La session de travail organisée le 2 avril 2014 a marqué une étape dans la rechercheaction collaborative «Monoparentalité et pauvreté, renforcer l’empowerment» pilotée par l’asbl Flora. Ce matin-là, des parents, des travailleurs de l’associatif, des décideurs politiques et des chercheurs -nous étions près de 60- ont été invités à plancher sur 4 pistes de réflexion. Chaque atelier a débouché sur la formulation de plusieurs propositions pour l’action publique dont certaines seront affinées dans la suite de la recherche qui s’achèvera fin mars 2015. Cette courte publication reprend, dans une forme encore brute et spontanée, les résultats de nos échanges.
Aujourd’hui, élever son /ses enfant(s) en solo est une situation assez commune. A Bruxelles, 1 enfant sur 4 grandit dans une famille monoparentale*. La monoparentalité peut être un épisode ou durer toute une vie de parent. Elle se vit de multiples façons. Les statistiques disent peu de choses de la diversité des vécus. Elles montrent par contre que la monoparentalité est très marquée au niveau du genre (85% des chefs de famille monoparentale sont des femmes) et qu’elle entraine une précarisation dans la grande majorité des cas. La précarisation s’explique notamment par un cumul des difficultés d’accès au marché de l’emploi. Ses conséquences se déclinent sur toutes les dimensions du quotidien : accès au logement, à la santé, aux loisirs, à la ville. Aux restrictions financières s’ajoute la pression d’un quotidien rythmé, non stop, par les responsabilités familiales. Vite. Toujours vite. Les parents solos courent tout le temps. Forte de ces constants, la recherche-action prend le parti d’envisager la monoparentalité en tant qu’opportunité. Une opportunité d’interroger le fonctionnement actuel de notre système pour l’améliorer, au bénéfice de tous. Car la monoparentalité pose la question des possibilités réelles qu’ont les gens d’agir sur les situations qu’ils vivent. Quelles sont les conditions propices à l’empowerment, entendu comme le pouvoir d’agir sur une situation pour la transformer? Qu’est-ce qui permet aux parents solos d’élargir leurs marges de manœuvre? La recherche-action en cours fait bégayer le principe de responsabilisation individuelle qui imprègne les politiques sociales actuelles. S’ appuyant sur l’idée que l’empowerment se réalise dans l’action collective, elle s’intéresse à l’implication de parents solos dans des expériences d’entraide. Systèmes d’épargne collective, achats groupés, groupes de
parole, projets d’habitat solidaire, garderies parentales, … L’ expression expériences collectives d’entraide désigne une multitude d’initiatives, petites ou grandes, ponctuelles ou durables. Animées de motivations variées, certaines s’inscrivent en marge voire en résistance au système. D’autres sont soutenues par des associations voire des institutions. Leur point commun : être construites par et pour les principaux concernés avec pour effet une amélioration de leurs conditions de vie.
Merci aux membres du groupe de réflexion et du comité de pilotage qui co-produisent ce travail de recherche-action : Lodhi Afshan, Arnaud Bilande, Charlotte Chatelle, Akira Zambrano, Noemie Cheval, Sabine Daenens, Agnès Derynck, Elke Gutierrez, Stéphanie Keijzer, Elise Leveugle, Quentin Mortier, Martine Motteux, Laurence Noël, Luc Notredame, Raffaella Robert, Mark Trullemans, Isolde Vandemoortele, Martin Wagener, Hanane Ziani.
La question de recherche est double : comment, par l’action publique, renforcer les expériences collectives d’entraide existantes et favoriser leur complémentarité avec les systèmes institutionnels (calibrés sur une base individuelle) de l’aide sociale? Dans un contexte économique en crise marqué par le détricotage des sécurités sociales et le démantèlement des services publics, la notion de complémentarité est ici fondamentale : il ne s’agit pas de remplacer les solidarités institutionnelles par les solidarités informelles mais bien d’ajouter d’autres modalités de lutte contre la pauvreté à un système qui ne parvient pas à l’enrayer. Non pas « à la place de », mais « en plus ». Et à condition que soient garantis et renforcés les acquis sociaux.
La recherche-action est financée par les cabinets d’ E. Huytebroeck et de B. Grouwels à la Commission Communautaire Commune dans le cadre des politiques d’aide aux personnes. Pour plus d’infos, contactez Amélie Daems, chargée du projet chez Flora : ameliedaems@florainfo.be
Les dessins qui accompagnent ce texte ont été réalisés le 2 avril 2014 par l’artiste Coline Sauvand. http://coline.sauvand.free.fr
Préparée par Flora et le groupe de réflexion qui accompagne la recherche-action au départ de récits d’expériences collectives d’entraide, la matinée d’échange du 2 avril 2014 visait à produire des pistes d’action politique sur quatre grands thèmes. Parmi la variété des inventions politiques proposées, certaines seront approfondies, retravaillées dans la suite de la recherche-action. Entre toutes, un équilibre est à trouver. En gardant à l’esprit de veiller aux dosages afin que ce qui se présente comme des remèdes ne se transforme pas en poisons.
