ΛΑΤΙΝΙΚΑ γ΄ λυκείου
ΚΑΤΟΥΝΗΣ ΣΤΑΘΗΣ
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1. ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ Α. ΘΕΩΡΙΑ Στα λατινικά έχουμε τρία είδη υποθετικών λόγων:
Α) Το πρώτο είδος εκφράζει YΠΟΘΕΣΗ ΑΝΟΙΚΤΗ, χωρίς να δηλώνεται αν αληθεύει ή όχι, και εκφέρεται ως εξής: Yπόθεση: si (nisi: αποφατικές) + οριστική κάθε χρόνου Απόδοση: οποιαδήποτε έγκλιση.
Οι πιο συνηθισμένες μορφές του είναι οι ακόλουθες: 1) Υπόθεση: si (nisi) + οριστική ενεστώτα Απόδοση: οριστική ενεστώτα Δηλώνει ανοικτή υπόθεση στο παρόν. Π.χ. Si mentiris (οριστική ενεστώτα), homo impudens es (οριστική ενεστώτα) – (: Αν λες ψέματα, είσαι αναιδής άνθρωπος).
2) Υπόθεση: si (nisi) + oριστική παρατατικού ή παρακειμένου ή υπερσυντελίκου Απόδοση: oριστική παρατατικού ή παρακειμένου ή υπερσυντελίκου Δηλώνει ανοικτή υπόθεση στο παρελθόν. Π.χ. Si mentitus es (oριστική παρακειμένου), homo impudens fuisti (οριστική παρακειμένου) - (: Αν είπες ψέματα, υπήρξες αναιδής άνθρωπος).
3) Υπόθεση: si (nisi) + oριστική μέλλοντα ή συντελεσμένου μέλλοντα Απόδοση: oριστική μέλλοντα Δηλώνει ανοικτή υπόθεση στο μέλλον. Π.χ. Si mentieris (oριστική μέλλοντα), homo impudens eris (οριστική μέλλοντα) – (: Αν θα πεις ψέματα, θα είσαι αναιδής άνθρωπος).
2
Ευθύς λόγος: Tότε γίνεται κατανοητό: «Πόσο στερημένοι από φίλους υπήρξαν;» - «Quam fuerunt (ή fuere) inopes amicorum)?» Eπειδή το ρήμα της πλάγιας ερώτησης βρίσκεται σε υποτακτική παρακειμένου, η ευθεία ερώτηση εκφέρεται με οριστική παρακειμένου.
4) Οι δευτερεύουσες προτάσεις του πλαγίου λόγου στον ευθύ λόγο διατηρούν το είδος τους και εκφέρονται με οριστική ή υποτακτική ανάλογα με αυτό (: το είδος). Όταν εκφέρονται με υποτακτική, πρέπει απαραίτητα να τηρείται η ακολουθία χρόνων. Π.χ. κείμενο 48: [ ( Sertorius ) praeterea praecepit ] (ut eam postero die repente in eum locum emitteret), ( in quo ipse cum amicis futurus esset)]. ( ut…emitteret): δευτερεύουσα ουσιαστική βουλητική του πλαγίου λόγου επιθυμίας, (in quo…futurus esset): δευτ. επιθετική αναφορική πρόταση του πλαγίου λόγου κρίσεως. Ευθύς λόγος: Ο Σερτώριος επιπλέον καθοδηγεί: «Άφησε αυτό αύριο ξαφνικά ελεύθερο σ’ αυτόν τον τόπο, στον οποίο θα είμαι (εγώ) ο ίδιος με τους φίλους μου». Sertorius praecipit: «Emitte hanc cras repente in eum locum, in quo (ego) ipse cum amicis ero». Η δευτερεύουσα βουλητική πρόταση του πλαγίου λόγου επιθυμίας μετατρέπεται σε κύρια πρόταση επιθυμίας με προστακτική και η δευτερεύουσα επιθετική αναφορική παραμένει επιθετική αναφορική, μεταβάλλοντας την έγκλισή της σε οριστική και τον χρόνο της σε μέλλοντα, διότι στον πλάγιο λόγο έχουμε υποτακτική της ενεργητικής περιφραστικής συζυγίας, δηλαδή μελλοντική έκφραση.
