Fjársjóður herra Isakowitz - Danny Wattin

1. Þetta eina sem afi lét flakka

föðurafi minn talaði næstum aldrei um fortíð sína. Hann rifj-

aði hvorki upp æskuár sín sem gyðingur í Þýskalandi á þriðja og fjórða áratug síðustu aldar né minntist á fjölskyldu sína eða hvernig á því stóð að hann kom til Svíþjóðar. Mér var hulin ráðgáta hvers vegna hann var svona fáorður um ætt sína og uppruna.

Kannski voru minningarnar of yfirþyrmandi. Óttinn fór reyndar ekkert á milli mála og börnin hans voru nógu skynsöm til að hreyfa ekki við honum. Sumt auðnaðist pabba þó að veiða upp úr honum, til dæmis að Erwin föðurafi minn hefði alist upp í smábænum Marienwerder, að hann hefði verið hændur að móður sinni en heldur í nöp við föður sinn og að fjölskylda hans hefði rekið herrafataverslun. Þar með var það upptalið. Staðreyndin er sú að saga föðurafa míns barst svo sárasjaldan í tal að pabbi neyddist til að fletta upp á nafninu á sínum eigin afa í ættarskránni þegar ég spurði hann út í langafa. Pabbi heldur þessa skrá og bætir við hana í hvert sinn sem einhver ættingi fæðist eða deyr. Þegar maður er afkomandi einhvers sem hefur lifað af útrýmingu fer ekki hjá því að öllu ættargrúski fylgi ákveðnir gallar en það á sér einnig kosti. Fremur auðvelt er til dæmis að fletta dauðdaga ættingja upp þar sem nasistarnir voru yfirmáta nákvæmir með alla skráningu í stríðinu. Gallarnir eru aftur á móti þeir að ættartréð er ákaflega gisið og þær fáu greinar sem eftir standa eru 7

dreifðar um alla veröld. Þar að auki eru samskipti eftirlifenda afar flókin, jafnvel á mörkum þess að vera fjandsamleg. Við sem tilheyrum sænska ættleggnum gáfum okkur að ástæðan væri sú að yngri bróðir afa, sem er sá eini af þremur systkinum hans sem enn er á lífi og býr í Argentínu, hefði ekkert viljað af okkur vita. Af ástæðu sem okkur var alveg hulin. En þar sem okkur kippir í Wattin-kynið er jafnt á metum hvað við erum hörundsár og getum sjálf verið miklar nöðrur og þess vegna ákváðum við að svara honum í sömu mynt. Þar að auki fannst pabba manni engin skylda bera til þess að hafa samband við fólk eingöngu vegna blóðtengsla. Stundum gæti verið meira en nóg að vita hvenær það fæðist eða hrekkur upp af.

En áður en þessi saga sem hér er sögð drukknar í alltof ná­­ kvæm­­um ættartölum gæti verið rétt að upplýsa um dálítið sem föðurafi minn sagði börnum sínum þó; að pabbi hans, Hermann Isakowitz, hefði grafið fjársjóð undir tré í garðinum sínum áður en hann hvarf. Ég hef heyrt þessa sögu hvað eftir annað í gegnum tíðina bæði frá föður mínum og föðurbróður. En ef ég á að vera alveg hreinskilinn snerti hún mig aldrei neitt að ráði. Þetta var bara ein af þessum sögum sem gengu í fjölskyldunni.

Afar mínir og ömmur í báðar ættir voru nú einu sinni gyðingar sem höfðu komið hingað sem flóttamenn og ævisaga þeirra sló yfirleitt öllum skáldsögum við. Svo mér þótti engum sérstökum tíðindum sæta þótt einhver verðmæti hefðu einhvern tíma verið grafin í jörð. Aftur á móti hoppaði elsti sonur minn hæð sína þegar hann fékk að heyra þessa sögu fyrir nokkrum árum.

– Ha, sagði hann. Eigum við fjársjóð?

– Já, sagði ég, ætli megi ekki kalla það svo. Afi hélt það að minnsta kosti. En fjársjóður er nú kannski of sterkt orð, annars er aldrei að vita.

