1.2. Studiowanie za granicą jako doświadczenie życiowe: przegląd badań

funkcjonalną lub społeczną” (Gómez i in., 2018, s. 127). Wartości te mają więc charakter zewnętrzny – są przypisane do celu wyjazdu, a nie do osoby wyjeżdżającej – i są skutkiem lepszego poznania ocenianego obiektu lub miejsca przeznaczenia w procesie jednostkowej reinterpretacji wartości. Na przykład niektóre osoby podejmują decyzję o wyjeździe do konkretnego miejsca, ponieważ wydaje im się ono bliskie pod względem geograficznym. Im dłużej w nim przebywają, zauważają, że miejsce przeznaczenia jest bezpieczne, jego gospodarka stabilna i łatwo jest tam o pracę, co przekłada się na wysoką jakość życia. Innymi słowy, przewartościowują oni swoją motywację do pozostania w danym kraju ze względu na konkretne wartości warunkowe.

Obecnie instytucje szkolnictwa wyższego na całym świecie stawiają sobie za cel przygotowanie studentów do funkcjonowania w zglobalizowanym świecie – w społeczności międzynarodowej, a doświadczenie studiowania za granicą stało się jednym z podstawowych elementów akademickich programów kształcenia. Cele takich wyjazdów daleko wykraczają poza poszerzanie znajomości językowych i obejmują na przykład nabywanie przez studentów świadomości międzykulturowej czy globalnej kompetencji komunikacyjnej (Isabelli-García i in., 2018; Szczepaniak-Kozak i Wąsikiewicz-Firlej, 2013). W tej książce przyjmujemy za zespołem Allana Findlaya, że umiędzynarodowienie studiów oraz mobilność edukacyjna są ze sobą nierozerwalnie związane i prowadzą do osobistego rozwoju studentów, zwłaszcza do kształtowania ich tożsamości, a także przyczyniają się do rozwoju ich umiejętności oraz świadomości językowej i międzykulturowej (Findlay, King, Stam i Ruiz-Gelices, 2006).

Zapisy Deklaracji bolońskiej sygnowanej w czerwcu 1999 r. zakładały, że w 2020 r. co najmniej 20% studentów kształcących się w krajach Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego4 będzie brało udział w mobilnościach edukacyjnych. Z powodu pandemii, która rozpoczęła się na początku 2020 r., założenia te nie zostały osiągnięte (FRSE, 2021), ponieważ obawa o zdrowie poszerzyła repertuar czynników zniechęcających studentów do wyjazdu za granicę. Przed pandemią wśród głównych przeszkód wymieniano problemy finansowe, obawę przed rozluźnieniem więzi z bliskimi, niskie kompetencje językowe, względy

4 Ang. European Higher Education Area, EHEA.

osobiste (np. brak pewności siebie), czy też obawy o wyniki w nauce za granicą (Fowlie i Forder, 2018; Powell i Finger, 2013). Potencjalny wyjazd mogą też udaremnić problemy administracyjne, w tym te związane z uzyskaniem wizy (British Council, 2015), kwestiami związanymi ze środowiskiem społeczno-ekonomicznym (Findlay i in., 2006; Netz, Orr, Gwosć i Huβ, 2012) czy zwyczajny brak zainteresowania takim przedsięwzięciem (Beerkens i in., 2016).

Osoby, które zdecydują się na wyjazd i pokonają pierwsze przeszkody natury organizacyjnej, najczęściej tuż po przyjeździe do miejsca docelowego zderzają się z barierą językową, stereotypami własnymi i lokalnymi, a także z trudnościami w zrozumieniu nowego systemu wartości lub światopoglądu wynikającego z innej optyki myślenia. Kolejne na liście są kwestie związane z codziennym funkcjonowaniem obcokrajowca w kraju goszczącym, np. organizowaniem i legalizacją pobytu, codzienną pracą i załatwianiem spraw w instytucjach publicznych. Wyobrażona perspektywa tych problemów może działać paraliżująco, na przykład negatywnie wpływać na chęć podejmowania inicjatywy, nawiązywania kontaktów, co ostatecznie może prowadzić do przerwania pobytu.

