3.3. Narracje w badaniach międzykulturowych

historiach (Gudmundsdottir, 2001). Takie podejście umożliwia analizowanie indywidualnych relacji na temat osobistych doświadczeń, refleksji wyrażanych w narracjach, a także organizowanie fragmentarycznych wypowiedzi w sensowną całość, odzwierciedlającą złożoność życia (Elliot, 2005; Riessman, 2008). Mimo stosunkowo krótkiej tradycji w badaniach jakościowych i interpretacyjnych podejście narracyjne zyskało w ostatnich latach dużą popularność, co widać w rosnącej liczbie literatury przedmiotu (por. Wąsikiewicz-Firlej, 2014).

Należy jednak zaznaczyć, że samo rozumienie podejścia narracyjnego różni się wśród badaczy. Na przykład John Creswell twierdzi, że w badaniach jakościowych „studium przypadku, biografia, badanie fenomenologiczne lub etnograficzne może mieć narracyjną formę reprezentacji” (Creswell, 1998, za: Moen, 2006, s. 57). Niektórzy badacze uznają podejście narracyjne za metodę badawczą (np. Connelly i Clandini, 1990; Gudmundsdottir, 2001). Pogląd ten jest krytykowany przez innych naukowców, którzy traktują je raczej jako ramę odniesienia (ang. framing) i zakładają, że narracje mogą zarówno odzwierciedlać, jak i tworzyć rzeczywistość (np. Heikkinen, 2002; Moen, 2006).

Perspektywa przyjęta w tej książce jest zgodna z perspektywą Moen, która zintegrowała wszystkie trzy ujęcia, definiując podejście narracyjne jako „ramy odniesienia, sposób refleksji podczas całego procesu badawczego, metodę badawczą i sposób reprezentowania badania” (Heikkinen, 2002, za: Moen, 2006, s. 57). Skłania ono raczej do prowadzenia badań narracyjnych niż do analiz narracyjnych, ponieważ nie skupia się na formie narracji, lecz na jej potencjale do „lepszego wyjaśniania i rozumienia zjawiska” (Swain, Kinnear i Steinman, 2011, s. xiii). Ponadto opowiadanie nie tylko dokumentuje historie społeczno-kulturowe, lecz także je wzmacnia poprzez wyzwalanie w rozmówcach emocji i refleksji (Daiute i Lightfoot, 2004).

Podejście narracyjne zostało z powodzeniem zastosowane w badaniach międzykulturowych. Umożliwia bowiem obserwowanie procesów komunikowania się i współpracy, zwłaszcza w organizacjach międzynarodowych (np. Czarniawska i Gagliardi, 2003; Gertsen i Søderberg, 2010; 2011; Søderberg, 2006; Weick, Sutcliffe i Obstfeld, 2005). Narracje pełnią funkcje poznawcze, semantyczne i wyjaśniające (Wilczewski i Søderberg, 2017), ponieważ umożliwiają uczestnikom komunikacji zrozumienie, nadanie znaczenia i interpretację rzeczywistości, której doświadczają w kontekstach międzykulturowych. Badaczowi natomiast ułatwiają identyfikowanie zarówno różnic, jak i podobieństw w doświadczeniu

międzykulturowym, co może stanowić podstawę do wypracowania skutecznej komunikacji i wzajemnego zaufania, a także prowadzić do rozwoju inteligencji kulturowej i kompetencji międzykulturowej (Søderberg i Worm, 2011). Na podstawie analizy wywiadów z chińskimi i zachodnimi menedżerami pracującymi w filiach chińskich firm o globalnym zasięgu Anne-Marie Søderberg i Verner Worm (2011) zilustrowali potencjał podejścia narracyjnego w badaniach komunikacji międzykulturowej. Umożliwia ono zmniejszenie wpływu ograniczeń, jakie jasno określone wzorce kulturowe (np. dychotomiczna kategoryzacja kultur niskich i wysokich lub kultur indywidualistycznych i kolektywistycznych) mogą wywierać na interpretację zjawisk kulturowych. Jak argumentują ci autorzy, wyraźne granice pomiędzy wzorcami kulturowymi nie mają zastosowania wobec migrantów w danym miejscu. Często podzielają oni wiele wielokulturowych doświadczeń zdobytych w różnych środowiskach edukacyjnych i zawodowych. Poza tym, ze względu na znajomość co najmniej dwóch języków, mają też świadomość różnic między kulturami ich kraju ojczystego a kraju przyjmującego.

Oprócz dostarczania cennych danych badawczych wywiad narracyjny ma również wiele do zaoferowania samym narratorom. Udział w nim pobudza do refleksji nad własnymi doświadczeniami międzykulturowymi poprzez aktywizację złożonych procesów myślenia i metapoznania (Søderberg i Worm, 2011). W istocie to metapoznanie jest uznawane za kluczowy element uczenia się międzykulturowego (Gertsen i Søderberg, 2010). Z tego powodu narracja może mieć praktyczne zastosowanie w rozwoju inteligencji kulturowej. Jako forma opowiadania historii przez migrantów umożliwia im wyrażenie siebie, wyartykułowanie swoich potrzeb i podzielenie się doświadczeniami międzykulturowymi, a w efekcie refleksję nad nimi, zrozumienie ich i nadanie im nowego znaczenia (Gertsen i Søderberg, 2010).

Warto podkreślić, że wyłaniająca się w narracji tożsamość społeczna nie zawsze bywa spójna w danym czasie lub kontekście. Ci sami mówcy mogą w różny sposób projektować siebie przy różnych okazjach, w różnych sytuacjach, czy też w obrębie poszczególnych sfer życia. Tożsamości społeczne są dynamiczne, a dana osoba często należy do wielu różnych grup. Dlatego też każdy człowiek może mieć wiele podmiotowości i ujawniać je zależnie od sytuacji, czasu lub odgrywanych ról społecznych (Weedon, 1987). Ludzie kształtują rozmaite, ale spójne tożsamości społeczne, które mogą składać się z wielu elementów, a nawet nieostrości. To samo odnosi się do kontaktów międzykulturowych, ponieważ „nie istnieją proste formuły społeczne czy językowe, które podają, jak skomponować tożsamość odpowiednią do danej okazji” (Ochs, 1993, s. 298). Oznacza to, że nie ma złotego środka, który można z powodzeniem zastosować w kontakcie z osobami