget (portør) Påbygg *

Helseservicefag

Apotekteknikk (apotekteknikar) Helsesekretær Tannhelsesekretær Portørfaget (portør)

Hudpleie * Påbygg til generell studiekompetanse 12

Hudpleiar Påbygg *

Yrke innanfor oppvekst

PULS YRKESLIV

Yrke innanfor oppvekst I Noreg i dag har det offentlege, det vil sei staten, fylkeskommunane og kommunane, ansvaret for mykje av omsorga for barn og unge.

Dei institusjonane som gjev omsorg, tilsyn og opplæring av barn og unge, kallar vi oppvekstsektoren. Dei mest kjende institusjonane i oppvekstsektoren er barnehagar, skular og skulefritidsordningar.

Kristian har akkurat begynt på Vg1 helse- og oppvekstfag. Han lurer veldig på kva for eit programområde han skal velje til neste år. Far hans, Bendik, har jobba som barne- og ungdomsarbeidar i over 20 år og stortrivst i yrket. Bendik drøymde om å bli elektrikar då han var ung, men fann fort ut at det ikkje var noko for han.

Han elskar barn og ungdom og kunne aldri tenkt seg noko anna yrke no. Bendik har jobba som barne- og ungdomsarbeidar både i barnehage, skule og fritidsklubb.

Barne- og ungdomsarbeidar Etter to år som lærling må ein opp til fagprøve for å kunne få fagbrev som barne- og ungdomsarbeidar.

Ein barne- og ungdomsarbeidar kan jobbe mange ulike stader: barnehagar, omsorgsbustader, skular, skulefritidsordningar, fritidsklubbar og kommunale etatar er nokre døme.

Ein del av jobben som barne- og ungdomsarbeidar handlar om å organisere ulike pedagogiske tilbod for barn og unge. Desse pedagogiske tilboda har som mål å hjelpe barn og unge i vekst og utvikling. Ein barneog ungdomsarbeidar skal vere ein god rollemodell for barn og unge.

Korleis kan pedagogiske tilbod gje vekst og utvikling? Gje døme på nokre pedagogiske tilbod.

offentleg Noko alle har tilgang til. Omgrepet blir også brukt om det som gjeld stat, fylke eller kommune. fagprøve Ei avsluttande, praktisk prøve på yrkesfag i vidaregåande opplæring.

Når ein har stått på fagprøva, får ein fagbrev. pedagogikk Læra om oppseding og undervisning. rollemodell Ein person ein ser opp til og beundrar, eit førebilete ein ønskjer å likne.

13

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å planleggje, leggje til rette, gjennomføre og vurdere aktivitetar • å bidra til utvikling hos barn og ungdom gjennom kommunikasjon, samspel, fellesskap, leik, utforsking og læring • å rettleie barn og unge til å ta ansvar for seg sjølv og livet sitt I dette yrket jobbar du med barn og unge som ei gruppe eller med eitt enkelt barn eller éin ungdom. Alle du møter, har ulik bakgrunn og ulike føresetnader for å klare seg i livet. Når du skal planleggje, leggje til rette, gjennomføre og vurdere ein aktivitet, må du ta omsyn til funksjonsnivået og livssituasjonen til den enkelte. Målet med aktivitetane er å fremje god fysisk og psykisk helse.

Kva vil det seie å ta ansvar for sitt eige liv?

Kva tyder det å vere ein god rollemodell?

Har du nokon gode rollemodellar rundt deg?

Ulike aktivitetar du kan organisere: • leik • drama • litteratur • song og musikk • formgjeving • friluftsaktivitetar • daglege gjeremål som matlaging og påkleding I tillegg til å tilby aktivitetar for barn og unge må ein barne- og ungdomsarbeidar også samarbeide med dei føresette og med kollegaer.

leggje til rette Å ordne det slik at det blir best mogleg for noko/nokon. føresetnad Noko ein reknar som sjølvsagt, eller som må vere til stades for at noko anna skal kunne skje (eit vilkår). funksjonsnivå Det som det er forventa at ein person skal klare på ulike alderstrinn, og korleis ein vanlegvis skal kunne fungere på ulike nivå. fysisk Kroppsleg eller somatisk, det som gjeld kroppen. Det motsette av psykisk eller mentalt. føresett Ein person som har myndigheit over og ansvar for nokon. Som regel er foreldra dei føresette til eit barn.

14

Korleis kan du vite om dette yrket passar for akkurat deg? Som barneog ungdomsarbeidar er det nokre eigenskapar og interesser som det er gunstig å ha: Du bør like å vere saman med barn og unge. Mistar du lett tolmodet når du er saman med ungar, er nok ikkje dette yrket noko for deg.

Yrke innanfor oppvekst

Du bør elles vere open og fleksibel, kunne ta ting på sparket og forandre på planar når det må til. Det kjem godt med å vere samarbeidsvillig, men også sjølvstendig og ansvarsbevisst. Det krev mykje å ha ansvaret for barn og ungdom. Dette er eit ansvar som ein må ta på alvor. Å kunne kommunisere med alle uansett bakgrunn, alder og livssituasjon er også veldig viktig i dette yrket.

PULS YRKESLIV

Kva tyder alt dette: å vere open, fleksibel, samarbeidsvillig, sjølvstendig og ansvarsbevisst?

15

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Yrke innanfor helseservice Kva tyder ordet service?

Kva tyder det i helse- og oppvekstfaga?

Service handlar om å yte ei teneste for nokon profesjonelt. Service kjem av det latinske ordet servus, som tyder «tenar» eller «slave», og blir ofte brukt i samanheng med kundeservice. I alle helse- og oppvekstyrka yter ein service i større eller mindre grad, men innanfor helseservice er det å yte tenester ein viktig og naturleg del av både utdanninga og yrket. For å gje god service må du kunne sjå og forstå behova til pasienten.

Hanne på 55 år har jobba som helsesekretær sidan ho var 20 år. Dette er eit yrke ho elskar, sidan ho får treffe så mange nye menneske kvar dag. Hanne er ei blid og sosial dame som ikkje likar å sitje heime. Det har det likevel blitt litt mykje av, sidan ho sit i rullestol på grunn av medfødd ryggmargsbrokk. Med litt tilrettelegging fungerer ho godt i jobben som helsesekretær. Ho har jobba lenge på sjukehus, men jobbar no ved eit legekontor med tre faste legar. Der trivst Hanne svært godt.

autorisasjon Ei offentleg godkjenning som helsepersonell som ein kan få frå Helsedirektoratet etter å ha fullført ei helsefagleg utdanning, og som gjev rett til å bruke ein bestemt yrkestittel.

Helsedirektoratet Fagleg rådgjevar for Helse- og omsorgsdepartementet.

Set i verk vedteken politikk, sørgjer for at lover og reglar i helsesektoren blir rett brukte og følgde. Har ansvaret for den nasjonale helseberedskapen. resepsjon Mottakingsrommet eller -skranken i eit hotell, sjukehus eller liknande, der ein vender seg når ein kjem på besøk. tolk Ein person som set om munnleg innhald i eit språk til eit anna språk, gjerne direkte i ein situasjon der menneske med ulike språk snakkar saman

16

Helsesekretær For å kunne kalle deg helsesekretær treng du autorisasjon frå Helsedirektoratet. Som helsesekretær kan du mellom anna jobbe på sjukehus, ved legekontor, i bedriftshelsetenesta og på helsesenter.

Helsesekretæren er ofte den første som møter pasientane når dei kjem til behandlingsstaden. Du kan derfor vere den som må vurdere kva for medisinsk hjelp som er nødvendig.

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å sitje i resepsjonen og svare på telefonar • å ta imot pasientar • å kalle inn pasientar til timeavtalar • å bestille pasienttransport og tolketenester • å vurdere omgåande hjelp både over telefon og i ekspedisjonen • å utføre laboratoriearbeid og prøvetaking (til dømes blodprøver, EKG og spirometri) • å utføre enkelt sårstell • å skrive pasientjournalar, som oftast i eit digitalt system • å rapportere og ha ansvar for administrasjon

Yrke innanfor helseservice

PULS YRKESLIV

Som helsesekretær må ein jobbe sjølvstendig. Det blir stilt høge krav til å vere effektiv og nøyaktig. Det er svært viktig å kunne kommunisere godt på norsk både skriftleg og munnleg. Å kunne takle eit høgt arbeidstempo er også ein fordel. Ein helsesekretær må dessutan ha kunnskap om pasientrettar, men også hygiene og smittevern, for å ta hand om pasientane.

Evna til å yte service er også svært viktig. For å forstå behova til pasienten må du ha evne til å vise omsorg, respekt, empati og toleranse. Å kunne kommunisere med alle uansett kulturbakgrunn, utsjånad, tru, legning osv. er heilt nødvendig. I tillegg må ein kunne samarbeide tverrfagleg med andre yrkesgrupper, til dømes legar og laborantar.

17

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Tannhelsesekretær Tanja er mor til Kristian. Ho jobbar som tannhelsesekretær hos ein tannlege i byen Hjartegod. Tanja hadde tannregulering då ho var lita. Derfor fekk ho lyst til å jobbe med tenner. Ho trivst der ho jobbar, fordi ho får så god kontakt med pasientane, og fordi ho samarbeider godt med tannlegen ho jobbar saman med. Den førre tannlegen ho jobba for, var ikkje like lett å samarbeide med, syntest Tanja.

anatomi Læra om oppbygginga av kroppen. fysiologi Læra om korleis ein levande kropp normalt fungerer, og korleis organa og cellene i kroppen spelar saman. patologi Læra om sjukdommar. Ho handlar om korleis sjukdommane oppstår, og korleis ulike sjukdommar forandrar celler, vev og funksjonane i kroppen. materiallære Læra om eigenskapar ved ulike materiale og om korleis ein kan omarbeide og bruke dei. smittevern Vern mot smitte, tiltak som skal førebyggje og hindre at infeksjonar oppstår og blir spreidde i ei befolkning. hygienetiltak Tiltak som er helsefremjande, sjukdomsførebyggjande og hindrar spreiing av smitte. desinfisere Ein reinseprosess som drep mikroorganismar og dei fleste bakteriar på materiell, utstyr og personar, for å minske faren for å overføre eller spreie smitte. For å drepe alle bakteriar må ein sterilisere.

18

For å kunne kalle seg tannhelsesekretær må ein ha autorisasjon frå Helsedirektoratet. Ein tannhelsesekretær hjelper tannlegen i dei ulike behandlingane på eit tannlegekontor og må derfor ha god kunnskap om anatomi, fysiologi, patologi, materiallære og tanninstrument.

Ein tannhelsesekretær jobbar også tett på både pasientar og pårørande.

Hovudoppgåvene er smittevern og hygienetiltak for å unngå at smitte spreier seg mellom pasientar og tilsette eller frå ureine instrument, reiskapar og interiøret. Førebygging av smitte er ein viktig jobb. Å ha kunnskap om pasienttryggleik er ein stor del av jobben til ein tannhelsesekretær.

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å sørgje for smittevern • å desinfisere, sterilisere og halde ved like instrument og utstyr • å handtere materiell og dei vanlegaste legemidla til tannbehandlingar • å bestille og halde orden i forbruksmateriell • å ta røntgenbilete • å gjere enklare laboratoriearbeid • å klargjere utstyr og instrument til pasientbehandling • å assistere tannlegen ved ulike tannbehandlingar • å yte service til pasientar, pårørande og samarbeidspartnarar • å utføre administrativt arbeid som aktivitetsplanlegging, rekneskap, rapportering, innkalling og journalføring • å halde seg oppdatert på digitale system for rapportering og journalføring

Yrke innanfor helseservice

• å kommunisere med pasientar, pårørande, samarbeidspartnarar i kommunehelsetenesta, NAV og leverandørar • å gjere førebyggjande tannhelsearbeid For å kunne arbeide som tannhelsesekretær er det sjølvsagt ein fordel om du er interessert i helse, menneskekroppen og – sjølvsagt – tenner.

Du bør også kunne følgje med på den raske utviklinga av odontologisk materiell og behandlingsmetodar for å utøve yrket.

Du må ha evne til å jobbe i team sidan det alltid er minst éin tannlege å samarbeide med. Du må kunne arbeide nøyaktig, sjølvstendig og effektivt og planleggje nøye. Du må ha evne og vilje til å yte service og ha gode kommunikasjonsferdigheiter uansett kven du møter.

PULS YRKESLIV

sterilisere (hygiene) Reinseprosess som drep alle bakteriar og mikroorganismar, også dei mest motstandsdyktige (bakteriesporar), for å minske faren for å overføre eller spreie smitte. vedlikehald Arbeid som er nødvendig for å halde ting i brukbar stand. odontologisk Alt som har med læra om tenner og tannsjukdommar å gjere.

Odontologi er læra om tenner og tannsjukdommar.

Odontolog er det same som tannlege.

19

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Apotekteknikar Apotekteknikaren Amina er gift med ortopediteknikaren Omar. Ho har budd i Noreg sidan ho var fem år gammal. Då ho var lita, budde familien hennar rett ved eit apotek. Amina drøymde om å jobbe der som vaksen. På vidaregåande valde ho helse- og oppvekstfag, og då ho gjekk på helseservice på Vg2, fekk ho praksis ved Puls apotek.

Etter eksamen fekk ho fast jobb på same plass, og der jobbar ho framleis. Ho trivst godt med alle dei faste kundane. «Dei er nesten som ein del av familien min», tenkjer Amina ofte.

For å kunne kalle seg apotekteknikar krevst det autorisasjon frå Helsedirektoratet. Ein apotekteknikar går tre år på vidaregåande skule før han eller ho tek eksamen. Ein kan også ha læretid i bedrift dersom ein får tilbod om det, men det er ikkje nødvendig.

Ein apotekteknikar jobbar ved eit privat eller offentleg apotek under fagleg leiing av ein farmasøyt. Apotekteknikarane hjelper kundar med å finne rett legemiddel. I tillegg skal dei rettleie og gje råd om rett legemiddelbruk. farmasøyt Ein person som er utdanna innanfor farmasi, som er læra om legemiddel, korleis vi brukar medisinar, og korleis dei verkar i kroppen. Dei fleste jobbar i apotek eller legemiddelindustrien. Ein farmasøyt har autorisasjon som helsepersonell. resept Ei bestilling av eit legemiddel til bruk for ein bestemt person eller eit bestemt dyr. Legar, tannlegar og veterinærar kan skrive resept til ein brukar. Medisinane må hentast ut på apoteket. diabetes Ein alvorleg sjukdom som kjem av mangel på insulin.