5) Τέλος οι αντωνυμίες και ορισμένα επιρρήματα αλλάζουν ως εξής:
ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ ΠΛΑΓΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Γ΄ ΠΡΟΣΩΠΟ Se (ή ipse) = αυτός Suus - a- um (ή ipsius) = δικός -ή -ό του Γ΄ ΠΡΟΣΩΠΟ Ille = εκείνος Illius = εκείνου Γ΄ ΠΡΟΣΩΠΟ Ille (ή is) = εκείνος ή αυτός
ΕΥΘΥΣ ΛΟΓΟΣ Α΄ ΠΡΟΣΩΠΟ Ego = εγώ Meus – a – um = δικός –ή –ό μου Β΄ ΠΡΟΣΩΠΟ Tu = εσύ Tuus – a – um = δικός –ή –ό σου Γ΄ ΠΡΟΣΩΠΟ Hic ή iste = αυτός
12
MICHELANGELO BUONARROTI (1475-1564), ΠΙΕΤΑ (PIETA), 14981499, ΡΩΜΗ-ΒΑΤΙΚΑΝΟ, ΣΤΗΝ ΕΙΣΟΔΟ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΕΤΡΟΥ
15
3. Accius tragoediam suam ei desideranti legit. (K. 27) 4. Sutor, cupidus pecuniae, eum Caesari attulit. (K. 29) 5. Quam ob rem accusatores non Asiae nomen Murenae obiecerunt. (K. 30) 6. Haec domestici Scipioni rettulerunt. (K. 34) 7. Ea victores ferociores impotentioresque reddit. (K. 37) 8. Sulla, occupata urbe, senatum armatus coegerat … (K. 40) 9. Quam ob rem (Caesar) epistulam conscriptam Graecis litteris mittit. (K. 45) 10. Augustus oppressit ornatrices. (K. 47) 11. Pater illi mendacium obiecit. (K. 47) 12. Porcia, uxor Bruti, cultellum tonsorium quasi unguium resecandorum causa poscebat. (K. 49)
6. ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΡΑΣΤΙΚΗ ΣΥΖΥΓΙΑ Α. ΘΕΩΡΙΑ Α.1. ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ - ΣΥΝΤΑΞΗ Σχηματίζεται με το γερουνδιακό και τον κατάλληλο τύπο του ρήματος sum. Αντιστοιχεί στα ρηματικά επίθετα σε -τέος-α-ον της αρχαίας ελληνικής και, συνεπώς, φανερώνει αυτό που πρέπει να πάθει το υποκείμενο. Σχηματίζουμε ενδεικτικά το πρώτο πρόσωπο της οριστικής και της υποτακτικής και το απαρέμφατο ενεστώτα της Παθητικής Περιφραστικής Συζυγίας (στο εξής Π.Π.Σ.) του ρήματος dividο: ΟΡΙΣΤΙΚΗ: ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ: dividendus-a-um sum ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ: dividendus-a-um eram ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ: dividendus-a-um ero ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΣ: dividendus-a-um fui ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ: dividendus-a-um fueram ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ: dividendus-a-um fuero 19
β) όταν υπάρχει απρόθετη δοτική του γερουνδίου που φανερώνει σκοπό (συνήθως με επίθετα που σημαίνουν «κατάλληλος, χρήσιμος»: aptus, idoneus, commodus, utilis, κ.α.) με αντικείμενο σε αιτιατική. Π.χ. Campus proelium committendo aptus est (: Η πεδιάδα είναι κατάλληλη για να συνάψει κάποιος μάχη): Η έλξη είναι υποχρεωτική, διότι έχουμε απρόθετη δοτική του γερουνδίου (committendo) που φανερώνει σκοπό και αντικείμενο σε αιτιατική (proelium). Γερουνδιακή έλξη: Campus proelio commitendo aptus est.
B) Η γερουνδιακή έλξη είναι μη υποχρεωτική, όταν υπάρχει απρόθετη γενική (γενική αντικειμενική) ή αφαιρετική (αφαιρετική οργανική του τρόπου) του γερουνδίου με αντικείμενο σε αιτιατική. Επειδή όμως η κλασική λατινική την προτιμούσε, την πραγματοποιούμε! Π.χ. Ars gerendi rem publicam (: H τέχνη του να κυβερνά κάποιος την πολιτεία): Η έλξη είναι μη υποχρεωτική, διότι έχουμε απρόθετη γενική του γερουνδίου (γενική αντικειμενική στα ars) με αντικείμενο σε αιτιατική (rem publicam). Ωστόσο την πραγματοποιούμε: Γερουνδιακή έλξη: Ars gerendae rei publicae.
