Wstęp

w nietradycyjnym wieku studenckim (pracujących dorosłych) i jakie strategie przyjmują w stosunku do tej grupy – czy i w jaki sposób starają się odpowiadać na ich potrzeby, jaką mają dla nich ofertę i jak planują ją rozwijać. Słowem, czy i w jakim stopniu polskie uczelnie są gotowe na wcielanie idei lifelong learning w życie i zdiagnozowanie ewentualnych różnic między nimi. W dalszej kolejności – czy na podstawie istniejących różnic można podjąć się próby prognozy dla tego sektora usług edukacyjnych.

Moim zamierzeniem od początku prac nad prezentowanym zagadnieniem było zrekonstruowanie rzeczywistych strategii „w działaniu”, nie zaś formalnych deklaracji zawartych w dokumentach strategicznych. Dlatego dokumenty te stanowiły dla mnie jedynie punkt wyjścia do dalszych badań, którymi objęłam reprezentantów władz i pracowników oraz słuchaczy studiów podyplomowych wybranych szkół wyższych. Założyłam, że osoby z wewnątrz organizacji, w różny sposób powiązane ze studiami podyplomowymi, będą najlepszym źródłem wiedzy na temat priorytetów uczelni, przyjętych reguł funkcjonowania i wewnętrznych mechanizmów rządzących tym obszarem działalności uczelni. Nawiązując do weberowskiej tradycji w naukach społecznych, chciałam zobaczyć procesy w szkolnictwie wyższym oczami ich uczestników.

Wyniki przeprowadzonych przeze mnie badań empirycznych stanowią kluczową część niniejszej pracy. Poprzedzają ją cztery rozdziały o charakterze koncepcyjnym i teoretycznym. Celem pierwszych dwóch rozdziałów jest wprowadzenie Czytelnika w tematykę i przybliżenie z jednej strony najnowszej historii i obecnej struktury szkolnictwa wyższego w Polsce, z drugiej zaś – rozwoju naukowej refleksji i praktycznych rozwiązań w zakresie kształcenia całożyciowego, zwłaszcza kształcenia dorosłych. Na przecięciu tych dwóch sfer sytuuje się obszar mojego zainteresowania, czyli instytucjonalne strategie szkół wyższych funkcjonujących w ramach obecnego systemu, adresowane do dorosłych (nietradycyjnych) odbiorców1 .

Rozdział I jest zatem poświęcony w całości przemianom, które zaszły w obszarze szkolnictwa wyższego od początku lat 90. XX wieku i które ukształtowały dzisiejszy obraz tego sektora. Prezentuje jego kluczowych aktorów, a także najważniejsze współczesne wyzwania i trendy, które stanowią istotny kontekst podejmowanych przeze mnie zagadnień. Skoncentrowałam się w nim głównie na wzroście aspiracji edukacyjnych społeczeństwa oraz upowszechnieniu wykształcenia wyższego, a także na przemianach demograficznych w Polsce. Procesy te sprzyjały przeobrażeniom struktury szkolnictwa wyższego, rozwojowi sektora

1 Kategorię tę zdefiniuję szerzej w jednym z rozdziałów.

niepublicznego i płatnych usług edukacyjnych, w tym studiów niestacjonarnych i podyplomowych. Ten ostatni obszar przestrzeni edukacyjnej, w którym z założenia uczestniczą osoby dorosłe, został wybrany przeze mnie do dalszej analizy w celu rozpoznania strategii działania różnych podmiotów szkolnictwa wyższego.

Studia podyplomowe są jedną z wielu form kształcenia dorosłych. Rozdział II rozpoczynam zatem od próby zdefiniowania tego pojęcia i pojęć pokrewnych oraz syntezy naukowej refleksji nad tymi zagadnieniami. Następnie koncentruję się na „praktyce edukacyjnej”, prezentując historię kształcenia dorosłych w Polsce, przybliżając statystyki uczestnictwa osób dorosłych w różnych formach kształcenia i ukazując potencjał, jaki tkwi w tym obszarze. Najwięcej miejsca jednak poświęcam „życiu” idei lifelong learning na łamach krajowych i ponadnarodowych dokumentów strategicznych. Skupiłam się głównie na dokumentach, które dotyczyły szkolnictwa wyższego. Są one o tyle istotne, że powinny mieć przełożenie na politykę edukacyjną i kierunek działań instytucji edukacyjnych w Polsce i Europie – a zatem również na interesujące mnie strategie podejmowane przez uczelnie wyższe w obszarze kształcenia dorosłych.

