ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ «ΠΛΑΤΩΝΑ ΠΟΛΙΤΕΙΑ»
γ΄ λυκείου Επιµέλεια: ΣΟΦΙΑ ΤΕΡΕΖΑΚΗ
ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» Η ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΗ ΥΛΗ
« Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ »
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ 2. ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΝΔΕΚΑΤΗ
« Η αλληγορία του σπηλαίου »
3. ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΩΔΕΚΑΤΗ
« Η απροθυμία των φιλοσόφων »
4. ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΚΑΤΗ ΤΡΙΤΗ
« Ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων »
5. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ :ΤΕΡΕΖΑΚΗ ΣΟΦΙΑ
3
ΠΛΑΤΩΝΑ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ»
1.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ
Ένταξη της ενότητας στην «ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ» και στην «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» Ο αλληγορικός μύθος του σπηλαίου εκτείνεται από το 514 α έως το 517c της πλατωνικής Πολιτείας και πλαισιώνει την αναλυτική παρουσίαση των φιλοσόφων – βασιλέων οι οποίοι κρίνονται ως οι πλέον ενδεδειγμένοι άρχοντες για τη διακυβέρνηση της πόλης – κράτους. Το ζητούμενο της φιλοσοφικής αναζήτησης – συζήτησης είναι να δειχθεί ότι μόνο ο σωστά πεπαιδευμένος, ο φιλόσοφος, είναι σε θέση να κυβερνήσει την πόλη με σύνεση αποβλέποντας στην ευδαιμονία όλωντων πολιτών της ιδεώδους Πλατωνικής Πολιτείας. Ποιος όμως μπορεί να γίνει φιλόσοφος – βασιλιάς; Αυτός που διαθέτει «τη βέλτιστη φύση» και δέχεται την άριστη παιδεία, απαντά ο Σωκράτης. Ακριβώς, η αλληγορία του σπηλαίου αναφέρεται στην επίδραση που ασκεί η Παιδεία στην ανθρώπινη φύση και ειδικότερα στη διαμόρφωση του φιλοσόφου – άρχοντα και κατ’ επέκταση στην ποιότητα της πολιτικής κοινωνίας. Ειδικότερα μπορούμε να σχηματοποιήσουμε την «αλληγορία του σπηλαίου» σε πέντε φάσεις, ως εξής:
Οι φάσεις του αλληγορικού μύθου του Οι πέντε βαθμίδες της γνώσης σπηλαίου Α. 514a – 515c: Η εικόνα των αλυσοδεμέ- Εικασία: τα δεδομένα των αισθήσεων νων στο βάθος του σπηλαίου. Οι σκιές. και η απατηλότητά τους. Β. 515c–e: Απελευθέρωση του δεσμώτη Πίστις: Ο άνθρωπος εμπιστεύεται τις αισθήσεις από τα δεσμά, ανοδική πορεία και θέαση της του ως πηγή γνώσης. εντός σπηλαίου πραγματικότητας στη λάμψη της τεχνητής φωτιάς. Η Άνοδος του δεσμώτη. Γ. 515e – 515b: Έξοδος από το σπήλαιο και θέαση της εκτός σπηλαίου πραγματικότητας στο φως του Ήλιου.
Διάνοια: Ο άνθρωπος αποκτά τη δυνατότητα λογικών διεργασιών με τη βοήθεια της εποπτείας.
Δ. 516b – d: Θέαση του ίδιου του Φωτός – Νόησις: Η διαλεκτική και ο καθαρός λόγος Ήλιου. επιτρέπει στον άνθρωπο να κατανοήσει τον κόσμο. Ε. 516d – 517c: Ο άνθρωπος του φωτός Γνώση και Πράξη: Η αναγκαιότητα και της σκιάς. Η Κάθοδος του «φωτισμένου» της σύζευξής τους στο πρόσωπο του φιλοσόφουστο σπήλαιο. βασιλέα και η προσφορά του στην πολιτική κοινωνία.
5
Στην ενότητα 11 (514a – 515a) του σχολικού εγχειριδίου ο Σωκράτης μας καλεί να φανταστούμε μαζί με τον Γλαύκωνα την εικόνα που ακολουθεί: Στο κάτω κάτω μέρος ενός υπόγειου σπηλαίου, δεσμώτες από την παιδική τους ακόμη ηλικία δεν βλέπουν παρά μόνο σκιές που προβάλλονται στο βάθος πάνω στο τοίχωμα του σπηλαίου, καθώς είναι ακινητοποιημένοι και έχουν στραμμένη την πλάτη τους προς την είσοδο του σπηλαίου, που βρίσκεται επάνω, στην επιφάνεια της γης. Εκεί στο βάθος, πίσω και ψηλότερα από τους ακίνητους δεσμώτες καίει μια φωτιά. Ανάμεσα στους δεσμώτες και τη φωτιά, σε δρόμο στον οποίο έχει χτιστεί ένα τειχίο, άνθρωποι κινούνται μεταφέροντας κάθε είδους πράγματα, άλλοι μιλώντας και άλλοι όχι. Τις σκιές αυτών βλέπουν οι δεσμώτες και σε αυτές αποδίδουν και τις φωνές που ακούν. Αυτή η εικόνα, λοιπόν, ο κόσμος του σπηλαίου, είναι η απόδοση της πολιτικής κοινωνίας στην οποία οι άνθρωποι ζουν στην άγνοια, στην πλάνη, στις προκαταλήψεις,στις ψευδαισθήσεις, στην αδικία και στην αναξιοκρατία. Αντίθετα, ο κόσμος έξω από το σπήλαιο, φωτεινός και αληθινός, είναι η νοητή πραγματικότητα, ο νοητός κόσμος. Ο «μύθος του σπηλαίου» ανήκει στις αλληγορίες, δηλαδή στους μύθους που παρουσιάζουν με μεταφορικό παραστατικό τρόπο τις αφηρημένες έννοιες, που έχουν ήδη αναλυθεί ή η ανάλυσή τους θα ακολουθήσει. Η αλληγορία δηλαδή είναι ένας εκφραστικός τρόπος,με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα αγορεύει – λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση, που χρησιμοποιεί σύμβολα. Με την αλληγορία του σπηλαίου αποδίδεται παραστατικά: α) Η παιδεία ως στροφή της ψυχής προς το φως, δηλαδή προς την ιδέα του αγαθού και πιο συγκεκριµένα η επίδραση που ασκεί στη ανθρώπινη φύση. β) Η υποχρέωση που έχει ο ορθώς πεπαιδευμένος, δηλαδή ο φιλόσοφος,να φωτίσει τους συνανθρώπους του. γ) Η αντίθεση ανάμεσα στον αισθητό κόσμο που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις και στον κόσμο της νόησης, τον κόσμο των Ιδεών.