Γ) Η γερουνδιακή έλξη πρέπει να αποφεύγεται, όταν το αντικείμενο του γερουνδίου είναι ουδέτερο αντωνυμίας ή επιθέτου (π.χ. multum: πολύ, id:αυτό, illud:εκείνο, nihil:τίποτε, aliquid: κάτι, κ.α.). Π.χ. Debemus esse breves in narrando aliquid (: Πρέπει να είμαστε σύντομοι ως προς το να αφηγούμαστε κάτι): Η έλξη αποφεύγεται, διότι το αντικείμενο του γερουνδίου (aliquid) είναι ουδέτερο αντωνυμίας.
Β. ΑΣΚΗΣΕΙΣ Στα επόμενα παραδείγματα να πραγματοποιηθεί η γερουνδιακή έλξη, αφού πρώτα διευκρινιστεί αν είναι υποχρεωτική ή μη: 1. Quam multas imagines fortissimorum virorum – non solum ad intuendum verum etiam ad imitandum – scriptores et Graeci et Latini nobis reliquerunt. (K. 32) 2. Quas ego, cupidus bene gerendi et administrandi rem publicam, semper mihi proponebam. (K. 32) – (Εξετάσεις 2008) 3. Colendo et cogitando homines excellentes animum et mentem meam conformabam. (K. 32) (Eξετάσεις 2012) 27
13. ΠΕΡΙΦΡΑΣΤΙΚΗ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ Α. ΘΕΩΡΙΑ Η απαγόρευση στα λατινικά δηλώνεται περιφραστικά με δύο τρόπους: 1) με τους τύπους noli/nolite [προστακτικές του ρήματος nolo (: δε θέλω, αρνούμαι)] + απαρέμφατο ενεργητικού ενεστώτα. 2) με τις αρνητικές λέξεις ne (: να μην), nemo (: κανείς), numquam (: ποτέ) + υποτακτική παρακειμένου).
Β. ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να εκφράσετε την απαγόρευση με άλλο τρόπο: Α. Opibus urbis nolite confidere. (K. 25) – (Eξετάσεις 2009) B. Neminem credideritis patriae consulturum esse, nisi vos ipsi patriae consulueritis. (K. 25) Γ. Νoli spectare quanti homo sit. (K. 28) – (Εξετάσεις 2003) Δ. Νolite ire Romam! Ε. Νe impenderis frustra operam, sutor! 2. Να επαναδιατυπώσετε τις ακόλουθες προτάσεις, ώστε να εκφράζεται απαγόρευση και με τους δύο τρόπους: A. Sic vive! (K. 41) – (Eξετάσεις 2005) Β. Τu hominem tradidisti! (Εξετάσεις 2007) Γ. Τu hominem investiga! (Κ. 28) - (Eξετάσεις 2012) Δ. ... atque id habe semper in memoria et in pectore... (K. 41) Ε. Cavete periculum, fiduciam deponite, cives! ΣΤ. Consulite patriae, Romani! Ζ. Cede mihi paulisper sede tua, matertera! Η. Legite canos, ornatrices! Θ. Emittite cervam cras repente, servi! Ι. Resecate ungues Porciae, tonsores! 45
6. videri: Να γίνει χρονική αντικατάσταση και να γραφεί το σουπίνο, το γερούνδιο και το γερουνδιακό. 7. fore: Να γραφεί ο δεύτερος τύπος του απαρεμφάτου στον ίδιο χρόνο και να κλιθεί η υποτακτική μέλλοντα και παρακειμένου. 8. nascuntur: Nα γραφούν οι έξι ενεργητικοί τύποι του αποθετικού ρήματος και να κλιθεί η υποτακτική παρατατικού. 9. fiunt: Να γίνει χρονική αντικατάσταση, να κλιθεί η υποτακτική παρατατικού και η μετοχή ενεστώτα στο ουδέτερο γένος, Επίσης, να γραφεί το γερουνδιακό. 10. gignuntur: Να γίνει χρονική αντικατάσταση και να κλιθεί η υποτακτική υπερσυντελίκου και των δύο φωνών.