– Hvers konar fjársjóður er þetta? Kannski gull?

8

– Ég veit það ekki, sagði ég, en giska á að þetta hafi verið það verðmætasta sem hann átti. Kannski skartgripir eða einhverjir svona persónulegir munir. Það var alvanalegt á þessum tíma að grafa verðmæti sín í jörð einhvers staðar.

– Var það? Af hverju?

– Til að geta grafið þau upp aftur þegar fólkið kæmi til baka.

– Og gerði fólk það?

– Hvað?

– Gróf upp hlutina sína?

– Nei, ætli það nokkuð, sagði ég þá.

– Af hverju ekki?

– Af því að …tja, Þjóðverjarnir voru búnir að hirða alla ... það var búið að flytja allt fólkið í …

– Þá verðum við að fara og ná í hann.

– Hvern?

– Fjársjóðinn, pabbi. Við verðum að fara og ná í fjársjóðinn. Ég horfði á son minn. Þetta var fyrir um það bil tveimur árum síðan svo hann hlýtur að hafa verið svona sjö ára. Hann var enn þá með þetta einlæga blik í augum sem börn upp að vissum aldri búa yfir og er í senn svo dásamlega einfeldningslegt og gáfulegt.

Og hann hafði komið auga á hið augljósa sem öll mín bernskuár hafði verið sjálfum mér alveg hulið; ef maður á falinn fjársjóð einhvers staðar þá fer maður auðvitað og grefur hann upp.

Vitaskuld hafði hann alveg rétt fyrir sér. Og eftir því sem ég hugsaði meira um þetta varð ég sannfærðari. Það var þó ekki af einni saman gróðavon. Markmið mitt var annað og mun háleitara. Þetta átti að verða eins konar pílagrímsferð þar sem þrjár kynslóðir í beinan karllegg – ég, sonur minn og faðir – ferð­ uðumst saman á ættarslóðir fjölskyldunnar. Þetta átti að verða heilunarferli. Ferð til skilnings. Ferð sem gæfi okkur þremur kost á að kynnast betur og uppgötva allt sem við áttum 9

sameiginlegt þrátt fyrir hvað við vorum allir ólíkir. Þannig sá ég þetta fyrir mér.

Pabbi var með jarðbundnari plön. Ég áttaði mig á því kvöldið áður en við lögðum í hann þar sem ég sat fyrir framan tölvuna á æskuheimili mínu í Upplands Väsby til að bóka hótelgistingu.

– Svona er best að hafa þetta, segir hann. Ég fer á fætur klukkan hálfsex og útbý samlokur. Klukkan sex fer ég út með hund­inn og svo borðum við morgunmat. Síðan leggjum við af stað klukkan sjö. Sá hressari keyrir.

– En ferjan fer ekki fyrr en klukkan níu um kvöldið, segi ég.

Og það tekur nú varla allan þennan tíma að keyra til Karlskrona?

– Ég vil vera viss um að við verðum ekki of seinir. Og svo vil ég komast af stað áður en mesta umferðin brestur á.

– Umferðin er nú varla svo voðaleg.

– Ég hef þrjátíu ára reynslu umfram þig af svona ferðalögum.

Við leggjum í hann á slaginu sjö.

– Getum við ekki bara lagt af stað þegar mesta umferðin er gengin yfir?

– Nei, við förum klukkan sjö, þá höfum við nægan tíma ef við viljum stoppa einhvers staðar á leiðinni okkur til ánægju. Ég kinka kolli til samþykkis enda þótt ég sé fullkomlega sannfærður um að við þurfum ekki fjórtán tíma til að keyra þessa rúmu sex hundruð kílómetra til Karlskrona. Ég er nú þrátt fyrir allt feginn að pabbi fáist yfirleitt til að koma með. Eins og hann er lítið fyrir að ferðast á framandi slóðir eða hætta á að lenda í óþægilegum aðstæðum – hann telur það augljóslega viðbúið í ferðalagi með mér.