6
ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ
Η ΠΕΡΙ ΙΔΕΩΝ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Για να αντιληφθούμε καλύτερα την αλληγορία του σπηλαίου και τον συμβολικό της χαρακτήρα, πρέπει να έχουμε υπόψη μας την Πλατωνική φιλοσοφία σχετικά με τις Ιδέες που βρίσκουμε στην πλατωνική Πολιτεία, και των οποίων αλληγορική απόδοση αποτελεί ο «μύθος του σπηλαίου». Σύμφωνα με την δυϊστική αντίληψη του Πλάτωνα, υπάρχουν δύο κόσμοι: Ο αισθητός κόσμος, αυτός που απαρτίζεται από τα ορατά αντικείμενα που μας περιβάλλουν και τον οποίο αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις. Ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών, που απαρτίζεται από τις Ιδέες των αντικειμένων και τον οποίο αντιλαμβανόμαστε με τη νόηση. Ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι τα αντικείμενα που μας περιβάλλουν δεν είναι πραγματικά όντα, αλλά είναι «απεικάσματα», φαντάσματα των αληθινών όντων και ότι εμείς, ζώντας σε πλάνη, πιστεύουμε πως αυτά που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, όσα δηλαδή βλέπουμε, ακούμε, αγγίζουμε είναι πραγματικά.Τα αντικείμενα αυτά, κατά τον Πλάτωνα, αποτελούν τον αντικατοπτρισμό,τα είδωλα, τα απεικάσματα, την αντανάκλαση των πραγματικών αντικειμένων.Αντίθετα, κατά τον Πλάτωνα, πέρα από τα αισθητά αντικείμενα, υπάρχουν τα αληθινά αντικείμενα,οι Ιδέες των αντικειμένων.Οι Ιδέες, κατά τον Πλάτωνα, είναι οντότητες νοητές, αιώνιες, άυλες, άφθαρτες, αμετάβλητες, αυθύπαρκτες, υπερβατικές που αφορούν το «ὄντως ὄν », το «εἶναι του κόσμου», και αποτελούν τα πρότυπα των αισθητών αντικειμένων. Ανώτερη Ιδέα από όλες είναι η Ιδέα του Αγαθού, η οποία θεωρείται η πραγματική αιτία της ύπαρξης και δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο που βρίσκεται στην πορεία προς τη γνώση να συλλάβει τα νοητά όντα. Η Ιδέα του Αγαθού συγκρίνεται από τον ίδιο τον Πλάτωνα με τον ήλιο, που από τη μια επιτρέπει τη γέννηση των πραγμάτων στον αισθητό κόσμο και από την άλλη μας επιτρέπει να τα βλέπουμε χάρη στο φως του. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον πλατωνικό δυϊσμό, ο νοητός κόσμος είναι ανώτερος
7
2.
ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΝΔΕΚΑΤΗ
Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΔΟΜΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Το θέμα του μύθου: η φύση της παιδείας και της απαιδευσίας.
Μετὰ ταῦτα δὴ, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας.
Η αλληγορία του σπηλαίου Η απεικόνιση του σπηλαίου
Ἰδὲ γὰρ ἀνθρώπους οἷον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει, ἀναπεπταμένην πρὸς τὸ φῶς τὴν εἴσοδον ἐχούσῃ μακρὰν παρὰ πᾶν τὸ σπήλαιον,
Οι δεσμώτες και οι σκιές
Η τεχνητή φωτιά
ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν, κύκλῳ δὲ τὰς κεφαλὰς ὑπὸ τοῦ δεσμοῦ ἀδυνάτους περιάγειν, φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξὺ δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν, παρ’ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον, ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασιν. Ὁρῶ, ἔφη.
Ο κόσμος της τεχνητής φωτιάς
Παραλληλισμός του κόσμου των δεσμωτών με τον κόσμο της πολιτικής κοινωνίας
Ὅρα τοίνυν παρὰ τοῦτο τὸ τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπὰ ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καὶ ἀνδριάντας καὶ ἄλλα ζῷα λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα, οἷον εἰκὸς τοὺς μὲν φθεγγομένους, τοὺς δὲ σιγῶντας τῶν παραφερόντων.
Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους.
Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ.
10
ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ Κείμενο
Μετάφραση
Σωκράτης : Μετὰ ταῦτα δὴ, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας.
Σωκράτης: Ύστερα από αυτά λοιπόν, είπα, παρομοίασε τη δική μας φύση σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία, με την ακόλουθη εικόνα.
Ἰδὲ γὰρ ἀνθρώπους οἷον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει, ἀναπεπταμένην πρὸς τὸ φῶς τὴν εἴσοδον ἐχούσῃ μακρὰν παρὰ πᾶν τὸ σπήλαιον, ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν,
Φαντάσου, δηλαδή,(κάποιους)ανθρώπους τάχα μέσα σε έναν υπόγειο τόπο διαβίωσης όμοιο με σπηλιά, που έχει την είσοδο ανοιχτή προς το φως σε όλο το μάκρος της σπηλιάς, μέσα σ’ αυτόν να βρίσκονται από παιδιά αλυσοδεμένοι και στα πόδια και στους αυχένες, ώστε και να μένουν οι ίδιοι(ακίνητοι) και να βλέπουν μόνο μπροστά τους, και να μην μπορούν να στρέφουν τα κεφάλια τους κυκλικά λόγω των δεσμών,
κύκλῳ δὲ τὰς κεφαλὰς ὑπὸ τοῦ δεσμοῦ ἀδυνάτους περιάγειν, φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξὺ δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν, παρ’ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον, ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασιν.