ΚΕΙΜΕΝΟ 28: ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΕΝΟΣ ΔΡΑΠΕΤΗ ΔΟΥΛΟΥ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Patronem Epicureum, paucos menses: Να κλιθούν οι συνεκφορές. 2. libero: Να κλιθούν και τα τρία γένη του επιθέτου στον ίδιο βαθμό. 3. quidam: Να κλιθεί το ουδέτερο γένος της αντωνυμίας. 4. comprehendit: Να κλιθεί η οριστική ενεστώτα και στις δύο φωνές. 5. tradidit: Να κλιθεί η υποτακτική παρακειμένου και στις δύο φωνές. 6. summa: Να γραφούν ο δεύτερος τύπος του υπερθετικού και οι τύποι του θετικού και του συγκριτικού βαθμού στο ίδιο γένος, την ίδια πτώση και τον ίδιο αριθμό. 7. mitte: Να κλιθούν οι προστακτικές της μέσης φωνής. 8. rediens: Να κλιθούν και τα τρία γένη της μετοχής. 9. adfectus est: Να γίνει χρονική αντικατάσταση και να κλιθεί η ορισική και η υποτακτική του παθητικού ενεστώτα. Επίσης, να κλιθούν οι ενεργητικές προστακτικές. 10. gratius: Να κλιθεί εκεί που βρίσκεται.
56
ΘΕΜΑΤΑ 2001 Α. Να µεταφράσετε στο τετράδιό σας το παρακάτω κείµενο: Et si habet Asia suspicionem quandam luxuriae, Murenam laudare debemus, quod Asiam vidit sed in Asia continenter vixit. Quam ob rem accusatores non Asiae nomen Murenae obiecerunt, ex qua laus familiae, memoria generi, honos et gloria nomini constituta est, sed aliquod flagitium ac dedecus aut in Asia susceptum aut ex Asia deportatum. Cum aliquis Sertorio nuntiavisset cervam inventam esse, Sertorius eum iussit tacere; praeterea praecepit ut eam postero die repente in eum locum emitteret, in quo ipse cum amicis futurus esset. Postridie eius diei Sertorius, admissis amicis in cubiculum suum, dixit eis visum in somno sibi esse cervam, quae perisset, ad se reverti. Cum cerva, emissa a servo, in cubiculum Sertorii introrupisset, admiratio magna orta est. Μονάδες 40
Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: 1.α. Να γράψετε τους τύπους που ζητούνται για καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις: postero: την αφαιρετική ενικού του συγκριτικού βαθµού στο θηλυκό γένος και την αιτιατική πληθυντικού (και τους δύο τύπους) του υπερθετικού βαθµού στο ουδέτερο γένος. magna: την αιτιατική ενικού του συγκριτικού βαθµού στο αρσενικό γένος και το επίρρηµα στον συγκριτικό και στον υπερθετικό βαθµό. Μονάδες 6 1.β. aliquod: Να γράψετε την αιτιατική ενικού στα τρία γένη και την ονοµαστική πληθυντικού στο αρσενικό και στο θηλυκό γένος. emissa: Να κλίνετε το γερούνδιο.
Μονάδες 9
2.α. obiecerunt, vidit, constituta est: Να γράψετε τους παραπάνω τύπους στην υποτακτική του ενεστώτα και του παρατατικού (στο πρόσωπο, στον αριθµό και στη φωνή που βρίσκονται). Μονάδες 6 2.β. dixit: Να κλίνετε την προστακτική του ενεστώτακαι στις δύο φωνές. perisset: Να κλίνετε την οριστική του ενεστώτα στον ενικό αριθµό και την οριστική του παρατατικού στον πληθυντικό αριθµό. introrupisset: Να γράψετε την αιτιατική και την αφαιρετική του σουπίνου. inventam esse: Να κλίνετε την υποτακτική του µέλλοντα της ενεργητικής φωνής (να λάβετε υπόψη το υποκείµενο). Μονάδες 9 3.α.Murenam laudare debemus: Να αντικαταστήσετε το debeo + απαρέµφατο µε τον αντίστοιχο τύπο της παθητικής περιφραστικής συζυγίας. Να δηλώσετε το ποιητικό αίτιο. Μονάδες 6 72
3.β. ut eam postero die repente in eum locum emitteret: Να αναγνωρίσετε την παραπάνω πρόταση (είδος, εξάρτηση, χρόνος και έγκλιση εκφοράς). Μονάδες 4 3.γ. cum aliquis Sertorio nuntiavisset cervam inventam esse: Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τους όρους της παραπάνω πρότασης. Μονάδες 5 4.α. admissis amicis: Να µετατρέψετε τη µετοχή στην αντίστοιχή της δευτερεύουσα πρόταση (cum ιστορικός ή διηγηµατικός + ρήµα). Μονάδες 7 4.β. si habet Asia suspicionem quandam luxuriae, Murenam laudare debemus: Να µετατρέψετε τον υποθετικό λόγο έτσι, ώστε να εκφράζει υπόθεση δυνατή ή πιθανή. Μονάδες 8
ΘΕΜΑΤΑ 2002 Α. Να µεταφράσετε στο τετράδιό σας το παρακάτω κείµενο: Omnia sunt misera in bellis civilibus, sed nihil miserius quam ipsa victoria: ea victores ferociores impotentioresque reddit, ut, etiamsi natura tales non sint, necessitate esse cogantur. Bellorum enim civilium exitus tales sunt semper, ut non solum ea fiant, quae velit victor, sed etiam ut victor obsequatur iis, quorum auxilio victoria parta sit. Pleni omnes sunt libri, plenae sapientium voces, plena exemplorum vetustas; quae iacerent in tenebris omnia, nisi litterarum lumen accederet. Quam multas imagines fortissimorum virorum non solum ad intuendum, verum etiam ad imitandum- scriptores et Graeci et Latini nobis reliquerunt! Μονάδες 40
