Magazyn Wytwórcy nr 3 by cohabitat

#03 2016

ISSN 2450-1344

8 59 69

FARMA PERMAKULTUROWA Z TERMOWIZJĄ WŚRÓD DOMÓW PIEC RAKIETOWY

C Z Ĺ&#x161; Ä&#x2020;

Al. PiĹ&#x201A;sudskiego 135 92-318 Ĺ ĂłdĹş NIP: 728-271-13-70 REGON: 100620426 KRS: 0000320882

]-| - -ŕ§ł l b ; u1Â&#x152; -hÄˇ -Â&#x2030;; j "uo 1Â&#x152; Â&#x2039;ŕĽ&#x2030; vhb

e-mail: biuro@cohabitat.net wytworcy@cohabitat.net

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WSTĘP

Witajcie WyTwórcy!

OD WYDAWCY

We wstępie chciałbym podziękować naszym pierwszym czytelnikom, którzy uwierzyli w ten magazyn. Kłaniamy się nisko blisko trzystu osobom, które zechciały dołączyć do nas i czytać wersję papierową. Zachęceni tym szczodrym gestem stworzyliśmy kolejny, wyjątkowy numer. Przyznam się, że naprawdę jestem pod wrażeniem, to pismo literalnie wyłania się z połączonych pasji osób, które je tworzą. Dlatego w drugiej kolejności chcę podziękować autorom, którzy podzielili się swoją wiedzą oraz kilkunastu osobom, które “ulepiły” wszystkie strony. Stworzyliśmy nie tylko coś o wysokiej jakości, ale przede wszystkim zrobiliśmy to w unikalnym stylu, w duchu prawdziwej kooperatywy. Brawo My! Zachęcam do treści. W środku mnóstwo smacznych kąsków dla ludzi kreujących wspólnymi siłami świat wokół siebie. Jest artykuł zwiastujący pojawienie się w Polsce zorganizowanego ruchu na rzecz uzdrowienia roli, jaką pełni edukacja w życiu człowieka. Może niebawem na dobre po-

rzucimy XIX wieczny model kształtowania człowieka standardowego. Czas na Odszkalnianie, tworzenie miejsca na prawdziwe poznawanie relacji, związków, wzorców i mechanizmów, z którymi jesteśmy na trwałe zintegrowani. Warto zwrócić też uwagę na kontynuację serii o piecu rakietowym, tym razem Artur Milicki pokazuje jak zbudować jego trzecią generację w oparciu o koncepcję batch box. Gościmy również unikalny materiał o procesie tworzenia od zera permakulturowej farmy w chłodnym klimacie, którego autorem jest Richard Perkins. Ponadto autorzy dotknęli w tym wydaniu elektroniki, budownictwa naturalnego, ogrodnictwa, crowdfundingu i cohousingu, odsłaniając tym samym kolejny kawałek dużej układanki, która wyłania się z połączenia wielu dyscyplin. Inspirującej lektury !

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

SPIS TREŚCI

OD REDAKCJI

Wstęp

Nasi ludzie

4-5

Co się dzieje

B U D OWA N I E Z N AT U RY

OGRÓD

38-57

01 P E R M A K U LT U R A

Z termowizją wśród domów. Odkrywanie tajemnic domów naturalnych z Pawłem Noszczykiem rozmawiał: Paweł Sroczyński

Zakładamy farmę permakulturową w Ridgedale autor: Richard Perkins tłumaczenie: Agata Lenda

05 66-81

WYTWÓRCZOŚĆ

16-25

Piec rakietowy „na sterydach” autor: Artur Milicki

Automatyka w domu autor: Przemek Jurgiel-Żyła

26-27

Gdyby tylko Adam Słodowy miał Internet… autorka: Justyna Więcek

06 EDUKACJA

82-97

03 28-37

Odszkalnianie na co dzień, czyli Unschooling autorka: Marianna Kłosińska

COHOUSING

Słów kilka o współzamieszkiwaniu autorzy: Karolina Fonfara, Agata Filipowicz

roślin autor: Tomasz “Lope” Górski

08 EKONOMIA

116-119

Patronite.pl. Inny wymiar Crowdfundingu autor: Grzegorz A. Młudzik

AUTONOMIA

106-115 DIY: System podlewania

autor: Jarosław Szewczyk

58-65

6-15

Domy z pieńków i polan, cz.1

98-105

Ciemne i jasne strony utopii edukacyjnej – rzecz o MOOCach autorka: Agnieszka Gorońska

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

NASI LUDZIE

AG ATA KA ŹM I E R CZA K

P A WE Ł S R OC Z Y Ń S K I

redaktorka prowadząca, wizja numeru, koordynacja, team building

wydawca, wizja numeru, koordynacja, team building

Eksperymentuję z cohousingiem, ekowioskami i naturalnym rytmem. Marzę o zbilansowanym rozwoju w „duchu ruchu”, którego podstawą jest kooperatyzm i szacunek do przyrody.

WOJ TE K G Ó R A druk W latach 2009-2013 brałem udział w budowie ośmiu budynków w technologii “strawbale” na terenie Polski. Obecnie, jako pracownik drukarni Alterna uczestniczę w procesie druku „Magazynu wyTwórcy” i innych wydawnictw Fundacji Cohabitat.

Chcę żyć w społeczeństwie, które daje każdemu pełne możliwości wzrastania dzięki otwartej wiedzy i technologii.

WO JC IE C H B A N IAK skład, infografiki, korekta Lubię wspierać tych, którym się chce. Kreatywnych, poszukujących i odważnych.

A G ATA L E ND A

K A M IL P IĄT E K

tłumaczenia

korekta

Jestem studentką polonistyki i absolwentką anglistyki; wegetarianką od 5 lat, weganką od niedawna. Moją aspiracją jest rozwój wewnętrzny, budowanie wewnętrznego piękna po to, by mogło zamanifestować się w rzeczywistości i dopełnić idealny obraz „gotowego” już świata.

Jestem niepoprawnym idealistą, miłośnikiem permakultury i przyszłym zdunem. Mam świra na punkcie języka polskiego. Prywatnie jestem ojcem dwóch urwisów i więcej informacji mogłoby Was przyprawić o ból głowy.

A GN IE S Z K A „ M IZ UU” GO RO Ń S K A

K RYSTY NA DUDZIS

MA REK KA MIŃS KI

KRZYSZTOF S. MATEJAK

D A NIEL S TA ŃCZY K

P AU LINA S ZA F RA ŃSKA

korekta

infografiki

obróbka zdjęć

korekta, redakcja

Jeśli coś stare i porzucone – znajdę sposób, aby dać temu nowe życie. Szanuję ludzi gotowych do zmiany, do rozwoju. Jestem psychoterapeutą ludzkim, ale i zoopsychologiem, pomagającym skrzywdzonym zwierzętom.

Podróże, współdziałanie, ekologia, równowaga, poznawanie nowego i poznawanie siebie – to część cegiełek, z których buduję swoje życie i świat wokół.

Łączę ludzi, pasje, zdarzenia i inne zjawiska. Moimi obecnie najmocniej eksplorowanymi kompetencjami są: uważność słowa (korekta, redakcja, komunikacja etc.), muzyka (perkusja, bębny etniczne) i zduństwo.

Zajęcia przy komputerze odreagowuję z młotkiem i cęgami.

Na co dzień jestem fotografem i mamą. Marzę o budowie, wraz z grupą przyjaciół, malej ekowioski.

O LGA KRÓ LA K

A LEKS A ND RA JA KU BAS ZEK

P A WEŁ GO D LEWS KI

WO JCIECH NIEMIEC

IWO NA S ZY MA ŃSKA

skład

okładka

Po łódzkiej przygodzie z ASP, szczęśliwie studiuję iberystykę z cudownym portugalskim w wersji brazylijskiej. Jestem roślinożercą buszującym w dżungli stolicy, gdzie staram się holistycznominimalistycznie ogarniać życie.

Jestem dumnym tatą i szczęśliwym mężem. Wraz z rodziną realizuję marzenia o najfajniejszym domu na wsi ever i tajemniczych zakamarkach permakulturowego ogrodu. Miłośnik ciszy, lasu i drogi.

Grafik, designer, forex trader. Pasjonuję się rozwojem osobistym, lubię przekształcać życiowe ograniczenia w świadomości z otaczającym nas światem.

Jestem studentką Wzornictwa na Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach, absolwentką Letniej Szkoły Projektowania Pragmatycznego. Działam na polu projektowania produktu, projektowania graficznego, ilustracji, fotografii oraz projektowania systemów informacji wizualnej. Na co dzień współpracuję z Fundacją Cohabitat.

Pracuję jako linguistic freelancer, mam dużo wspólnego z edukacją. Więcej o mnie na www.goronska.pl.

E WA WE RWIŃ S K A GRYC H OWS K A ilustracje, infografiki, obróbka zdjęć, skład Szukam, pytam, projektuję, ilustruję. Chcę żebyśmy byli zdrowsi i szczęśliwsi. www.reniiwilk.pl

skład Grafik, malarz, architekt. Lubię nietypowe zadania i nowe wyzwania.

BA RTOS Z K RUC H LIK

M A CIEJ BA CZA K MA GD A LENA korekta MA JCHRZYCKA

U RS ZU LA ZA BŁO CKA

korekta

Jeśli akurat nie chodzę po lesie, pewnie o tym myślę. Zwykle zajmują mnie dźwięki i słowa. Ostatnio zajmuje mnie także stolarstwo.

obróbka zdjęć

skład

Zajmuję się fotografią, rękodziełem, pisarstwem i grafiką. Na własnej ziemi uprawiam dawne sposoby gospodarowania wiejskiego oraz budownictwo ekologiczne małych gabarytów. Działam w zespole twórczym „Silverclock”.

