3.4. Metodologiczne aspekty wywiadu narracyjnego

o innym profilu społeczno-kulturowym. Strategia komunikacyjna lub zachowanie, które kiedyś okazało się skuteczne, może w innej sytuacji, z innymi rozmówcami, nie zdać egzaminu i doprowadzić do porażki komunikacyjnej.

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech badań jakościowych jest oparta na współpracy relacja między badaczem a badanym. W kontekście badań narracyjnych Torill Moen (2006, s. 60) opowiada się raczej za używaniem terminu „podmiot”, alternatywnie „współpracownik” lub „uczestnik”, niż „informator”, a współpracę radzi opierać na dialogu. Zbudowanie takiej relacji między badaczem a narratorem wymaga poświęcenia odpowiedniego czasu i przestrzeni, aby obie strony czuły się komfortowo (por. Connelly i Clandini, 1990; Heikkinen, 2002), a także wytworzenia atmosfery nieosądzania i równości (Fetterman, 1998). Dodatkowo osoba zadająca pytania powinna pamiętać, że podczas udanego wywiadu narracyjnego znaczenie ujawnia się na bieżąco. Naszym zdaniem narracje ukazują bowiem nie tylko znaczenia w pełni uświadomione, lecz także i te konstruowane w ramach refleksji nad własnym doświadczeniem.

Chociaż w badaniach narracyjnych można wspierać się różnymi technikami zbierania danych, np.: notatkami, zapisami dzienników, obserwacjami, pisaniem listów, pisaniem autobiograficznym (Connelly i Clandini, 1990), do badania przedstawionego w kolejnym rozdziale wybraliśmy wywiad narracyjny. W porównaniu z innymi rodzajami wywiadów jest on najmniej ustrukturyzowany i ma na celu przede wszystkim zebranie historii, które dają wgląd w życie i doświadczenia rozmówców. W opinii Johna Loflanda i jego współpracowników ten rodzaj wywiadu dostarcza „bogatych, szczegółowych materiałów, które można wykorzystać w analizie jakościowej”, a „jego celem jest raczej ustalenie, co się dzieje, niż określenie częstotliwości występowania z góry określonych rodzajów zjawisk, które zdaniem badacza mogą się zdarzyć” (Lofland, Snow, Anderson i Lofland, 2006, s. 76). W nieustrukturyzowanym wywiadzie narracyjnym od badacza oczekuje się nie tyle zebrania odpowiedzi na listę pytań, ile stworzenia warunków umożliwiających snucie opowieści (Kartch, 2017). Odmiennie niż w wywiadach częściowo ustrukturyzowanych pytania zadaje się rzadziej, scenariusz nie jest zamknięty, a rolą badacza jest słuchanie oraz zadawanie pytań precyzujących lub opiniotwórczych, o otwartej formule. Zadając pytania, badacz może zachęcać rozmówcę do rozwinięcia historii oraz podzielenia się swoimi emocjami i ocenami, dbając w ten sposób „o bogatą i dobrze rozwiniętą narrację” (Kartch,

2017, s. 1073). Anne-Marie Søderberg (2006) radzi również, by powstrzymywać się od komentarzy i ocen wypowiedzi w trakcie wywiadu.

Wywiad narracyjny jako jakościowa technika badawcza opiera się na wyżej omówionych kryteriach, a jako alternatywne podejście badawcze wyróżnia się następującymi cechami (Holstein i Gubrium, 1995, s. 17; 28–34): „ Indywidualizm: zachęca respondentów do rozwijania tematów w sposób adekwatny do ich własnych doświadczeń, a przy tym uwzględnia nie tylko podstawowe kategorie społeczno-kulturowe, takie jak status społeczny, rola rodziny, płeć czy zawód, lecz także i takie, które pozwalają uchwycić osobisty odbiór rzeczywistości; „ Interpretacyjność: pozwala na wypowiadanie alternatywnych lub dotychczas nieświadomych rozważań. Dotyczy to zwłaszcza treści, które ujawniają się w dynamicznej interakcji między osobą opowiadającą historię a badaczem; „ Język i znaczenie: celem opowiadającego nie jest „czytanie ustalonego tekstu”, ale improwizacja przy użyciu dostępnych zasobów, „niebędąca zwykłym relacjonowaniem tego, co już jest wiadome […], informator aktywnie komponuje znaczenie poprzez pytania zadawane przez badacza” (Holstein i Gubrium, 1995, s. 34); „ Kategorie tematyczne: parametry analizy relacji pierwszoosobowych są wyznaczane we współpracy z osobą opowiadającą; „ Holizm: danej narracji nie da się powtórzyć – jej przebieg zależy od warunków, jakie uda się stworzyć, a także od indywidualnych cech osób uczestniczących w rozmowie.