Sukkerinnhaldet i blodet blir for høgt, og dette kan skade blodårer og nervar over tid. Det blir skilt mellom diabetes type 1 og type 2.

20

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å ekspedere kundar og selje legemiddel, reseptmedisinar og sjukepleie-, hudpleie- og velværeprodukt • å rettleie om legemiddelbruk og bruken av andre apotekvarer • å rettleie om astma og diabetes • å skanne føflekker • å blande ut antibiotikamiksturar • å vaksinere • å klargjere og handtere varer og bestillingar • å ha kunde- og pasientkontakt • å føre rekneskap og gjere kontoroppgåver som krev datakunnskap • å ha medansvar for logistikk og plassering av varer • å forsyne sjukehusapotek • å ha medansvar for sjølvvalsavdelinga i apoteket

Yrke innanfor helseservice

PULS YRKESLIV

Ein apotekteknikar sjekkar at medisinane som kunden får, stemmer med det som legen har føreskrive. Deretter dobbeltkontrollerer farmasøyten at det stemmer. Apotekteknikaren gjev også råd til kundane om medisinar og andre varer som blir selde på eit apotek. Det er viktig å halde seg oppdatert om utviklinga i bransjen og dei digitale systema apoteka nyttar.

Du må kommunisere godt med kundar i alle livssituasjonar og vere serviceinnstilt. Du må ha evne til å takle vanskelege situasjonar og etiske dilemma som kan oppstå i eit apotek. Apotekteknikarar jobbar mykje sjølvstendig, men må også kunne jobbe godt saman med andre. I tillegg er det nødvendig med gode norskkunnskapar for å kunne kartleggje behova til kundane på best mogleg måte.

21

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Hudpleiar Hugo er sonen til helsesekretær Hanne og helsefagarbeidar Helge.

Hugo jobbar som hudpleiar ved Puls hudpleiesenter. Han har jobba der i eit år no og trivst godt både med arbeidsoppgåvene og kollegaene. «Tenk så heldig eg er som kvar dag får jobbe med noko eg elskar», tenkjer Hugo ofte. Han begynte først på studiespesialisering på Vg1, men hoppa raskt over til helse- og oppvekstfag, og det har han ikkje angra på eit sekund.

I tillegg til det treårige hudpleieprogrammet på offentlege skular finst det fleire private hudpleieskular. Ein kan også spesialisere seg innanfor til dømes aromaterapi eller spabehandling.

Som hudpleiar kan du jobbe som sjølvstendig næringsdrivande i eigen salong, i salsavdelingar, hudpleiesalongar og spasenter. No kan hudpleiarar også jobbe i helsevesenet. Som regel er dei då knytte til institusjonar, sjukeheimar, bufellesskap eller foreiningar – stader der livskvaliteten til dei som bur der, står sentralt.

helsevesen Ei samlenemning på dei tenestene og verksemdene som har til oppgåve å styrkje helsa til befolkninga, førebyggje og behandle sjukdom og gje omsorg til sjuke menneske. akne Ein betennelse i talgkjertlane i huda, også kalla kviser. cellulittar Ei normal hudforandring på rumpe, mage, lår eller overarmar.

Huda blir ruglete/bulkete og liknar på appelsinskal. manikyr Handpleie, stell og pleie av hender, spesielt av neglene. pedikyr Fotpleie, stell og pleie av føter.

22

Ein hudpleiar gjev avslappande og avstressande ansikts- og kroppsbehandlingar. Dei gjev også behandlingar til menneske med spesielle hudproblem som eksem eller akne. Ein hudpleiar må ha gode praktiske ferdigheiter i hud- og kroppspleie. Dei må også ha høg kompetanse på behandlingsmetodar, produkt og apparat.

Det er viktig å ha kunnskap om huda og ikkje minst vite når nokon treng hjelp frå ein lege. Ikkje sjeldan er det ein hudpleiar som oppdagar dei første stadia til føflekk- og hudkreft eller andre hudsjukdommar, og som ber kunden om å gå til lege.

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å gje ulike typar ansiktsbehandling • å farge vipper og bryn • å gje kroppsbehandlingar som aromaterapi og massasje • å leggje sminke og gjere fargeanalysar • å gje behandling mot cellulittar • å gje manikyr og pedikyr • å fjerne sjenerande hårvekst • å setje hòl i øyra

Yrke innanfor helseservice

PULS YRKESLIV

• å drive med sal og marknadsføring av hudpleierelaterte produkt • å halde seg oppdatert på massasje-, apparat- og produktkunnskap • å stå for den daglege drifta av ein hudpleiesalong Ein hudpleiar har nær fysisk kontakt med kundane og må derfor kunne skape tryggleik og tillit. Kommunikasjonsferdigheitene bør også vere svært gode, og det er viktig å ha evne til å forstå og setje seg inn ulike livssituasjonar og utvise profesjonalitet i kundebehandling og sal.

Som hudpleiar er det ein fordel både å vere kreativ og ha estetisk sans, og du bør dessutan vere grundig og nøyaktig i det du gjer.

I dette yrket er det ein fordel å vere glad i menneske. Ein vil jobbe med alle typar hud, kroppsfasongar og mennesketypar, og yrket skal utøvast utan å vere dømmande på nokon som helst måte overfor kundane.

estetisk Estetikk er læra om det skjønne, særleg innanfor kunst. At noko er estetisk, vil seie at det stemmer med reglane i estetikken; det er smakfullt, harmonisk og vakkert.

23

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Fotterapeut Fabiola er fotterapeut og sambuar med Petra, som er portør. Fabiola gjekk på helse- og oppvekstfag då ho var ung, og tok fagbrev som helsefagarbeidar. Etter at ho hadde jobba på sjukeheim i mange år og sett den dårlege fothelsa og fotpleia som ofte var der, gjekk ho vidare på skule for å bli autorisert fotterapeut. No jobbar ho ved Hjartegod sjukeheim som fotterapeut og trivst kjempegodt. Dei gamle der har aldri hatt så fine og friske føter som no.

Fotterapiutdanninga er ein del av det treårige vidaregåande utdanningsløpet i Noreg, men ein kan også bli fotterapeut ved private skular og vaksenopplæringssenter. Ein må i tillegg ha autorisasjon frå Helsedirektoratet for å jobbe som fotterapeut.

Ein fotterapeut kan jobbe på sjukehus, sjukeheim, i heimebaserte tenester, skulehelsetenesta, innanfor idrett, i privat fotklinikk eller som sjølvstendig næringsdrivande (i eigen klinikk).

Fotterapeutar jobbar med å behandle og førebyggje problem som er knytte til hud, negler, skjelett og musklar på føtene. Det viktigaste er å finne årsaka til problema. Sko og solar er også noko ein fotterapeut kan mykje om – rette sko, vel å merke!

Ei fotterapibehandling gjev pleie og velvære til føtene.

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å vurdere rørsleevne og funksjon i foten • å behandle og førebyggje fotproblem som er knytte til sko • å gje råd og rettleiing om bruk av rett fottøy ut frå brukarbehov • å behandle vorter • å korrigere og slipe negler • å behandle ulike nagl- og hudlidingar • å bruke solar som behandlingsmetode • å førebyggje og behandle fotlidingar som er relaterte til sjukdommar som diabetes og revmatisme

24

Yrke innanfor helseservice

PULS YRKESLIV

Som fotterapeut er det ein stor fordel om ein likar føter i alle storleikar og med alle slags utsjånader. Du må like å kome fysisk nær eit anna menneske og ha interesse for menneske, helse og anatomi.

Du må dessutan ha evne til respektfull og tillitvekkjande kundebehandling, og du bør ha gode kommunikasjonsferdigheiter. I tillegg er det viktig å kunne jobbe sjølvstendig sidan ein ofte er åleine med ansvaret.

25

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Ortopediteknikar Omar er ortopediteknikar på eit spesialsjukehus for rehabilitering av menneske som har vore utsette for alvorleg skade eller sjukdom.

Han er gift med apotekteknikaren Amina. Omar kom til Noreg som 16-åring. Då hadde han opplevd mykje krig og sett mange krigsskadar. Stor mangel på protesar til dei som hadde mista armar og bein i krigen, gjorde at han ønskte å bli ortopediteknikar. Omar gjekk på helse- og oppvekstfag Vg1, heldt så fram på fotterapi og ortopediteknikar Vg2 og var lærling i to år på ein ortopedisk verkstad.

Han synest dette er ein gjevande og viktig jobb. Omar høyrer mykje om både sorg og glede i jobben sin på spesialsjukehuset.

Ein ortopediteknikar kan jobbe ved private eller statlege ortopediverkstader. Han eller ho lagar og tilpassar, held ved like og reparerer ortopediske hjelpemiddel til dei enkelte brukarane. Brukarane er menneske som anten manglar ein kroppsdel eller treng å få i gang att kroppsfunksjonen i ein kroppsdel.

Ein ortopediteknikar går to år på vidaregåande skule og deretter to år som lærling i bedrift. Til slutt tek ein fagbrev.

rehabilitering Å trene opp att funksjonar ein har hatt tidlegare. protese Ei kunstig erstatning for ein kroppsdel, til dømes ein arm. ortose Ei støtteskjene eller ein støttebandasje som blir brukt når ein har fått skadar eller sjukdommar, til dømes i ledd eller muskulatur, for å støtte og unngå uheldige rørsler. ortopedisk Ortopedi er læra om bein, beinskadar og beinsjukdommar og korleis ein behandlar dette.

Omfattar også skadar og sjukdom i ledd og muskulatur.

26

Ortopediteknikarar arbeider ofte med materiale som skinn og lêr som skal syast saman, og med metall og termoplast eller herdeplast som skal støypast. Dei samarbeider med ein ortopediingeniør om å framstille hjelpemiddelet. I tillegg må dei samarbeide tett med legar, fysioterapeutar og andre personar rundt brukaren.

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å produsere protesar, ortosar og ortopedisk fottøy • å kommunisere med brukarar, pårørande og andre fagpersonar for å kunne framstille eit best mogleg hjelpemiddel • å handtere materiale, verktøy og maskinar • å tolke arbeidsteikningar og bruke digitale verktøy • å vurdere kvaliteten på eige arbeid

Yrke innanfor helseservice

PULS YRKESLIV

Som ortopediteknikar er det viktig å kunne kommunisere godt med både brukarar og andre fagpersonar. Du må ha evne til empati, sidan du vil møte menneske i djup krise etter tapet av ein kroppsdel eller kroppsfunksjon. Å kunne lytte til brukaren for å avdekkje aktuelle behov har også stor verdi.

Du bør ha ferdigheiter i handverk og god formsans i dette tekniske yrket. I tillegg er det ein fordel å vere tolmodig, nøyaktig og kreativ. Det er også nødvendig med god kunnskap om anatomi, sjukdomslære og materiallære.

verdi Noko som er viktig, som har mykje å seie for oss. Menneske har ulike verdiar og ulikt syn på kva som er gode verdiar.

27

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Yrke innanfor omsorg Eit omsorgsyrke er eit yrke i helsesektoren der utøvaren gjev omsorg til ein tenestemottakar, altså ein pasient, brukar eller kunde. Det finst mange yrke der ein viser omsorg for andre, men i yrka i helse- og omsorgssektoren kjem ein ikkje utanom det å gje omsorg. Dersom det er vanskeleg å vise medkjensle og omtanke for andre, er nok ikkje dette dei beste yrka for deg.

Helge er faren til hudpleiar Hugo og ambulansearbeidar Anette. Då han var ung, droppa han ut av vidaregåande fordi han var skulelei.

Han orka ikkje meir pugging. Etter nokre år begynte han som pleieassistent på ein sjukeheim i byen. Etter tre år som ufaglært fekk han tilbod om å bli helsefagarbeidar gjennom vaksenopplæringa der han budde. Han sette seg på skulebenken igjen med ein gjeng andre vaksne elevar. Då var han veldig motivert for å lære, sidan dette var eit fag han hadde jobba med og allereie kunne mykje om. Helge er glad for å ha fått fagbrev og er stolt av å kalle seg helsefagarbeidar. vaksenrett i opplæringslova Vaksne over 25 år som oppheld seg lovleg i Noreg, har rett til å ta vidaregåande opplæring. Retten gjeld for dei som berre har fullført grunnskulen, eller som har vidaregåande opplæring frå eit land som ikkje er godkjent i Noreg. psykiatri Eit fagområde innanfor medisin som handlar om å forstå, greie ut, førebyggje og behandle psykiske lidingar.

Ein psykiater er ein lege som har spesialisert seg i psykiatri. helsehjelp Alle handlingar som har førebyggjande, diagnostisk, behandlande, helsebevarande eller rehabiliterande føremål, eller pleie- og omsorgsføremål, og som blir utført av helsepersonell. turnus (eller skiftarbeid) Å jobbe på ulike tider av døgnet, vanlegvis etter ein oppsett plan.

28

Helsefagarbeidar Etter to år på skule og to år som lærling kan du ta ei fagprøve som gjev deg fagbrev som helsefagarbeidar. Dette er ei godkjenning frå Helsedirektoratet som stadfestar at du no er blitt fagarbeidar.

Ein helsefagarbeidar kan jobbe ved ei rekkje ulike arbeidsplassar både i offentleg og privat sektor. Sjukehus, sjukeheimar, heimesjukepleia, bustader for personar med psykisk utviklingshemming, rusomsorga og psykiatrisk helsevern er nokre døme. Helsefagarbeidaren kan jobbe med menneske frå fødsel til død, gjennom alle dei ulike livsfasane.

Helsefagarbeidarane skal følgje opp behova til brukaren for heilskapleg omsorg, ernæring, grunnleggjande sjukepleie og miljøarbeid. Dei skal mellom anna kunne utføre grunnleggjande førstehjelp, ta hand om pasienttryggleik og gje profesjonell helsehjelp. Dei arbeider både behandlande og førebyggjande.

Oppgåvene og kvardagen til ein helsefagarbeidar varierer. Nokre brukarar er sjuke, medan andre treng hjelp til opptrening og til å klare dei daglege gjeremåla i kvardagen med hjelp og tilrettelegging. Som helsefagarbeidar må du også vere førebudd på å jobbe turnus.