Επίσης (φαντάσου) να φέγγει γι’ αυτούς από ψηλά και από μακριά μια λάμψη από φωτιά που καίει πίσω τους, και ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες πάνω στην επιφάνεια της γής (να περνά) δρόμος, δίπλα στον οποίο φαντάσου ένα μακρύ τοιχάκι να είναι χτισμένο απέναντί του, όπως ακριβώς οι θαυματοποιοί στήνουν μπροστά από τους θεατές τα παραπετάσματα, πάνω από τα οποία τους παρουσιάζουν τα τεχνασματά τους.
Γλαύκων : Ὁρῶ, ἔφη.
Γλαύκων: Τα φαντάζομαι, είπε. (ο Γλαύκων)
Σωκράτης : Ὅρα τοίνυν παρὰ τοῦτο τὸ τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπὰ ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καὶ ἀνδριάντας καὶ ἄλλα ζῷα λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα,
Σωκράτης: Φαντάσου, τώρα,ανθρώπους να βαδίζουν παράλληλα με το τειχίο αυτό και να μεταφέρουν κατασκευάσματα κάθε είδους, που προεξέχουν από το τειχίο, και αγάλματα και άλλα ομοιώματα, λίθινα και ξύλινα και από κάθε είδους υλικό κατασκευασμένα, άλλοι, όπως είναι φυσικό, (να μεταφέρουν) μιλώντας και άλλοι περνώντας ο ένας παράλληλα στον άλλο σιωπηλοί.
οἷον εἰκὸς τοὺς μὲν φθεγγομένους, τοὺς δὲ σιγῶντας τῶν παραφερόντων.
Γλαύκων : Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους.
Γλαύκων: Παράξενη εικόνα μας παρουσιάζεις, είπε(ο Γλαύκων) και παράξενους δεσμώτες.
Σωκράτης : Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ.
Σωκράτης:Όμοιους μ’έμάς(παρουσιάζω),είπα εγώ.
12
γνωρίζουν οι αισθήσεις μας,για τον οποίο αποκτούμε γνώση στο επίπεδο της εικασίας και της πίστης. Εικασία και πίστη μαζί αποτελούν το επίπεδο της δόξας. Ό,τι υπάρχει στο σπήλαιο – με εξαίρεση τους φέροντες και τους ίδιους τους δεσμώτες - είτε είναι σκεύη είτε σκιές, θα πρέπει να θεωρηθούν ως λιγότερο φωτεινά και αληθή από τα ορατά, που βρίσκονται εκτός σπηλαίου.Ο λόγος, η αιτία, είναι το γεγονός ότι δεν αντλούν το φως και την αλήθεια τους από τον ήλιο, την αληθινή πηγή του φωτός, αλλά από το φως της φωτιάς, που είναι μια τεχνητή πηγή φωτός. Όταν οι δεσμώτες ελευθερωθούν και ανεβούν από το σπήλαιο στην επιφάνεια της γης θα αντικρίσουν τον αισθητό κόσμο, που είναι έξω από το σπήλαιο και, στο τέλος, τον ίδιο τον ήλιο. Η εξωτερική πραγματικότητα του σπηλαίου αντιστοιχεί στις ιδέες των πραγμάτων, που ενοποιούν σε μεγάλο βαθμό τα αντικείμενα των αισθήσεων, των οποίων είναι οι πηγές.Από την άποψη της πορείας προς τη γνώση βρισκόμαστε στο επίπεδο της επιστήμης, της διάνοιας, γιατί η άνοδος στον επάνω κόσμο και η επαφή με την εξωτερική πραγματικότητα είναι ένας ανώτερος βαθμός γνώσης, με κυρίαρχη πηγή γνώσης, όχι πλέον την αίσθηση αλλά τη νόηση - το λογικό - και πορεία από τον κόσμο των σκιών και της πλάνης προς τα «ὄντως ὄντα», προς τον νοητό κόσμο, τις Ιδέες. Για παράδειγμα, τα πολλά, ωραία πράγματα (ωραίο σώμα, ωραίοι άνθρωποι) είναι ωραία, γιατί συμμετέχουν στην Ιδέα του Ωραίου, στην οποία σταδιακά οδηγούμαστε. Τέλος, κάποιοι πρώην δεσμώτες του σπηλαίου και της άγνοιας, όταν αναζητήσουν την αληθινή πηγή κάθε όντος και κάθε αληθινής γνώσης, θα γίνουν φιλόσοφοι – διαλεκτικοί και θα κατορθώσουν «να κοιτάξουν κατάματα τον ίδιο τον ήλιο,τη φωτοπηγή» και να φθάσουν στην καθαρή νόηση και στη θέαση του Αγαθού, του απόλυτου όντος. Τότε θα έχουν κατακτήσει το μέγιστον μάθημα, γιατί αυτό αποτελεί και το έσχατο τέρμα, δηλαδή τον υψηλότερο αναβαθμό. Η νόηση, λοιπόν, είναι αυτή που μας οδηγεί στη σύλληψη του Αγαθού - του ήλιου της εξωτερικής πραγματικότητας του σπηλαίου - του απόλυτου όντος, που είναι η αρχή, η πηγή κάθε όντος και κάθε αληθινής γνώσης για τα όντα. «οἷον εἰκός τούς μέν φθεγγομένους, τούς δέ σιγῶντας τῶν παραφερόντων»: Στη συνέχεια (515 b) τίθεται το ερώτημα: «Αν τώρα στο δεσμωτήριό τους ακουγόταν η ηχώ από το απέναντι τοίχωμα, κάθε φορά που κάποιος από όσους περνούν πίσω από το τειχίο μιλούσε,τι νομίζεις αλήθεια, δεν θα υπέθεταν πως ο ομιλητής δεν ήταν άλλος παρά η σκιά που διαγραφόταν απέναντί τους;» Ἀλλοι από τους ανθρώπους που περνούν πίσω από το τειχίο μεταφέροντας τα σκεύη και τα ομοιώματα μιλούν μεταξύ τους ενώ άλλοι παραμένουν σιωπηλοί.Σε συνδυασμό με τον αντίλαλο που δημιουργείται μέσα στο σπήλαιο, λογικά οι ομιλίες αυτές παράγουν ένα βουητό. Δηλαδή, δεν υπάρχει ούτε στον ήχο ευκρίνεια και σαφήνεια, οπότε οι ήχοι συγχέονται και αποπροσανατολίζουν σε γνωστικό επίπεδο. Έτσι, οι δεσμώτες, σχηματίζουν την εντύπωση ότι οι απόηχοι των ομιλιών αυτών, προέρχονται από τις παραστάσεις, τις σκιές των ομοιωμάτων που βλέπουν μπροστά τους και γι’αυτό η πλάνη τους φαντάζει ακόμα μεγαλύτερη. Γ) ««Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους»: «Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ἐγώ»: Τα πρώτα σχόλια στον μύθο Η αφήγηση διακόπτεται με σύντομο διάλογο μεταξύ Γλαύκωνα -Σωκράτη:
20
28
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Ερμηνευτικές ερωτήσεις 1. Με αφορμή την πλατωνική αλληγορία για το σπήλαιο σχολιάστε τα ακόλουθα δυο ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη (Ποιήματα Α’, σελ. 105-6).
ΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ Σ’ αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ για νάβρω τα παράθυρα. – Όταν ανοίξει ένα παράθυρο θάναι παρηγορία – Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ να τάβρω. Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω. Ίσως το φως θάναι μια νέα τυραννία. Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει. ΤΕΙΧΗ Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη. Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ. Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη˙ διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον. Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω. Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον. Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 116) Απάντηση Τα ποιήματα του Κ.Καβάφη «Τα Παράθυρα» και τα «Τείχη» χαρακτηρίζονται από τον ίδιο τον ποιητή ως αλληγορικά. Και στα δύο ποιήματα η αισθητοποίηση της απελπισίας του ποιητικού υποκειμένου γίνεται με το εφιαλτικά περιορισμένο οπτικό πεδίο του υποκειμένου ή με την απόρριψη της υποτιθέμενης λύσης. Και στα δύο ποιήματα το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται σε θέση ανάλογη με αυτή των δεσμωτών μέσα στο σπήλαιο. Ειδικότερα, το αντιθετικό ζεύγος σκοτάδι - φως, με συνδηλώσεις τα ζεύγη άγνοια-γνώση και περιορισμός – ελευθερία κυριαρχεί στα δύο ποιήματα του Καβάφη, όπως και στην πλατωνική αλληγορία. Πιο συγκεκριμένα, στο ποίημα «Τα παράθυρα» έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: οι σκοτεινές κάμαρες μπορούν να παραλληλιστούν με το σπήλαιο στο οποίο ζουν οι δεσμώτες. Τα παράθυρα μοιάζουν με την έξοδο του σπηλαίου προς το φως. Βέβαια, στο ποίημα του Καβάφη τα παράθυρα δεν υπάρχουν, αλλά τα αναζητά ο ποιητής. Στο σπήλαιο οι δεσμώτες έχουν τη διέξοδο προς το φως, αλλά την αγνοούν ή θεωρούν το φως μια νέα τυραννία. Το σκοτάδι είναι τυραννικό και βολικό,ενώ το φως είναι τυραννικό, ακριβώς γιατί
29
3. ΕΝΟΤΗΤΑ 12
η
(519B-D)
Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ Η ΑΠΡΟΘΥΜΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ 11 ΚΑΙ 12 Μεταξύ της 11ης και της 12ης ενότητας του σχολικού εγχειριδίου, ο διάλογος του Σωκράτη με τους συνομιλητές του και κυρίως με τον Γλαύκωνα έχει εξελιχθεί αρκετά και χρειάζεται να αναφερθεί συνοπτικά προκειμένου να γίνει πιο εύκολα κατανοητό το περιεχόμενο της 12ης ενότητας. Συγκεκριμένα, ο Πλάτωνας ολοκληρώνει την αλληγορία του σπηλαίου αναφερόμενος στην κατάσταση των δεσμωτών μέσα στο σπήλαιο και στην πορεία του απελευθερωμένου δεσμώτη προς την έξοδο. Όπως αναφέρθηκε και στην προηγούμενη ενότητα, οι δεσμώτες, που βρίσκονται αλυσοδεμένοι στο σπήλαιο, δεν έχουν αντικρίσει ποτέ τον αληθινό κόσμο, τον κόσμο των ιδεών, και πιστεύουν ότι οι σκιές που βλέπουν στον τοίχο μπροστά τους είναι η πραγματικότητα. Αυτός ο κόσμος είναι ο αισθητός κόσμος, δηλαδή ο κόσμος που εμείς θεωρούμε πραγματικό. Αν κάποιος δεσμώτης απελευθερωθεί και βγει στο φως,στην αρχή πονάνε τα μάτια του και θέλει να γυρίσει πίσω. Σιγά-σιγά όμως συνηθίζει και καταλαβαίνει ότι όσα βλέπει αποτελούν τα πραγματικά όντα, την υπέρτατη ιδέα του Αγαθού, που οδηγεί στη γνώση και την αλήθεια. Η πορεία, λοιπόν, του απελευθερωμένου δεσμώτη αποτελεί τον αγώνα του ανθρώπου να βγει από την άγνοια, την πλάνη και τη φαινομενικότητα και να φτάσει στην πραγματική αλήθεια, στον νοητό κόσμο, τον κόσμο των Ιδεών. του απελευθερωμένου δεσμώτη είναι να ξανακατέβει στο σπήλαιο και να οδηγήσει και τους άλλους δεσμώτες στον αληθινό κόσμο. Αυτοί πιθανόν να αντιδράσουν και είναι ικανοί ακόμα και να τον εξοντώσουν. Όμως, οι προσπάθειες δεν πρέπει να σταματήσουν. Σ’αυτό το σημείο έχουμε ένα φανερό αναχρονιστικό υπαινιγμό του Πλάτωνα στη θανάτωση του Σωκράτη. Το πρόβλημα είναι ότι όσοι ανεβαίνουν στον κόσμο των ιδεών θέλουν να παραμείνουν εκεί και δείχνουν απροθυμία να ασχοληθούν με τους άλλους ανθρώπους και με τη διακυβέρνηση της πόλης, παρόλο που είναι οι μόνοι κατάλληλοι. Έτσι, ο Πλάτων θίγει το θέμα που είδαμε και στην εισαγωγή του σχολικού εγχειριδίου, ποιος δηλαδή είναι ο κατάλληλος ηγέτης. Έχει προηγηθεί ο προβληματισμός του σχετικά με την αδυναμία λειτουργίας της δημοκρατίας, τους δημαγωγούς, οι οποίοι κολάκευαν και εξαπατούσαν τον λαό, την ανάθεση αξιωμάτων με κλήρωση σε πρόσωπα ανάξια. Ποιος, λοιπόν, θα αναλάβει να βγάλει την πολιτεία από αυτή την κατάσταση; Αυτό το θέμα θα προσπαθήσει να διερευνήσει σ’ αυτή την ενότητα.