Studiuję grafikę na warszawskiej ASP. Uwielbiam jeździć na rowerze i chodzić po górach. W wolnych chwilach bawię się trochę muzyką.

Od zawsze chciałem robić coś więcej niż tabelki w Excelu. Uważam, że SIĘ DA i nie wszystko musimy kupować w sklepach. Razem stworzymy hipermarket pomysłów, reszta w Waszych rękach!

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

CO SIĘ DZIEJE?

budowanie z konopi • seria samodzielnik •

„BUDOWANIE Z KONOPII”– SHORTBOOK

PODRĘCZNIK TYNKOWANIA GLINĄ I WAPNEM

Pierwsza publikacja elektroniczna z serii „Samodzielnik“– już gotowa! Shortbook to krótka publikacja internetowa, będąca zbiorem artykułów wprowadzających do tematu budowania z konopii w Polsce. Znajdziesz tu informacje z zakresu architektury, wykonawstwa, rolnictwa oraz uwarunkowań prawnych.

To pierwsze w Polsce kompleksowe opracowanie dotyczące tematu tworzenia nowoczesnych powłok tynkarskich z materiałów naturalnych takich jak glina i wapno. Pozycja ta stanowi obowiązkowe uzupełnienie wiedzy każdego naturalnego budowniczego, który pragnie wznosić ściany budynków ze słomy oraz gliny.

PUBLIKACJĘ MOŻESZ POBRAĆ BEZPŁATNIE Z TEJ STRONY: https://cohabitat.net/biblioteka

CHCESZ ZAMÓWIĆ PODRĘCZNIK? ZAJRZYJ NA STRONĘ: https://cohabitat.net/biblioteka

**Ilustracje, wizja graficzna i skład shortbooka były częścią pracy dyplomowej Katarzyny Breczko.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

CO SIĘ DZIEJE?

FORUM I NOWA STRONA COHABITATU Dzięki wsparciu osób zamawiających podręczniki oraz zaangażowanych wolontariuszy udało się rozpocząć proces tworzenia serwisu internetowego Cohabitatu. Od teraz w prosty sposób da się skorzystać z materiałów edukacyjnych, a cenne dyskusje znajdą stosowne miejsce na forum. ZALOGUJ SIĘ NA: www.cohabitat.net I ODKRYJ CAŁY EKOSYSTEM COHABITATU.

FABLAB W DRODZE Wyposażona w “pracownię na kółkach” grupa z Fab Labu Trójmiasto ruszyła wdrogę! Odwiedzają wsie i miasteczka, prowadząc dla mieszkańców warsztaty, mające na celu edukację technologiczną oraz upowszechnienie nurtu “zrób to sam”. Projekt realizowany jest w ramach programu Fab Labs Solidaires. DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ NA: www.facebook.com/FabLabWDrodze

AKADEMIA PROTOTYPOWANIA I FABRYKACJI Fab Lab Łódź startuje z Akademią, która w programie ma kursy elektroniki i programowania oraz prototypowania i fabrykacji. W systemie pracy grupowej zbudowane zostaną działające prototypy i obiekty przy użyciu takich sprzętów jak: drukarki 3D, ploter laserowy, CNC, elektrokomponenty i elektronarzędzia. UCZESTNICTWO W ZAJĘCIACH JEST DARMOWE! DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ NA: http://apif.fablablodz.org

01 PERMAKULTURA

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

ZAKŁADAMY FARMĘ PERMAKULTUROWĄ W RIDGEDALE autor: Richard Perkins, tłum. Agata Lenda

Zapraszam Was do zapoznania się z relacją z pierwszego sezonu działań permakulturowych w Ridgedale. Naszym celem było stworzenie od podstaw wielu systemów, m.in. agroleśnictwa, pastwisk, których uprawa zakłada holistyczne podejście czy ogrodów kuchennych. To była ekscytująca podróż, która nie odbyłaby się bez udziału wielu wspaniałych osób z całego świata. Zgrana drużyna, jasny plan działania i dużo dobrze zorganizowanej, intensywnej pracy. Nie da się opisać słowami różnorodności

standardów, obfitujące w możliwości nauki

i bogactwa doświadczeń, które przyniósł

projektowania i budowania wielu syste-

rok 2014. Bardzo przyjemnie było dzielić

mów od podstaw.

ten wyjątkowy, obfitujący w naukę czas

Dysponując skromnym budżetem, za

z wieloma mądrymi, zaangażowanymi

główny cel uznaliśmy zakup farmy, na

kompanami. To oni swoją pracą, działa-

której moglibyśmy zamieszkać od razu

Richard jest certyfikowanym nauczycielem

niem i inicjatywą przyczynili się do wielu

i jak najszybciej zacząć realizować plan

Permaculture Research Institute of Australia

korzystnych zmian na farmie. Częścią na-

odnowienia i ożywienia ekosystemu,

oraz Permaculture Association of Great Bri-

szego założenia w Ridgedale było zapew-

a jednocześnie prowadzić opłacalne go-

tain. Posiada również dyplom z projektowania

nienie innym doświadczenia, które pomo-

spodarstwo. Nasz budżet na cały projekt

permakultury stosowanej i ekologicznej uprawy

że rozwinąć ich umiejętność planowania,

był mniejszy, niż większość ludzi w Euro-

żywności. Jest twórcą Ridgedale Permaculture

a także dostarczy praktycznej wiedzy, którą

pie wydaje na zakup domu. Zważywszy

– farmy bazującej na pastwiskach i roślinach

uważamy za niezbędną podczas prac rol-

na sytuację ekonomiczną Szwecji, było to

wieloletnich, ukierunkowanej na samowystar-

nych czy też przy zarządzaniu projektami.

dla nas nie lada wyzwanie. W tym kraju

czalność. Prowadzi także działalność eduka-

W tym sezonie przeprowadziliśmy trzy

nieruchomości zazwyczaj sprzedawane

cyjną.

szkolenia z projektowania permakulturo-

są podczas przetargów i niestety wiele

wego i dwa dziesięciotygodniowe warsz-

pięknych, niewielkich farm, przeznacza-

taty, bardzo intensywne według wszelkich

nych jest na domki letniskowe, a potencjał

Richard Perkins

www.ridgedalepermaculture.com

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

terenu nie jest w pełni wykorzystywany.

Użyliśmy techniki Keyline De

Zdefiniowaliśmy około pięćdziesięciu

sign 1 jako wyznacznika priorytetów

warunków, które miało spełniać docelo-

w większości naszych projektów przez

we miejsce. Założenia te dotyczyły mię-

ostatnie lata – znalazł się wśród nich także

dzy innymi strefy klimatycznej, oddalenia

zarys planu wykorzystania ziemi. Dyspo-

od dróg transportu międzynarodowego

nujemy pasmami pastwisk, z których ko-

oraz odległości od rynków dla lokalnych

rzystają różne gatunki zwierząt – pasą się

produktów o wartości odżywczej wyż-

pośród agroleśniczych obszarów produkcji

szej niż tzw. “ekologiczna”. Istotne było

owoców, orzechów oraz jagód. Przy poło-

też znalezienie terenu pochyłego, który

żeniu 59 stopni szerokości geograficznej

umożliwiłby wykorzystanie grawitacji

północnej, światło jest czynnikiem limi-

w celu wizualnego przedstawienia tych

tującym. Dlatego intensywnie pracujemy

aspektów projektowania, których naucza-

nad układaniem zbiorów w stogi, aby jak

my. Zaplanowaliśmy też niewielki obszar

najlepiej korzystać z krótkich dni.

leśny (z którego pozyskane produkty mia-

Ridgedale ma powierzchnię dziesięciu

ły być wykorzystywane do reperowania

hektarów, na których znajdują się: pastwi-

różnych konstrukcji), obszar budowlany

sko, las, strumyki oraz dobrze nasłonecz-

i wiele innych. Nie chcieliśmy też poświę-

nione zbocza. Takie warunki umożliwia-

cać zbyt wiele czasu na renowację budynków zamiast prac na farmie, dysponując zatem niewielkim budżetem, wybraliśmy

Ogród kuchenny, poletka ryżowe, szklarnia i namiot edukacyjny pięknie prezentują się latem. Wspaniała transformacja w przeciągu kilku miesięcy.

ją nam pracę nad odbudową minerałów w glebie oraz rekonstrukcją cyrkulacji wodnej, a także stworzenie nieustannie

szwedzką wieś. Zjawialiśmy się na przetar-

wzrastającego w różnorodność środowiska,

gach za każdym razem uparcie na nowo

będącego jednocześnie źródłem produkcji

adaptując w myślach nową przestrzeń, za

wysokiej jakości pożywienia dla społecz-

każdym razem jednak przegrywaliśmy li-

ności lokalnej.

cytację. To był bardzo wyczerpujący proces, który musiałem pogodzić z moim harmonogramem zagranicznych wyjazdów. Byliśmy u kresu wiary i motywacji, kiedy natrafiliśmy na Ridgedale. Poprzednimi właścicielami tego terenu

Farmę wyróżnia to, że przede wszystkim zależy nam na zaspokojeniu w jak największym stopniu naszego zapotrzebowania na żywność, a dopiero w dalszej kolejności na sprzedaży nadwyżek.

była skromna para, która hodowała tu świnie i konie dwadzieścia lat temu. Nieupra-

Ekonomiczne zarządzanie farmą na

wiana od tego czasu ziemia i niszczejące

taką skalę wymaga: niskiego debetu na

pastwiska świadczyły o braku zwierząt

początku, utylizowania gromadzonych na

w tym krajobrazie. Zaprojektowaliśmy Rid-

miejscu odpadów, produkcji zapewniają-

gedale jako pastwisko oraz system opar-

cej zaspokojenie własnych potrzeb oraz

ty na uprawie roślin wieloletnich, tak by zmaksymalizować wykorzystanie fotosyntezy, a zminimalizować koszty inwestycji na przyszłość, doceniając przy tym nasze najlepiej odnawialne źródło energii – słońce.