Yrke innanfor omsorg

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å lage til måltid og kartleggje ernæringssituasjon • å assistere med personleg hygiene, påkleding, mobilitet og trening for å halde oppe funksjonsnivået til brukaren • miljøretta tiltak og aktivitetar • å utføre grunnleggjande førstehjelp • å setje i verk førebyggjande og behandlande tiltak • å bruke tilgjengeleg velferdsteknologi • å bruke elektronisk pasientjournal og dokumentere • å handtere medikament etter dei regelverka som gjeld

PULS YRKESLIV

Dette kan du lese meir om i kapittel 7 Hjelpemiddel og velferdsteknologi.

For å bli helsefagarbeidar må ein like å jobbe med menneske i alle aldersgrupper og i alle livssituasjonar. Du må kunne jobbe med menneske frå ulike kulturar og med ulik bakgrunn. Du må kunne kommunisere med alle, sjølv dei med reduserte kommunikasjonsevner.

ernæringssituasjon Tilstanden til ein person når det gjeld inntak av mat og drikke. Underernæring er ein ernæringssituasjon der mangel på energi og næringsstoff kan føre til uønskt vekttap, tap av muskelmasse eller forverra sjukdomstilstand.

Ein helsefagarbeidar må vise omsorg, empati og respekt, kunne jobbe tverrfagleg og ha evne til å samarbeide både med brukarar, kollegaer og pårørande. Du må ha gode fagkunnskapar om anatomi, helse, kosthald, pleie og mykje meir. Dette er ei utdanning med ein del teori som skal brukast i det praktiske arbeidet. Du bør også like å lese og ha evne og vilje til å oppdatere deg om ny kunnskap og utvikling undervegs.

velferdsteknologi Teknologisk assistanse og produkt som skal bidra til auka tryggleik og aktivitet.

Teknologien hjelper brukaren til å klare seg sjølvstendig i kvardagen trass i sjukdom eller nedsett funksjonsevne.

29

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Ambulansearbeidar Anette er ambulansearbeidar. Ho er dottera til helsesekretær Hanne og helsefagarbeidar Helge. Storebror hennar, Hugo, er hudpleiar.

Anette har alltid hatt lyst til å hjelpe menneske. Då ho var ung, gjekk ho ti år i speidaren. Der lærte ho mykje førstehjelp. Det gjorde at ho valde helse- og oppvekstfag og ambulansefag. Ingen arbeidsdag er heilt lik for ein ambulansearbeidar, og mange utrykkingar gjev eit adrenalinkick utan like. Anette får møte mange ulike skjebnar og menneske i krise. Ho opplever at ho utgjer ein stor skilnad for menneska ho møter. Å redde livet til nokon er utruleg meiningsfylt.

For å bli ambulansearbeidar går ein først to år på vidaregåande skule og deretter to år i lære i ei bedrift. Ein kan også gå Vg3 på skule for deretter å gå opp til fagprøven.

Ambulansearbeidarar jobbar i ambulansetenesta, som ofte er knytt til eit sjukehus. Dei er eit bindeledd mellom pasient, sjukehus og andre helsetenester.

Som ambulansearbeidar må ein vere førebudd på å jobbe skift. Ein ambulanse må rykkje ut både dag og natt ved akutt sjukdom og skade.

skift (eller turnusarbeid) Å jobbe på ulike tider av døgnet. Det er sett opp ein plan for når ein skal jobbe ulike skift. forsvarleg At noko er trygt. Helse- og omsorgstenester skal vere forsvarlege. Kvaliteten skal vere i samsvar med faglege normer, nasjonale rettleiingar og krav til yrkesutøvinga. akuttmedisin Å behandle skadar som oppstår plutseleg og uventa. Akuttmedisinske tilstandar krev ofte rask førstehjelp.

30

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å rykkje raskt ut til menneske med akutt behov for hjelp • å køyre utrykkingskøyretøyet trygt og forsvarleg under tidspress • å transportere pasientar mellom ulike helseinstitusjonar • å vurdere alvorsgrad og prioritere i situasjonar der fleire er skadde • å kommunisere med pasientar • å gjere nødvendige undersøkingar ut frå symptoma og informasjonen som ein har tilgjengeleg • å identifisere svikt i vitale organfunksjonar hos pasientar • å gjennomføre akuttmedisinsk behandling fram til pasienten kjem fram til sjukehuset • å pleie, vise omsorg, kommunisere og roe pasientar • å gje kritisk informasjon om pasienten når ein kjem fram til sjukehuset, og rapportere og dokumentere pasientopplysningar • å kvalitetssjekke og halde ved like utrykkingskøyretøyet og medisinsk utstyr

Yrke innanfor omsorg

PULS YRKESLIV

Ofte er ambulansearbeidaren den første fagpersonen som ein skadd person kjem i kontakt med. Ambulansearbeidaren må derfor ha god kunnskap om anatomi og sjukdom, og vite korleis ein behandlar akutt sjukdom og skade. Det kan vere langt til næraste sjukehus, og ein må kunne redde liv der og då. Høg fagleg kunnskap er svært viktig, i tillegg til høg etisk standard, modenskap og sjølvstende.

Som ambulansearbeidar må du samarbeide tett med kollegaene dine i utrykkingskøyretøyet, men også med politi, brannvesen, legar og sjukepleiarar. Gode kommunikasjonsferdigheiter er viktig.

Dette er eit yrke som krev god fysisk og psykisk helse og evne til å vise medkjensle og empati. Dette er ikkje eit yrke for dei som likar å køyre fortast mogleg med bil; då kan du heller bli racerbilsjåfør.

etisk Å handle etter dei prinsippa, reglane og normene som gjeld i det samfunnet eller den gruppa ein høyrer til.

31

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Portør Petra jobbar som portør ved Hjartegod sjukehus. Ho er sambuar med fotterapeut Fabiola. Petra har alltid likt å vere aktiv og greier sjeldan å sitje stille lenge. I yrket som portør følgjer ho pasientar frå éi avdeling til ei anna, anten i sjukesenga eller i rullestol, og ho får kontakt med mange nye menneske kvar einaste dag. Det er eit stort ansvar å frakte rundt pasientar som er i ein sårbar situasjon. Ofte får ho høyre mykje tungt når ho småpratar med pasientane. Petra elskar jobben sin, og ikkje minst får ho gått mange skritt kvar dag!

I dag kan ein jobbe som portør utan utdanning, men stadig fleire sjukehus og andre arbeidsgjevarar føretrekkjer portørar med fagbrev. Portør blir ein etter to år på vidaregåande skule og to år som lærling ute i ei bedrift.

Ein portør jobbar hovudsakleg på sjukehus, men også på nokre sjukeheimar og andre helseinstitusjonar finst det portørar. Jobben går ut på å transportere pasientar og medisinsk utstyr dit det trengst, hovudsakleg på store helseføretak med fleire avdelingar.

beinbrot At ein knokkel er brekt. Eit ope brot er kjenneteikna ved at bein stikk ut gjennom eit sår i huda – i motsetning til ved eit lukka brot. Ved opne brot er det stor risiko for infeksjon. traumeteam Ei gruppe fagpersonar som tek imot og behandlar pasientar med store, samansette, alvorlege skadar. Blir som oftast leidd av ein lege og kan omfatte ulike typar legar, sjukepleiarar og anna fagpersonell.

32

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å transportere pasientar på ein sikker og omsorgsfull måte • å bringe pasientar til og frå behandling inne på institusjonen • å transportere matvogner, inventar, medisinar, prøver, journalar og annan intern post mellom avdelingane • å hjelpe til med å løfte pasientar som treng det • å frakte døde personar til kapellet på institusjonen • å hjelpe til med å gipse beinbrot • å vere ein del av traumeteamet på akuttmottaket • å gjere kontorarbeid og gje oppdrag til andre portørar • å hjelpe operasjonssjukepleiarar ved større operasjonar • å transportere varer frå sjukehus til andre klinikkar • å handtere medikament og medisinteknisk utstyr • å transportere prøver og blodprodukt • å utføre førstehjelp, bruke hjartestartar og følgje rutinar for varsling • å ta imot legehelikopter og transportere pasientane frå landingsplassen til akuttmottaket • å hjelpe til med utagerande eller urolege pasientar

Yrke innanfor omsorg

PULS YRKESLIV

• å forstå og følgje medisinskfagleg rettleiing og instruks frå den ansvarlege legen eller anna autorisert helsepersonell • å førebyggje smittespreiing og sikre god hygiene Å vere portør er ein viktig jobb med stort ansvar; utan portørane stoppar sjukehusa opp. Mange kan tru at det er ein enkel jobb, men det er det ikkje. Portøryrket er ein travel jobb med varierte og ikkje minst gjevande arbeidsoppgåver.

Av og til må ein portør også gjere administrative oppgåver som å organisere arbeid, ta imot bestillingar, svare på telefonar, ha ansvar for lager og sortere post.

Kvardagen til ein portør omfattar mykje gåing og løfting, så god fysisk helse er avgjerande. Du må kunne kommunisere godt sidan du skal samarbeide med helsepersonell og snakke med pasientane du har ansvar for. Du må tole å jobbe under tidspress og til tider under både fysisk og psykisk krevjande forhold.

Portøryrket har den seinare tida fått større ansvar og meir omfattande oppgåver. Det blir derfor stilt høgare krav til at ein har rett kompetanse og er eigna.

helsepersonell Ei fellesnemning for dei yrkesgruppene som har autorisasjon frå Helsedirektoratet etter helsepersonellova. Elevar som i samband med helsefagleg opplæring utøver helsehjelp, blir også rekna som helsepersonell. eigna Å passe godt (eigne seg) til ei oppgåve ein skal utføre. Når vi snakkar om å vere personleg eigna, meiner vi at ein har personlegdom og evner som passar til ein viss type jobb.

33

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Aktivitør Ali har jobba som aktivitør i snart ti år. Han jobbar både ved Hjartegod sjukeheim og Puls fritidsklubb. Han likar å kunne jobbe med alle aldersgrupper. Han har varierte arbeidsoppgåver og ingen kjedelege dagar. Det er gjevande å kunne glede andre og sjå at dei utviklar seg når dei utfører aktivitetar dei meistrar.

Meistringskjensle er like viktig for Arne på 80 som det er for Lars på 13!

Aktivitør er eit av dei nyaste programområda på helse- og oppvekstfag.

Etter to år på skule og to år som lærling kan ein få fagbrev i aktivitørfaget.

Ein aktivitør legg til rette for aktivitetar hos både unge og gamle som har behov for det. Dei motiverer til aktivitet anten det gjeld brukarar som ei gruppe eller ein enkeltperson. Aktivitørane tilbyr ulike aktivitetar som kan halde ved like eller betre funksjonane til brukaren og skape ei kjensle av meistring, glede og trivsel.

Ein aktivitør kan jobbe i omsorgsbustader, dagsenter, arbeidssenter for eldre eller personar med nedsett funksjonsevne, barnehagar, skulefritidsordninga, skular, institusjonar for rusmisbrukarar eller fengsel.

Nokre vanlege arbeidsoppgåver kan vere • å kartleggje den enkelte sine ønske om og moglegheit for aktivitet • å planleggje, setje i gang, leie og gjennomføre aktivitetar • å motivere brukaren til aktivitet og deltaking • å vurdere og dokumentere aktivitetar • å utvikle, kvalitetssikre og marknadsføre aktivitetar • å ta ansvar for at rammene for aktivitetane er på plass, mellom anna utstyr og ergonomi • å ha ansvaret for kostnadene av aktivitetane • å utføre administrative oppgåver på kontoret Ein aktivitør kan organisere alle moglege typar aktivitetar. Det kan vere alt frå fysisk aktivitet, musikk og kulturelle aktivitetar til daglegdagse gjeremål. Ein vel aktivitetar ut frå ressursane, ønska og behova til brukaren.

34

Yrke innanfor omsorg

PULS YRKESLIV

Som aktivitør bør du vere over gjennomsnittet kreativ, god til å engasjere andre og glad i å vere aktiv. Du bør like å jobbe med ulike menneske, vere sosial, glad i å prate med folk og ha evne og tolmod til å byggje relasjonar og skape tillit. Ein annan eigenskap er å vere positiv og løysingsorientert når det trengst. Det er også ein fordel å vere frisk og i god form, slik at du kan vere med på alle typar aktivitetar. Å vere flink til å planleggje og gjennomføre turar og aktivitetar i trygge rammer er også ein fordel. I tillegg bør du ha leiareigenskapar for å kunne leie store og små grupper som skal aktiviserast saman. Det å arbeide sjølvstendig er også ein fordel, sidan ein ofte jobbar mykje åleine som aktivitør.

35

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Den norske velferdsstaten velferdsstat Ein stat som sørgjer for tryggleiken til innbyggjarane sine, og som gjev dei grunnleggjande velferdsgode, slik at alle er sikra ein viss levestandard. status Posisjonen ein har i det samfunnet ein lever i, gjerne knytt til yrke, utdanning, inntekt, formue og eigedelar.

Velferdsgode

velferdsgode Grunnleggjande ordningar og tenester som staten finansierer for innbyggjarane.

Ein velferdsstat er ein stat der ein har ulike velferdsgode som skal gjelde for alle, uansett kven dei er, eller kvar dei bur. Målet med velferdsgode er å sikre at alle i landet har ein viss levestandard, i tillegg til at alle kan få hjelp når ein treng det som mest i livet. På den måten prøver styresmaktene å jamne ut sosiale ulikskapar.

levestandard Eit samfunn med høg levestandard har sterk økonomi, og innbyggjarane har god tilgang til alle typar varer og tenester. Brutto nasjonalprodukt (BNP) per innbyggjar blir ofte brukt for å måle levestandard.

Velferdsgode kan mellom anna vere • rett til skulegang • rett til helsehjelp • rett til pensjon når ein blir for gammal til å jobbe • rett til ulike typar trygd dersom ein blir sjuk, skadd eller mistar jobben

sosial ulikskap Skilnader i utdanning, yrke, økonomi og levestandard. Sosial ulikskap i helse gjev seg utslag i at personar med lang utdanning og god økonomi lever lenger og har færre helseproblem. pensjon Etterløn til ein som har gått ut av arbeidslivet ved ein viss alder (i Noreg 67 år) eller ikkje lenger kan jobbe på grunn av sjukdom eller skade. trygd Pengar som blir betalte ut av det offentlege ved sjukdom, yrkesskade eller arbeidsløyse. eldrebølgja Eit omgrep for at talet på eldre i samfunnet vil utgjere ein stadig større del av befolkninga, mellom anna fordi vi lever stadig lenger, og fordi det blir fødd færre barn.