33
ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ Στις ενότητες που μεσολαβούν (515a – 519b) ο Πλάτων αναφέρεται στην γνωστική κατάσταση των δεσμωτών, που βρίσκονται στο σπήλαιο και στα στάδια της πορείας τους από την άγνοια μέχρι τη θέαση του Ἀγαθοῦ: α) Μέσα στο σπήλαιο βλέπουν μόνο σκιές.˙ β) Αν κάποιος απελευθερωθεί από τα δεσμά, βλέπει τη φωτιά.˙ γ) Μετά από μια περίοδο προσαρμογής, προκειμένου να εθιστεί η όρασή του στη νέα κατάσταση, θα μπορέσει να βγει έξω από το σπήλαιο και να αντικρίσει το φως του ήλιου.˙ δ) Ο ελευθερωμένος δεσμώτης δεν έχει,πλέον, την παραμικρή επιθυμία να επιστρέψει πίσω στο σπήλαιο. Αν όμως κάποιος από αυτούς αποφάσιζε να γυρίσει πίσω, τότε θα αντιμετώπιζε το χλευασμό, τον περίγελο των δεσμωτών. Αν μάλιστα επέμενε να τους βγάλει από την άγνοιά τους, ανεβάζοντάς τους έξω από το σπήλαιο, θα κινδύνευε η ζωή του. Οι περισσότεροι πάντως δεν επιθυμούν να επιστρέψουν στο σπήλαιο και να ελευθερώσουν τους υπόλοιπους δεσμώτες από το σκοτάδι της αμάθειας,να τους «φωτίσουν». Δηλαδή, δεν επιθυμούν να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας, αν και διαθέτουν την κατάλληλη για τον σκοπό αυτό παιδεία. Ο Σωκράτης,στην ενότητα αυτή του σχολικού εγχειριδίου, εκφράζει την πεποίθηση ότι οι ορθά πεπαιδευμένοι έχουν υποχρέωση να κυβερνήσουν και να φωτίσουν με την παιδεία τους τους άλλους ανθρώπους. Οφείλουν, δηλαδή, αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση της πολιτείας, αυτοί οι φωτισμένοι, να καθοδηγήσουν τους απλούς ανθρώπους, να τους βγάλουν από την άγνοια, να τους ελευθερώσουν από τα πάθη και τις αδυναμίες που τους κρατούν μακριά από το αγαθό.
ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ Ο Σωκράτης διακρίνει δύο κατηγορίες ανθρώπων,τους οποίους θεωρεί ακατάλληλους να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της ιδεώδους πολιτείας: τους απαίδευτους και τους πεπαιδευμένους. Αιτιολογεί τη θέση του λέγοντας ότι οι απαίδευτοι από τη μια είναι ακατάλληλοι, γιατί δεν γνωρίζουν την αλήθεια και γιατί δεν έχουν ένα συγκεκριμένο στόχο στη ζωή τους. Οι πεπαιδευμένοι από την άλλη, μολονότι γνωρίζουν την αλήθεια, θεωρούνται ακατάλληλοι, γιατί δείχνουν απροθυμία να ασχοληθούν με τα κοινά και προτιμούν τις πνευματικές τους ενασχολήσεις. Επομένως, οι ιδρυτές,οι οικιστές της πολιτείας, οφείλουν να καθοδηγήσουν τις βέλτιστες φύσεις, τα εξαιρετικά πνεύματα προς το αγαθό και τη θέασή του και να μην τους επιτρέπουν να αδιαφορούν για τους υπόλοιπους δεσμώτες, που βρίσκονται ακόμα εγκλωβισμένοι μέσα στο σπήλαιο.
Θεματική οργάνωση της ενότητας: Α) «Τί δέ;… Ἀληθῆ, ἔφη.» Η εξουσία δεν είναι δυνατόν να ασκηθεί ούτε από τους απαίδευτους ούτε από τους πεπαιδευμένους που απέχουν από τον πρακτικό βίο. Β) «Ἡμέτερον δὴ ἔργον… εἴτε σπουδαιότεραι.» Οι φιλόσοφοι έχουν χρέος να επιστρέψουν στους δεσμώτες του σπηλαίου.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Α. «Τί δέ; Τόδε οὐκ εἰκός, ἦν δ’εγώ, καί ἀνάγκη ἐκ τῶν προειρημένων, μήτε τούς ἀπαιδεύτους καί ἀληθείας ἀπείρους ἱκανῶς ἄν ποτε πόλιν ἐπιτροπεῦσαι, μήτε τούς ἐν παιδείᾳ ἐωμένους διατρίβειν διά τέλους, τούς μέν ὅτι σκοπόν ἐν τῷ βίῳ οὐκ ἔχουσιν ἕνα, οὗ στοχαζομένους δεῖ ἅπαντα πράττειν ἅ ἄν πράττωσιν ἰδίᾳ
39