1
* Cfr. Monoparentalités à Bruxelles - état des lieux et perspectives, Plateforme Technique de la Monoparentalité en Région de Bruxelles-Capitales, coord. T. Lemaigre et M. Wagener, novembre 2013.
Lieux
Pour qu’une expérience collective d’entraide ait lieu, il lui faudra, au minimum, un espace. Un endroit où se développer. Dans les vies à flux tendus des parents solos, il s’agit que ces lieux ouverts aux expérimentations mais aussi accessibles et situés à proximité. Quelles démarches portant sur les lieux physiques permettraient de favoriser une complémentarité entre aides institutionnelles et entraides collectives? > Le quotidien des parents solos est jalonné d’une série de lieux qui sont des passages obligés : crèches, écoles, ONE, commerces, services, … Plutôt que multiplier ces lieux où ces parents doivent aller, il faudrait pouvoir bénéficier de ceux qu’ils fréquentent déjà, et y greffer des activités favorisant la rencontre. > Les politiques de cohésion sociale ciblent des « publics » (jeunes, femmes migrantes peu scolarisées, … ). L’éducation permanente, quant à elle, vise des actions d’émancipation. En fin de compte, peu de lieux accueillent les gens, les parents solos notamment, sans trop de conditions et juste pour leur permettre de se rencontrer. Il faudrait revendiquer l’échange et la convivialité dans les institutions du social mais aussi dans les écoles, les maisons médicales, maisons de quartier, les crèches, les commerces etc. Que ces lieux ne soient pas uniquement inscrits dans une
logique fonctionnelle mais que puissent aussi s’y développer des idéees, des expériences. > Réaliser une cartographie des lieux publics (salles communales, propriétés/ terrains communaux ou d’intérêt régional…), associatifs et institutionnels (écoles, équipements publics, …) qui, à l’échelle locale, pourraient être disponibles pour les expérimentations collectives, soit parce qu’ils sont vides la plupart du temps soit parce qu’ils sont sous-utilisés. Les cartographier avec leur taux d’occupation. Cette info serait mise à jour régulièrement et accessible à tous, en version web et en version papier. Cette carte inviterait à d’autres formes de participation citoyenne et reposerait sur un principe de base : la mise à disposition des ressources locales publiques non ou sous-utilisées. Les exceptions à ce principe devraient être justifiées.
la freiner en faveur du seul critère d’efficacité. Accorder une confiance aux collectifs citoyens, les accompagner/suivre dans leurs processus co-créatifs plutôt que leur apporter des solutions toutes faites.
> Affirmer un cadre politique qui oblige à une gestion collaborative de tous les lieux subventionnés (publics ou associatifs) pour réintégrer les citoyens dans la gestion de ces lieux. A travers une charte, par exemple. Pouvoirs publics, associations et habitants d’un quartier seraient les 3 types d’acteurs qui décideraient l’utilisation des lieux subventionnés. La charte, à co-construire, reposerait sur des principes de transversalité, de polyvalence et inciterait les collaborations entre associations, acteurs politiques et citoyens. > Revoir les critères d’évaluation des pouvoirs subsidiants afin de prendre en compte et valoriser le qualitatif plus que le quantitatif, de reconnaître la nécessité de l’expérimentation au lieu de la punir et
2
Ressources Les expériences collectives d’entraide qui impliquent des parents solos mobilisent les ressources présentes dans le groupe. Mais pour pouvoir se lancer, pour grandir ou simplement pour durer, il va falloir alimenter le moteur. Etre connecté à des ressources extérieures (infos, budgets, compétences spécifiques, soutiens divers, locaux, temps...) peut faire la différence. Quel type d’action publique permettrait de jouer la complémentarité sur ce mode-là : comme un échange de ressources?
commune, un lieu-ressource, sorte de guichet qui favoriserait les expériences solidaires en rassemblant des compétences éparpillées à l’heure actuelle. On trouverait un mapping (cartographie) des ressources existantes (prêt de matériel, locaux, subsides, formations, outils, récits d’autres actions collectives,…), Dans ce lieu, il y aurait un secrétariat social pour aider aux formalités administratives nécessaires à toute demande de subsides (souvent compliquées et de plus en plus difficiles à obtenir), une aide à la comptabilité pour gérer les subsides/aides obtenus ainsi qu’un service d’écrivain public. Ce lieu jouerait un rôle d’intermédiaire entre les collectifs de citoyens et les ressources disponibles. Il permettrait d’éviter de devoir forcément passer par les associations pour monter une expérience collective d’entraide et la faire durer. On y développerait des pistes pour l’action publique.