36

Måten helse- og oppvekstsektoren er organisert på, heng saman med at Noreg er ein velferdsstat. Den norske velferdsstaten er eit resultat av ei lang historie. Opp gjennom historia har det som regel vore dei som har hatt pengar og makt, som har greidd seg best i livet. Dei med lågare status og lite pengar hadde få rettar og moglegheiter før i tida. Det var dei sterkaste som overlevde, og rettferd var det sparsamt med.

Det finst både private og offentlege velferdstenester.

Det finst mange som er kritiske til måten vi organiserer velferdsstaten på.

Det er eit faktum at det kostar mykje pengar å drifte alle velferdstenestene.

Ei utfordring for samfunnet vil vere korleis ein skal handtere den komande eldrebølgja; det at dei eldre blir mange, gjev store utgifter for staten.

Grunnlaget for velferdsstaten er skatten som innbyggjarane betalar. Staten er derfor avhengig av at så mange som mogleg bidreg med å vere i arbeid så lenge dei kan. Noreg er avhengig av skattebetalarane. Aukar arbeidsløysa, kan det bli eit problem i lengda fordi færre betalar skatt til staten.

Politikarane i Noreg er stort sett einige om at vi må endre velferdsstaten for at han skal vare inn i framtida, og for at vi skal kunne ta vare på dei svakaste i samfunnet. Vi må tenkje nytt og prøve å skape nye arbeidsplassar og, ikkje minst, få så mange som mogleg ut i yrkeslivet.

Du som er ung i dag, har ei stor oppgåve framfor deg; du kan utgjere ein skilnad for samfunnet og fellesskapet.

Den norske velferdsstaten

PULS YRKESLIV

For to år sidan brekte ortopediteknikar Omar armen og måtte gå med gips i over seks veker. Då trong han ikkje uroe seg for pengar.

Han fekk sjukmelding av fastlegen sin og sjukepengar av NAV – akkurat det same beløpet som om han hadde jobba.

Kona hans, Amina, fødde dottera deira, Aisha, rett før Omar brekte armen. Ho kunne då vere heime og få fødselspengar i opptil eitt år.

Omar tok også ut fire månader pappapermisjon med løn. «Noreg er ein god stad å leve», tenkjer Omar og Amina ofte.

Å stemme ved stortingsval og fylkestings- og kommuneval er ein rett som alle over 18 år har til å kunne vere med på å påverke kva som skjer med utviklinga i landet.

Ikkje alle land i verda har ein velferdsstat der alle har like rettar. I nokre land, til dømes USA, må ein sjølv betale for mange velferdsgode, som helsehjelp. Dette gjer at det blir store skilnader mellom rik og fattig, og det kan vere vanskeleg å kome seg ut av ein vond sirkel med låg utdanning, arbeidsløyse eller lågtlønt arbeid, dårleg råd og dårlege levekår.

levekår Korleis menneske har det materielt og økonomisk i eit samfunn eller i ei samfunnsgruppe.

37

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Velferdsplikter Det å bu i ein velferdsstat krev også noko av innbyggjarane. Det er forventa at ein skaffar seg utdanning og jobb. I tillegg krevst det at alle betalar skatt som går til fellesskapet. Det er også forventa at alle følgjer dei lovene og reglane som finst i landet.

I alle yrka i helse- og oppvekstfag får ein ta del i behandlinga av folkehelsa og i førebygginga av negativ utvikling. Helsefremjande arbeid er ein stor del av folkehelsearbeidet. I tillegg høyrer ein til ein viktig del av den norske velferdsstaten fordi alle yrka høyrer inn under stat, fylke eller kommune, anten i private eller offentlege institusjonar.

Alle fagarbeidarar bør halde seg oppdaterte om temaet velferdsplikter for å kunne utføre arbeidet sitt på ein best mogleg måte. Då kan brukarar og kundar få den hjelpa dei treng og har krav på.

38

Helse-, oppvekst- og sosialsektoren

PULS YRKESLIV

Helse-, oppvekst- og sosialsektoren Staten, fylket eller kommunen har ansvaret for tenestene i helse-, oppvekst- og sosialsektoren. Det er ei statleg oppgåve å vedta lover og forskrifter som alle i landet må følgje.

SOSIALTENESTE

OPPVEKSTTENESTE

HELSETENESTE

Helsetenester staten har ansvaret for • spesialisthelsetenesta • som sjukehus, ambulanse, psykisk helsevern og rusomsorg organisert i fire regionale helseføretak Oppveksttenester staten har ansvaret for • læreplanar for grunnskulen og den vidaregåande skulen • fagskulane som tilbyr vidareutdanning for fagarbeidarar • høgskulane • universiteta STAT FYLKE KOMMUNE Sosialtenester staten har ansvaret for • Arbeids- og velferdsetaten (Nav) spesialisthelsetenesta • Barne-, ungdoms- og familieetaten (Bufetat) • fastlege og legevakt • tannhelsetenesta • som sjukehus, Helsetenester fylkeskommunen har ansvaret for• helsestasjons- og ambulanse, psykisk skulehelseteneste • tannhelsetenester helsevern og • heimesjukepleie Oppveksttenester fylkeskommunen har ansvaret• for rusomsorg sjukeheim • organisert i fire • vidaregåande opplæring • rehabilitering regionale helseføretak • lokalmedisinske senter • pedagogisk-psykologisk teneste (PPT) • miljøretta helsevern • barne- og ungdomspsykiatri (BUP) Sosialtenester fylkeskommunen har ansvaret for • Nav hjelpemiddelsentral • læreplanarkommunane for • barnehage • har vidaregåande Helsetenester ansvaret for grunnskulen og den • grunnskule opplæring • fastlege og legevakt vidaregåande skulen • skulefritidsordning • pedagogisk• helsestasjonsskulehelseteneste • fagskulane somog tilbyr • pedagogiskpsykologisk teneste vidareutdanning for • heimesjukepleie psykologisk teneste (PPT) fagarbeidarar (PPT) • barneog • sjukeheim • høgskulane ungdomspsykiatri • rehabilitering • universiteta (BUP) • lokalmedisinske senter • miljøretta helsevern Oppveksttenester kommunane har ansvaret for • sosialtenesta • Nav hjelpemiddel• Arbeids- og • barnehage • barneverntenesta sentral velferdsetaten (Nav) • grunnskule • Barne-, ungdoms• skulefritidsordning og familieetaten (Bufetat) • pedagogisk-psykologisk teneste (PPT) Sosialtenester kommunane har ansvaret for • sosialtenesta • barneverntenesta

forskrift Ei forskrift utdjupar innhaldet i ei lov med kva for reglar som gjeld.

Forskrifter er like rettsleg bindande som lova dei høyrer til («er heimla i»). spesialisthelseteneste Skal sørgje for diagnostikk, behandling og oppfølging av pasientar med sjukdommar og helseplager som krev spesialisert behandling. Fastlegen viser pasienten vidare til spesialisthelsetenesta. miljøretta helsevern Å kartleggje faktorane i miljøet som kan verke inn på helsa til innbyggjarane, og setje inn tiltak der ein ser at dei kan føre til sjukdom og dårleg helse.

Kommunehelsetenesta har ansvaret for miljøretta helsevern. pedagogisk-psykologisk teneste (PPT) Ei kommunal eller fylkeskommunal teneste som skal hjelpe barn og elevar med behov for spesiell tilrettelegging i barnehage eller skule.

NAV hjelpemiddelsentral Har eit overordna ansvar for å sørgje for hjelpemiddel til personar med nedsett funksjonsevne i dei ulike fylka. sosialtenesta Offentlege tenester (til dømes NAVkontor) som skal arbeide for å jamne ut sosiale ulikskapar og førebyggje sosiale problem i befolkninga.

39

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

NAV NAV står for Ny arbeids- og velferdsforvaltning, men no har NAV blitt eit særnamn og varemerke. Det er til og med blitt eit verb: å nave, som tyder å nytte seg av den hjelpa ein kan få hos NAV. Det finst NAV-kontor over heile landet. Det er ei offentleg verksemd som har ansvar for ein tredjedel av statsbudsjettet gjennom fleire ordningar.

Desse tenestene ligg under folketrygda, som er ei statleg ordning. NAV tilbyr også sosiale tenester i kvar kommune, mellom anna for å betre levekår og bidra til likestilling. Dette kan til dømes vere hjelp til å skaffe seg bustad. På NAV-kontora jobbar både kommune- og statstilsette.

NAV har mange funksjonar, til dømes • å gje rettleiing i korleis ein søkjer jobb • å hjelpe skuleelevar som har vanskar med å fullføre skulegangen • å tilby hjelpemiddel • å arrangere ulike kurs

statsbudsjett Ei oversikt over dei forventa utgiftene og inntektene for staten for eit år. Statsbudsjettet avgjer korleis staten skal få pengane sine, og korleis pengane skal fordelast i samfunnet.

40

Hudpleiar Hugo hugsar godt då han var nyutdanna, men ikkje fekk jobb. Han kontakta til slutt det lokale NAV-kontoret for å få hjelp.

Han trudde dei berre kunne hjelpe han med pengar, men han fekk mykje meir hjelp enn det. Dei hjelpte han med å lage ein god CV og med korleis han skulle førebu seg til eit intervju. Han fekk også tips om korleis han kunne starte ein salong for seg sjølv, noko han til slutt gjorde.

Helse-, oppvekst- og sosialsektoren

PULS YRKESLIV

LARINGS AVK PE S N ID

PENSJON

R GA

AR BE

TENESTER FRÅ NAV

• Dagpengar Alderspensjon skal sikre deg o Du kan søkje om dagpengar som økonomisk støtte dersom du er arbeidsledig. inntekt den dagen du er for Dersom arbeidsevna di i ein periode • Sjukepengar gammal til å jobbe. er redusert medpå meir enn 50 prosentsjølv om du blir sjuk. Om du er vekke frå jobb o Du har krav arbeidsinntekt påi grunn av sjukdom eller har som betalar løna di. Fram til 16 dagar er det meir enn 16 dagar, erskade, det Nav du krav på arbeidsavklaringsarbeidsgjevaren som betalar. Ein må levere eigenmelding eller sjukemelding frå lege pengar (AAP).

NETRYGD til arbeidsplassen for å få sjukepengar.

BAR • Arbeidsavklaringspengar (AAP) o Dersom arbeidsevna di i ein periode er redusert med meir enn 50 prosent på grunn STØThar ANTskade, av sjukdom NTeller TE du krav på AAP. KO • Pensjon o Alderspensjon skal sikre deg inntekt den dagen du er for gammal til å jobbe.

• Barnetrygd Alle som har omsorg for barn under 18 år o Alle som har omsorg for barn under 18 år I Noreg, har rett til barnetrygd. i Noreg, har rett til barnetrygd.Den Den som omsorga, får eit fast beløp utbetalt som har omsorga, får ein fast sum utbetalt kvarhar månad frå barnet er to månader kvar månad frå barnet er to gammalt. månader gammalt. kan få kontantstøtte til barn mellom eitt og • EinKontantstøtte tooår som ikkjefågår i barnehage. til Føremålet er å eitt og to år som ikkje går i barnehage.

Ein kan kontantstøtte barn mellom gje foreldra større valfridom i omsorga for Føremålet er å gje foreldra større valfridom i omsorga for ungane sine.

PENGAR ungane sine. Kontantstøtta skal dekkje noko KEden JUtil Kontantstøtta skal dekkje noko av den tapte inntekta av foreldra som vel å S av den tapte inntekta til den av foreldra vere heime med barnet. som vel å vere heime med barnet.

GPENGAR DA

Du kan søke om dagpengar som økonomisk støtte dersom du er arbeidsledig.

Du har krav på arbeidsinntekt sjølv om du blir sjuk. Om du er vekke frå jobb i meir enn 16 dagar, er det Nav som betalar løna di.

Fram til 16 dagar er det arbeidsgjevaren som betalar. Ein må levere eigenmelding eller sjukemelding frå lege til arbeidsplassen for å få sjukepengar.

41

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

Miljøretta helsevern For at eit samfunn skal fungere, er det mange oppgåver som må gjerast.

Miljøretta helsevern handlar om å minimere forhold i samfunnet som kan skade helsa vår. Det er kvar enkelt kommune som har ansvaret for å setje i gang miljøretta helseverntiltak. Kunnskapen om kva miljøet har å seie for helsa, har utvikla seg enormt dei siste åra. Stadig nye miljøfaktorar viser seg å kunne føre til sjukdom og dårleg helse.

Folkehelselova har ei forskrift om miljøretta helsevern, og der står det at føremålet er • å fremje folkehelse og bidra til gode miljømessige forhold • å sikre befolkninga mot faktorar i miljøet, mellom anna biologiske, kjemiske, fysiske og sosiale, som kan ha negativ innverknad på helsa (kjelde: lovdata.no)

Klassen til Kristian dreg på tur til Hjartegod attvinningsstasjon.

Han har eigentleg aldri tenkt over kva som skjer med avfallet etter at han kastar det. På attvinningsstasjonen får dei sjå korleis blå og grøne avfallsposar raskt blir sorterte på eit rulleband. Det er ganske imponerande! Dei får også sjå den enorme omnen der restavfallet blir brent. Dei lærer korleis energien frå brenninga blir nytta til fjernvarme. Miljøfarlege stoff blir øydelagde i eit reinsesystem før røyken blir sleppt ut, noko som gjer det til ei miljøvenleg energiutvinning. «Frå no av skal eg bli flinkare til å kjeldesortere», tenkjer Kristian etter besøket.

folkehelselova Lov om folkehelsearbeid skal fremje helse og gode sosiale og miljømessige forhold for innbyggjarane og førebyggje sjukdom, skade eller liding. fjernvarme eit oppvarmingssystem der vatn blir varma opp éin stad og brukt på ein annan stad energiutvinning å utvinne eller skaffe energi frå ei energikjelde, til dømes elektrisitet frå vasskraft

42

Folkehelselova byggjer på prinsippa om berekraftig utvikling, medverknad og utjamning av sosiale ulikskapar. Det er lønsamt for samfunnsøkonomien at vi held oss sunne og friske. Då kan vi arbeide og bidra til «spleiselaget» som velferdssamfunnet vårt er bygd opp rundt.

Dei offentlege styresmaktene i Noreg brukar derfor mykje ressursar på miljøretta helsevern.