δεν κατέθεσε τα όπλα˙ προσπάθησε να εφαρμόσει τις θεωρίες του στον τύραννο των Συρακουσών, τον Διονύσιο τον Α’ και Β’, αλλά χωρίς επιτυχία. Έτσι, κατέληξε στο απογοητευτικό συμπέρασμα ότι όλα τα πολιτεύματα της εποχής του ήταν διεφθαρμένα.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Παρομοίωση: «ἡγούμενοι ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες ἔτι ἀπῳκίσθαι» : σαν να ζουν στα νησιά των μακαρίων. Πολυσύνδετα σχήματα: «μήτε τοὺς ἀπαιδεύτους … μήτε τοὺς ἐν παιδείᾳ …» «τάς τε βελτίστας φύσεις … ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν καὶ ἀναβῆναι …» «μὴ ἐθέλειν … μηδὲ μετέχειν …» -> διπλή άρνηση, δηλώνει την απροθυμία των πεπαιδευμένων να ασχοληθούν με τα κοινά. «εἴτε φαυλότεραι … εἴτε σπουδαιότεραι» Παρατακτική σύνδεση: Παρατηρείται ευρεία χρήση παρατακτικών συνδέσμων : καὶ, μήτε … μήτε, μὲν … δέ, τε … καί, εἴτε … εἴτε. Αντιθέσεις: «τοὺς ἀπαιδεύτους» : «τοὺς ἐν παιδείᾳ» «ἃ πράττωσιν» : «οὐ πράξουσιν» «ἑκόντες» : «ἀναγκάσαι» «ἔτι ἀπῳκίσθαι» : «μὴ ἐπιτρέπειν» Οι παραπάνω αντιθέσεις υποδηλώνουν τη διαφορά : όσων δεν έχουν παιδεία και όσων έχουν λάβει παιδεία, την ενασχόληση με τα κοινά των πρώτων και την απροθυμία των δεύτερων την πολιτική πραγματικότητα της εποχής του Πλάτωνα με την ιδεατή πολιτεία.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Σχολιάστε το χωρίο «Τό αὐτοῦ, ἦν δ’ἐγώ, καταμένειν καί μή ἐθέλειν πάλιν καταβαίνειν παρ’ ἐκείνους τούς δεσμώτας μηδέ μετέχειν τῶν παρ’ἐκείνοις πόνων τε καί τιμῶν, εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι.» σε σχέση με τη ζωή του ίδιου του Πλάτωνα. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 120) Απάντηση Σ’ αυτό το χωρίο του κειμένου ο Σωκράτης – Πλάτωνας αναφέρεται στο χρέος των φυλάκων στην ιδανική του πολιτεία. Αυτοί, αφού θα έχουν περάσει από τα στάδια εκπαίδευσης,δηλαδή –μουσική και γυμναστική παιδεία – μαθηματικές επιστήμες – σπουδή της διαλεκτικήςοφείλουν, μετά τα 50 τους χρόνια,να κατέβουν στο σπήλαιο, δηλαδή στην πρακτική πολιτική, και να μεταδώσουν τις γνώσεις τους και την αρετή τους σε ολόκληρη την πόλη. Αφού, λοιπόν, θα έχουν μοιράσει τη ζωή τους μεταξύ της φιλοσοφίας και της άσκησης της εξουσίας και αφού θα έχουν εκπαιδεύσει τους διαδόχους τους, θα είναι πια έτοιμοι να φύγουν από τη ζωή και να κατοικήσουν στα νησιά των μακαρίων. Αυτό το χωρίο θα μπορούσε να θεωρηθεί υπαινικτικό για τον Πλάτωνα, ο οποίος, ενώ μιλούσε για το χρέος των ορθά πεπαιδευμένων, δηλαδή των φιλοσόφων, δεν ακολούθησε αυτή την πορεία, καθώς δεν ασχολήθηκε με την ενεργό πολιτική.
49
4.
ΕΝΟΤΗΤΑ 13η (519D-520A) - Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ.
Ο ΗΘΙΚΟΣ ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ 12 ΚΑΙ 13 Στην προηγούμενη ενότητα ο Σωκράτης υποστήριξε ότι οι εξαιρετικές φύσεις οφείλουν να επιστρέψουν στο σπήλαιο για να απελευθερώσουν τους δεσμώτες από τα δεσμά της πλάνης και της αμάθειας, να συμβάλουν στη μεταβολή της πολιτείας προς το Αγαθό. Αφού επεσήμανε την αναγκαιότητα της παιδείας και προσδιόρισε το περιεχόμενό της ως «ὀρθῆς περιαγωγῆς τῆς ψυχῆς»,ως ορθής καθοδήγησής της προς το Αγαθό, υποστήριξε ότι η ολοκλήρωση της γνωστικής πορείας του φωτισμένου ανθρώπου είναι να συνδυάσει τον θεωρητικό βίο με τον βίο της πράξης, τη φιλοσοφία με την πολιτική. Έτσι, οι φιλόσοφοι οφείλουν να συνθέτουν τη θεωρία και τις φιλοσοφικές τους αναζητήσεις με την πράξη και την πολιτική δράση. Σ’ αυτή την ενότητα, αρχικά ο Γλαύκων διατυπώνει την αντίθεσή του προς το χρέος των φιλοσόφων, υποστηρίζοντας ότι αυτό αποτελεί αδικία σε βάρος τους, γιατί εξαναγκάζονται να θυσιάσουν ολόκληρη τη ζωή τους και στη συνέχεια ο Σωκράτης εξετάζει αυτή την αντίρρηση – ένσταση του Γλαύκωνα για το κατά πόσο είναι δίκαιο να αναγκάσουμε τους φιλοσόφους να ασκήσουν την εξουσία στην πόλη, εφόσον δεν το θέλουν, για να καταλήξει, στη συνέχεια, στον ηθικό εξαναγκασμό των πνευματικών ανθρώπων, των φιλοσόφων να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο σύνολο.