– Ertu annars búinn að panta hótel?

– Ég er að því.

– Ha? Það er nú alveg í það síðasta. Robban segir að það sé 10

rándýrt að gista á hóteli í Póllandi og að við hefðum átt að vera búnir að bóka gistingu fyrir lifandis löngu.

– Ég er að bóka.

– Jæja, en ég kæri mig ekki um að gista í einhverju svona lúsabæli eins og þú hafðir það í Asíureisunni. Þá smitast maður bara af óværunni.

– Ég er hérna með ferðamannabækling, segi ég. Ég panta eitt af hótelunum sem mælt er með þar.

– Og ég get ekki hugsað mér að sofa í bílnum, heldur pabbi áfram. Eins gott að þú vitir það líka. Þá verður maður skorinn á háls.

– Maður verður ekkert skorinn á háls þótt maður sofi í bíln­ ­um, segi ég.

– Þú segir það. Pólverjarnir eru sko allir gyðingahatarar eins og þeir leggja sig.

– Það er ekki rétt.

– Þú segir það, segir pabbi.

– Já, ég segi það, segi ég og áður en ég næ að stramma mig af fer ég að reisa í kringum mig endalausar varnir til að húsið mitt fjúki ekki um koll eins og í sögunni af grísunum þremur.

Segist hafa átt samskipti við heilmarga vinsamlega Pólverja sem hafi reynst afar hjálplegir við að leita upplýsinga um skyldmenni mín. Og þeir séu meira að segja með sögusafn um gyðinga í Varsjá í bígerð. Og það sé alveg til fyrirmyndar. Það sé nú bara hvorki meira né minna. Þegar ég hef lokið máli mínu er pabbi þögull um hríð þar til gellur í honum: – Þú getur þá bara sofið í bílnum, við Leo verðum á hóteli.

– Það stendur ekki til að ég sofi í bílnum, segi ég. Og Pólverjar eru ekkert allir gyðingahatarar. Þú getur ekki sett þá alla svona undir einn hatt.

11

– Ekki það, nei? segir pabbi, hvað var það þá sem gerðist þegar pólskir gyðingar sem lifðu af útrýminguna sneru aftur heim eftir stríðið?

– Jú, en …

– Voru þeir ekki ákærðir fyrir að hafa rænt pólskum börnum og drukkið úr þeim blóðið? Eða hvað?

– Það er nú reyndar rétt, en …

– Og voru það ekki útrýmingartilburðir?

– Jú, en …

– Og undir lok sjöunda áratugarins þegar kommúnistastjórnin varð opinberlega andsnúin gyðingum þá endurtók sagan sig. Þú þekkir það nú.

Hvort ég þekkti. Það var þá sem tengdafaðir móðurbróður míns, sem hafði verið í útrýmingarbúðunum sem barn og lifað af fyrir eitthvert kraftaverk, fékk nóg og yfirgaf Pólland. Samt þrjóskast ég við að taka undir með pabba. Einkum vegna þess að við höfum rifist á þessum nótum eins lengi og mig rekur minni til og munum sennilega halda því áfram þar til annar hvor okkar gefur upp öndina. Þetta snýst um óbifandi sannfæringu hans um að illskan sé manninum meðfædd og þar er ég á öndverðum meiði.

Til varnar Pólverjum verður að koma fram að landið var í mörg hundruð ár eini griðastaður gyðinga í veröldinni. Svo kallinn verður bara að umbera smá gyðingahatur. Það hvílir nú einu sinni á ævafornum merg og snýst um að gera okkur að blórabögglum fyrir alla stórbrotnustu atburði veraldarsögunnar: •

pestina og svarta dauða • ósigur Þýskalands í heimsstyrjöldinni fyrri • uppskerubrest • dauða Jesú (sem var að vísu gyðingur sjálfur, en samt) 12

•

átökin í Darfur jarðskjálfta og fellibylji (meðal annars Katarinu) • allar fjármálakreppur, að þeirri síðustu meðtalinni (samkvæmt þrjátíu prósentum aðspurðra Evrópubúa) • alla illsku heimsins (samkvæmt Mel Gibson) •

Hvað um það þá læt ég undan, eftir töluvert nagg, og viðurkenni að pabbi hafi sitthvað til síns máls og að ekki sé ráðlegt að sofa í bílnum (ekki þó vegna hættu á að verða hálshöggnir). Þá gengur pabbi glaður til sængur en ég strita áfram við tölvuna að ganga frá hótelbókunum og frekari eftirgrennslan vegna ferðarinnar.