Miljøretta helsevern

PULS YRKESLIV

KVA HANDLAR MILJØRETTA HELSEVERN OM?

• REINSING AV DRIKKEVATNET o Utvalde innsjøar i Noreg er drikkevatn. Desse er nøye merkte, og her er det ikkje lov til å bade. I tilknyting til vatnet finn ein eit reinseanlegg som kontrollerer og reinsar vatnet før det kjem til oss gjennom springen.

• AVFALLSHANDTERING o Alt avfallet vårt blir jamleg henta og teke med til attvinningsstasjonar. Vi har alle eit ansvar for å kjeldesortere avfallet vårt: å pante flasker, levere glas og metall, og sortere papp og papir til resirkulering.

• KVALITETEN PÅ MATEN VI ET o Mattilsynet har tilsyn med matprodukt, planter, fisk og dyr som blir brukte i matproduksjon i Noreg. Dei passar på at maten vi får i oss, held høg kvalitet, og sørgjer mellom anna for rett datomerking av mat.

• REINSEANLEGG o Det er viktig å sørgje for at kloakk ikkje forureinar vatnet og jordgrunnen. Eit velfungerande kloakknett fører kloakken trygt og effektivt til eit reinseanlegg der kloakken kan behandlast etter forskriftene.

• KONTROLLERE LUFTFORUREINING o Offentlege styresakter måler graden av forureining, spesielt i dei store byane. På dagar då forureininga er for høg, kan det til dømes bli forbode å køyre med dieselbil i enkelte område.

• FØREBYGGING AV ULYKKER o I Noreg er det påbode å bruke setebelte i bil, og stadig fleire vegar blir delte med autovern for å hindre møteulykker mellom bilar.

Det er også strenge retningslinjer for utforminga av leikeplassar.

Dette, og mykje meir, er med på å førebyggje at ulykker skjer.

43

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

For nokre ĂĽr sidan fekk Hjartegod barnehage nye leikeapparat ute.

Bendik hugsar godt kor mykje styr det var for at alt skulle bli sett opp etter forskriftene. Han blei overraska over kor strengt det var, men han er glad for det no. I dag har dei ein flott leikeplass med mjukt underlag og solide disser og klatrestativ. Og det er endĂĽ godt, for rett som det er, ramlar ein av ungane av dissa!

44

Samandrag

PULS YRKESLIV

Samandrag • Yrka innanfor helse- og oppvekstsektoren kan delast i tre: o I oppvekstsektoren jobbar ein som barne- og ungdomsarbeidar, i barnehagar, skular, skulefritidsordningar og fritidsklubbar. o Helseserviceyrka er helsesekretær, tannhelsesekretær, hudpleiar, fotterapeut, ortopediteknikar og apotekteknikar. o Omsorgsyrka er helsearbeidar, ambulansearbeidar, portør og aktivitør.

• Ein barne- og ungdomsarbeidar skal sørgje for pedagogiske tilbod, som leik, drama, song og matlaging. Målet er at ungane utviklar seg sosialt og tek ansvar for seg sjølve.

• Helsesekretær, tannhelsesekretær og apotekteknikar er yrke som krev autorisasjon frå Helsedirektoratet.

• Ein helsesekretær tek imot pasientar, vurderer omgåande hjelp, utfører laboratoriearbeid og enkelt sårstell.

• Tannhelsesekretæren tek også imot pasientar, jobbar med å desinfisere instrument, ta røntgenbilete og drive førebyggjande tannhelsearbeid.

• Apotekteknikaren assisterer farmasøytar og ekspederer og rettleier kundar på apoteket.

• Ein hudpleiar gjev ansiktsbehandling, massasje, fjernar hår osv., men hjelper også til ved hudproblem som eksem, akne og føflekker.

• Ein fotterapeut behandlar og førebyggjer problem som er knytte til hud, negler, skjelett og musklar på føtene. Yrket krev autorisasjon.

• Ein ortopediteknikar lagar og held ved like ortopediske hjelpemiddel som protesar og ortopedisk fottøy i samarbeid med ortopediingeniør, legar og fysioterapeutar.

• Ein helsefagarbeidar jobbar på institusjonar som sjukehus, sjukeheimar, bustader for personar med psykisk utviklingshemming og i rusomsorga og psykiatrien. Arbeidsoppgåvene spenner frå å hjelpe til med hygiene og måltid til å utføre førstehjelp og utdeling av medisinar.

45

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

• Ambulansearbeidarar og portørar jobbar først og fremst på sjukehus.

Ambulansearbeidaren rykkjer ut med køyretøy og må gje akutthjelp under stort tidspress. Portøren jobbar med å transportere pasientar og utstyr mellom ulike avdelingar i tillegg til å hjelpe til med gipsing, traumemottak og operasjonar.

• Ein aktivitør jobbar med aktivitetar som skaper meistring og trivsel, som fysisk aktivitet, musikk/kultur og daglege gjeremål.

Arbeidsplassar er særleg institusjonar som omsorgsbustader, dagsenter, skulefritidsordningar og fengsel.

• Velferdsstaten skal sikre at alle har lik tilgang til gode som skule, helsehjelp og trygd. Grunnlaget for velferdsstaten er skatten som alle innbyggjarane betalar. På den måten prøver styresmaktene å jamne ut skilnaden mellom sosiale grupper.

• Staten har ansvaret for høgskular og universitet, spesialisthelseteneste, NAV og Barne-, ungdoms- og familieetaten.

• Fylkeskommunen har mellom anna ansvaret for vidaregåande skule, PPT og NAV hjelpemiddelsentral.

• Kommunen har mellom anna ansvaret for grunnskule, barnehage, PPT, fastlege, heimesjukepleie, sosialteneste og barnevern.

• NAV gjev støtte innanfor dagpengar, sjukepengar, barnetrygd osv., men kan også hjelpe til med arbeidssøking og ved oppstart av eiga bedrift.

• Miljøretta helsevern er eit kommunalt ansvar. Det omfattar mellom anna reinsing av drikkevatn og kloakk, attvinning av avfall, kontroll av luftforureining og førebygging av ulykker.

46

Oppgåver

PULS YRKESLIV

Oppgåver 1

Lag 15–20 spørsmål med svar til dette kapittelet.

2 Lag ei liste over viktige ting å tenkje på når ein skal velje eit yrke.

3 Gå saman i grupper på to til tre elevar. Vel eitt av yrka og fordjup dykk i det. Presenter for kvarandre i klassen.

4 Vel eitt av yrka. Finn ein person med dette yrket, og lag og gjennomfør eit intervju. Jobb gjerne tverrfagleg med engelskfaget og gjennomfør intervjuet på engelsk, eller på norsk, for så å omsetje det til engelsk etterpå.

5 Finn ut det nøyaktige utdanningsløpet til kvart av yrka.

6 Finn ut meir om oppvekstsektoren. Kva for andre yrke finst det der?

7 Lag ein presentasjon om korleis ein kan bli ein god barne- og ungdomsarbeidar. Du kan velje eit av dei andre yrka dersom du ønskjer det. Bruk gjerne film, bilete, lydfiler osv.

8 Lag ei liste over alle eigenskapane som krevst for å jobbe i serviceyrka innanfor helsefag.

9 Lag eit tenkt jobbintervju og øv dykk ved å intervjue kvarandre.

10 Undersøk korleis fagbrevet blir gjennomført i dei ulike yrka. Kontakt gjerne opplæringskontoret i fylket du bur i.

11 Finn ut kva som krevst for å få ein autorisasjon, og korleis ein kan få det.

12 Finn ut kva for nokre av yrka i helsefag ein kan utdanne seg til privat.

Kva kostar det?

13 Undersøk meir om kva for velferdsgode som finst i Noreg, og lag ei oversikt.

14 Fordjup deg i det norske oljeeventyret og kva det har hatt å seie for velferdsstaten. Lag ein kort presentasjon.

47

PULS YRKESLIV

1 Yrkesval

15 Gå inn på nav.no og finn ut kva for tenester dei kan tilby. a) Finn ut om du kan få hjelp på NAV dersom du ikkje får jobb som nyutdanna fagarbeidar. b) Finst det nokon kurs du kan melde deg på?

16 Kva for yrke har dei som jobbar på NAV? Kva for oppgåver og ansvarsområde har dei som jobbar der?

17 Gå inn på mattilsynet.no. Skriv ned fire oppgåver Mattilsynet har, som du ikkje kjende til frå før.

18 Vi har nemnt seks døme på miljøretta helsevern. Finn minst tre andre døme. Forklar korleis dei førebyggjer mot sjukdom og skade.

19 Forklar kva som er skilnaden mellom datomerkinga «best før» og «siste forbruksdag». Søk på mattilsynet.no.

48

Oppgåver

PULS YRKESLIV

Snakk saman 1

Kvifor treng ein autorisasjon i fleire helse- og oppvekstyrke?

2 Kvifor kallar vi nokre yrke omsorgsyrke, helseserviceyrke og oppvekstyrke?

3 Kva krevst for å gjennomføre eit godt jobbintervju?

4 Kva for velferdstenester har de nytta dykk av så langt i livet? Kva for nokre reknar de med å nytte dykk av etter kvart?

5 Er det eit attvinningsanlegg i nærleiken av skulen? Høyr med læraren om de kan reise på besøk dit for å lære meir om avfallshandtering og miljøretta helsevern.

49

Du må vere til stades, Kristian!

Bendik barne- og ungdomsarbeidar

Kristian Vg1-elev

Tanja tannhelsesekretær

Ali aktivitør

Hanne helsesekretær

Hugo hudpleiar

Anette ambulansearbeidar

Helge helsefagarbeidar

Omar ortopediteknikar

Amina apotekteknikar

Petra portør

Fabiola fotterapeut

50

2 Profesjonell Ragnhild Wie Andersen

Kjerneelement: • omsorg, relasjonar og tverrfagleg samarbeid

Tverrfaglege tema: • berekraftig utvikling

• etikk og teknologi

• demokrati og medborgarskap

• folkehelse og livsmeistring

Kompetansemål:

Eleven skal kunne Y3

Y6

Y8

Y10

skildre kva for krav og forventningar som blir stilte til ein profesjonell yrkesutøvar, og reflektere over eigen praksis drøfte korleis endringar i samfunnet kan påverke yrkesutøvinga, og peike på moglegheiter og utfordringar desse endringane kan gje gjere greie for kvifor det er viktig med tverrfagleg samarbeid, og gje døme på yrkesgrupper som tek del i eit slikt samarbeid planleggje, gjennomføre, vurdere og dokumentere sitt eige arbeid

I dette kapittelet skal du lære om • den profesjonelle yrkesutøvaren • tverrfagleg samarbeid • arbeidsprosess • endringar i samfunnet i dag som påverkar yrkesutøvinga

51

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Den profesjonelle yrkesutøvaren Når ein begynner i ein jobb, er ein ikkje lenger ein privatperson, men ein profesjonell yrkesutøvar. Dette er noko som blir forventa både av arbeidsgjevaren din, kollegaene dine og av brukarane du skal jobbe med.

Vi må oppføre oss litt annleis enn når vi er med vener og familie.

Det er ikkje lett å definere profesjonalitet, men nokre punkt er det viktig å tenkje gjennom: • kompetanse • haldningar • fordommar • empati • samarbeidsevner • respekt og toleranse

52

Den profesjonelle yrkesutøvaren

PULS YRKESLIV

Kompetanse For å kunne vere ein god yrkesutøvar må vi ha yrkeskompetanse.

Kompetanse vil seie å ha kunnskap, ferdigheiter eller kvalifikasjonar til å kunne utføre noko, til dømes til å bestemme noko eller gjere ei oppgåve.

Har du kompetanse i noko? Er det noko du kan mykje om eller er flink i?

Kompetanse kan også handle om kva vi har lov til å gjere. Det vil seie kva for fullmaktsområde ei stilling har. Til dømes har legar lov til å skrive ut reseptar. Det er fordi ein lege har dei nødvendige kvalifikasjonane og den kunnskapen som trengst for å kunne avgjer kva medisinar ein pasient treng.

Helsesekretæren Hanne hugsar godt den dagen ho fekk autorisasjonen. Det var rart å vite at no hadde ho kompetanse til å ta blodprøver. «Det er fint å ha eit papir som seier at ein er kompetent til å utføre eit yrke», tenkjer Hanne.

Når ein har yrkeskompetanse, vil det seie at ein har bestemte kunnskapar og ferdigheiter som til saman utgjer den fullstendige kompetansen ein treng for å utøve eit yrke. Ein ambulansearbeidar har høg kompetanse på førstehjelp, medan ein tannhelsesekretær skal ha god kompetanse på tannbehandlingar og utstyr. Ein helsesekretær har lov til å setje vaksinar; det har ikkje ein barne- og ungdomsarbeidar.

Kunnskap er noko vi lærer ved å gå på skulen, jobbe, sjå på tv, lese eller rett og slett berre ved å leve livet i samhandling med andre. Alle opparbeider seg ei eller anna form for kunnskap gjennom livet.

53

PULS YRKESLIV

Har du ei ferdigheit som du er spesielt god til?

Måtte du øve mykje for å bli så god?

2 Profesjonell

Helsefagarbeidar Helge syntest skule var kjedeleg då han var ung. Han skjønte aldri kvifor han måtte lære alt fagstoffet. Då han begynte på skulen som vaksen etter å ha jobba på sjukeheim i nokre år, blei alt lettare. Han skjønte raskt kvifor han trong å lære teorien. Då dei lærte om sjukdommen kols, kunne han relatere det til Hansen på rom 56 og Larsen på rom 79 på sjukeheimen. Begge hadde kols, men i ulik grad. No skjønte Helge kva som skjedde med Hansen og Larsen, mykje betre. «Praksis er bra, men med kunnskap blir det endå betre», seier Helge. Han les framleis for å halde seg oppdatert på ny kunnskap og friske opp den gamle.

For å bli ein dyktig fagarbeidar treng vi fagkunnskap, slik at vi kan utføre arbeidsoppgåvene i yrket på ein korrekt og forsvarleg måte. På skulen lærer du om det du skal gjere i yrket. Kunnskap får du derfor både på skulen og når du er ute i arbeidspraksis. Vi seier ofte at praksis og teori går hand i hand. Det er lettare å forstå fagstoffet som vi lærer på skulen, når vi har vore ute i praksis og fått nokre mentale «knaggar» å henge teorien på.