>Dans un contexte où la course à l’emploi met les parents sous pression, une des premières ressources nécessaires à l’action collective, c’est le temps. Il faudrait œuvrer à la reconnaissance du droit à un temps libre citoyen.
> Pour sortir de la logique contraignante de l’octroi des subsides et préserver la liberté des expériences collectives d’entraide, on pourrait créer des co-financements « entre nous ». Imaginer, par exemple, un mode de fonctionnement comme celui des tontines. Ou du crowdfunding. Ou encore s’inspirer de la Scop le pavé, une coopérative d’éducation populaire en France.
> Beaucoup de ressources financières sont gérées à un niveau régional, communautaire ou fédéral. Il faudrait renforcer, à l’échelle des communes, les liens entre le local et ces niveaux politiques-là. > L’information est une ressource stratégique. Pour connecter les multiples échelles d’action et de pouvoir (communal, régional, communautaire, fédéral), on pourrait créer, dans chaque
en vue de les protéger, on pourrait écrire un plaidoyer collectif. La mise en réseau d’acteurs collectifs peut être une ressource qui leur permet d’être entendus. > Le monde associatif devrait sortir de la logique des appels à projets qui monopolise son temps et ses moyens pour retourner à l’esprit de la lettre de l’éducation populaire. A savoir : soutenir les initiatives locales, partir des ressources qui existent parmi les citoyens au lieu de leur imposer ce que les associations créent en dehors d’elles.
> A l’école, l’apprentissage de l’action collective devrait être inscrite au programme et passer par des expériences concrètes. > Pour défendre les expériences collectives d’entraide existantes et les faire reconnaître
3
Alliances
Certaines expériences collectives explorées dans le cadre de la recherche-action ont pu compter sur une série d’alliés qui leur ont permis de se maintenir, de se renforcer. D’autres s’éteignent parce qu’elles sont confrontées à des coalitions qui ne leur laissent aucune chance. Ce qui pourrait favoriser une forme de complémentarité entre expériences collectives d’entraide et circuits institutionnels d’aide sociale, c’est la création d’alliances. Mais quelles sont les alliances souhaitables ? Possibles ? Et pour quoi faire ? > L’alliance de base entre société civile et politique devrait consister à assurer le respect des droits de tous. > Il faut créer des alliances au sein de la société civile. A la fois pour faire bloc, se renforcer au niveau des revendications et des luttes pour conserver les acquis sociaux, mais aussi pour amplifier les capacités d’invention collective. A l’heure actuelle, les associations reconnues dépendent bien souvent du politique et se
trouvent parfois en concurrence les unes avec les autres. Dans un tel contexte, les alliances citoyennes, par leur indépendance, recèlent un réel potentiel de revendication et d’invention. > Construire des alliances avec le politique pour chercher des solutions, mais toujours à condition que soient garanties et renforcées les protections sociales. Ceux qui manquent dans les alliances, ce sont bien souvent les principaux concernés. Il faut des parents solos dans ces alliances. En Flandre, par exemple, la politique régionale impose à la commune de travailler avec les usagers ou leurs représentants.
comme le Parlement. Comment rendre plus visible / lisible ce qui s’y joue pour pouvoir agir au bon moment? De même, comment valoriser et montrer ce qui se joue dans les espaces d’expérimentation ? Toujours sur cette idée de visibilité, mais sans aller vers quelque chose de très concret, on a parlé de construire des alliances avec des journalistes.
> On pourrait faire évoluer et propager le modèle du groupe de travail hybride. Multiplier les espaces de rencontre entre citoyens, associations, chercheurs académiques, praticiens-chercheurs et acteurs politiques (un peu à l’image de la matinée organisée aujourd’hui). Créer des alliances multi-acteurs pour co-produire des savoirs sur des questions qui nous concernent. > Aller plus loin en connectant les nombreux savoirs produits dans ces alliances avec des espaces où se prennent réellement les décisions. > Les espaces de concertation devraient aussi être de réels espaces de prise de décision. > Un constat : on est peu au courant de ce qui se joue dans les espaces politiques
4
Temps Lancer une expérience collective d’entraide, y participer, ça demande de l’énergie et du temps. Or le temps des parents solos est compté. Ceux qui ont un emploi courent sans cesse. Ceux qui touchent des revenus de remplacement sont sommés de chercher du travail ou de se former, quelle que soit leur situation. Pour renforcer ces expériences collectives et favoriser leur complémentarité avec les dispositifs institutionnels d’aide sociale, il manque des outils politiques qui protègent, voire qui valorisent le temps que des personnes désirent leur consacrer. > Renverser les perspectives : construire l’action publique sur le principe d’inclusion. La situation monoparentale change radicalement la vie des parents. Or autour d’eux, le contexte semble figé. Plutôt que de faire porter la responsabilité de cette transformation sur la personne, en la forçant à « prendre sur elle » et à s’insérer, le principe d’inclusion implique que c’est à la société de reconnaître cette situation particulière et de s’y adapter. > La question du temps, du manque de temps des personnes en situation monoparentale est liée à la question des revenus. Renforcer la sécurité financière par des mesures structurelles portant sur l’augmentation du revenu minimum, sur le paiement des allocations familiales, de mesures garantissant la récupération des pensions alimentaires permet de retrouver du temps pour les enfants, pour soi, pour le collectif.
