2.3. Polityka językowa Unii Europejskiej i Rady Europy

na rzecz włączenia takich tematów, jak: prawa mniejszości narodowych, globalizacja i szerokie użycie języka angielskiego jako międzynarodowego środka komunikacji czy edukacja dwujęzyczna.

(Ferguson, 2006, s. 3, za: Kutyłowska, 2013, s. 11)

Polityka językowa stała się przedmiotem zainteresowania różnych środowisk społecznych i naukowych jako element trzech obszarów: planowania statusu, planowania korpusu i planowania przyswajania (Philipson, 2003). Pierwszy obejmuje regulacje prawne odnoszące się do funkcji poszczególnych języków oraz ich miejsca w systemie instytucjonalnym w danym kraju lub regionie. Drugi ma charakter kulturowy oraz normatywny – służy do określania reguł poprawności gramatycznej i ortograficznej w danym języku. Z kolei obszar trzeci odnosi się najczęściej do przepisów prawa oświatowego i określania zestawu języków nauczanych w szkołach.

Polityka językowa zawsze była ważnym elementem działań Unii Europejskiej oraz organizacji poprzedzających jej powołanie. Zgodnie z treścią artykułu 342 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (2012, s. 193): „System językowy instytucji Unii określa Rada, stanowiąc jednomyślnie w drodze rozporządzeń, bez uszczerbku dla postanowień Statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej”. Rada Unii Europejskiej wydała stosowne rozporządzenia modyfikujące wcześniejsze akty prawne dotyczące polityki językowej, które położyły podwaliny pod funkcjonowanie tej organizacji. Były to rozporządzenia Rady Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (Rozporządzenie nr 1…, 1958) oraz Rady Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Rozporządzenie nr 1…, 1958) – obydwa z 15 kwietnia 1958 r. i o tej samej treści, wymieniały języki urzędowe i robocze obu wspólnot. Rada wielokrotnie je zmieniała wraz z przystępowaniem nowych krajów do Unii Europejskiej. Ostatnie rozporządzenie na ten temat pochodzi z 13 maja 2013 r. (Rozporządzenie Rady UE nr 517/2013), wydane po przyjęciu Chorwacji, w którym uznano za urzędowe 24 języki.

W niektórych krajach Wspólnoty funkcjonuje kilka języków urzędowych, co tym bardziej komplikuje unijną politykę językową. Jak wskazuje Agnieszka Doczekalska (2013, s. 237):

Do rozszerzenia Unii Europejskiej w 2004 r. przyjmowano powszechnie, że jeżeli jeden z języków urzędowych kandydującego państwa wielojęzycznego był już lub miał się stać językiem urzędowym Unii, nie nadawano statusu języka urzędowego Unii pozostałym językom tego państwa.

Malta jako pierwszy kraj stworzyła precedens, wnioskując o uznanie języka maltańskiego, ponieważ angielski, który jest w tym kraju językiem urzędowym, w chwili przystąpienia był już urzędowym językiem Unii Europejskiej. W ślad za Maltą poszła Irlandia i ostatecznie obydwa języki (maltański i irlandzki) stały się językami urzędowymi Wspólnoty. Niektóre kraje nie wystąpiły o ten status. Cypr zrezygnował z uznania języka tureckiego, podobnie jak Luksemburg, który nie wystąpił o uznanie języka luksemburskiego, funkcjonującego jako urzędowy od 1984 r. (Doczekalska, 2013). Te przykłady pokazują, że uznanie języka za urzędowy bywa czasem problematyczne, ale to w gestii krajów członkowskich leży ubieganie się o ten status. Dylematy dotyczą także języków mniejszości narodowych i grup etnicznych zamieszkujących kraje Wspólnoty oraz wzajemnych relacji pomiędzy tymi językami w dobie globalizacji, unifikacji, ekonomizacji i urynkowienia wielu dziedzin życia społecznego.

Wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej w 2004 r. o 10 państw w większości położonych w Europie Środkowo-Wschodniej, należało zrewidować ówczesną politykę językową, choćby z racji wzrostu zróżnicowania unijnych języków urzędowych, jakie wniosła grupa języków słowiańskich. W tym celu 22 listopada 2004 r. po raz pierwszy powołano stanowisko zakresem obejmujące także sprawy wielojęzyczności. Tekę komisarza ds. edukacji, szkoleń, kultury i wielojęzyczności (European Commissioner for Education, Training, Culture and Multilingualism) otrzymał wówczas Słowak Jan Figel5 .