1. Keyline design – technika służąca zmaksymalizowaniu wykorzystania zasobów wodnych danego terenu. Słowo keyline (ang. key – klucz, line – linia) odnosi się do specyficznego układu topograficznego w połączeniu z sieciami wodnymi. Pojęcie keyline design oznacza również zbiór zasad dotyczących projektowania oraz zastosowania technik i systemów wykorzystywanych w rozwoju terenów wiejskich oraz miejskich.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

skupienia się na wytwarzaniu wysokiej

wygłodniałych paszczy, przewijających

jących się między nasadzeniami drzew

jakości plonów. Kiedy piszę o “naszych”

się przez farmę każdego roku. Jak wszy-

a polami zbóż. Orka również nie jest zbyt

potrzebach, mam na myśli około dwu-

scy dobrze wiemy, większość żywności

głęboka w porównaniu z powszechnymi

dziestu pięciu do trzydziestu dziarskich

produkowanej dziś na skalę przemysłową,

tendencjami w rolnictwie. Zgodnie z na-

kompanów, którzy przyjeżdżają na farmę

skąpana jest w Dieslu. Oszacowaliśmy, że

szymi założeniami, nie schodzimy poniżej

na pół roku szkolenia. W tym roku utwo-

skoro jesteśmy w stanie uprawiać pola przy

pierwszej warstwy gleby. Robimy herbatę

rzyliśmy 600 m² terenu z nasadzeniami

pomocy prostego quada, możemy sami,

z kompostu i używamy organicznych na-

jednorocznych warzyw na ustalonych

z dość dużą łatwością, dostarczać sobie

wozów do zbóż (własnej produkcji), by

poziomicami grządkach, wykorzystując

zbóż, surowców na olej oraz innych pod-

utrzymać dobry stan gleby.

technikę bezwykopową. W kolejnym roku

stawowych produktów.

Projektowanie na skalę farmy jest nie-

planujemy uprawę z użyciem innowacyj-

co bardziej skomplikowanym procesem,

nego pojazdu ATV2 oraz rozszerzenie

ponieważ istnieje wiele systemów, które

rocznej produkcji dla CSA3. Te założenia

należy ze sobą połączyć. Ponadto, finanse

wdrażamy w życie stopniowo, by dopaso-

są znacznie większe i mnóstwo rzeczy

wać się do potrzeb własnych oraz naszych

dzieje się naraz. Szczególnie widać to

klientów, ale także dlatego, że mamy wiele

w Szwecji wiosną, kiedy wzrost roślin

innych zobowiązań.

jest nagły i intensywny oraz jesienią,

Ziarna, oleje i zbiory z pól – wszystko możliwe z prostym i ekonomicznym pojazdem ATV.

podczas żniw i składowania bogatych Udowodniono, że w niektórych co-

w składniki odżywcze produktów po-

rocznie uprawianych systemach agro-

karmowych i leczniczych, pomagających

leśnictwa zasoby węgla organicznego

nam utrzymać zdrowie podczas długiej,

w glebie mogą w niej pozostać. My jednak

ciemnej zimy.

Z powodzeniem przeprowadziliśmy

chcemy mieć pewność, że minimalizuje-

Przy niewielkim budżecie, budowanie

akcję zbierania funduszy poprzez perma-

my stopień naszej ingerencji w biomasę,

zróżnicowanej infrastruktury, wykorzy-

kulturową stronę internetową finansowa-

dlatego pracujemy nad jak najdłuższym

stywanie odpadów oraz projektowanie

nia społecznościowego WeTheTrees, co

czasem płodozmianu. Robimy to na do-

dostosowane do krajobrazu są bardzo uży-

pozwoliło nam na sprowadzenie amery-

kładnie wydzielonych pasmach znajdu-

teczne. Prowadzenie farmy czy też innego

kańskiej maszyny przypominającej quad, która pomaga uprawiać ziemię, a także sadzić trawę oraz inne rośliny. Tego rodzaju sprzętu używa się powszechnie w Stanach Zjednoczonych do tworzenia terenów pastewnych, na których następnie przeprowadza się polowania na jelenie. Pojazd zwrócił naszą uwagę, kiedy szukaliśmy pomysłu na to, jak zorganizować uprawę zboża dla naszych kurcząt oraz w jaki sposób zająć się sporym obszarem poświęconym produkcji jedzenia na wyżywienie setek 2. ATV (ang. All Terain Vehicle) – czterokołowy pojazd zasilany elektrycznie, przypominający quada. 3. CSA (Community Supported Agriculture) – Rolnictwo Wspierane przez Społeczność (RWS). Więcej o RWS przeczytasz w Magazynie wyTwórcy, nr 1.

Użycie grawitacji w celu zasilenia taranu hydraulicznego i rozprzestrzenienia źródła wody na całą powierzchnię farmy.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

przedsięwzięcia wymaga nieustannego re-

Drzewa, które nabyliśmy, tutaj koszto-

i obniżyło jego koszt. Priorytetem było

agowania na potrzeby, które się pojawiają.

wały pięć razy więcej niż te pochodzące

ustalenie dnia przewiezienia roślin do

To kwestia odpowiedzialności.

z Wielkiej Brytanii. Zdecydowaliśmy, że

Wielkiej Brytanii na dzień, w którym

Pierwszy i wyjątkowy rok pracy nad

zważywszy na nieograniczone możliwości

wracałem właśnie z wizyty szkoleniowo-

zbudowaniem farmy od zera przeznaczyli-

przewozu surowców przez Europę, lepiej

-konsultacyjnej w Południowo-Wschod-

śmy na edukację wielu ludzi z całego świa-

będzie sprowadzić drzewa ze znanej nam

niej Azji i Meksyku. Tylko wtedy mogłem

ta w temacie projektowania, organizowa-

już i sprawdzonej pod kątem jakości szkół-

zająć się roślinami, które w tym stanie były

nia i wdrażania wykorzystywanych przez

ki leśnej.

bezbronne. Ich transport był procesem wy-

nas systemów. Odzew był niesamowity

Jeśli chcemy zasadzić nowo nabyte ro-

magającym czasu. Wynająłem ciężarów-

– w 2014 roku odwiedziło nas setki chęt-

śliny, warto jest wcześniej dowiedzieć się,

kę i razem z moim przyjacielem w ciągu

nych do współpracy z dwudziestu pię-

jakie są ich wymagania co do składników

24 godzin przemierzyliśmy siedem krajów,

ciu krajów z całego świata. Czujemy się

odżywczych zawartych w glebie. Kompost

aby dostarczyć je bezpiecznie do naszego

uprzywilejowani możliwością ugoszcze-

organiczny z pewnością okaże się dobry

nowego domu na farmie, co pomogło nam

nia tak wielu wspaniałych ludzi, stano-

dla warzyw, które wyrastają w przecią-

zaoszczędzić ok. 80-100 tys. dolarów.

wiących wspaniałą ekipę wspierającą

gu kilku tygodni, jednak nieodpowiedni

Pastwiska nie gwarantują optymalnych

działanie farmy.

grunt początkowy dla roślin wieloletnich

warunków dla sadzenia drzew, ponie-

oznaczać będzie nieustanne komplikacje

waż współczynnik bakteriologiczny do-

wymagające kompromisów. Jeśli chodzi

minuje nad zawartą w glebie grzybnią.

o sadzenie mniejszych roślin, zwykle na

Krzaki i winorośla najlepiej rozwijają się

początku używamy specjalnych doniczek

w warunkach, gdzie stosunek grzybów do

do hodowli korzonków, natomiast drzewa

bakterii wynosi 2-5:1, natomiast w przy-

są wcześniej zaszczepiane i odżywiane wol-

padku drzew 5-100:1, a nawet więcej (aż

no uwalniającym się nawozem. Te metody

do 1000:1 dla drzew iglastych oraz wieko-

mogą wydać się kontrowersyjne, są jednak

wych lasów). Rodzaj uprawy jest zatem

przemyślane. Niemalże wszystkie sprowa-

uwarunkowany możliwościami, jakie

dzone przez nas rośliny były bez korzeni,

zapewnia gleba.