> Dans un système reconnaissant la valeur d’autres formes de travail que le seul travail productif rémunéré, on peut, dans les parcours de vie, instaurer une période spéciale, qu’on a appelé « temps de répit » qui permet aux personnes de retomber sur leurs pattes , de se reconstruire individuellement et collectivement. Un équivalent du crédit temps, qui serait valable tant pour les personnes avec emploi que sans. Pendant ce délai, les allocations ou rémunérations ne diminuent pas. Cette période, dont chaque personne pourrait décider quand elle la prend, serait marqué par l’idée de protection (levée du contrôle, possibilité de s’installer en cohabitation sans être pénalisé, … ), de soutien (gratuité pour ouvrir un statut d’indépendant complémentaire, soutien individuel dans la recherche d’emploi, de formation et dans sa construction de dynamiques collectives) et de valorisation (la personne pourrait valoriser ce qu’elle a fait pendant ce temps). > Mieux orienter, mieux informer les personnes, c’est leur faire gagner un temps précieux. L’information sur les droits, sur les formations et leurs débouchés, mais aussi sur ce qui existe, les expériences collectives notamment, ne circule pas assez. Il faudrait inventer des lieux gérés par et pour les personnes concernées, les parents solos notamment, où tout peut se dire. On considère l’expertise dont ils sont porteurs, on valorise leurs compétences (en tant qu’experts du vécu, en tant qu’amabssadeurs). Pour favoriser une meilleure circulation des informations utiles aux parents, on profite des lieux qu’ils fréquentent déjà (crèches, école, services, ...).
> Elargir la conception de l’économie. Le système économique actuel, focalisé sur l’emploi, ne reconnaît pas la valeur du temps accordé aux autres formes de travail qui s’articulent dans nos quotidiens et «font» aussi l’économie : prendre soin des autres et de soi, s’impliquer dans la vie collective, fabriquer un équilibre entre l’ensemble de ces activités. Ces formes de travail nécessitent et produisent des compétences. Une transformation de la conception de l’économie peut en impliquer une série d’autres, qui auront des effets sur les questions de temps.
5
Het werkmoment dat op 2 april 2014 werd georganiseerd, was een stap in het actieonderzoek ‘Eenouderschap en armoede, het versterken van empowerment’ dat door Flora vzw uitgevoerd wordt. Tijdens dit werkmoment werden ouders, medewerkers van verenigingen, beleidsmedewerkers, politici en onderzoekers uitgenodigd om te brainstormen. De meer dan 60 deelnemers werkten in vier ateliers, elk atelier rond een bepaalde denkpiste. En elk atelier mondde uit in meerdere beleidsvoorstellen. Enkele van deze beleidsvoorstellen worden meegenomen en verfijnd in het vervolg van het onderzoek. Dit actieonderzoek wordt in maart 2015 afgerond. Onderliggende publicatie geeft alvast, in grote lijnen, de resultaten van dit werkmoment weer.