W roku 2007, kiedy do Wspólnoty przyjęto Rumunię i Bułgarię, stanowisko ds. polityki językowej otrzymało osobną tekę, którą objął Rumun Leonard Orban jako komisarz ds. wielojęzyczności. Podczas kadencji promował on naukę języków obcych z wykorzystaniem europejskich programów uczenia się przez całe życie. W latach 2010–2014 sprawami wielojęzyczności zajmowała się Cypryjka Androulla Vassiliou, zajmująca stanowisko komisarza ds. edukacji, kultury, wielojęzyczności i młodzieży. W kolejnych latach człon „ds. wielojęzyczności” zniknął z nazw stanowisk. Następca Cypryjki, Węgier Tibor Navracsics, piastował już

5 Przy okazji warto wspomnieć, że nazwa tego stanowiska ulegała zmianom, a tłumaczenia na język polski są niekonsekwentne (ostatni człon nazwy często otrzymuje tłumaczenie „i języków europejskich”, por. Pisarek, 2007).

stanowisko europejskiego komisarza ds. edukacji, kultury młodzieży i sportu, a obecnie Bułgarka Marija Gabriel jest komisarzem ds. innowacji, badań, kultury, edukacji i młodzieży. Jest to wynik fuzji dwóch tek oraz wcześniejszej korekty członu „obywatelstwo” (ang. citizenship), które na krótko zastąpiło używaną przed laty „wielojęzyczność”. Pomimo deklaracji, na oficjalnych stronach Unii Europejskiej oraz w przyjętych przez nią nazwach wysokich stanowisk, można dostrzec zmianę rangi wielojęzyczności w polityce europejskiej, co może wynikać albo z obniżenia statusu tego zagadnienia, albo uznania go za rzecz oczywistą.

Ważnym momentem w ewolucji polityki językowej Unii Europejskiej była Nowa strategia ramowa w sprawie wielojęzyczności (2005). Stwierdza się w niej jednoznacznie, że sprawa wielojęzyczności po raz pierwszy wchodzi w zakres obowiązków komisarza, potwierdza zaangażowanie Komisji Europejskiej w jej promowanie i prezentuje wizję konkretnych działań, ukierunkowanych nie tylko na języki urzędowe, lecz także na 60 języków lokalnych i nielokalnych, którymi posługują się wspólnoty migrantów. Pismo przewodnie dokumentu na samym początku podkreśla wyraźnie, że:

To właśnie zróżnicowanie decyduje o tożsamości Unii Europejskiej; nie jest ona tyglem, w którym różnice się zacierają, lecz wspólnym domem, w którym ceni się różnorodność; języki macierzyste stanowią źródło bogactwa i pomost dla większej solidarności i wzajemnego zrozumienia.

(źródło: bit.ly/3pS8sEa)

Komitet Regionów po zasięgnięciu opinii wyraził stanowisko na temat Nowej strategii ramowej w sprawie wielojęzyczności podczas sesji plenarnej 14 czerwca 2006 r. (Opinia Komitetu Regionów…, 2006). W dokumencie końcowym, oprócz zachęcania do nauki języków obcych jako czynnika zwiększającego mobilność i potencjał ekonomiczny, wyrażono troskę o zachowanie różnorodności językowej. Podkreślono również potrzebę ochrony lokalnych języków Wspólnoty oraz wyrażono obawy wynikające z dominującej roli języka angielskiego w systemach edukacji niektórych krajów nieanglojęzycznych. Ponadto zaakcentowano potrzebę uwzględnienia wielojęzyczności w procesie komunikowania się Komisji z obywatelami Unii Europejskiej poprzez posługiwanie się językami lokalnymi, niemającymi statusu urzędowego czy roboczego języka Wspólnoty, ale prawnie uznanymi w danym kraju.

Niedostatkiem omówionych dokumentów jest ich bardzo ogólny charakter. Zachęcają one władze lokalne i regionalne do zadbania o własne języki i kultury, przy jednoczesnym zachowaniu różnorodności kulturowej i językowej migrantów