51
β) στην αρμονική συνεργασία όλων των πολιτών «συναρμόττων τοὺς πολίτας», δηλαδή η επίτευξη της κοινωνικής ειρήνης. γ) στην κοινωνική αλληλεγγύη ανάμεσα στους πολίτες ανάλογα με τις δυνατότητες του καθενός «μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελίας». Έτσι ο νόμος διαμορφώνει μια συλλογική συνείδηση, που είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων. Μέσα σε αυτή τη νέα συλλογικότητα ο καθένας προσφέρει ανάλογα με τις δυνατότητές του,σύμφωνα με τη θεμελιώδη αρχή του καταμερισμού της εργασίας. δ) στη διαμόρφωση ήθους παιδαγωγικού και κοινωνικού «ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται». Διαπλάθει τον χαρακτήρα και τον τρόπο συμπεριφοράς των πολιτών. Τούς κάνει να συνειδητοποιήσουν ότι δε μπορούν να ζήσουν μόνοι τους και όπως θέλουν, χωρίς να επιτελούν τον κοινωνικό τους ρόλο. Για να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση και ζωντάνια στο ρόλο, που παίζει ο νόμος στην πλατωνική πολιτεία, προσωποποιείται. Αυτό διαπιστώνεται από τις εκφράσεις: «τοῦτο οὐ μέλει νόμῳ», «μηχανᾶται», «συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ καὶ ἀνάγκῃ», «ποιῶν μεταδιδόναι», «καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται, ἀλλ’ ἵνα καταχρῆται αὐτὸς αὐτοῖς ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως». Οι ρηματικοί τύποι των παραπάνω φράσεων δείχνουν τις ενέργειες και τις αρμοδιότητες του νόμου. Η λειτουργία του νόμου θυμίζει έναν απρόσωπο κυβερνήτη, που κατευθύνει το πλήρωμα της πολιτείας του ψυχρά, αντικειμενικά, χωρίς συναισθηματισμούς, χωρίς σφάλματα, με κριτήριο την ευδαιμονία του συνόλου. Έτσι ο νόμος εμφανίζει τα εξής χαρακτηριστικά: Είναι δίκαιος, διότι δεν κάνει διακρίσεις, δεν εξαιρεί άτομα και κοινωνικές ομάδες. Έχει παιδαγωγικό χαρακτήρα. Αποβλέπει στη διάπλαση μιας συνειδητής συλλογικότητας και όχι στην βία και το φόβο. Είναι όμως και εξαναγκαστικός – επανορθωτικός, διότι επιβάλλει ποινές σε όσους εμφανίζουν αντικοινωνική συμπεριφορά. Τα μέσα του νόμου Τα μέσα, που χρησιμοποιεί ο Νόμος, για να πετύχει την εύρυθμη λειτουργία της πολιτείας, είναι: Η πειθώ: Η πρόταξη της πειθούς υποδηλώνει ότι προτεραιότητα αποτελεί η δημιουργία συναίνεσης των αρχομένων. Η πειθώ είναι προσφορότερο μέσο, διότι στοχεύει στην εσωτερική πειθαρχία του πολίτη. Με τον ελεύθερο διάλογο, την διαπαιδαγώγηση, δημιουργία συλλογικής συνείδησης οι πολίτες αντιλαμβάνονται τον νόμο όχι ως χειραγωγό αλλά ως μέσο για να πετύχουν το στόχο τους. Η ἀνάγκη (βία): Εφόσον η πειθώ δεν αποδώσει, ο νόμος ασκεί πίεση με σκοπό οι αρχόμενοι να εξαναγκαστούν να αποδεχθούν τη διαδικασία της «συναρμογής», δηλαδή οι ενέργειές τους να στοχεύουν, όσο και όπως μπορεί ο καθένας, στην ευημερία του συνόλου. Η συνύπαρξη πειθούς και βίας Με μια πρώτη ανάγνωση η συνύπαρξη των δύο αυτών αντίθετων δυνάμεων στην ιδανική πολιτεία φαίνεται παράταιρη. Η πειθώ αποτελεί στοιχείο του διαλόγου, που χαρακτηρίζει μια δημοκρατική κοινωνία. Αντίθετα, για την βία οι αντιρρήσεις είναι προφανείς. Η προσφυγή στον εξαναγκασμό εξηγείται ψυχολογικά και ιστορικά, εφόσον ληφθούν υπόψη οι τραυματικές εμπειρίες του Πλάτωνος: α) από την προϊούσα φθορά του πολιτικού ήθους στην Αθήνα λόγω των έντονων ατομοκρατικών τάσεων, που άρχισαν να εκδηλώνονται προς τα τέλη του 5ου αι. π.Χ., καθώς και της κυριαρχίας των δημαγωγών˙ β) από τις αυθαιρεσίες και τα εγκλήματα των Τριάκοντα, που έκαναν τη δημοκρατία, με όλες τις ατέλειές της, να φαντάζει, συγκριτικά, σαν το ιδανικό πολίτευμα. γ) από την τραγική διάψευση των ελπίδων του μετά την αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος, λόγω της εγκληματικής ενέργειας του αθηναϊκού δήμου να καταδικάσει σε θάνατο το Σωκράτη, «τον δικαιότερο άνθρωπο της εποχής του». Η διαπίστωση μιας πολιτικής κατάστασης απαράδεκτης, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του, τον
62
Στον Πλάτωνα αυτό θα επιτευχθεί με την υποταγή της κατώτερης τάξης στην ανώτερη και με την ενσυνείδητη προσφορά της ανώτερης τάξης των φυλάκων-αρχόντων στο κοινωνικό σύνολο. Για τον Πρωταγόρα οι νόμοι είναι οι κατευθυντήριες γραμμές που χαράζει η πολιτεία για να διδάξει στους πολίτες της τα όρια μέσα στα οποία μπορούν να κινούνται χωρίς να τους παραβιάζουν.Ούτε ο νόμος, ούτε οι πολιτικές αρετές υπάρχουν «φύσει», οπότε χρειάζεται να αποκτηθούν με διδασκαλία και προσπάθεια και ένα σύστημα επιβολής ποινών μη εκδικητικό. Η εκπαίδευση στην αρετή είναι διαρκής διαδικασία, στην οποία είναι δύσκολο κανείς να ξεχωρίσει μία τάξη δασκάλων. Από την άλλη, βέβαια, παρατηρούμε κάποιες διαφορές που σχετίζονται με τον χαρακτήρα του νόμου. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα ο νόμος φαίνεται να παρεμβαίνει έντονα στη ζωή των πολιτών, να εφαρμόζει βία («ἀνάγκῃ») και να στερεί κάποιες από τις ελευθερίες των πολιτών («οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται») στην προσπάθειά του να διατηρήσει τη συνοχή της πόλης. Φαίνεται, λοιπόν, να έχει χαρακτήρα πιο αυταρχικό και τυραννικό. Αντίθετα,στον «Πρωταγόρα» ο νόμος φαίνεται να έχει χαρακτήρα περισσότερο παιδευτικό και καθοδηγητικό. Η υπακοή στους νόμους εντάσσεται, άλλωστε, μέσα στο πλαίσιοτου εκπαιδευτικού συστήματος της Αθήνας. Όταν, βέβαια, σημειώνονται παρεκτροπές, επιβάλλονται κι εδώ κυρώσεις.