Przednia i tylna część farmy stanowią strefę uprawy roślin wieloletnich. Ich rozkład zgodny jest z całościowym projektem Keyline, co umożliwia nieustanny rozwój pastwisk na przestrzeni trzech pasm w ciągu kolejnych lat.

w stanie uśpienia, co ułatwiło transport

Sezon rozpoczęliśmy nasadzeniem roślin przy użyciu techniki bezwykopowej, przebudowaniem stodół, skonstruowaniem warsztatu i szklarni, zamontowaniem taranu hydraulicznego, umożliwiającego stworzenie sieci dopływu świeżej wody, również dla przemieszczających się po pastwiskach zwierząt. Następnie zajęliśmy się sadzeniem tysiąca drzew owocowych, orzechów oraz krzewów, by nagromadzić jak największą ilość energii słonecznej na pasmach gruntu pomiędzy pastwiskami. Znaczną część drzew zakupiliśmy w Wielkiej Brytanii, głównie ze względu na jakość i możliwości dostawy, ale również na cenę. Szwecja jest pod tym względem bardzo wymagająca finansowo.

Praca na farmie i nauka. Setki osób z 25 krajów przyjechało, aby wspólnie się uczyć na tej małej, szwedzkiej wsi. Wspaniały czas!

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

Oczywiście im lepsza gleba, tym wię-

skalnym. Warto rozważyć różne sposoby

Wyznaczenie długości alei drzew oraz po-

cej traw i chwastów. Takie okoliczności

rozmieszczenia składników niezbędnych

wierzchni pozostałych obszarów, pozwala

jednocześnie jednak umożliwiają nam

do prawidłowego rozwoju rośliny. Zapew-

na obliczenie ilości roślin, jaką trzeba zgro-

wysiew różnego rodzaju poplonu oraz

nienie wszystkich niezbędnych warunków

madzić do posadzenia.

sadzenie drzew oraz krzewów w dobrze

w miejscu jej zasadzenia, pozwala ogra-

Sprzęt, którego używamy, odpowiedni

przygotowanej glebie, bierzemy rów-

niczyć potrzebę rozrostu korzeni w celu

jest dla niewielkiej produkcji, lecz spełnia

nież pod uwagę warunki dopływu wody

pozyskania składników odżywczych. Nie

jednocześnie wiele funkcji naraz. W ze-

w tym rejonie.

zapominajmy, że przejęliśmy ziemię, któ-

szłym roku sprowadziliśmy z Australii pług

ra nie była właściwie uprawiana (a wręcz

(odpowiadający projektowi Keyline), który

niszczona) przez wiele lat, a głębokość orki

będzie służył nie tylko nam, ale i pobliskim

konsekwentnie wynosiła 20-25 centyme-

rejonom. Importowaliśmy również starą

trów. Naszym zadaniem było więc przy-

francuską maszynę (Simon Bedformer),

gotowanie gleby pod uprawę, zadbanie

służącą do tworzenia sadzonek warzyw na

o dopływ wód oraz wdrożenie wielu pla-

przeoranej i spulchnionej ziemi. Model ten

nów wsparcia uprawy jednocześnie.

składa się z podwójnego rotora o długo-

Jako inżynierowie projektów powinniśmy sterować procesami w taki sposób, by wchodziły w pożądane reakcje łańcuchowe. Lniane aleje drzew na wale ziemnym stworzyliśmy od razu, aby jak najszybciej

W takiej sytuacji bardzo pomocny

ści 1,8 metra i ma napęd 90 koni mecha-

rozpocząć proces powstawania gęstej sie-

okazuje się innowacyjny sprzęt oraz wy-

nicznych, co umożliwia przekopywanie

ci roślin. I tak drzewa zostały posadzone

korzystanie warunków topograficznych,

kamieni, a w efekcie lepszą powierzchnię

w kopcach, a krzewy osadzone w ziemi

dostosowanie się do nich. Poniżej znaj-

pod uprawę. Chcieliśmy mieć tę maszynę,

bez korzeni, w regularnej odległości od

duje się szkic procesu układania alei roślin

by stworzyć pewnego rodzaju rowy po obu

siebie. W tylnej części pola znalazły się dwa

wieloletnich według projektu Keyline. Jest

stronach nasadzeń. Pomogła nam także

rzędy zbóż. Podczas wysiewu wzięliśmy

wiele mniej lub bardziej wymagających

w zachowaniu planowanej przestrzeni mię-

pod uwagę intensywność ich wzrostu oraz

technologicznie sposobów sadzenia drzew.

dzy roślinami. Spodziewając się, że trudno

orientację ze wschodu na zachód, tak by

Tak jak w przypadku każdej pracy

będzie przeprawić się z tą maszyną przez

zmaksymalizować absorpcję światła sło-

projektowej, tworzenie map terenowych

pastwiska, zakupiliśmy także stary model

necznego przez te rośliny.

oraz pojęciowych pomaga w opracowa-

brony. Nowoczesne modele są zazwyczaj

W przedniej części farmy znalazły się

niu szczegółowego planu, dzięki któremu

bardzo szerokie, a ta odpowiada szerokości

główne nasadzenia drzew, umieszczone

możemy sporządzić wykaz ilościowy.

naszych pól.

nad przebiegającym przez środek urwiskiem oraz wzrastające po obu stronach krzewy, zgodnie z orientacją od północy na południe. Posadzone przez nas wysokiej jakości drzewa i krzewy, jako rośliny wieloletnie potrzebują dobrego podłoża startowego. Ich korzenie zostały zakopane w przerzedzonej mieszance melasy i wodorostów, a następnie podlane 20 litrami wody, by grzybnia szybciej się rozwijała. Zastosowaliśmy rekomendowaną ilość komercyjnie dostępnej grzybni zaszczepiającej i dodatkowo przez cały sezon będziemy dodawać do gleby mieszankę kompostową (pomocne w zasileniu wzrostu roślin mogą być też wodorosty oraz ryby). Każde drzewo i każdy krzew obsypaliśmy pyłem

Szkic procesu układania alei roślin wieloletnich według projektu Keyline.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

GŁÓWNA ALEJA DRZEW

proporcje grzybów do bakterii w glebie na naszą korzyść. Dodatek rozdrobnionej

•

jabłoń

ściółki oraz kompostu z drewna pozyska-

•

grusza

nego z rozebrania dotychczasowego sys-

•

śliwa

temu do ogrzewania kompostem również

•

wiśnia

zapewniają odpowiednią dawkę grzybni.

•

leszczyna

Mączka skalna oraz glony gwarantują bo-

•

rokitnik

gactwo minerałów niezbędne do rozwoju grzybni w słabej jakościowo ziemi rolnej.

GŁÓWNA ALEJA KRZEWÓW •

malina

•

czarna porzeczka

•

czerwona porzeczka

•

agrest

•

wiciokrzew siny

Właściwe planowanie cyklu produkcji na farmie wzmaga motywację, wydajność i jakość wykonywanych prac. Możliwie jak największe wykorzystanie potencjału infrastruktury oraz utylizacja odpadów lokalnych to kluczowe założenia

NASADZENIA POBOCZNE

Ridgedale. Na zakup i rozwój farmy przeznaczyliśmy mniejszy budżet, niż prze-

Nowa odsłona wozu jako środka transportu i miejsca wysiadywania jaj dla kur niosek, będącego jednocześnie środkiem utrzymywania czystości na pastwiskach krów.

•

jagoda goji

ciętnie wydaje się w Europie na domek,

•

pigwowiec japoński

staramy się więc kreatywnie korzystać

•

jarzębina jadalna

z zasobów i szerzyć wielofunkcyjność.

z systemu, który tworzymy jest to, że po

•

cedrówka chińska (ogławiana -

Na przykład drewniany wóz stracił swo-

zakończeniu wstępnych prac, nie będziemy

liście jako plon)

ją pierwotną funkcję. Używamy go teraz

potrzebowali żadnych bardziej skompli-

lipa europejska(ogławiana - liście

jako mobilną wylęgarnię kurzych jaj, prze-

kowanych maszyn, niż te stare modele,

jako plon)

mieszczającą się po pastwiskach i poma-

którymi dysponujemy.

morwa

gającą oczyszczać teren. Zimą pojemnik

Po przeoraniu gruntu pługiem Yeoman-

z jajami jest otwierany i wylęgarnia prze-

sa4 sprawdziliśmy wspomnianą wcześniej

nosi się do szklarni. Kolejną zaletą wozu

maszynę – Simon Bedformer. Ku nasze-

• •

STARSZE ODMIANY

jest możliwość wykorzystania go przy zi-

mu zdziwieniu, udało jej się przedrzeć

•

świdośliwa

mowej wycince drzew, a dodatkowo moż-

przez naszą wyjątkowo gęstą darninę bez

•

aronia

na przewozić w nim węgiel.

problemu. Całą czynność powtórzyliśmy

Pierwszym zadaniem do wykonania

dwa lub trzy razy, aby osiągnąć zamierzony

było przekopanie grządek zgodnie z pro-

efekt, przy czym trzecie powtórzenie było

Nasze własnoręcznie stworzone runo

jektem Keyline. Aleje drzew zostały roz-

potrzebne tylko w przedniej części pola,

zostało wysypane na nasadzenia drzew

rysowane na pasma oddalone od siebie

gdzie zawartość gliny w glebie jest większa.