Vandaag de dag is het eenouderschap een gewone situatie geworden. In Brussel, groeit 1 kind op 4 op in een eenoudergezin*. Het eenouderschap kan tijdelijk zijn maar het kan ook een gans ‘ouderleven’ duren. Het eenouderschap wordt op heel diverse manieren beleefd. Statistieken zeggen weinig over de leefwereld van solo-ouders. Ze tonen echter wel aan dat het eenouderschap vooral gekenmerkt wordt door het geslacht (85% van de gezinshoofden in een eenoudergezin is vrouw) en dat het in de meeste gevallen tot een zekere kwetsbaarheid leidt. Die kwetsbaarheid kan onder meer verklaard worden door een combinatie van moeilijkheden rond toegankelijkheid tot de arbeidsmarkt. Beperkte toegang tot arbeidsmarkt maakt dat er drempels zijn op verschillende andere vlakken van het dagelijks leven: toegang tot huisvesting, toegang tot de gezondheidszorg, toegang tot vrijetijdsbesteding, toegang tot de stad, …. Naast de financiële beperkingen, heeft de solo-ouder een druk bestaan door de zorg voor het gezin. Druk, druk, druk, solo-ouders staan nooit stil. Binnen dit onderzoek nemen we bovenstaande vaststellingen in acht maar beschouwen we eenouderschap ook als een opportuniteit. We zien het als een kans om ons systeem in vraag te stellen en te verbeteren, ten voordele van iedereen. Eenouderschap doet immers vragen rijzen over de werkelijke macht die mensen hebben om hun levensomstandigheden te veranderen. Als we empowerment begrijpen als de macht om de eigen situatie aan te pakken, wat zijn dan de geëigende voorwaarden tot empowerment? Welke drempels moeten dan worden weggewerkt zodat solo-ouders hun bewegingsruimte kunnen vergroten? Het lopende actieonderzoek stelt de beleidslogica van de individuele verantwoordelijkheid in vraag. Ervan uitgaande dat empowerment ontstaat door collec-
tieve actie, is het actieonderzoek dan ook geïnteresseerd in initiatieven van wederzijdse hulp. De betrokkenheid van solo-ouders in collectieve experimenten is van wezenlijk belang. Collectieve spaarsystemen, groepsaankopen, praatgroepen, projecten voor solidair wonen, oudercrèches, … zijn vormen van wederzijdse hulp en verwijzen naar tal van initiatieven: zowel grote als kleine, tijdelijk als duurzame. De opstart van dergelijke initiatieven is ingegeven door een diversiteit aan motieven. Sommigen bevinden zich in de marge van de maatschappij of verzetten zich zelfs tegen het systeem. En anderen worden ondersteund door verenigingen of zelfs door overheidsinstellingen. De gemeenschappelijke factor bij deze initiatieven: de activiteiten worden opgezet door en voor de betrokkenen zelf met een verbetering van hun levensomstandigheden tot gevolg. De vraag van dit actieonderzoek is tweeledig: hoe kan overheidsactie initiatieven van onderlinge ondersteuning versterken en hun complementariteit aan de publieke welzijnsvoorzieningen, gebaseerd op individuele ondersteuning, bevorderen? In de context van economische crisis, gekenmerkt door het uiteenvallen van de sociale zekerheid en het ontmantelen van de publieke diensten, is de notie van complementariteit hier van groot belang: het gaat er niet om institutionele solidariteit te vervangen door informele solidariteit. Het gaat erom nieuwe manieren te vinden om armoede te bestrijden. Het huidige systeem heeft hier immers geen afdoende oplossing voor. We zien initiatieven van onderlinge ondersteuning dan ook niet ‘in plaats van’, maar nààst traditionele overheidsinterventie op vlak van armoedebestrijding. We zien de zekerheid en versterking van sociale verworvenheden zelfs als voorwaarde voor deze collectieve initiatieven.
Het werkmoment van 2 april 2014 werd voorbereid door Flora en de reflexiegroep opgericht naar aanleiding van het actieonderzoek . Deze groep werkt onder andere vanuit de verhalen van de eigen collectieve initiatieven. Het werkmoment voorzag in het opstellen van beleidspistes rond vier grote thema’s. Uit de variëteit aan pistes voor beleidsvernieuwing, zullen een aantal verder verdiept en uitgewerkt worden. Het belangrijkste is een evenwicht te vinden, we moeten immers in het achterhoofd houden dat deze beleidspistes worden gedoseerd opdat we geen averechts effect krijgen. Met dank aan de leden van de reflexiegroep en de pilootgroep die dit actieonderzoek mee vorm geven: Lodhi Afshan, Arnaud Bilande, Charlotte Chatelle, Akira Zambrano, Noemie Cheval, Agnès Derynck, Elke Gutierrez, Stéphanie Keijzer, Elise Leveugle, Quentin Mortier, Laurence Noël, Hanane Ziani, Isolde Vandemoortele, Luc Notre Dame, Rafaella Robert, Sabine Daenens, Martine Motteux, Mark Trullemans, Martin Wagener. De tekeningen in dit document werden op 2 april 2014 gemaakt door Coline Sauvand. http://coline.sauvand.free.fr Het actieonderzoek wordt gefinancierd door de kabinetten van E. Huytebroeck en B. Grouwels van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie, in het kader van het beleid inzake bijstand aan personen. Voor verdere informatie contacteer: Amélie Daems, projectverantwoordelijke bij Flora: ameliedaems@florainfo.be
* Cfr. Eenoudergezinnen in Brussel - status quaestionis in perspectief, Technisch Platform Eenoudergezinnen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, T.Lemaigre en M. Wagener coord., november 2013
1
Plaats
Om een collectief experiment van de grond te krijgen, is er minimaal, een plaats nodig; een plaats waar het initiatief tot ontwikkeling kan komen. In het stresserende leven van solo-ouders, staat de vraag naar toegankelijke, nabije ruimten, open voor experiment, belangrijk. Welke stappen zouden kunnen worden ondernomen zodat fysieke ruimten de complementariteit tussen institutionele en informele hulp/burgerinitiatieven bevorderen?
ook in de scholen, de medische huizen, de buurthuizen, de kribbes, de handelszaken, enzovoort opnieuw moeten opeisen/bevorderen. Deze plaatsen zouden naast hun eigen functionele logica moeten kunnen evolueren naar plaatsen waar door informele ontmoeting ideeën ontstaan en tot ontwikkeling kunnen komen.