W celu poznania roli czynników osobowościowych podczas spotkań międzykulturowych Karen Van der Zee i Jan Pieter Van Oudenhoven (2001) przeprowadzili badanie dotyczące udanych pobytów za granicą. Opracowany przez nich Wielokulturowy kwestionariusz osobowości (ang. Multicultural Personality Questionnaire) pozwala zmierzyć natężenie tych czynników za pomocą skal dla następujących kategorii: empatia kulturowa, otwartość umysłu, stabilność emocjonalna, inicjatywa społeczna i elastyczność. Zdaniem tych naukowców empatia kulturowa, definiowana jako zdolność do wyraźnego okazywania zainteresowania innymi, jak również do uzyskania i odzwierciedlenia w miarę dokładnego poczucia myśli, uczuć lub doświadczeń innych osób, jest podstawowym aspektem satysfakcjonującego i efektywnego pobytu za granicą (Van der Zee i Oudenhoven, 2001). Inne dostępne badania nie dzielą czynników na kategorie, a zamiast tego skupiają się na ogólnej zdolności danej osoby do skutecznego działania w środowisku wielokulturowym i nazywają ją predyspozycją do inteligencji kulturowej. Według Martine Gertsen i Anne-Marie Søderberg (2010) oraz Davida Thomasa (2006) inteligencja kulturowa to dynamiczna zdolność oparta na trzech wymiarach działających synergicznie: 1. Wymiar (meta)poznawczy – obejmuje wiedzę na temat różnic kulturowych oraz wpływu różnorodności kulturowej na interakcje i przedsięwzięcia prowadzone przez partnerów pochodzących z odmiennych kultur. Wymiar ten obejmuje również metapoziom, który odnosi się do zdolności do refleksji nad tym, jak różnorodność kulturowa wpływa na poznanie oraz rozumienie siebie i innych;

2. Wymiar emocjonalny – dotyczy zdolności do empatii, do bycia świadomym i otwartym na inne punkty widzenia, do zaangażowania i uczenia się z codziennych, zróżnicowanych kulturowo doświadczeń; 3. Wymiar behawioralny – oznacza umiejętność skutecznego komunikowania się w formie werbalnej i niewerbalnej w relacjach międzykulturowych w czasie rzeczywistym. Obejmuje on np. zdolność do rozpoznawania, wyjaśniania lub radzenia sobie z nieporozumieniami i innymi aspektami wchodzącymi w skład międzykulturowej kompetencji komunikacyjnej (por. Byram, 1997;

Byram, Nichols i Stevens, 2001), a także szacunek do rozmówcy oraz aspekty związane z grzecznością językową.

Przebieg adaptacji w obcej kulturze zależy w dużym stopniu od profilu tożsamości kulturowej. Składa się on z różnych elementów, z których wspólne nawyki, charakterystyczne sposoby interpretacji i utrwalone idee mogą być wyraźnymi wskaźnikami wspólnych cech (por. Jameson, 2007). Jednak zasadniczo profil tożsamości kulturowej jest wyznaczany przez różnicę, tzn. zbiorowa tożsamość jest zawsze definiowana w opozycji do innej grupy. Kontakty z obcokrajowcami sprzyjają wzmacnianiu własnego poczucia tożsamości kulturowej, ponieważ prowadzą do uświadomienia sobie jej elementów składowych. Innymi słowy, uświadamiamy sobie cechy naszej kultury najdobitniej, kiedy spotykamy osobę, która takich cech nie ma. Niekiedy jednak konfrontacja z nową cechą lub jej brakiem może prowadzić do konfliktu tożsamości kulturowej.

W najnowszych badaniach pobyt za granicą traktuje się jako doświadczenie, którego sukces w dużym stopniu zależy od tożsamości jednostki, a jednocześnie takie, które w dużej mierze może tę tożsamość kształtować. Według jednej z definicji „tożsamość to społeczne pozycjonowanie siebie i innych” (Bucholtz i Hall, 2005, s. 586). Początkowo uznawano, że konstrukt ten jest kształtowany podczas interakcji lokalnych, w języku ojczystym. Z czasem zauważono, że uczenie się języka obcego i przebywanie za granicą również może wywierać wpływ na tożsamość: „gdy osoby przemieszczają się przez granice geograficzne i psychologiczne, zanurzając się w nowych środowiskach społeczno-kulturowych, stwierdzają, że ich poczucie tożsamości jest zdestabilizowane i wkraczają w okres walki o równowagę wewnętrzną” (Block, 2007, s. 864). Pobyt poza miejscem pochodzenia może prowadzić do zakwestionowania niektórych składowych tożsamości. Nowe i zróżnicowane doświadczenia skłaniają do przeformułowania punktów odniesienia, które do tej pory były wykorzystywane do oceny rzeczywistości i pozycjonowania się w niej. W ten sposób tożsamość jednostki ulega zmianom. Pobyt za granicą to okres intensywnego konfrontowania praktyk, zwyczajów i zachowań nabytych w miejscu pochodzenia. Zdaniem Celeste Kinginger