Teorien gjev meir meining ved at vi erfarer ting ute i arbeidslivet.

I tillegg til kunnskap treng ein fagarbeidar bestemte ferdigheiter for å utføre yrket. Ei ferdigheit er noko vi gjer praktisk, og som vi kan godt.

For å kunne utøve dei elleve yrka på helsefag er det forventa ei lang rekkje ulike ferdigheiter. På Vg1 kan vi ikkje gå nøye inn på alle desse ferdigheitene, men det blir det meir av på Vg2!

54

Den profesjonelle yrkesutøvaren

PULS YRKESLIV

Ortopediteknikar Omar er heilt rå til å lage fotprotesar. Fotprotesar har han laga mange av, og han ser sjølv at ferdigheitene hans blir betre for kvar protese som blir ferdig. Han har utarbeidd ein spesiell teknikk som gjer at protesen blir tilpassa kvar enkelt brukar heilt perfekt. Omar er alltid den første som blir spurd når nokon har amputert beinet.

Barne- og ungdomsarbeidar Bendik elskar å lage mat med ungane i barnehagen. Spesielt fiskekaker er han ein racer på å lage. Då tek han med seg ungane i fiskebutikken og kjøper fisk, som dei sløyer og mel opp, og så blir fisken forma til kaker. Ungane elskar det like mykje som Bendik, og fleire av ungane blir ordentleg flinke til å få til runde og fine fiskekaker.

55

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Haldningar og verdiar Nokre haldningar er avgjerande for å utføre eit yrke på ein god og profesjonell måte. Ei haldning er ei oppfatning eller innstilling ein person har, som gjerne sit djupare enn ei meining. Ei meining kan lett endrast, men dei ulike meiningane våre heng som regel saman med dei haldningane vi har. Haldningane vi har, påverkar korleis vi oppfører oss både privat og profesjonelt.

Kva tenkjer du om reaksjonen til Petra her?

Burde ho gjort noko annleis? Diskuter med naboen.

56

Portøren Petra er på jobb ein laurdagskveld. Ho blir kalla til ortopedisk avdeling for å frakte ein pasient til operasjonsstova.

Idet ho kjem til avdelinga, ser ho at pasienten er ein gut som gjekk i klassen hennar på vidaregåande. «Huff», tenkjer Petra, «han var sånn ein dust, hugsar eg, ikkje likte han homofile heller! Eg køyrer han dit han skal, men hyggjeleg skal eg ikkje vere.»

Den profesjonelle yrkesutøvaren

Sjølv om vi alle har bestemte haldningar og meiningar om ulike saker og personar, må vi ikkje la dei kome i vegen for å gjere jobben vår på ein god og profesjonell måte. På helse- og oppvekstfag lærer vi å ha eit heilskapleg menneskesyn. Det vil seie å sjå brukaren frå alle menneskelege sider, ikkje berre frå éin vinkel. Vi ser dei fysiske, psykiske, sosiale, kulturelle og åndelege sidene til mennesket som ein heilskap.

PULS YRKESLIV

Du kan lære meir om heilskapleg menneskesyn i kapittel 4 Omsorg, service og observasjon i læreboka Puls Kommunikasjon.

Vi har alle verdiar som er viktige for oss. Det som har stor verdi for nokon, kan ha liten eller ingen verdi for andre. Vi seier ofte at det finst to typar verdiar: åndelege og materielle. Åndelege verdiar kan vi ikkje ta i eller kjenne på, til dømes god helse, tryggleik, tillit, respekt og likeverd, kjærleik og tilhøyrsel. Materielle verdiar er ting som kan målast konkret, til dømes pengar, klede, bil, hus og andre ting vi omgjev oss med. Materielle verdiar kan gje status og gjere at andre ser opp til deg. Dette gjer deg likevel ikkje meir verdifull enn andre.

Alle menneske er like verdifulle berre i kraft av at vi er menneske.

Personlege eigenskapar Ein profesjonell yrkesutøvar bør også vere • ansvarleg • påliteleg • presis

Ansvarleg

Å vere ansvarleg vil seie at vi er i stand til å ha ansvaret for nokon eller noko. Når vi går på vidaregåande skule, er det nødvendig å vere ansvarleg. Det er forventa at du tek ansvar for eiga læring. Vidaregåande skule er ikkje tvang – det er ein rett og ei moglegheit du har fått fordi du lever i eit velferdssamfunn. På skulen har du ansvar for å følgje med og halde deg oppdatert på meldingar på same måten som på ein arbeidsplass. Ingen kjem springande etter deg for å minne deg på kva du skal gjere.

menneskesyn Den oppfatninga ein har av mennesket basert på eigne haldningar og verdiar. likeverd At alle menneske er like mykje verde, uansett bakgrunn, etnisitet, kjønn, funksjonsevne, religion, alder, seksuell orientering eller anna.

57

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Påliteleg Kvifor er det viktig å halde avtalar? Kva kan det føre til dersom du sjeldan held det du lovar?

Å vere påliteleg og å vere ansvarleg er eigenskapar i nær slekt. Påliteleg vil seie at du er ein person ein kan stole på. Arbeidsgjevaren veit at når du får ei oppgåve, så blir ho gjord etter beste evne. Du dreg ikkje frå jobben utan at du er ferdig med alt som du har fått ansvaret for. I tillegg er det i helse- og oppvekstyrka spesielt viktig at brukarar og pårørande veit at du er til å stole på. Du må ta ansvar for dei menneska du er der for å hjelpe, og for dei oppgåvene du ser må gjerast. Du må rett og slett gjere det som er forventa av deg som fagarbeidar.

Fabiola fotterapeut er på jobb på Hjartegod sjukeheim. Ho skal først til Gerd på rom 4. Gerd lyser opp idet Fabiola kjem inn på rommet. «Å, så fint det er å sjå deg!» seier ho. «Ja, no er klokka to, og då visste eg at du ville kome. Det sa du førre veke. Eg kan alltid stole på deg!»

Presis

Å vere presis er også viktig når ein har ein jobb å gå til. Det å kome til rett tid og ikkje gå før arbeidsdagen er slutt, er noko arbeidsgjevarar set høgt hos ein tilsett. Å halde avtalar med brukarar og kollegaer er også viktig.

Dersom du ikkje er presis, viser du liten respekt for andre, og du er ikkje til å stole på. Å kome tidsnok til timane på skulen er sjølvsagt viktig, men når du begynner i praksis, er det faktisk eit krav at du kjem presis. For mykje forseintkoming kan føre til at du mistar praksisplassen, eller til at arbeidsgjevaren ikkje kan anbefale deg vidare til andre arbeidsplassar.

Kva haldningar har du til å kome presis på skulen?

Kva med på jobb?

58

Då hudpleiar Hugo skulle skaffe seg læreplass, hadde han problem med å finne ei bedrift som ville ha han. Grunnen var at han hadde nedsett ordenskarakter. Då dei spurde kvifor han hadde fått det, måtte han vere ærleg og seie at det var fordi han kom så mykje for seint til skulen. Fleire bedrifter gav avslag på søknaden hans på grunn av dette. Hugo veit at han hadde skikkeleg flaks som til slutt greidde å få ein praksisplass trass i dette. Sidan den opplevinga har Hugo aldri kome for seint til jobb.

Den profesjonelle yrkesutøvaren

PULS YRKESLIV

Fordommar

Helsesekretæren Hanne sit i rullestol. Det kan vere slitsamt å møte alle fordommane som folk har der ute. «Kan du jobbe, du som sit i rullestol?» «Kan du ha sex, du som sit i rullestol?» «Du har vel fått denne jobben berre fordi du sit i rullestol, du?» Det er ikkje alltid Hanne orkar å svare på alle spørsmåla som kjem. «Folk kan vere så dumme nokre gonger», tenkjer ho ofte, «men det er vel fordi dei ikkje veit betre.»

Alle menneske har på eit eller anna tidspunkt i livet ein fordom mot noko eller nokon. Ein fordom kjem som regel av manglande kjennskap til noko eller nokon. Når noko blir opplevd som framandt og ukjent, kan det gje oss ei kjensle av antipati. Det er naturleg å ha fordommar mot menneske vi ikkje kjenner, og som vi opplever som annleis enn oss sjølve.

Fordommar har ingen plass i yrka i helse- og oppvekstfag. Vi må skaffe oss kunnskap om alt og alle rundt oss, slik at alle kan få den hjelpa dei treng, uansett kven dei er. Å vere så fordomsfri som mogleg er ein ekstremt viktig eigenskap å ha som profesjonell fagarbeidar i helse og oppvekst. Samtidig er det vanskeleg å ikkje ha nokon fordommar. Derfor må vi jobbe med fordommane våre. Vi må bli medvitne om dei og prøve å korrigere dei.

Korleis kan du bli medviten om dine eigne fordommar og jobbe med å korrigere dei?

fordom Ein fordom er ei førehandsmeining, oppfatning eller haldning ein har gjort seg opp om noko eller nokon.

Fordommar er som oftast negative og baserte på for lite kunnskap. antipati Å mislike eller ha motvilje mot noko eller nokon. Det er det motsette av sympati.

59

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Empati I alle dei elleve yrka i helse- og oppvekstfag er det heilt avgjerande å ha evna til å vise empati. Å ha empati vil seie at vi kan setje oss inn i korleis andre menneske har det, og det dei føler. Det er ikkje alle menneske som greier å vise empati eller medkjensle. Du kjem ofte til å møte brukarar som er sjuke eller har andre ting dei slit med. Felles for alle menneske er at det kjennest veldig godt når nokon viser forståing for det vi går gjennom.

Er det like lett å vise empati for alle? Kven er det vanskeleg å vise empati for?

Vi kan vise empati ved måten vi kommuniserer på. Nokre kan til og med vere gode til å late som om dei viser empati, men ofte gjennomskodar brukaren deg raskt dersom du ikkje meiner det.

Aktivitør Ali er på jobb på Puls fritidsklubb. Der møter han ei jente på 13 år. «Eg er så dritlei i dag», seier ho, «mamma og pappa berre kranglar heile tida. Eg veit snart ikkje kva eg skal gjere!» Ali set seg ned ved sida av henne og ser på henne og seier: «Eg skjønar at dette er vanskeleg for deg. Det kan ikkje vere lett å ha det sånn. Vil du at eg skal prate litt med dei?»

60

Den profesjonelle yrkesutøvaren

PULS YRKESLIV

Samarbeidsevner

Apotekteknikar Amina trivst i jobben på apoteket. Likevel gruar ho seg litt til å jobbe saman med ein spesiell kollega. Amina likar ikkje måten hans å kommunisere på, men ho vel uansett å bite tennene saman. «Eg skal heldigvis ikkje flytte saman med han», tenkjer ho.

«Det går eigentleg greitt å samarbeide med han nokre timar kvar veke.»

Å kunne samarbeide er viktig i alle jobbar uansett kva for ein bransje eller type jobb det er snakk om. Skal ei bedrift bli vellykka, må dei tilsette kunne samarbeide godt. Det gjeld både mellom arbeidsgjevar, arbeidstakar og brukarar. Ein må leggje alle ting ein er ueinige om, og alle skilnader, til side og vere så profesjonell at ein kan samarbeide med alle uansett. I helse- og oppvekstyrka er gode samarbeidsevner heilt avgjerande. Du treng ikkje vere besteven med alle du jobbar med, men å samarbeide, det skal du få til!

Nokre elevar har ikkje lyst til å samarbeide med enkelte i klassen. «Eg klarer ikkje å samarbeide med han eller henne», får lærarar ofte høyre.

Grunnen til at alle i klassen må lære seg å jobbe saman, er mellom anna at dei må øve seg på å kunne samarbeide med og vise respekt for alle typar menneske, til og med dei vi ikkje likar. Å trene på å samarbeide, trass i at ein er ueinige og ulike, gjer det lettare å jobbe saman med andre ute i arbeidslivet.

arbeidsgjevar Ein person eller ei verksemd som har engasjert ein arbeidstakar for å utføre eit arbeid. arbeidstakar Ein person som utfører eit arbeid for ein arbeidsgjevar.

61

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Respekt og toleranse Som fagarbeidarar må vi vise respekt og toleranse for både kollegaer og brukarar. Når vi respekterer nokon, viser vi same omsyn overfor dei som vi sjølve ville ha ønskt å bli møtt med. Det vil seie at vi behandlar dei slik som vi sjølv ønskjer å bli behandla. Vi treng ikkje vere einige i det nokon meiner, men vi respekterer at dei har andre meiningar utan å sjå ned på dei. Å tolerere noko eller nokon vil seie at vi held ut noko, eller at vi toler noko. Ein er ikkje nødvendigvis einig her heller, men godtek det der og då. I jobbsamanheng er toleranse ein viktig eigenskap å ha.

Korleis kan vi jobbe med å ha respekt for barn, eldre og kollegaer?

Er det det at Tanja har fordommar mot kvinner som brukar klesplagget burka, som gjer at ho synest synd på dama?

62

Mangel på respekt og toleranse er ofte årsaka til at det oppstår konflikt, ein blir ueinige eller til og med begynner å krige. Ein treng ikkje like alle, men respekt må ein likevel vise alle medmenneska sine. Det er lov vere einige om å vere ueinige! Respekt og toleranse heng saman med kva for haldningar vi har til menneske og menneskeverdet.

Tannhelsesekretær Tanja ventar på neste kunde, ei dame. Ho har med seg ektemannen sin, som omset for henne. Dama har på seg burka. «Stakkars henne», tenkjer Tanja. «Ikkje får ho kle seg som ho vil, og ikkje kan ho snakke for seg sjølv heller.» Likevel prøver Tanja å vere profesjonell, hyggjeleg og imøtekomande. «Eg viser dei respekt, sjølv om eg ikkje er einig i korleis dei lever livet sitt», tenkjer Tanja.

Tverrfagleg samarbeid

PULS YRKESLIV

Tverrfagleg samarbeid Når fagarbeidarar skal samarbeide tverrfagleg, jobbar dei saman med andre yrkesgrupper, altså på tvers av fag og yrke, for å oppnå eit felles mål. Eit slikt samarbeid skal vere til det beste for alle og kan bidra til auka kvalitet, kompetanse og kunnskap hos dei som er involverte. I helse- og oppvekstyrka samarbeider vi slik at tilbodet til kvar enkelt brukar skal bli best mogleg, og, ikkje minst, slik at tilbodet skal vere personleg tilpassa brukaren.