razem ze ściółką, tak by powstało trwałe

o 12 metrów na przodzie pola oraz o 18

Orka była niezbędna do realizacji na-

podszycie. Pożytek, jaki chcieliśmy osią-

metrów w jego centralnej części. Dziesię-

szego celu, jakim było nasadzenie i roz-

gnąć z tych działań to: utrwalenie zaso-

ciometrowe uwrocia służą do nawracania

przestrzenienie różnorodnych, wielolet-

bów azotu oraz różnorodnych minerałów

maszyn, którymi w naszym przypadku

nich gatunków wspierających uprawę,

w glebie, stworzenie warunków pod upra-

są te określone według projektu Keyline,

wę zbóż jadalnych, a także utworzenie od-

służące do przekopywania padoków przez

powiedniego środowiska dla owadów oraz

najbliższe kilka lat, niewielkie zaprzęgi do

roślin miodnych, i wreszcie – ochrona gle-

cięcia siana, a także - w przyszłości - quad

by. Rośliny wieloletnie pomagają utrzymać

do żniw. Jedną z korzyści wynikających

4. Pług Yeomansa (ang. Yeomans’ Slipper Plow) – narzędzie do głębokiego spulchniania ziemi z pomocą wibracji, bez wynoszenia ziemi na powierzchnię, efektywniejsze od zwykłego pługa i wymagające mniejszego nakładu energii ciągnika, wynalezione w 1974 roku przez Percivala Alfreda Yeomansa.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

takich jak sałaty, akumulatory dynamicz-

W 2014 roku na farmie pojawiły się

Wprowadziliśmy również owce, z któ-

ne5, rośliny wiążące azot z powietrza czy

dojne krowy i kozy, kilka partii brojle-

rych chcemy wyhodować większe stado.

rośliny nektarowe. Oczywiście orka selek-

rów oraz kur niosek, a także owce. Kiedy

Obecnie przeczuwamy, że owce, brojlery

cjonuje też zawarte w glebie bakterie, za-

wprowadziliśmy się zimą na farmę, zanim

i jaja przez najbliższy czas będą głównym

tem musieliśmy wprowadzić odpowiednie

podjęliśmy jakiekolwiek kroki, zaplano-

motorem naszej gospodarki, a za kilka lat

środki, aby rozprzestrzenienie mikoryzy

waliśmy wszystko w oparciu o metodo-

stopniowo dołączą do nich drzewa i krze-

w alejach drzew odbyło się jak najszybciej.

logię holistycznego zarządzania hodowlą

wy owocowe. Przy takiej ilości głodnych

Użyliśmy zalecanych dawek początkowych

zapoczątkowaną w 1960 roku przez Allana

brzuchów, które witają u nas w ciągu roku,

mikoryzy dla nieukorzenionych roślin:

Savoriego6. W międzyczasie prowadzili-

zajmie nam trochę czasu aby pojawił się

25 g dla drzew, 10 g dla krzewów oraz 5 g

śmy własne badania i obserwacje, aby

nadmiar plonów!

dla trzciny. Dodatkowo dla każdego drze-

dowiedzieć się, co rośnie i co dzieje się na

wa zastosowaliśmy 2 szklanki pyłu skalne-

pastwisku. Nasza wspaniała menadżerka

go rozmieszczając go w promieniu 50 cm

farmy, Kate, przeprowadziła badanie dar-

od centrum pnia. Dodaliśmy także 3,5 ml

niny oraz żyjącej w niej bezkręgowców, co

skoncentrowanego wyciągu z glonów dla

pomogło nam w zaplanowaniu hodowli

każdej rośliny oraz rozcieńczonej melasy

i zrozumieniu specyfiki gatunków, z jakimi

z trzciny cukrowej jako rozwiązanie na

mieliśmy do czynienia. To pozwoliło nam

nawodnienie korzeni. Ta warstwa została

na zaobserwowanie procesu, w którym

następnie przykryta kartonami (w przy-

w przeciągu 96 godzin liczba żuków gno-

padku drzew), gazetami (krzewy owoco-

jaków w gnojówce drastycznie zmniejszyła

we) i wysypana 1 taczką trocin dla każdego

się, podczas gdy liczba larw much sięgnęła

drzewa, a połową taczki dla krzewu.

zenitu. Klucz to podłoże!

Imitowanie procesów zachodzących w ekosystemie jest jedynym sposobem na prowadzenie przyszłościowej i ekonomicznie wydajnej gospodarki. Poprzez zaplanowanie wędrówki kur niosek przez pastwiska, zaraz po zaplanowaniu wędrówki krów, jesteśmy w stanie zoptymalizować korzystne interakcje tych dwóch gatunków. Kury są “beznapędowym” źródłem rozprzestrzeniania nawozu, a dodatkowo uwielbiają bogate w kwasy tłuszczowe Po wielu eksperymentach dotyczących karmienia brojlerów, odkryliśmy, że jesteśmy w stanie doprowadzić je do średniej wagi 2,4 kg w osiem tygodni, bez strat na jakości.

larwy, z których nie wyklują się muchy kłopoczące później bydło. Jako efekt uboczny tej zdrowej interakcji, dodatkowo otrzymujemy od kur jaja.

5 Dynamiczny akumulator (ang. Dynamic accumulator) – roślina, która ma zdolność do akumulacji określonych pierwiastków z gleby. W projektowaniu permakulturowym wykorzystywana do tworzenia gildii roślinnych.

6 Allan Savory – pochodzący z Zimbabwe ekolog, farmer, międzynarodowy przedstawiciel i naczelny aktywista ruchów związanych z ochroną środowiska; twórca systemu holistycznego zarządzania zasobami ziemnymi w celu zatrzymania i cofnięcia procesu pustynnienia.

Warto było na to pracować! Zachwycająca ilość dobrego jedzenia na farmie już w pionierskim roku jej istnienia. Nigdzie nie da się kupić tak bogatych w składniki odżywcze produktów.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

Sposób, w jaki prowadzimy produkcję uzależniamy od pory roku, by zminimalizować straty nieodnawialnej energii. W praktyce oznacza to, że mamy sześć intensywnych miesięcy długich dni i sześć spokojnych miesięcy, kiedy możemy odzyskać siły, a także nadrobić zaległości w pracy za granicą. To bardzo przyjemny cykl, który umożliwia nam elastyczność w naszych stylach życia. Jedna z grup praktykantów zbudowała piękny piec ze słomy i gliny, stworzyła działkę do nasadzeń ziół na najbliższą wiosnę, a także zrobiła wspaniały kompost, aby wyhodować grupę pożytecznych mikroorganizmów, które zapewnią odpowiednie warunki w glebie, podczas zbliżających się intensywnych prac ogrodowych. Zdołaliśmy również znaleźć czas na zaprojektowanie tuzina innych farm i różnych posiadłości. Dało nam to okazję do wyjazdu wraz z praktykantami do Norwegii, gdzie pomagaliśmy przy projekcie jednej z najbardziej urokliwych małych farm, z ruchomym systemem hodowli zwierząt zasilanym wodą źródlaną przy różnicy poziomów wynoszącej 80 metrów. Magiczni ludzie i magiczne miejsca, których działania warto śledzić. To przedsięwzięcie zajęło nam ponad pół roku! Jasną sprawą jest dla nas to, że nie ma takiej rzeczy, której grupa ciężko pracujących, zmotywowanych ludzi nie mogła-

Plan, plan i jeszcze raz plan!.

by zrobić. Mimo że nigdy wcześniej nie

kilku zbiorników wodnych. Będziemy

loma innymi sprawami. Okres zastoju

pracowaliśmy tak dużo jak tego sezonu,

także pracować nad systemem ogrze-

wykorzystamy na zbudowanie nowych,

realizacja zadań do wykonania przyszła

wania światłem słonecznym, zbudowa-

przenośnych wielofunkcyjnych schronień

nam niemalże bez wysiłku. Jakkolwiek bę-

niem stawu, kontynuacją eksperymentu

dla zwierząt, a także na przetwarzanie

dzie wyglądała przyszłość na naszej farmie,

z kompostem Jeana Paina oraz nad wie-

i promowanie naszych produktów na

z pewnością ludzie i bio-mimikra pozostaną jej stałymi elementami. Plany na rok przyszły rok uwzględniają znacznie liczniejsze nasadzenia drzew, umieszczanie świń na pastwiskach leśnych, rozmnożenie stad kur niosek i brojlerów do skali opłacalności, a także utworzenie

skalę lokalną. 7 Metoda Jeana Paina – urodzony w Szwecji Francuz, Jean Pain, opracował system bioenergetyczny oparty na stworzeniu kompostu, z którego pozyskana energia miała pokrywać 100% zapotrzebowania gospodarstwa domowego. Założenie udało się zrealizować, dlatego też dziś metodę pozyskiwania energii z kompostowanych materiałów nazywa się kompostowaniem Jeana Paina lub metodą Jeana Paina.

W czasie wakacji będziemy też prowadzić intensywne kursy z naciskiem na wspieranie praktykantów do stawiania pierwszych kroków w profesjonalnym projektowaniu oraz samodzielnym inicjowaniu działań na gruncie rolnym.