Wobec powyższego narracja służy nie tylko przekazaniu historii, lecz także odkrywaniu jej znaczenia w interaktywnym i złożonym kontekście. To zaś oznacza, że rola osoby przeprowadzającej wywiad narracyjny jest inna niż w wywiadach innego typu. Jej rola obejmuje zadawanie pytań i zapisywanie odpowiedzi, a także tworzenie warunków sprzyjających swobodnemu wypowiadaniu przez respondenta jego myśli i interpretacji. W sytuacji niezrozumienia badacz powinien udzielać wskazówek, które doprowadzą do wyczerpania podjętego wątku. Przed rozpoczęciem wywiadu rekomenduje się wyrażenie autentycznego zainteresowania, a w jego trakcie – utrzymywanie skupienia i neutralne nastawienie do odbieranych treści, które mogą być przekazywane werbalnie lub niewerbalnie (Kartch, 2017). W istocie w tego typu wywiadzie badacz wciela się w rolę słuchacza i „empatycznego towarzysza podróży narratora” (Gabriel, 2000, za: Søderberg, 2006, s. 402). W odniesieniu do zakresu moderacji badacz może pozwolić rozmówcy „swobodnie opowiedzieć swoją historię” lub wejść z nim w dialog, jeśli jest to konieczne

(Lindlof, 1995, s. 174). Ponadto okazję do interpretacji znaczenia opowiadanych wątków można stworzyć, dzieląc się z narratorem własną wiedzą lub doświadczeniami – mogą one posłużyć za bodźce inicjujące konstruktywny dialog i zaangażowanie obydwu stron.

Przed badaczami przeprowadzającymi wywiady z osobami pochodzącymi z innych kultur stoją dodatkowe wyzwania. Rafał Beszterda (2016) wskazał na kilka pułapek kulturowych, jakie czyhają na badaczy. Zwrócił szczególną uwagę na nadmierną pewność siebie, przejawiającą się przyjęciem założenia o jednolitości kultur europejskich lub uniwersalności ludzkich doświadczeń. Innym zagrożeniem dla pomyślnej narracji jest transkulturowość rozmówców i związana z nią trudność w uznaniu kulturowej hybrydyzacji jednostki przez osobę przeprowadzającą wywiad.

Wśród pułapek metodologicznych Beszterda wymienił ograniczenia czasowe, którym może zapobiec skrupulatne przygotowanie się do wywiadu (np. zdobycie zawczasu solidnej wiedzy na omawiane tematy, uzyskanie jak największej liczby informacji o respondencie). Po drugie, język rozmowy musi być dostosowany do umiejętności komunikacyjnych rozmówcy. Wiąże się to również z samym formułowaniem pytań – należy unikać takich, które sugerują odpowiedź lub są niejednoznaczne8. Ponadto badacze mają skłonność do upraszczania form językowych, co może skutkować nadmiernym spoufalaniem się i wpływać na neutralność relacji badacz–narrator (Beszterda, 2016). Warto również zwrócić uwagę na dokładność transkrypcji wywiadu oraz utrzymanie skupienia przez badacza.

Na wstępnym etapie procesu analizy danych wywiad może wydawać się mniej „naukowy”. Sesja narracyjna nie ma rygorystycznej struktury i dostarcza zarówno danych merytorycznych, jak i interpretacyjnych. Najczęściej więc badacze skupiają się na wyodrębnianiu i kategoryzowaniu wątków tematycznych, np. zgodnych z przyjętym podejściem teoretycznym lub celem badania. Analiza może jednak skupić się na odkrywaniu sposobu rozumowania, jaki respondent przedstawił w swojej opowieści (Holstein i Gubrium, 1995).

Podejście jakościowe nie jest jedynym, jakie można zastosować do analizy zebranych danych. W ostatnich latach narracje są też analizowane metodami lingwistyki korpusowej i opierają się m.in. na odnajdywaniu słów kluczy, związków wyrazowych czy sentymentu wykorzystanych zasobów językowych.

8 Szczegóły na temat formułowania pytań zostały przedstawione w literaturze dotyczącej metodologii badań (np. Dörnyei, 2007; Patton, 2002).