Het beeld voorbij Floor van der Wal

Beyond de beroepsburger? Leon Heuts

Over daklozen bestaan hardnekkige misverstanden die een verbetering van hun situatie bemoeilijken. Het Bouwdepot helpt dakloze jongeren op een onconventionele manier: met een basisinkomen, maar ook middels een onderzoek naar de negatieve beeldvorming, de labels en metaforen die een beter begrip in de weg staan.

Als je via Google Image Search naar ‘daklozen’ zoekt is de kans groot dat je iemand in verwaarloosde kleding slapend op een bankje in een park aantreft. De boodschap: de toekomst voor daklozen is een uitzichtloze. Dat geldt niet alleen voor het gebruik van beelden. Ook in de manier waarop we over dakloze mensen spreken is er sprake van overwegend negatieve framing. Hoe kunnen we die beelden voorbij denken?

Afgelopen jaar heb ik onderzoek gedaan naar beeldvorming van dak- en thuisloze jongeren. Het onderzoek maakte deel uit van het project Het Bouwdepot (het bouwdepot.nl), een samenwerking tussen Stichting Zwerfjongeren Nederland, ontwerpers Manon van Hoeckel en Hannah van Lutterveld en het Lectoraat Journalistiek en Innovatie. Het Bouwdepot richt zich op onconventionele strategieën om dak- en thuisloze jongeren uit hun penibele situatie te halen. Daartoe ontvangen 10 jongeren een bouwdepot, een basisinkomen van € 1.050,-. In het project maken we een podcast waarbij jongeren vertellen hoe ze met dat budget omgaan. We horen daar hoe Imane met het geld een verjaardagstaart koopt en hoe Geoffrey afgelopen maand te veel pizza’s besteld heeft en aan het eind van de maand geld tekortkomt. Met de podcast willen we nadrukkelijk een stem geven aan dak- en thuisloze jongeren, met als doel hun wereld beter te begrijpen.

Beter begrip is belangrijk om de hardnekkige misverstanden over hun situatie uit de weg te helpen. Veel dak- en thuisloze jongeren hebben een probleem op financieel, sociaal of psychologisch vlak, maar dat maakt ze geen probleemjongeren. Toch is dat de term die vaak gebruikt wordt in de verslaglegging. Ook negatief geladen termen als zwerfjongeren, dak-of thuisloze jongeren, spookjongeren en bankhoppers sluiten niet goed aan bij de situatie van deze groep jongeren met problemen; sterker nog, die termen dragen niet bij aan een constructieve toekomstrichting. Geoffrey, 22 jaar, thuisloos: “Ik wil niet de hele tijd met mijn (problemen) in het verleden bezig, onder welke struik ik toen sliep, maar vooruit en met mijn toekomst aan de slag.”

Beelden zijn niet puur illustratief, ze structureren ons denken. In Metaphors We Live By (1980) analyseren taalkundige George Lakoff en filosoof Mark Johnson de manieren waarop beelden en metaforen onze waarneming, ons begrip en het maatschappelijk debat structureren. Juist daarom is het belangrijk om preciezer te zijn in de beelden en taal die we gebruiken. De publieke opinie rondom dak- en thuisloosheid is gebaseerd op de sporadische en weinig representatieve ontmoetingen met daklozen. Ook in de journalistieke verslaggeving worden veel hardnekkige frames rondom daklozenproblematiek in stand gehouden. Die framing staat duurzame impact in de weg, blijkt uit het proefschrift Zonder Marge geen Centrum van Frank van Steenbergen dat dit jaar verscheen. Op basis van tien jaar onderzoek concludeert Van Steenbergen dat een label als zwerfjongeren niet bijdraagt aan de adequate aanpak van problemen. Labels creëren een systeem dat zichzelf in stand houdt. Jongeren moeten elke keer die labels gebruiken om hulp te krijgen. Op die manier blijven ze vastzitten in het verleden in plaats van zich te richten op de toekomst. Steenbergen pleit ervoor om die labels voorbij te denken en nieuwe labels te ontwikkelen.

In de recente expositie Mensen zoals jij en ik die begin dit jaar te zien was in het atrium van het Haagse stadhuis deed fotograaf Ellen Houtman daar een interessante poging toe. De levensgrote foto’s tonen gezichten van doorsnee mensen nadrukkelijk met als doel het beeld van de verwaarloosde dakloze voorbij te denken. In mijn onderzoek heb ik daar eveneens een poging toe gedaan. Op basis van sessies met dakloze jongeren en journalisten heb ik informatie opgehaald over nieuwe manieren van representeren. Ik gebruikte daartoe de door ontwerper Britt Hoogenboom ontwikkelde methode ‘Beeldgesprekken’ waarbij ik bestaande foto’s met jongeren en journalisten analyseerde. In de workshop reflecteren de deelnemers op hun eigen manier van kijken, denken en beredeneren, en die van mede-participanten.

Aan het einde van de workshop vroeg ik de participanten om ingrediënten aan te dragen om nieuwe beelden te kunnen ontwikkelen. Een van de jongeren opperde om zijn bestaande woonsituatie in kaart te brengen. “Ik wil best op de foto laten zien dat ik een dak boven mijn hoofd heb, maar dat mijn woning weinig huiselijk voelt omdat ik nauwelijks meubels heb. Dat geeft mijn situatie goed weer.” Een ander opperde om vooral regelmatig de doelgroep te consulteren: “Er wordt veel over ons gesproken en maar weinig met ons.” Voor het aan die labels voorbij denken lijkt die ontmoeting tussen journalisten, beeldmakers, ontwerpers en dak- en thuislozen een belangrijke eerste stap. Het Bouwdepot probeert met de podcast die ontmoeting te faciliteren. Een belangrijke vervolgstap is om met de verzamelde ingrediënten betere beelden te gaan ontwikkelen.

HET BEELD VOORBIJ

827 WOORDEN VAN FLOOR VAN DER WAL

Floor van der Wal is student aan Design Academy Eindhoven en werkte als stagiair bij het Lectoraat waar hij onderzoek deed naar beeldvorming van dak-en thuislozen en het inzetten van virtual reality in de journalistiek