02 WYTWÓRCZOŚĆ

Podajnik dla kota fot. MJN123

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

AUTOMATYKA W DOMU autor: Przemysław Jurgiel-Żyła

W filmie „Człowiek Demolka” z 1996 roku z Sylwestrem Stallone w roli głównej, twórcy filmu roztoczyli przed nami obraz futurystycznego społeczeństwa w świecie naszpikowanym elektroniką, w tym na przykład mieszkaniami sterowanymi głosem. Pokazane zostały autonomiczne samochody, natomiast komputery, jakby tylko czekały, aż ktoś je zhakuje. 20 lat temu ten obraz był zupełnie poza

na serwery zewnętrzne w internecie, czy

zasięgiem konsumenckim, zaś konstruk-

też nadzorujące w trybie ciągłym pracę

torzy i wizjonerzy mieli mokre sny z tym

wielu urządzeń.

związane. Obecnie jednak samochody

Przemysław Jurgiel-Żyła,

zaczynają poruszać się bez pomocy kie-

Wspaniałe w naszej rzeczywistości jest

rowcy, systemy rozpoznawania mowy są

to, że ludzie chcą dzielić się swoimi wyna-

coraz doskonalsze, zaś komputery mają

lazkami. Programiści piszą gotowe systemy

Współtwórca Makerspace.pl, członek Hac-

wystarczającą moc obliczeniową, żeby

informatyczne, elektronicy udostępniają

kerspace Warszawa, aktywny elektronik,

przechodzić Test Turinga (czyli test, w któ-

schematy, a innowacyjne firmy produkują

programista amator, improwizujący stolarz,

rym rozmówca konwersuje z wieloma stro-

tani sprzęt, często na licencji open hardwa-

kucharz, bloger. Zawodowo manager w spół-

nami w następstwie czego musi określić,

re. Przeciętny użytkownik zainteresowany

ce technologicznej Netsprint. Prywatnie

która strona jest maszyną). Dochodzą do

tematem automatyki domowej, wystarczy,

szczęśliwy mąż i ojciec. Ma monopol na twit-

tego platformy edukacyjne i mikrokom-

że skorzysta z kilku przewodników online

terowy hashtag #LubiePoniedzialek. W wol-

putery o wystarczających zasobach na

i dzięki temu uzyska amatorski lub półpro-

nych chwilach doradza startupom, jak budo-

łączenie się z aplikacjami zarządzającymi

fesjonalny system do nadzoru i sterowania

wać modele sprzedażowe i rozwijać biznes.

naszym otoczeniem, wstawiającymi dane

domem.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

Arduino kontroler maszyny do pisania fot.Mario Klingemann

Oczywiście można iść do sklepu lub skontaktować się z firmą, która profesjo-

CZYM JEST AUTOMATYKA DOMOWA?

na wprowadzenie rozwiązań dla domu – bez określania, w który element pojęciowy

nalnie zestawi wszystkie moduły w syste-

Automatyka domowa, to bardzo szero-

mie, udostępni praktycznie bezawaryjne

kie pojęcie obejmujące integrację różnych

się wpasujemy.

oprogramowanie oraz pokaże przycisk

aspektów naszego otoczenia, takich jak:

włącznika. Jednak spodziewam się, że czy-

zarządzanie oświetleniem, zarządzanie

telnicy tego magazynu w większości będą

systemami klimatyzacji i/ lub ogrzewa-

chcieli realizować takie projekty w zaciszu

nia, nadzorujące, czyli systemy alarmowe,

Wybór sprzętu do automatyki domo-

domowym lub warsztacie np. lokalnego

jak również systemy monitoringu jakości

wej nie jest, wbrew pozorom, banalny,

Fab Labu.

powietrza (detekcja gazów), zarządzanie

ponieważ istnieje bardzo szeroka gama

dostępem/otwieraniem drzwi i okien. Do-

produktów, które się do tego nadają. Naj-

PLATFORMA SPRZĘTOWA, CZYLI OD CZEGO ZACZĄĆ

Poniżej przedstawiam przekrój kil-

datkowo ww. systemy mogą być wspiera-

drobniejszym takim rozwiązaniem do

ku przykładowych rozwiązań platform

ne w zakresie sterowania nawadnianiem,

wprowadzenia jest wykorzystanie mikro-

sprzętowych, programistycznych lub

monitoringiem pogodowym, dystrybucją

kontrolera i kilku elementów pasywnych.

gotowego oprogramowania, które może

dźwięku i obrazu oraz dostępem do za-

Niestety, jest on jednocześnie dość trud-

nam pomóc w przygodzie, jaką jest au-

rządzania poprzez sieć teleinformatyczną,

ny do opanowania dla kogoś, kto dopiero

tomatyzacja swojego otoczenia. Nic nie

czyli internet, telefon lub SMS. Równolegle

zaczyna swoją przygodę z automatyzacją,

stoi na przeszkodzie, żeby stworzyć hy-

istnieje pojęcie inteligentnych budynków,

elektroniką czy programowaniem. Z po-

brydę systemu otwartego z zamkniętym.

które częściowo rozwija pojęcie automaty-

mocą przychodzą gotowce w postaci roz-

Są pewne kluczowe elementy instalacji,

ki domowej o zminimalizowanie udziału

wiązań firm/organizacji typu: Arduino,

jak choćby alarm, czy powiadamianie

człowieka w procesie zarządzania oraz do-

Raspberry Pi, Particle, Intel (Edison).

służb ratunkowych, które powinny gwa-

kłada rozwiązania typu symulacji obecno-

Większość z nich ma swoje wariacje i klo-

rantować ponadprzeciętną bezawaryjność

ści mieszkańców czy awaryjnego zasilania.

ny oraz dużą społeczność użytkowników

i gotowość do pracy.

Temat jest bardzo szeroki, dlatego skupimy

i na nich właśnie skupimy uwagę w dalszej

się tutaj na elementach, które pozwolą nam

części artykułu.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

ARDUINO Uniwersalna platforma edukacyjna, najczęściej firmy Atmel, oparta głównie o 8-bitowy mikrokontroler (choć można spotkać również rozwiązania 32-bitowe). Razem z częścią sprzętową zostało udostępnione Arduino IDE, czyli zintegrowane środowisko programistyczne strukturą składni oparte o języki C/C++. Ponieważ cały zestaw jest dopracowany, posiadający dobrą dokumentację i otwarte źródła, to w błyskawicznym tempie zyskał sobie rzeszę wiernych fanów. PLUSY ÐÐ

Bardzo proste podłączanie dodatkowych modułów, często w postaci shieldów (płytek w formie „kanapki” z dodatkowymi interfejsami) realizujących komunikację sieciową przewodową i bezprzewodową, ułatwiających podłączanie czujników, rozszerzających porty wejścia/ wyjścia, posiadających wyświetlacz czy klawiaturę.

ÐÐ

Spora odporność na błędy podłączeniowe.

ÐÐ

Niskie koszty budowy systemów.

ÐÐ

Dużo przykładów i proste programowanie.

MINUSY

Przykład System do sterowania przekaźnikami, z czujnikiem ruchu, sensorem światła, podłączeniem do internetu i aplikacją dostępną na telefony z Androidem. www.androidcontrol.blogspot.com/2014/08/arduino-smart-home-automation.html

RASPBERRY PI

ÐÐ

Rozwiązanie skupione na sprzęcie.

Rozwiązanie dużo bardziej kompakto-

tym idzie – przybliżeniu systemu wbu-

ÐÐ

IDE wymaga programowania każ-

we, gdzie na płytce o powierzchni niewiele

dowanego (embedded system) szerszemu

dej funkcji systemu zarządzania

większej od karty kredytowej mieści się

gronu odbiorców.

z osobna.

procesor o taktowaniu blisko 1 Ghz, do 1

Mała moc obliczeniowa (w za-

GB pamięci operacyjnej, do 4 złączy USB,

sadzie wyklucza przetwarza-

port sieciowy, gniazdo HDMI i wiele in-

nie sygnałów audio i video).

nych (w zależności od wersji). W przy-

ÐÐ

padku RPi wskazane jest skorzystanie z systemu operacyjnego zainstalowanego na karcie pamięci FLASH, głównie opartego o Linuksa. Ta platforma również ma bardzo duże wsparcie społeczności internetowej, głównie dzięki bardzo dobremu stosunkowi ceny do wydajności, a co za

Raspberry pi fot. Pierre Lecourt

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

PLUSY

PARTICLE

Tanie i modułowe rozwiązanie oparte

Jeszcze do niedawna Spark, z modu-

o open hardware z możliwością zainstalo-

łami Photon (komunikacja tylko przez

wania systemu operacyjnego typu Debian,

WiFi) i Electron (komunikacja tylko

Ubuntu, czy Windows 10 IoT (Internet of

przez 2G/3G), to rozwiązanie częścio-

Things, wersja darmowa).

wo łączące zalety rozwiązań Arduino

ÐÐ

Złącze kilkudziesięciu pinów z wy-

i Raspberry Pi. Zestawy wyposażone są

prowadzonymi różnymi interfejsa-

w stosunkowo szybkie procesory STM32

mi komunikacji i liniami wejścia/

(32-bitowe), które zawierają bootloader

wyjścia programowane z poziomu

umożliwiający programowanie układów

systemu operacyjnego przy wyko-

poprzez stronę WWW. Samo oprogramo-

rzystaniu Pythona, czy innych ję-

wanie i struktura języka zbliżona jest do

zyków wysokiego poziomu.

tego z Arduino. Dzięki takiemu ujęciu te-

Możliwość podłączenia monitora/

matu programowania, samą płytkę można

ekranu dotykowego.

“zaszyć” w urządzeniu i bez wyjmowania z układu programować zdalnie. Logicznie układy Particle bliższe są Arduino.

MINUSY ÐÐ

Dwa przełączniki Servo z dołączonym Arduino

Wymagana umiejętność programowania wysokopoziomowego (pisania skryptów dla systemu

PLUSY ÐÐ

operacyjnego, instalacji i konfigu-

w układzie docelowym (aktuali-

racji systemu operacyjnego oraz

zacja programu sterującego jest

usług w nim zawartych). ÐÐ

Proste i szybkie programowanie

Nie zawsze dobrze przemyślane

ÐÐ

rozwiązania konstruktorskie/architektoniczne.