> Er zou een cartografie kunnen worden gemaakt van openbare plaatsen (gemeenschapscentra, eigendommen van gemeenten of gemeenschap…), van zowel ruimten van verenigingen als ruimten van publieke diensten (scholen, openbare nutsvoorzieningen, …) die beschikbaar zouden moeten worden gesteld voor lokale collectieve experimenten/burgerinitiatieven ofwel omdat ze leegstaan ofwel omdat ze onderbenut zijn. Deze plaatsen en hun bezettingsgraad zouden in kaart moeten gebracht worden. Deze informatie > Het dagelijkse leven van solo- ouders zou regelmatig moeten worden bijgewerkt verloopt noodgedwongen langs een aantal en zou tevens ter beschikking moeten staan plaatsen: kribbes, scholen, Kind & Gezin, van iedereen, zowel via het internet als handelszaken, allerlei voorzieningen,… In plaats van de plaatsen waar ouders naartoe in papieren versie. Deze cartografie zou aanleiding kunnen geven tot nieuwe vormen moeten uit te breiden, zou het interessant van burgerinitiatieven en is gebaseerd op zijn gebruik te maken van de ontmoetingsplaatsen waar ze al komen. Dit kan één principe: het ter beschikking stellen van lokale publieke middelen die onderbenut eventueel door deze plaatsen een extra worden. Wat interessant zou kunnen zijn is functie te geven, namelijk het bevorderen beschikbaarheid als principe te hebben en van informele ontmoeting. uitzonderingen te laten rechtvaardigen, in > Het welzijnsbeleid mikt op bepaalde ‘doel- plaats van andersom zoals nu het geval is. groepen’ (jongeren, vrouwelijke migranten > Een beleidskader opzetten dat dwingt met weinig scholing,...), het vormingswerk tot een gezamenlijk beheer van alle mikt op emancipatie. Al bij al bestaan er gesubsidieerde plaatsen (in beheer van weinig warme plaatsen waar (solo-) de overheid zelf of in het beheer van geouders mekaar kunnen ontmoeten subsidieerde organisaties) om de burger er zonder al te veel voorwaarden en dus enkel met als functie informeel ontmoeten. opnieuw zijn plaats te geven. Aan de hand Men zou de uitwisseling en het samenzijn/ van een ‘charter’ bijvoorbeeld. Publieke samenleven in de sociale instellingen maar diensten, verenigingen en buurtbewoners
zouden de actoren zijn die samen zouden beslissen over het gebruik van de gesubsidieerde plaatsen. Het gezamenlijk op te bouwen charter, zou berusten op principes van horizontaliteit, veelzijdigheid en zou moeten aanzetten tot samenwerking tussen verenigingen, beleid en burgers. > Het herzien van de evaluatiecriteria van de subsidiërende overheid waarbij in tegenstelling tot het efficiëntiedenken van nu, de kwaliteit boven de kwantiteit wordt geplaatst, waarbij het waarderen van de nood aan experiment boven het bestraffen en afremmen van experiment wordt geplaatst en waarbij het bieden van vertrouwen aan burgergroepen en hen begeleiden/volgen boven hen aanbieden van kant en klare oplossingen wordt geplaatst.
2
Middelen
De collectieve experimenten waar solo-ouders bij betrokken zijn, benutten de middelen van de groepsleden. Om initiatieven op te zetten, te laten groeien of simpelweg te laten voortbestaan, zijn immers middelen nodig. De motor moet gevoed worden. Toegang hebben tot externe middelen (informatie, budgetten, specifieke competenties, verschillende soorten steun, lokalen, tijd,…) kan het verschil maken. Welk soort overheidsbeleid zou door een laagdrempelige toegang tot middelen de complementariteit kunnen stimuleren? >In een context waar het zoeken naar een job de solo-ouders onder druk zet, is tijd één van de belangrijkste voorwaarden tot collectieve actie. Er zou gewerkt moeten worden aan de erkenning van een soort recht op ‘burgervrijetijd’, vergelijkbaar aan tijdskrediet. > Veel financiële mogelijkheden/voorzieningen worden op regionaal, communautair of federaal niveau bepaald. Men zou op niveau van de gemeenten, de banden tussen lokale en hogere politieke niveaus moeten kunnen versterken. > Informatie is een strategisch middel.