5.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Ερωτήσεις στην εισαγωγή 1. Ποιος εκφραστικός τρόπος ονομάζεται αλληγορία; 2. Ποιο είναι το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου; 3. Ποια είναι τα κυριότερα σύμβολα στην αλληγορία του σπηλαίου και πώς ερμηνεύονται; Ενότητα 11η: Η αλληγορία του σπηλαίου : Οι δεσμώτες Ερμηνευτικές ερωτήσεις 1. Με βάση την εισαγωγή του βιβλίου σας, να συνδέσετε την ενότητα με τα προηγούμενα και με το θέμα όλου του έργου. 2. Με ποια φράση δηλώνεται το θέμα της ενότητας και ποια μέθοδο ακολουθεί ο Πλάτων στην ανάπτυξή του; 3. Να περιγράψετε με λίγα λόγια την εικόνα του σπηλαίου ή να τη δώσετε με σχέδιο. 4. Τι νομίζετε ότι συμβολίζουν τα δεσμά και η υποχρεωτική καθήλωση-ακινησία των ανθρώπων του σπηλαίου; 5. Ποιος είναι ο ρόλος του τειχίου στη σκηνοθεσία του Πλάτωνα; Γιατί δεν πρέπει να φαίνονται οι άνθρωποι αλλά τα αντικείμενα; 6. α) Να εντοπίσετε τα σημεία του κειμένου που μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι η κοινωνία των δεσμωτών είναι η πολιτική κοινωνία και ότι ο κόσμος του σπηλαίου είναι ο αισθητός κόσμος. Απάντηση: Ἄτοπον,ἔφη,λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους,.ὁμοίους ἡμῖν,ἦν δ’ ἐγώ. β) Ποια είναι η κατάσταση της πολιτικής κοινωνίας την οποία συμβολίζει η κοινωνία των δεσμωτών και πώς περιγράφεται ο αισθητός κόσμος; Απάντηση: Η αρχική τοποθέτηση του ανθρώπου είναι η δέσμευση και η παραμονή του στο σκότος. Συνηθίζει τόσο στη σκιώδη πραγματικότητα που αντικρύζει, ώστε χρειάζεται εξαναγκασμός για να τραβηχτεί προς το φως του όντος. Βλ. Κ. Δ. Γεωργούλης (2), σ. LII. 7. ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς: Ο Αριστοτέλης (Περὶ κόσμου 398b16) γράφει: οἱ νευροσπάσται μίαν μήρινθον ἐπισπασάμενοι ποιοῦσι καὶ αὐχένα κινεῖσθαι καὶ χεῖρα ζῴου καὶ ὦμον καὶ ὀφθαλμόν. Να συσχετίσετε το χωρίο αυτό με την πλατωνική παρομοίωση.
72
2. καταχρῆται: Το καταχρῶμαι χρησιμοποιείται σήμερα με την ίδια σημασία που έχει στο κείμενο; Αν όχι, να εξηγήσετε τη διαφορά της σημασίας. 3. Να γράψετε ένα συνώνυμο στην αρχαία ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: ἀδικήσομεν, χεῖρον, ποιῶν, ἀφιῇ, βούλεται. 4. Να γράψετε ένα αντώνυμο στην αρχαία ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: ἀδικήσομεν, ἐπελαθόμην, χεῖρον, ἀδικῶ, εὖ πράττω, ὠφελία, ἀληθῆ, ἐπιμελοῦμαι. 5. Να γράψετε δύο ομόρριζα στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: ποιήσομεν, πειθοῖ, καταχρῆται, προσαναγκάζοντες, φυλάττειν, χεῖρον, ἐπελάθου, μηχανᾶται, σκέψαι. 6. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς τους στη Β στήλη. Μια λέξη περισσεύει.: Β
Α
εφετείο
ἐπελάθου
δωρεά
μηχανᾶται νόμῳ
εισιτήριο
ἀφιῇ
λησμονιά
μεταδιδόναι
πολυμήχανος νόμισμα
2.Συμπληρώστε τα κενά στις παρακάτω προτάσεις με λέξεις ομόρριζες της λέξης «νόμῳ». α) Για να εξασφαλιστεί αρμονία και ισορροπία μέσα στην πόλη, οι πολίτες οφείλουν να είναι ……………………… β) Οι καλοί ……………………… φροντίζουν για την ευδαιμονία των πολιτών. γ) Κάθε δημοκρατική πολιτεία οφείλει να ……………………… τα αξιώματα με βάση αξιοκρατικά κριτήρια. δ) Έργο της ……………………… είναι η διαφύλαξη της τάξης και της ισορροπίας μέσα στην πόλη. ε) Η …………………… ενέργειας πρέπει να αποτελεί μέλημα όλων μας. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΟΛΟ ΤΟ ΜΥΘΟ 1. Αφού λάβουμε υπόψη μας όσα εκθέτει ο φιλόσοφος στην αλληγορία του σπηλαίου (σε σχέση με όλη τη δομή και λειτουργία της πολιτείας, όπως περιγράφεται στην εισαγωγή του βιβλίου σας). α) Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι απόψεις του Πλάτωνα θεμελιώνουν μια κοινωνία που φροντίζει για την ευτυχία του συνόλου; β) Πώς θα χαρακτηρίζατε το καθεστώς αυτής της πολιτείας; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. γ) Με ποια επιχειρήματα θα μπορούσατε να αντικρούσετε την άποψη ότι το καθεστώς της πολιτείας αυτής είναι ολοκληρωτικό; 2. Πιστεύετε ότι ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων παρουσιάζει αναλογίες με τις απόψεις που διατυπώνονται σήμερα για το χρέος των πνευματικών ανθρώπων; Να εξηγήσετε με συντομία την απάντησή σας.
76
Μαντζαγριωτάκη 89, 176 72 Καλλιθέα τηλ. / fax: 210 95 33 254 e-mail: ster14@otenet.gr
Ελ. Βενιζέλου 150, 176 76 Καλλιθέα τηλ.: 210 95 92 070 fax: 210 95 65 108 e-mail: zafirop@acci.gr