Strategia to pojęcie, które przez długi czas funkcjonowało na gruncie zarządzania. Jego definicji jest wiele. W kontekście szkolnictwa wyższego upowszechniło się w ostatnich dekadach XX wieku, wraz z pojawieniem się nowego modelu uniwersytetu, który miała cechować nowa logika zarządzania oparta właśnie na strategii, tj. systematycznym planowaniu i rozliczaniu się z prowadzonych działań. Dotychczasowe podejście, oparte na akademickiej autonomii, miało zostać zastąpione przez wzorce zaczerpnięte z sektora komercyjnego. W rozdziale III przybliżam ów proces zmiany obowiązującego modelu instytucji akademickiej i jej profesjonalizacji, przejścia od administracji do zarządzania w szkolnictwie wyższym, obierając za tło reformy całego sektora publicznego. Kluczowe znaczenie ma tu koncepcja New Public Management oraz charakterystyka modelu uniwersytetu przedsiębiorczego Burtona Clarka, do którego odwołuję się również w dalszych częściach pracy. W tym kontekście istotną rolę odgrywa zarządzanie strategiczne i temu zagadnieniu również poświęcam dużo uwagi. Prezentuję zróżnicowane podejścia do formułowania i realizacji strategii, jej typy, strukturę procesu strategicznego, a także współczesne wyzwania w tym obszarze. Do treści tych będę odwoływać się następnie w części empirycznej.

Rozdział IV jest w całości poświęcony teorii zależności od zasobów (resource dependence theory), którą wybrałam jako ramę teoretyczną do końcowej analizy zgromadzonego materiału empirycznego. Teoria zależności od zasobów jest jedną z koncepcji, które rozpatrują organizacje w kontekście ich otoczenia, akcentują jego rolę i koncentrują się na relacjach i interakcjach zachodzących między organizacjami i ich otoczeniem. W przypadku badań nad systemem

edukacji, w tym nad szkolnictwem wyższym, kontekst ten jest jak najbardziej uzasadniony. Jak pokazują wcześniejsze badania, np. Dominika Antonowicza, Agnieszki Dziedziczak-Foltyn, Julity Jabłeckiej, Marka Kwieka, Krzysztofa Lei czy Heleny Ostrowickiej, bardzo duży (wręcz decydujący) wpływ na funkcjonowanie uczelni ma ich otoczenie społeczne, bowiem to z niego czerpią one niezbędne zasoby. Oprócz kluczowych założeń wybranej koncepcji przywołuję również jej dotychczasowe zastosowania w zakresie wyjaśniania zachowań organizacyjnych w szkolnictwie wyższym – jako argument przemawiający za jej potencjałem eksplanacyjnym.

Część empiryczną tworzą rozdziały V i VI. Prezentuję w nich i analizuję zgromadzony materiał, na który składały się dokumenty strategiczne uczelni i indywidualne wywiady pogłębione z reprezentantami uczelni. Z uwagi na specyfikę poszczególnych technik zastosowanych w trakcie badań każda z części ma nieco odmienny charakter i kończy się cząstkowym podsumowaniem. Następnie, na podstawie konkluzji z badań, staram się odpowiedzieć na postawione pytania badawcze – wnioski zaprezentowane są zbiorczo w zakończeniu pracy2 .

Prezentowana praca wpisuje się w obszar badań poświęcony instytucjonalnej aktywności podmiotów szkolnictwa wyższego w obliczu relokacji zasobów i równocześnie go rozwija. Założyłam, że uzyskane przeze mnie wyniki badań mogą ukazać nie tylko odmienne podejście różnych typów uczelni do problemu eksploracji obszaru edukacji dorosłych, lecz będą też w pewnym stopniu diagnozą instytucjonalnej dojrzałości różnego typu instytucji szkolnictwa wyższego do implementacji idei kształcenia całożyciowego w ich działalności.

Ponadto praca ma charakter interdyscyplinarny, tak jak interdyscyplinarne są badania nad szkolnictwem wyższym. Jest osadzona w naukach społecznych, wiele czerpie z socjologii, a także z nauk o zarządzaniu (do których odwołanie wydaje się naturalne, choćby w kontekście definiowania pojęcia strategii uczelni) oraz z nauk pedagogicznych.

Problematyka, w obrębie której mieszczą się podjęte przeze mnie badania, nie doczekała się jeszcze w Polsce odrębnej analizy. Moim celem było choć częściowe wypełnienie luki w tym zakresie. Mam szczerą nadzieję, że efekt moich badań zainteresuje nie tylko badaczy szkolnictwa wyższego, lecz również osoby na różnych szczeblach administracji uczelnianej, które w swojej codziennej pracy mają do czynienia z uczącymi się dorosłymi i podejmują decyzje dotyczące kierunków rozwoju oferty kształcenia. Wyniki zaprezentowanych badań mogą być wykorzystywane w debacie na temat wybranych aspektów zarządzania szkołą

2 Metodologię badań własnych opisałam w Nocie metodologicznej.

wyższą oraz doskonalenia jakości kształcenia. Wnioski płynące z moich badań mogą okazać się przydatne również dla osób kształtujących politykę w zakresie rozwoju obszaru kształcenia podyplomowego – czy to na poziomie instytucjonalnym (uczelnia), czy też systemowym (ustawodawca, ministerstwo).

Publikacja powstała na bazie rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem dr. hab. Dominika Antonowicza, prof. UMK i obronionej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w 2021 roku. Rozprawa ma za podstawę badania zrealizowane w ramach projektu „Szkolnictwo wyższe wobec studentów nietradycyjnych. Strategie uczelni w obszarze kształcenia dorosłych na przykładzie studiów podyplomowych”, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki3 .

3 Nr grantu 2016/23/N/HS6/00502.