Ortopediteknikar Omar jobbar mykje åleine på verkstaden for å fullføre alle protesane til rett tid, men han må også samarbeide med andre for å få til alt. Ortopediingeniøren, fysioterapeuten, sjukepleiaren og legen har kontakt med brukaren. At Omar kan kommunisere godt med dei, er heilt avgjerande for eit godt resultat.

I tillegg treng Omar ulike typar materiale for å lage protesane, så han må samarbeide med dei som sel det også. Alle vil det beste for brukaren, som spent ventar på ein ny og funksjonell protese.

63

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Heilskapleg samarbeid

PSYKISKE BEHOV FYSISKE BEHOV

SOSIALE BEHOV KULTURELLE BEHOV ÅNDELEGE BEHOV

Vi menneske har mange ulike behov som må vere dekte for at vi skal ha det bra i kvardagen. Vi har både fysiske, psykiske, åndelege og sosiale behov som må tilfredsstillast.

Du kan lære meir om dette i kapittel 4 Omsorg, service og observasjon i boka Puls Kommunikasjon.

Kva tenkjer du om denne situasjonen? Kva ville du gjort?

64

Alle behova er like viktige og påverkar kvarandre heile tida. Når fleire yrkesgrupper samarbeider til det beste for ein brukar, blir det mykje lettare å sjå heile mennesket og alle behova brukaren har. Vi kan kalle det eit heilskapleg samarbeid.

Barne- og ungdomsarbeidar Bendik jobbar ved skulefritidsordninga på Hjartegod skule. Den siste månaden har det vore litt trøbbel med Fredrik, som går i tredje klasse. Han er vanlegvis ein grei og omgjengeleg gut som leikar med alle og er ein gledesspreiar utan like, men no har han forandra seg veldig. Han vil ikkje leike med dei andre, snakkar stygt til medelevar og lærarar, har skitne klede, gjer ikkje lekser og har sjeldan med seg matpakke. Bendik er svært uroleg for han. Denne måndagen blir han kalla inn til eit møte med kontaktlæraren, helsesjukepleiaren, sosiallæraren og ein tilsett frå barnevernet. Det viser seg at pappaen til Fredrik har flytta ut av huset og ikkje har hatt kontakt med sonen på nesten to månader.

Mor hans har drukke litt vel mykje i det siste og klarer ikkje å ta seg av Fredrik og veslesøstera hans på fem år. Fredrik har teke seg av veslesøstera og alt heime i ein månad no. Bendik skjønar alt så mykje betre no, og saman skal dei prøve å hjelpe slik at Fredrik kan få det betre og bli teken vare på.

Tverrfagleg samarbeid

PULS YRKESLIV

Ulike yrkesgrupper er ekspertar på ulike ting. Ein tannhelsesekretær arbeider med tannhelse, men ser kanskje ikkje at kunden er livredd for sprøyter og treng hjelp av ein psykolog som er ekspert på angst. Dersom tannhelsesekretæren og psykologen samarbeider, kan dei gje ei meir heilskapleg omsorg.

Merksemda skal alltid vere retta mot brukaren. Gjennom eit godt tverrfagleg samarbeid utfyller alle yrkesgruppene kvarandre for å løyse oppgåver til det beste for brukaren.

Samarbeid i helsesektoren Det offentlege i Noreg har ansvaret for at alle i landet får dekt dei helsebehova vi har til kvar tid. Staten, fylka og kommunane deler på dette ansvaret. Alle tilboda som dekkjer helsebehova våre, finst samla i det vi kallar helsesektoren. Helsesektoren er den største arbeidsplassen i Noreg med over hundre ulike yrke. Nokre yrke kan ein utdanne seg til i vidaregåande opplæring, medan andre krev høgskule- eller universitetsutdanning. Alle yrka er like viktige i eit tverrfagleg samarbeid uansett kor lang tid utdanninga tek.

Stortinget og regjeringa har det overordna ansvaret for helsepolitikken.

Stortinget bestemmer kva for lover som skal gjelde. Gjennom Helseog omsorgsdepartementet sørgjer regjeringa for at lovene blir tekne i bruk. Helse- og omsorgsdepartementet blir leidd av helse- og omsorgsministeren.

Kva heiter helse- og omsorgsministeren i Noreg? Kva er utdanninga hans eller hennar?

65

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

NOKRE YRKESGRUPPER VI I HELSE- OG OPPVEKSTYRKA KAN SAMARBEIDE MED I HELSESEKTOREN

FYSIOTERAPEUTAR SOSIONOMAR ERNÆRINGSFYSIOLOGAR SJUKEPLEIARAR ERGOTERAPEUTAR PSYKOLOGAR LOGOPEDAR LEGAR TANNPLEIARAR TANNLEGAR FARMASØYTAR VERNEPLEIARAR

logoped Jobbar med menneske som har ulike former for kommunikasjonsvanskar, stemmevanskar, språk- og talevanskar, taleflytvanskar og svelgjevanskar.

66

Tverrfagleg samarbeid

PULS YRKESLIV

TANNLEGE

OTERAP ERG EU T

R PÅRØ ANDE

G LO

RINGSFY NÆ SIO ER

Helsesekretæren Helge er på jobb ved Hjartegod heimeteneste.

Han har nettopp besøkt Karoline på 91 år. Ho bur heime, men det begynner å bli vanskelegare. Det synest både Karoline sjølv og dei pårørande. Ho treng fleire hjelpemiddel i huset og hjelp til å få kome seg meir ut. Helge kontaktar ein ergoterapeut for å få hjelp til å tilpasse heimen til Karoline til behova hennar. I tillegg slit Karoline med å få i seg nok mat. Tannprotesane hennar passar ikkje like godt lenger, og det gjer vondt å ete med dei.

Helge ringjer derfor til ein ernæringsfysiolog for å få utarbeidd eit kosthaldsprogram som passar for Karoline, og han kontaktar ein tannlege for å få time til tilpassing av nye tannprotesar.

67

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Samarbeid i oppvekstsektoren I Noreg har det offentlege ansvar for mykje av omsorga og opplæringa av barn og unge. Dei yrka som jobbar med dette, kallar vi oppvekstsektoren.

Noreg har ulike trygdeordningar som gjer at foreldre kan vere mykje heime med små ungar.

Kva gjorde foreldra dine då du blei fødd? Fekk ein av dei eller begge permisjon?

Endringar i samfunnet fører også til endringar i oppvekstsektoren. Sidan 1990-åra har det skjedd mange forandringar i samfunnet vårt: • innføringa av kontantstøtte • bygging av fleire barnehageplassar • skulestart for seksåringar (før starta ein på skulen som sjuåring) • tiårig grunnskule (før var det ni år) • oppstart av skulefritidsordning • allmenn rett til vidaregåande opplæring • oppfølgingstenesta • fleire skulereformer Når det skjer forandringar i oppvekstsektoren, vil det også få konsekvensar for dei som jobbar der. Då skulefritidsordninga kom, skapte det fleire nye arbeidsoppgåver og behov for meir arbeidskraft.

Mange barne- og ungdomsarbeidarar fekk jobb der.

TILSETTE I OPPVEKSTSEKTOREN HAR FLEIRE SAMARBEIDSPARTNARAR

68

BARNEVERNET

AR EID RB

kontantstøtte Pengar foreldre i Noreg kan få utbetalt av staten dersom dei har ungar mellom eitt og to år som ikkje har fått fulltids barnehageplass

PEDAGOGISKPSYKOLOGISK TJENESTE (PPT)

pedagogisk-psykologisk teneste (PPT) skulehelsetenesten helsestasjonar ULIKE KOMPETANSESENTER D G O N M U barnevernet SA (t.d. for barn med nedsett OG høyrsel ogpoliklinikk svekt syn, ADHD, barne- og ungdomspsykiatrisk Aspergers syndrom osv.)

(BUP) • ulike kompetansesenter (til dømes for barn med nedsett høyrsel og svekt syn, ADHD eller Aspergers syndrom) BARN E-

SKULEHELSETENESTA

• • • • •

HELSESTASJONAR

BARNE- OG UNGDOMSPSYKIATRISK POLIKLINIKK (BUP)

Tverrfagleg samarbeid

PULS YRKESLIV

K

TLÆRAR KA TAK ON

RI

MS GDO ARBEI D UN

DIK BEN AR

BARNEOG

LOGOPED

GEMEDARB HA EI NE

R DA

BA R

ALPEDAGO ESI G SP

REZA Barne- og ungdomsarbeidar Bendik er på jobb ved Hjartegod skule. Reza på åtte år greier ikkje å følgje med på undervisninga for tida og ligg langt bak dei andre i klassen. Bendik kontaktar ein spesialpedagog for hjelp til utgreiing av eventuelle lærevanskar.

Reza har også problem med ukontrollert tale. Bendik sender e-post til ein logoped for å setje opp eit møte. I tillegg ringjer Bendik til barnehagen Reza gjekk i, for å høyre korleis han hadde det dei åra han gjekk der. Til slutt går han inn på lærarrommet for å slå av ein prat med kontaktlærar Kari. Ho ser jo Reza kvar dag og har sikkert mange tankar om kva som kan gjerast for Reza.

I tillegg til desse er det mange ulike yrkesgrupper som kan jobbe i oppvekstsektoren, mellom anna barne- og ungdomsarbeidarar og aktivitørar. Dei fleste andre yrkeskompetansane får ein gjennom ei høgskuleutdanning, mellom anna • allmennlærarar • yrkesfaglærarar • barnehagelærarar (tidlegare kalla førskulelærarar) • barnevernspedagogar • pedagogisk-psykologiske rådgjevarar • spesialpedagogar • logopedar Noko som er svært viktig å hugse på når det gjeld tverrfagleg samarbeid, er at alle yrkesgruppene har teieplikt. Ingenting av det ein snakkar om, skal spreiast vidare på nokon som helst måte.

Kvifor kan ein ikkje spreie informasjon om ein brukar vidare? Kva kan skje om ein gjer det?

spesialpedagog Spesialist i å leggje til rette for menneske med spesielle læringsbehov, til dømes funksjonsnedsetjingar, lese- og skrivevanskar eller psykososiale vanskar. ukontrollert tale Personar med ukontrollert tale har problem med å uttrykkje seg klart. Dei kan snakke fort og støytvis, auke tempoet utover i talen, utelate ord eller stavingar, bruke uvanlege pausar, lett miste tråden og vere ukonsentrert. Om lag 1 prosent av innbyggjarane har denne taleflytvansken.

69

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Arbeidsprosess På vidaregåande skule har du sjølv ansvaret for å planleggje og utføre skulearbeidet. Læraren minner deg ofte på kva du skal gjere, og det gjer sikkert nokon heime også, men til sjuande og sist er det du som har ansvaret for at arbeidet blir gjort. Då du gjekk på barne- og ungdomsskulen, fekk du mykje meir oppfølging med leksene. No er det slik at berre du kan velje å følgje med på undervisninga og gjere oppgåvene som høyrer til.

Du må kunne vise at du kan planleggje din eigen skulekvardag, og at du gjennomfører det du planlegg. I tillegg må du kunne vurdere arbeidsinnsatsen din og dokumentere det du har gjort. Dette er ei førebuing til arbeidslivet, der du gjer denne prosessen kvar dag.

Kvar morgon må hudpleiar Hugo planleggje dagen sin ut frå kva kundar han har, og anna som han må gjere, til dømes bestille hudpleieprodukt. Han passar alltid på at alt som er planlagt, blir gjennomført og vurdert etter at arbeidsdagen er slutt. Når ein kunde er ferdig, må ein dokumentere kva som har blitt gjort. Denne dokumentasjonen brukar Hugo til å planleggje neste avtale med denne kunden. Då er han førebudd og veit kva for problem som må følgjast opp. «Det er bra eg likar å bruke data», tenkjer Hugo ofte.

Det blir mykje tid framfor skjermen kvar veke.

70

Arbeidsprosess

Vi brukar ofte ordet arbeidsprosess når vi snakkar om å planleggje og gjennomføre arbeidet på jobb og skule. Ein prosess er dei stega vi tek for å kome fram til eit sluttprodukt, ei vare eller eit mål. For å kunne få eit bra resultat på eksamen, til dømes, må du gjere visse ting før du kjem så langt: Du må vite kva du skal gjennom, og lese det godt for å tileigne deg kunnskapen. Du må øve i form av ulike oppgåver, og du må teste om du hugsar det du skal ha lært. Har du hòl i kunnskapen din, må du øve meir på det.

Anette har alltid hatt lyst til å bli ambulansearbeidar. Då ho blei litt eldre, la ho ein plan for korleis ho skulle oppnå dette målet. Ho sette seg mange små mål undervegs frå dag til dag, frå veke til veke og for kvar månad og over fleire år. Ikkje alle måla var like enkle, men ho gjennomførte alt ho hadde planlagt. Det kjennest godt å sjå tilbake når ho no har fått fagbrevet.

PULS YRKESLIV

Kva må til for å gjere det bra på eksamen?

Kva steg måtte Anette gå gjennom for å bli ambulansearbeidar?

Ein arbeidsprosess må planleggjast nøye og omfattar fleire steg.

2 3 4 5

Lag ein plan. Dette må du ha med i planen din: • Kva skal du gjere?

• Korleis får du det til?

• Kvifor gjer du det, og kva er målet til slutt?

Deretter må du gjennomføre det du har planlagt. Når skal du gjere det? Del målet opp i fleire delmål fram til hovudmålet og set tidsfristar for deg sjølv.

Evaluer det du gjer undervegs. Sjekk om det går etter planen, eller om du må forandre på noko for å nå målet ditt.

Når prosessen nærmar seg slutten, må han vurderast. Korleis gjekk det – gjekk det som planlagt? Eller blei alt heilt annleis enn forventa?

Dokumentasjonsdelen skjer ofte kontinuerleg og så heilt til slutt.

LUERE EVA

G

JE

N N O MFØR

E

VU

UMENTER OK

E

ANLEGGJE PL

D

1

RDERE

71

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Til dømes tek arbeidsprosessen med å lage ein vaksine lang tid, til og med fleire år. Ein må planleggje nøye før produksjonen og utprøvinga kan skje. Undervegs må alt vurderast og dokumenterast. Slik kan ein spore seg tilbake dersom til dømes noko går gale, og så gjere utbetringar eller gjere om på noko. Til slutt evaluerer og dokumenterer ein sluttproduktet.