Om de verschillende actie- en beleidsniveaus te verbinden (gemeentelijk, regionaal, communautair, federaal), zou men in elke gemeente, een ’infoknooppunt’ kunnen creëren, een soort loket dat solidariteitsinitiatieven/burgerinitiatieven bevordert door alle huidige verspreide mogelijkheden/middelen te verzamelen. Men zou een cartografie van de bestaande mogelijkheden/middelen (uitlenen van materiaal, lokalen, mogelijke subsidies, opleidingen, ‘tools’, ervaringen van andere collectieve solidariteitsinitiatieven,…) kunnen maken en die op het infoknooppunt beschikbaar stellen. Het infoknooppunt zou ook kunnen voorzien in hulp rond de nodige administratieve formaliteiten bij subsidieaanvragen (vaak ingewikkeld en alsmaar moeilijker te verkrijgen), een hulp bij de boekhouding om de verkregen subsidies/hulp te beheren alsook een dienst van ‘publieke schrijver’. Deze plaats zou een brug kunnen bouwen tussen burgergroepen en beschikbare middelen. Dit zou kunnen vermijden dat men gedwongen is om via de verenigingen en organisaties te gaan om een collectief experiment op te starten. Men zou er publieke actiepistes/ beleidsvoorstellen/burgerinitiatieven kunnen ontwikkelen.
> Het aanleren van de collectieve actie/burgerparticipatie zou op het schoolprogramma moeten staan en zou moeten worden aangeleerd aan de hand van concrete ervaringen. > Er zou een collectief Manifest moeten komen om de bestaande collectieve experimenten/burgerinitiatieven te verdedigen en te laten erkennen om ze te beschermen. Er zou een netwerk van collectieve actoren kunnen worden opgezet als middel om gehoord te worden. > De sociaal-culturele en welzijnsorganisaties zouden uit het keurslijf van te strakke structuren moeten kunnen stappen. Er worden te veel tijd en middelen besteed aan administratie. Ze zou terug naar de basis moeten kunnen en lokale initiatieven laten opborrelen en ondersteunen in plaats van dingen op te leggen.
> Om uit het strakke keurslijf van subsidietoekenning te blijven en om de vrijheid van de collectieve experimenten te verzekeren, zou men cofinanciering ‘onderlinge hulp’ kunnen opstarten. Bijvoorbeeld zoals de werking van tontines of crowd-funding. Of nog zich laten inspireren door ‘Scop le pavé’, een populaire opleidingscoöperatieve in Frankrijk.
3
Allianties
Sommige collectieve experimenten die werden verkend in het kader van het actieonderzoek, konden rekenen op bondgenoten of partners. Deze samenwerking maakte dat de initiatieven konden blijven bestaan of zelfs werden versterkt. Andere initiatieven doofden uit omdat ze waren geconfronteerd met allianties die hen geen kansen boden. Wat een vorm van complementariteit tussen ervaringen van collectieve wederzijdse hulp/burgerinitiatieven en institutionele hulp van sociale hulp/formele sociale voorzieningen zou kunnen bevorderen is het creëren van allianties. Maar welke allianties zijn wenselijk en mogelijk? En waartoe zouden ze kunnen worden ingezet? > De basisalliantie tussen de burger en het beleid zou erin moeten bestaan om de basisrechten te verzekeren.
> Men zou allianties moeten kunnen vormen in het hart van burgermaatschappij. Dit is nodig om enerzijds een blok te vormen en eisen kracht bij te zetten alsook in de strijd voor het behoud van de sociale verworvenheden en anderzijds ook om de slagkracht van collectieve praktijken/ burgerinitiatieven te vergroten. Vandaag hangen de erkende verenigingen vaak af van het beleid en zijn ze met mekaar in concurrentiestrijd. In zo’n context, hebben burgergroepen/burgerinitiatieven door hun onafhankelijkheid, reële mogelijkheden om eisen te stellen en voor sociale innovatie. > Allianties opbouwen met het beleid om oplossingen te zoeken, maar altijd op voorwaarde dat de sociale bescherming verzekerd en versterkt wordt. Allianties bestaan al maar wie vaak ontbreekt in deze allianties zijn de mensen zelf. Er zouden solo-ouders in deze allianties moeten kunnen komen. In Vlaanderen bijvoorbeeld, zijn de overheden in heel wat gevallen verplicht om ervaringsdeskundigen of andere burgers te betrekken.
enorme kennis die in deze allianties wordt geproduceerd verbinden met de plaatsen waar er echt beslissingen genomen worden. > De overlegruimtes moeten ook echte beslissingruimtes worden. > Een vaststelling: men is weinig op de hoogte van wat er zich afspeelt op plaatsen waar aan politiek wordt gedaan. Hoe kan wat zich daar afspeelt meer leesbaar/ zichtbaar gemaakt worden zodanig dat kan gereageerd worden op het juiste moment? En ook, hoe kunnen we wat zich in de experimentele ruimten afspeelt, valoriseren en zichtbaar maken? Het is belangrijk om het idee van zichtbaarheid, steeds in het achterhoofd te houden, maar zonder naar iets heel concreet te gaan, we praten over bijvoorbeeld allianties met journalisten.