Zaszyty moduł sieciowy, bądź modem 2G/ 3G.

ÐÐ

Uwzględniając akcesoria „zaszyte

bardzo prosta).

na płytce” jest to najtańsze rozwią-

Częściowa kompatybilność kodu

zanie z tutaj porównywanych.

programu do Arduino. ÐÐ

ÐÐ

Wysoka wydajność.

ÐÐ MINUSY ÐÐ

Powolne działanie procesu programowania.

ÐÐ

Pierwsza konfiguracja czasem jest kłopotliwa.

ÐÐ

W wersji 2G/3G dość drogie pakiety transferu.

INTEL EDISON Mimo deklaracji producenta, że jest to rozwiązanie dla elektronicznych ubrań (wearables), konstruktorzy traktują urządzenie jak koleją platformę rozwojową i budują również rozwiązania stacjonarne. Wydajnościowo Intel Edison jest gdzieś pomiędzy podstawowymi wersjami , a Particle. Ponieważ przewidziane jest Przykład System do sterowania urządzeniami w domu przy wykorzystaniu Raspberry Pi. www.instructables.com/id/Raspberry-Pi-Home-Automation-Control-lights-comput

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

Przykład System logowania danych: temperatura, oświetlenie, wilgotność powietrza. www.openhomeautomation.net/cloud-data-logger-particle-photon

również jako narzędzie edukacyjne, to podstawowa płytka rozwojowa ma złącze

PLUSY ÐÐ

pod shieldy Arduino oraz środowisko

MINUSY

Zintegrowany moduł Bluetooth

ÐÐ

Stosunkowo wysoka cena.

„low power”

ÐÐ

Zamknięta architektura.

IDE (programistyczne) jest identyczne

ÐÐ

Zintegrowany moduł WiFi.

ÐÐ

Duże rozmiary płytki bazowej.

z tym od Arduino.

ÐÐ

Energooszczędność.

ÐÐ

Główne złącze trudne do użycia

ÐÐ

Niewielkie rozmiary głównego

przez amatorów.

modułu. Oprócz wymienionych można spotkać się z innymi platformami, takimi jak seria płytek LaunchPad od Texas Instruments ze środowiskiem programistycznym Energia (oparte o IDE Arduino), ST32 Nucleo od STMicroelectronics kompatybilne z wyprowadzeniami płytek z Arduino oraz IDE na bazie Arduino, Orange Pi i inne wariacje płytek podobnych do Raspberry Pi, czy też wariacje powyższych lub nowe koncepcje, bardzo często szukające wsparcia finansowego na Indiegogo lub Kickstarterze.

PLATFORMA SOFTWARE, CZYLI JAK TO POWINNO DZIAŁAĆ Profesjonalnych i odpłatnych systemów zarządzania i dozorem urządzeń w domu Zestaw Intel Edison z obwodem drukowanym Arduino

omawiać tutaj nie będziemy. Skupimy się za to na rozwiązaniach uniwersalnych, cza-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

FREEDOMOTIC Jest bardzo potężnym systemem działającym na komputerach pod kontrolą Linuksa, Windowsa, MacOSa oraz Raspberry Pi opartym na Javie. Poza realizacją wielu procesów związanych z zarządzaniem domem ma możliwość integrowania się z istniejącymi systemami komunikacji, jak KNX, ModBus oraz wspiera komunikację z modułami wykonawczymi na Arduino. System ma kontrolę użytkowników, wspiera wtyczki rozszerzające możliwości systemu, może symulować (np. obecność), czy profilować użytkowników oraz pozwala na podłączenie się poprzez API. Więcej: www.freedomotic.com Przykład System twittujący informację o aktualnym natężeniu światła. www.diyhacking.com/home-automation-using-intel-edison-board

OPENHAB Jest bezpośrednią alternatywą dla FreeDomotic, ale skierowaną głównie na systemy wbudowane, opartą na Javie. Oprócz

sem wielosystemowych oraz takich, które

ścią sprzętową), przeważnie jako aplikacje

Raspberry Pi wspiera także BeagleBone

korzystają z licencji otwartej. W zależności

na komputer i/lub telefon.

Black (ulubioną platformę autora), UDOO

od potrzeb można skorzystać z gotowych bibliotek, platform, na bazie których roz-

WEBIOPI

oraz Cubieboard (mało popularne w Polsce głównie ze względu na dość wysoką

wija się swój projekt lub pełnych systemów

Jest platformą programistyczną dla

cenę). Oprócz tego działa również na kom-

wymagających jedynie odpowiedniego

Raspberry Pi pozwalającą w prosty sposób

puterach PC/Mac pod kontrolą systemów

skonfigurowania.

podłączać różnego rodzaju układy elek-

Linuks, Windows i MacOS. Od strony in-

Systemy automatyki domowej można

troniczne za pomocą złącza IO. Sam We-

terfejsów posiada olbrzymią gamę wspie-

podzielić na dwie grupy: działające/za-

bIOPi zawiera w domyślnym ustawieniu

ranych rozwiązań. Cała lista dostępna jest

instalowane na końcówce zarządzającej

jedynie możliwość sterowania pojedyn-

na stronie projektu w zakładce „Features”.

(np. dedykowane dla Raspberry Pi i po-

czymi liniami wejścia/wyjścia. Dopiero po

Ciekawostką są dedykowane aplikacje na

chodnych) lub jako rozszerzenie interfejsu

skonfigurowaniu i prostym okodowaniu

Androida i iOS. www.openhab.org/fe-

sieciowego (głównie dedykowane dla Ar-

staje się bardzo dobrym narzędziem do

atures/architecture.html

duino i innych systemów z niską wydajno-

komunikacji pomiędzy ekspanderami IO (in/out), czujnikami temperatury, gazów, oświetlenia, sterowaniem modułami wy-

HOME ASSISTANT

konawczymi (nie ma znaczenia, czy opar-

Ma lekko odmienną ideologię budo-

tych o triaki, czy przekaźniki) oraz wiele

wania domu inteligentnego. Założeniem

innych. Dzięki WebIOPi łatwo można wy-

twórców jest wykorzystanie istniejących

stawić w formie strony internetowej inter-

już urządzeń jako końcówek, z którymi

fejs do sterowania inteligentnym domem.

może się łączyć HA i sterować nimi lub

Projekt rozwijany jest hobbystycznie.

odczytywać z nich informację. W przeci-

Więcej: www.trouch.com/category/ Arduino termostat fot. sudarkoff

Więcej: www.openhab.org

raspberrypi/webiopi

wieństwie do ww. oparty jest na Python3, nie zaś na Javie. Dzięki czemu chyba jeszcze łatwiej uruchomić system i go skon-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

figurować. Na witrynie projektu widnieje

to własna wyobraźnia i budżet przezna-

niezliczona ilość przykładów konfigu-

czony na rozwiązanie. Inaczej (również

racji poszczególnych urządzeń. Główną

kosztowo) będzie wyglądać mechanizm

platformą sprzętową dla tego projektu są

oparty na okablowaniu, a inaczej w pełni

komputery PC/ Mac pod kontrolą Linuksa,

bezprzewodowy. Na inne elementy zwróci-

Windowsa, MacOS, czy Raspberry Pi.

my uwagę chcąc sterować systemem video

Więcej: www.home-assistant.io

w domu, a na inne, gdy skupimy się na

NETTEMP

monitoringu (temperatury, niebezpiecznych dla zdrowia i życia gazów, możli-

To rodzime rozwiązanie Przemka,

wości podłączenia kamer itd.). Ponieważ

właściciela serwisu Techfreak.pl. System

większość z rozwiązań jest dość prosta do

jest prostym rozwiązaniem pozwalającym

instalacji, to zdecydowanie warto przete-

monitorować lokalnie i zdalnie tempe-

stować na własnej skórze z czym się to je

raturę oraz sterować np. przekaźnikami

lub poszukać innych, o których tutaj nie

tycznie) lepsze zoptymalizowanie proce-

w zależności od ustawień czasowych, czy

wspomniano. Powodzenia.

su i 2x "większe" oszczędności wynika-

Wiatraczek łazienkowy sterowany Arduino.

związanych z temperaturą (realizuje więc

Z punktu widzenia użytkownika co-

jące z większego stopnia wykorzystania

także niem można potraktować go jako

habitatowego bardzo istotnym aspektem

„inteligencji” maszyny. Oba przypadki

platformę do własnych rozwiązań i roz-

większości powyższych rozwiązań jest

optymalizacji mają swoje plusy i minusy,

budowy.

fakt, że są to platformy open hardware

więc decyzję o wyborze każdy powinien

/ open software. Warto mieć na uwadze

podejmować indywidualnie.

Więcej: www.techfreak.pl/nettemp

fakt, że mniejsza moc obliczeniowa, to

PODSUMOWANIE

jednocześnie mniejsze zużycie prądu, więc i bardziej zoptymalizowane zarządzanie

Powyższe to oczywiście tylko wybrane

energią. Jak wiadomo: czym większa moc

rozwiązania. Jedyne, co nas ogranicza,

obliczeniowa, tym (przynajmniej teore-

System bezprzewodowego zarządzania domem

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

GDYBY TYLKO

ADAM SŁODOWY MIAŁ INTERNET...