Β. ΠAΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: 1.α. Να γράψετε τους τύπους που ζητούνται για καθένα από τα παρακάτω ουσιαστικά: exitus: την αφαιρετική ενικού αριθµού και τη γενική πληθυντικού αριθµού auxilio: την αιτιατική ενικού αριθµού και τη γενική πληθυντικού αριθµού libri: την ονοµαστική και την αφαιρετική ενικού αριθµού lumen: τη γενική ενικού αριθµού και την αιτιατική πληθυντικού αριθµού imagines: την κλητική ενικού αριθµού και τη δοτική πληθυντικού αριθµού.
Μονάδες 5
β. Να γράψετε τους τύπους που ζητούνται για καθεµιά από τις παρακάτω αντωνυµίες: nihil: τη γενική ενικού αριθµού ipsa: την ονοµαστική ενικού αριθµού στο ουδέτερο γένος tales: τη γενική ενικού αριθµού στο ουδέτερο γένος 73
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
1. ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ ............................................................................................................... 2-5 2. ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΕΥΘΕΟΣ ΛΟΓΟΥ ΣΕ ΠΛΑΓΙΟ ................................................................... 5-10 3. ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΠΛΑΓΙΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΕ ΕΥΘΥ ................................................................... 11-14 4. ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΥΠΟΘΕΤΙΚΩΝ ΛΟΓΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΓΙΟ ΛΟΓΟ ΣΤΟΝ ΕΥΘΥ ..... 16-17 5. ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΣΕ ΠΑΘΗΤΙΚΗ ...................................... 17-19 6. ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΡΑΣΤΙΚΗ ΣΥΖΥΓΙΑ .......................................................................... 19-24 7. ΓΕΡΟΥΝΔΙΑΚΗ ΕΛΞΗ .......................................................................................................... 26-28 8. ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΓΕΡΟΥΝΔΙΑΚΗ ΕΛΞΗ .............................................................................. 28-29 9. ΕΚΦΟΡΑ ΣΚΟΠΟΥ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΡΗΜΑΤΑ ΚΙΝΗΣΕΩΣ ............................................... 29-30 10. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ CUM ............................................................................................................. 30-32 11. ANAΛΥΣΗ ΜΕΤΟΧΩΝ ΣΕ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ .................................... 34-40 12. ΣΥΜΠΤΥΞΗ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΣΕ ΜΕΤΟΧΕΣ .............................. 40-43 13. ΠΕΡΙΦΡΑΣΤΙΚΗ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ .......................................................................................... 45 14. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ............................................................................................................................. 46-47 15. ΕΚΦΟΡΑ ΧΡΟΝΟΥ .............................................................................................................. 47-48 16. ΕΚΦΟΡΑ ΤΟΠΟΥ ................................................................................................................. 49-51
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 21-49 ................................................................. 52-69 ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2001-2013 .......................................................... 71-97 ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ................................................................................................................................. 99 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ..................................................................................................... 100 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ .......................................................................................................................... 101-106
100
Μαντζαγριωτάκη 89, 176 72 Καλλιθέα τηλ. / fax: 210 95 33 254 e-mail: ster14@otenet.gr
Ελ. Βενιζέλου 150, 176 76 Καλλιθέα τηλ.: 210 95 92 070 fax: 210 95 65 108 e-mail: zafirop@acci.gr