> Men zou het model van een hybride werkgroep kunnen ontwikkelen en verspreiden zodat er meer dialoog komt tussen burgers, middenveld, academische onderzoekers, praktijkwerker-onderzoekers en politieke actoren (een beetje zoals dit werkmoment van 2 april2014). Het creëren van allianties met een veelheid aan actoren om kennis te co-construeren/samen op te bouwen rond zaken die de belanghebbenden aanbelangen. Er zou daarmee veel verder gegaan kunnen worden en de
4
Tijd Een collectief experiment opstarten of eraan deelnemen, vergt tijd en energie. Maar de tijd van solo-ouders is beperkt. Zij die werken rennen zonder ophouden. Zij die een uitkering hebben zijn verplicht werk te zoeken of vormingen te volgen, ongeacht hun situatie. Om deze collectieve experimenten te versterken en de complementariteit met de institutionele voorzieningen te bevorderen, is er een gebrek aan beleidstools die de tijd die mensen hieraan willen besteden beschermen en zelfs valoriseren/waarderen. > We moeten de vooruitzichten omgooien: een publieke actie uitbouwen op basis van inclusie. Het eenouderschap verandert drastisch het leven van ouders. Maar hun omgeving verandert niet. Eerder dan de verantwoordelijkheid van deze grote verandering door de persoon in kwestie alleen te laten dragen en door hem/haar te dwingen ‘het op zich te nemen’ en zich binnen deze situatie opnieuw te integreren in de samenleving, betekent inclusie dat de samenleving deze bijzondere situatie erkent en dat het de samenleving is die zich hieraan aanpast. > Het probleem van tijd, het gebrek aan tijd waar solo-ouders mee kampen, heeft grotendeels te maken met inkomsten. De financiële veiligheid versterken door structurele maatregelen te nemen, gaande van een verhoging van het minimumloon, uitbetaling van het kindergeld, maatregelen die het verkrijgen van alimentatie waarborgen, zodat tijd gevonden wordt voor de kinderen, voor zichzelf en voor de collectieve initiatieven/gemeenschap. > We zouden het concept van economie kunnen verruimen. Het huidig economisch systeem, dat op tewerkstelling gericht is, erkent de tijdswaarde niet die aan andere werkvormen uit het dagelijks leven besteed wordt. Deze andere werkvormen maken ook deel uit van de economie, het gaat om de zorg voor anderen en voor zichzelf, zich inzetten voor de gemeenschap en zorgen voor een evenwicht tussen het geheel van activiteiten. Voor deze werkvormen heb je vaardigheden nodig en ze zorgen ook dat vaardigheden verder ontwikkelen. Een
verandering in het concept van economie, heeft een gevolg voor heel wat andere ideeën, die een invloed zullen hebben op de vragen/problemen rond tijd. > Het zou beter zijn een systeem te hebben waarin de waarde van andere werkvormen dan het betaalde werk zou worden erkend. In dergelijk systeem zou men in één levensloop een speciale ‘time off’ kunnen inlassen. Tijdens deze ‘time off’ zouden mensen toegelaten zijn om zich te herbronnen, zich individueel en collectief opnieuw op te bouwen. Een soort tijdskrediet, geldig voor zowel werkende als werkloze personen. Gedurende die tijdsspanne, zouden de uitkeringen of bijstand niet verminderen. Deze periode voor welke elke persoon zou kunnen beslissen wanneer ze opgenomen wordt, zou gekenmerkt worden door het idee van bescherming (opschorting van controle, mogelijkheid om samen te wonen zonder beboet te worden, … ), het idee van ondersteuning (gratis een activiteit als zelfstandige in bijberoep op te starten, individuele ondersteuning in het zoeken naar werk, van opleiding op een achtergrond van collectieve dynamiek) en waardering (de persoon zou kunnen valoriseren wat hij/zij gedurende deze periode deed).
hun expertise en vaardigheden (ze zouden bvb kunnen een ambassadeursfunctie kunnen vervullen en andere solo-ouders op weg helpen). Om doorstroming van nuttige informatie voor de ouders te bevorderen, kan men het best gebruik maken van de plaatsen die ze sowieso bezoeken (crèches, scholen, diensten).
> Door mensen beter te oriënteren en informeren kunnen mensen tijd winnen. Informatie over rechten, opleidingen en wat je ermee kan doen, maar ook over wat er bestaat, vooral de collectieve experimenten, is niet genoeg bekend. Men zou plaatsen moeten creëren, die voor en door deze personen beheerd worden, ondermeer voor de solo-ouders, waar alles in vertrouwen mag gezegd worden. Men erkent er
5