Ein slik grundig dokumentasjon er nødvendig for å klare å lage eksakt same produkt fleire gonger, altså å reprodusere vaksinen, kanskje i andre laboratorium i andre delar av verda.

Andre arbeidsprosessar tek kortare tid, som når du planlegg di eiga skuleveke dag for dag, men stega i prosessen er dei same.

Problemløysande metode I helsesektoren brukar ein noko som heiter problemløysande metode, for å kome fram til ei løysing på eit problem. Denne prosessen blir også kalla sjukepleieprosessen.

HOV/PRO BE EM BL

FINN E

MLE DATA SA

TJE MÅL SE

72

MFØRE T NO

AK ILT

problemløysande metode Ein målretta og systematisk måte å arbeide på for å gje hjelp og omsorg som er heilskapleg og tilpassa dei individuelle behova og ressursane til brukaren. Metoden blir også kalla sjukepleieprosessen.

GJE N

RDERE VU

Arbeidsprosess

PULS YRKESLIV

Denne problemløysande metoden kan brukast i alle yrka i helse- og oppvekstfag, men du kan også bruke han i skulekvardagen din. Når du planlegg skuleveka, kan du til dømes 1 2 3 4 5

samle data: Kva er det du skal lære denne veka? Kva for kapittel har du, og kva oppgåver? Har du nokon praktiske øvingar? sjå på behov og problem: Er det noko som er spesielt vanskeleg denne veka? Treng du ekstra hjelp for å forstå noko av pensumet? justere innsatsen din etter målet, opp eller ned: Kva er målet ditt denne veka? Er det til dømes å levere oppgåva i tide, passe på å få rettleiing, begynne tidleg med alle oppgåver eller ikkje utsetje dei? gjennomføre tiltak: Du må faktisk gjere det du har planlagt. vurdere: Korleis gjekk det eigentleg denne veka? Følgde du planen?

Skjedde det noko uføresett?

Dette kan vere ein fin måte å få meir struktur på skulekvardagen på og kan føre til at arbeidet går lettare. Då slepp du til dømes å slite deg ut før prøva med å gjere skippertak kvelden før. I tillegg blir det enklare å gjere det same når du begynner å jobbe.

Helsefagarbeidaren Helge er på jobb på sjukeheimen. I går fekk dei inn ein ny brukar, ei dame på 90 år. For å kunne hjelpe henne på best mogleg måte må Helge først få all relevant informasjon for å vite kva ho treng hjelp og rettleiing til. Undervegs i samtalen finn han ut at dama ikkje har matlyst i det heile teke. Ho har gått mykje ned i vekt det siste året.

Helge har no funne eit problem og eit behov brukaren har. Ho blir vegen, og deretter set Helge mål saman med brukaren. Kor mykje ho bør få i seg til kvart måltid, og kva diett ho bør ha, blir skrive ned i ein plan. Dei legg også til rette for at ho er i fysisk aktivitet kvar dag – det kan betre appetitten.

Neste dag begynner dei å gjennomføre dei tiltaka som blei bestemte. Helge og dei andre som jobbar med brukaren, vurderer kvar dag korleis det går. Til dømes spør dei om maten smakte, dei ser etter teikn på at maten ikkje blir eten, og kanskje justerer dei på kva som blir servert. Dette dokumenterer dei i journalen undervegs. Etter ein månad vurderer dei korleis det har gått.

73

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Endringar i samfunnet i dag Arbeidslivet I samfunnet i dag skjer det heile tida forandringar. Utviklinga går i stadig raskare tempo. Å vere arbeidstakar krev derfor at ein kan tileigne seg ny kunnskap og omstille seg når det trengst.

Den teknologiske utviklinga går raskt framover, også i helse- og oppvekstsektoren. I tillegg er Noreg blitt eit fleirkulturelt samfunn med menneske frå ulike kulturar. Dette er også med på å forandre arbeidslivet. Den språklege utfordringa er kanskje den største, men ikkje den vanskelegaste å gjere noko med. Vi reiser også meir enn nokon gong.

Dette fører med seg erfaringar og kunnskap som vi brukar i arbeidslivet.

Kva yrke trur du er i ferd med å forsvinne?

74

Det kjem stadig nye yrke, medan andre forsvinn heilt eller delvis. Det kan vere mykje å følgje med på, men det er også spennande med forandringar og nye opplevingar. Samfunnet krev andre ting av dei unge i dag enn det gjorde for 50 år sidan.

Endringar i samfunnet i dag

PULS YRKESLIV

Ein dag Kristian besøkjer farfar Kåre på sjukeheimen, slår han av ein prat med ein annan mann som også bur der. «Du er heldig som har så mange valmoglegheiter på skulen», seier han. «Då eg var ung, drog ein til sjøs! Eg var 14 år då eg fekk hyre på ein båt til USA. Som eg skulle ønskje at eg fekk gått meir på skulen, men det var det ikkje noko snakk om! Du kan bli kva du vil, verda ligg open for deg. Tenk å vere ung i dag med alle dei nye, spennande yrka!»

Familien Før i tida hadde fellesskapet meir å seie enn i dag. Ein måtte tenkje på kva som var best for alle, ikkje berre for seg sjølv. Målet med å gå på skule var å skaffe pengar til familien, og då måtte eigne draumar ofte vike til fordel for behova til familien.

Kor mange val hadde du då du søkte på vidaregåande skule?

Kan du bli kva du vil?

Korleis kjennest det å ha så mykje å velje mellom?

I dag legg vi større vekt på kvart enkelt menneske. Vi skal sjølve velje kva som er viktig for oss, og kva vi vil gjere med livet vårt. Ungane får ofte stor merksemd i familien. Dei får vere med på å bestemme, og meiningane deira blir høyrde og tekne omsyn til.

Før i tida hadde vi ein storfamilie som omfatta fleire generasjonar som levde tett saman og var avhengige av kvarandre. No bur som regel mor, far og ungar saman, medan besteforeldra og tanter og onklar bur andre stader. I tillegg er det fleire som bur åleine i dag. Det finst ikkje eigentleg fleire einslege no enn før i tida, men parforholda er mindre stabile enn før, slik at fleire lever åleine i periodar av livet. Ein kan seie at Noreg har utvikla seg til å bli eit meir individfokusert samfunn. Det er likevel viktig å ikkje gløyme å ta seg av kvarandre og å tenkje på andre sine behov.

Kan det hende vi er blitt for sjølvopptekne i samfunnet i dag?

75

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Det finst mange ulike familiar: • Kristian har mora Tanja og faren Bendik, men ingen søsken. • Før var Hanne gift med Helge. No bur dei begge to üleine.

Kva er ein familie? Kva for typar familiar finst det?

assistert befrukting Ei samlenemning pĂĽ ulike medisinske metodar som blir brukte for ĂĽ lage barn pĂĽ andre mĂĽtar enn ved samleie.

76

• Petra er sambuar med Fabiola. Dei har ingen ungar, men undersøkjer no om dei kan reise til Danmark for ü fü litt hjelp.

Dei har fleire vener som har fütt ungar ved hjelp av assistert befrukting. • Ali har skilde foreldre som begge har nye partnarar. Han har ei heilsøster, to halvbrør, heile fem stesøsken og ei adoptivstesøster.

I tillegg har han seks sett med besteforeldre dersom han reknar med alle. Det er litt slitsamt med güver, men fint ü fü mange sjølv.

Samandrag

PULS YRKESLIV

Samandrag • Å vere profesjonell yrkesutøvar omfattar både kompetanse, haldningar, fordommar, empati, samarbeidsevner, respekt og toleranse. I tillegg kjem personlege eigenskapar som å kunne ta ansvar, å vere påliteleg (til å stole på) og å vere presis.

• Kompetanse er kunnskap og ferdigheiter vi treng i yrket. Vi får kompetanse både gjennom skulegang og erfaring. I utdanninga utfyller teori og praksis kvarandre.

• Haldningar er grunnleggjande oppfatningar og verdiar. For helse- og oppvekstarbeidarar er det til dømes viktig å anerkjenne at alle menneske er like verdifulle.

• Fordommar er meiningar vi har gjort oss opp på førehand, før vi eigentleg veit. Som helse- og oppvekstarbeidarar må vi vere medvitne om dette og gå inn for å byggje meiningane våre på kunnskap.

• Empati vil seie å kunne leve seg inn i situasjonen og kjenslene til andre menneske. Det vil seie at ein er open, lyttar og viser deltaking, også når ein kanskje ikkje forstår oppførselen til brukaren.

• Samarbeidsevner er viktig i alle typar jobbar. Dei tilsette må trekkje saman for å nå målet. Det vil seie at vi må leggje til sides det vi er ueinige om, og skilnadene mellom oss, når vi er på jobb.

• Respekt og toleranse er noko vi må vise både overfor kollegaer og brukarar. Sjølv om vi ikkje er einige med folk, må vi behandle dei slik vi vil at dei skal behandle oss.

• Tverrfagleg samarbeid er viktig for å ta hand om alle behova til brukaren.

Som tilsett i helse- og oppvekstsektoren kan du til dømes samarbeide med logopedar, fysioterapeutar, sosionomar, PPT og barnevern. I alt samarbeid gjeld det at alle har teieplikt.

• Ein arbeidsprosess må planleggjast nøye og omfattar fem steg: 1) planleggje, 2) gjennomføre, 3) evaluere undervegs, 4) sluttvurdere og 5) dokumentere.

• Problemløysande metode er ein målretta og systematisk måte å arbeide på for å gje heilskapleg hjelp og omsorg som er tilpassa til dei individuelle behova og ressursane til brukaren. Denne metoden har også fem steg: 1) samle data, 2) finne behov/problem, 3) setje mål, 4) gjennomføre tiltak og 5) vurdere til slutt.

77

PULS YRKESLIV

2 Profesjonell

Oppgåver 1

Lag minst 10 spørsmål med svar til dette kapittelet.

2 Ta føre deg kvart av dei elleve yrka. a Undersøk kva kompetanse som er viktig å ha i kvart av yrka. b Vel ut tre av yrka og lag eit tankekart med kva kompetanse ein treng for å utføre desse yrka.

3 Gjer ei undersøking på skulen om kva fordommar som er vanlegast å ha blant unge. Spør også lærarane og sjå om det er nokon skilnad mellom vaksne og unge.

4 Gå til eit eldresenter, ein sjukeheim, ein barnehage eller ein barneskule og spør om det same.

5 Ta føre deg alle yrka som du kan samarbeide med i helsesektoren.

Undersøk kva dei gjer, og kva utdanning dei har.

6 Ta føre deg alle yrka som du kan samarbeide med i oppvekstsektoren.

Undersøk kva dei gjer, og kva utdanning dei har.

7 Spør bestemor, oldemor, nokon på ein sjukeheim eller andre eldre du kjenner, om korleis det stod til med fødselspermisjonsordningar før i tida. Kor stor skilnad er det frå i dag?

8 Finn ut meir om teieplikt, og lag ein presentasjon.

9 Lag eit sjølvvalt undervisningopplegg som du skal ha for dei andre i klassen. Vis korleis du planlegg og gjennomfører. Vurder alt til slutt gjennom ei valfri form for dokumentasjon, til dømes skriftleg, film, PowerPoint eller podkast.

10 Planlegg heile den komande veka på ein måndag. Du skal lage ein skriftleg plan dag for dag. Gjennomfør det du planlegg, og vurder i slutten av veka. Dokumenter undervegs i løpet av veka.

11 Gå saman i små grupper. Lag eit tenkt eksempel med ein brukar som de skal lage eit måltid til. Planlegg, gjennomfør, vurder og dokumenter måltidet de skal lage på skulekjøkkenet. Vurder dykkar eige arbeid til slutt.

12 Ta føre deg eit av yrka i helse- og oppvekstfag. Korleis går ein arbeidsprosess føre seg i dette yrket? Kontakt gjerne ein person som har dette yrket, og intervju vedkomande.

78

Oppgåver

PULS YRKESLIV

13 Ta føre deg eit av yrka og undersøk korleis ein kan bruke den problemløysande metoden i det daglege arbeidet.

14 Bruk den problemløysande metoden ute i praksis. Tilpass metoden til den praksisen du har, og dokumenter kva du gjer.

15 Lag ein valfri presentasjon om familien eller arbeidslivet i samfunnet i dag.

16 Lag ei tidslinje over livet ditt i dag, livet ditt om 50 år, og livet ditt om du hadde levd for 100 år sidan. Bruk desse stikkorda: • familiesamansetning • arbeidsoppgåver heime • moglegheitene for skulegang, utdanning og yrke • buforhold • retten til å bestemme over sitt eige liv

Snakk saman 1

Kva kjenneteiknar ein profesjonell fagarbeidar?

2 Kva for personlege eigenskapar bør ein ha i alle helse- og oppvekstyrka?

3 Kva haldningar og verdiar er det viktig å ha i helse- og oppvekstyrka?

Kvifor?

4 Er det store skilnader i kva kompetanse ein treng i dei elleve yrka?

5 Korleis påverkar endringar i samfunnet i dag arbeidet i helse- og oppvekstsektoren? Diskuter i klassen.

79

Puls

Yrkesliv

Dette læreverket dekkjer den nye læreplanen for Vg1 helse- og oppvekstfag etter fagfornyinga.

Serien omfattar tre lærebøker som følgjer programfaga: · Yrkesliv · Kommunikasjon · Helse

Yrkesliv

Puls

Ein tverrfagleg nettressurs til læraren og eleven finn du på fagbokforlaget.no.

I Puls Yrkesliv møter elevane eit ryddig og oversiktleg verk som er enkelt å bruke. Eit illustrert persongalleri følgjer dei gjennom boka og gjer det faglege lett å kjenne att, relevant og praksisnært.

Læreboka har ordforklaringar, samandrag og eit breitt utval av oppgåver som stimulerer til aktivitet, drøfting i fellesskap og djupnelæring.

Vg1 helse- og oppvekstfag

Elevane blir godt kjende med helse- og oppvekstyrka og får innsikt i korleis denne sektoren er organisert. Dei får kompetanse i arbeidsprosess og tverrfagleg samarbeid, aktuelt regelverk, brukarmedverknad, HMS, hjelpemiddel, velferdsteknologi og etiske utfordringar i yrkesutøvinga.

,!7II2B1-adfahd!

Vg1 helse- og oppvekstfag

NYNORSK

NYNORSK

ISBN 978-82-11-03507-3

Yrkesliv Ragnhild Wie Andersen Camilla Hasle Myhrvold