– Ekki vaka of lengi frameftir, heyri ég mömmu kalla ofan af efri hæðinni. Þið þurfið að vakna snemma á morgun.

– Góða nótt, kalla ég á móti.

– Hvað ertu eiginlega að drolla þarna niðri?

– Hann er eitthvað að glápa á sjónvarpið, heyri ég pabba segja. Þau eru ekki með sjónvarp heima hjá sér.

– Við erum með tölvu sem við getum horft á sjónvarpið í, kalla ég. Og ég er ekki að glápa á sjónvarpið. Ég er að bóka hótel.

Fín hótel með morgunverði.

– Hann er að glápa á sjónvarpið, endurtekur pabbi. Og þú vilt ekki vita á hvað. Meira seinlætið alltaf í þessum syni þínum.

– Ekki vaka of lengi, kallar mamma aftur. Ekki gleyma hvað þið þurfið að vakna snemma á morgun.

– Engin hætta á því.

– Og slökktu á sjónvarpinu þegar þú ert hættur að glápa, gellur við í pabba, áður en þögnin leggst aftur yfir Wattin-heimil­ið. Ég sit áfram við tölvuna. Þótt kaldhæðnin í pabba keyri stundum um þverbak er ég ánægður með að hann hafi yfirleitt fengist til 13

að koma með og til að virða það við hann hef ég pantað enn þá fínni hótel en ég hefði nokkru sinni gert fyrir mig einan.

Og af því að ég veit að það er fátt sem hann kann betur að meta en drekkhlaðið morgunverðarhlaðborð passa ég mig á að velja hótel út frá því. Síðan geri ég lokatilraun til að ná sambandi við þá manneskju sem ég hef mesta löngun til að hitta í Póllandi. Það er náungi sem sagður er búa yfir mikilvægri vitneskju um langafa minn og búðina hans. Ég hef verið að grennslast fyrir um þetta í rúmlega hálft ár og veit nú þegar heilmikið. Til dæmis að hverfið sem Hermann Isakowitz bjó í hefði verið brennt til kaldra kola þegar Rússarnir réðust inn í Marienwerder í lok seinni heimsstyrjaldarinnar. Ég veit líka að þessi þýski heimabær Hermanns var innlimaður í Pólland eftir stríðið og nafni hans breytt í Kwidzyn. Þar að auki veit ég að stór hluti þeirra heimilda sem voru til um bæinn hurfu við innrás Rússa, sem gerir manni enn óhægara um vik með að grafast fyrir um það sem viðkemur langafa. Þess vegna varð ég himinlifandi þegar ættfræðingur nokkur í Varsjá benti mér á pólskan bloggara sem héti Lukasz og væri, samkvæmt grúskaranum, sá „allra fróðasti um mitt áhugasvið“. En það hafði verið þrautin þyngri að ná í skottið á þeim manni. Ég var búinn að senda honum tölvupósta svo mánuðum skipti, á ensku sem ég lét tölvuna þýða yfir á pólsku, en allt kom fyrir ekki. Og það er ekki fyrr en núna, þar sem ég sit á æskuheimili mínu nóttina fyrir brottför, sem allt í einu birtist svar frá honum í pósthólfinu mínu. Svar sem endar á þessum orðum: Ég er ákaflega glaður að þú skrifa mér. Ég er eina manneskjan frá Kwidzyn sem vita nokkuð um þín fjölskylda frá Marienwerder. Ég vita hvar búðurin hans var og hvar hann (Hermann) bjó. Ég vita söguna um hans líf.

14