Gdyby Adam Słodowy miał Internet z pewnością bywałby na tego typu spotkaniach. Hakerzy, złote rączki, makgajwerzy działający w przestrzeniach twórczych w różnych częściach kraju umawiają się przez sieć i spotykają, aby omówić horyzonty współdziałania. relacjonuje: Justyna Więcek

Justyna Więcek

Burza mózgów, wymiana doświadczeń, planowanie wspólnych działań. fot. Justyna Więcek

Kreatywna dusza, żona majsterkowicza.

Fab Lab Camp w Gdyni, to już nasze

Pierwszy dzień, a w zasadzie wieczór, był

Od kilku lat nasza pasja jest naszą pracą.

trzecie spotkanie. Nasze, czyli ekip

to czas zwiedzania trójmiejskiego Fab Labu

W tym roku połączyliśmy nasze pracownie

tworzących lub chcących utworzyć fab

i luźnych pogawędek nad własnoręcznie

w jedną, wielką, kreatywną przestrzeń, którą

lab/ makerspace w Polsce. W odwiedziny

zrobioną pizzą z glinianego pieca, także

udostępniamy też innym osobom. Zapraszamy

do Gdyni przyjechała większość ekip

zrobionego ręcznie podczas warsztatów

do naszej Fabryki Pasji!

z całej Polski, nawet z jej najodleglejszych

u naszych gospodarzy. Nocnym rozmo-

www.fabrykapasji.org

zakątków. Niektórzy z nas jechali na ten

wom przy ognisku nie było końca, zarów-

zlot przez całą Polskę. Ale było warto!

no na tematy fablabowe, jak i zupełnie

Miejscówka Fab Labu w Trójmieście,

prywatne.

to coś wspaniałego! Stary dworek ze wszyst-

Drugiego dnia obyła się część oficjalna

kimi zabudowaniami, łącznie z wozownią,

– wszystko szło według ustalonego planu,

w której odbywała się oficjalna część zlotu,

który punkt po punkcie był realizowany.

piękny park wokoło i tylko kilkadziesiąt

W rotundzie odbywała się prezentacja

kroków od plaży.

prac przywiezionych przez nas. Każdy

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

lab przywiózł swój najciekawszy, najfaj-

Póki co jest to grupa osób, która wy-

spełnianie marzeń o wielkim warsztacie

niejszy projekt (który oczywiście dało się

mienia się pytaniami, informacjami, dobrą

pełnym maszyn, ale jest to też ciężka pra-

przewieźć!). Równocześnie w wozowni

radą, ale chcemy zrobić coś więcej.

ca nad tym miejscem i nad samym sobą.

zaczęliśmy zamknięty panel dla twórców

Pierwsze pomysły zawiązania współpra-

Zwątpienie przychodzi raz na jakiś czas,

FabLabów i makerspaceów. Omówiliśmy

cy między-fablabowej padły już w Łodzi,

kiedy brakuje na czynsz, kiedy są kłopoty

bieżące sprawy i zaplanowaliśmy wspólne

ale dopiero spotkanie w Gdyni umocniło

z użytkownikami, kiedy stoimy w miejscu.

działania na przyszłość.

w nas chęć zbudowania czegoś razem.

I wtedy właśnie spotkanie z ludźmi, którzy

Jak wiadomo człowiek najlepiej uczy

robią to samo co my i pracują tak samo

się na błędach, a jeżeli mamy możliwość

jak my, daje ogromnego kopa do działa-

nauki na czyichś błędach, to mamy po-

nia. Ze spotkań wracamy zawsze z głowa-

dwójne szczęście. W tym przypadku

mi pełnymi pomysłów i potrójną ochotą

nawet jeszcze większe, bo "starych" ekip

do działania oraz oddania się temu miejscu

jest więcej. Każdy z nich startował, każdy

jeszcze bardziej.

był w tym samym punkcie, w którym jest np. Wrocław czy Warszawa, czyli laby dopiero powstające, jak i my– zielonogórski

Pamiątkowe "selfie" przed siedzibą Fab Labu Trójmiasto, fot. Łukasz Więcek

makerspace – czyli twory raczkujące. Każdy z nich, z nas, przeżył większe lub mniejsze

Jakiś czas później przeszliśmy do pre-

zawirowania i dzięki temu są oni mocniejsi

zentacji naszych miejsc. O swoim miejscu

o wiedzę, której jeszcze nie posiadają oso-

opowiedzieli:

by chcące założyć fab lab czy makerspace.

Fab Lab Trójmiasto, Apocoto Gdańsk,

Z naszego punktu widzenia, to, że mo-

Fab Lab Elbląg, Zakład z Poznania,

gliśmy podpytać choćby o tak podsta-

Wytwórnia z Krakowa, Fab Lab Łodź,

wowe rzeczy jak nieumyte kubki czy

Fab Lab Lublin, Makerspace Warszawa,

ubezpieczenie, pomogło nam przebrnąć

Tworzywo Wrocław, Pruszcz Gdański

przez niektóre zagadnienia dużo łatwiej.

i Fabryka Pasji Zielona Góra, czyli my.

Do dzisiaj pamiętamy i będziemy pamię-

W sumie było nas kilkadziesiąt. Każda

tać, że ci ludzie nas nie zdeptali, nie znie-

ekipa miała swój czas na wystąpienie,

chęcili, tylko wyciągnęli rękę i pomogli

a następnie reszta, czyli publiczność, miała

przejść przez trudne początki.

możliwość zadania pytań.

Gospodarze stanęli na wysokości

Prezentacje członków, a w szczegól-

zadania. Wszystko zorganizowane

ności pytania od publiczności, dały nam

od a do z, od śniadania, po wieczorne

możliwość poznania pracy innych fab

koncerty muzyczne. Wspaniała atmosfe-

labów i makerspaców. Mogliśmy dopytać o

ra, którą tworzą przesympatyczni ludzie.

wszystkie szczegóły, które nas interesowały,

Czuliśmy się i bawiliśmy się świetnie.

o sposoby organizacji i finansowania, o

Takie spotkania to nie tylko możliwość

plany, projekty, miejscówki. Nie padło py-

pogadania, wymiany doświadczeń i podej-

tanie, na które ktoś odmówił odpowiedzi.

rzenia pracy oraz organizacji innych fab

To oznacza, że mamy do siebie zaufanie,

labów, ale dla mnie osobiście to też spora

traktujemy się jak partnerów, nie jako

dawka motywacji do dalszego działania.

konkurencję. I to jest piękne. Tworzymy

Każdy z nas, który ma za sobą utworze-

miejsce dla społeczności, ale sami też,

nie i rozwijanie takiego miejsca, na pewno

jako założyciele i twórcy makerspaceów,

miał chwile zwątpienia. To nie tylko możli-

powoli tworzymy społeczność.

wość rozwijania własnych pasji i nierzadko

Prezentacja Fab Lab Łódź, Grzegorz Belica, fot. Justyna Więcek

03 COHOUSING

Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

COHOUSING

SŁÓW KILKA O WSPÓŁZAMIESZKIWANIU autorki : Karolina Fonfara, Agata Filipowicz

Karolina Fonfara, Agata Filipowicz

Anglicy to mistrzowie small talk. Żeby

Wspólnota Sąsiedzka Old Hall, (http://

zacząć pogawędkę, przy każdej okazji py-

oldhall.org.uk/) to grupa ludzi, którzy zde-

tali nas skąd wiemy o Old Hall - na polu,

cydowali się żyć razem w dawnym budyn-

podczas tea time o 11.00 czy przy prze-

ku klasztoru otoczonym 28 hektarami pól

siewaniu pszenicy. Na początku opowia-

uprawnych. Mieszkańcy to czterdziestu

dałyśmy długą i zawiłą historię, o tym jak

dorosłych i dziesięcioro dzieci, mają od

w nasze ręce wpadł artykuł o cohousingu

dwóch do dziewięćdziesięciu lat. Niektórzy

i co się potem działo. Kiedy jednak same

z nich mieszkają tam od momentu zało-

zaczęłyśmy się gubić, streściłyśmy ją, zgod-

żenia wspólnoty w 1974 r. Postrzegają się

nie z prawdą, do lapidarnego „przez przy-

jako członkowie lokalnej społeczności.

padek”. O idei cohousingu jest w Polsce

Dzieci uczęszczają do okolicznych szkół,

głośno w środowiskach alternatywnych,

a wielu dorosłych pracuje nieomal w sąsiedztwie.

Zaangażowane w sektor NGO, nie zga-

mimo to nie mówi się o niej na studiach ar-

dzają się na bylejakość. Czytają, podróżują,

chitektonicznych. Postanowiłyśmy zgłębić

To były fakty, które znałyśmy wylatując

projektują. Ich motorem napędowym

temat na własną rękę i zdecydowałyśmy się

do Anglii. Oprócz tego miałyśmy morze

jest zdobywanie nowych doświadczeń,

na niskobudżetowy wyjazd na farmę orga-

wątpliwości. Jak grupa ludzi, z własnej

od eksperymentalnej kuchni do udziału

niczną w hrabstwie Suffolk na wschodzie

woli, może dzielić kuchnię, ogród i dzieci?

w koncercie starodawnej muzyki angielskiej

Wielkiej Brytanii. Spędziłyśmy tam dwa

w kościele metodystów w Hadleigh. Całe

tygodnie, korzystając z programu World

życie mieszkają w miastach, w Old Hall po raz

Wide Opportunities on Organic Farms

pierwszy doiły krowy. Studentki architektury.

(http://wwoofinternational.org/), po-

zdjęcie po lewej: Jeden z dziedzińców klasztoru dzisiaj służący jako ogród ziołowy. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

magając przy prowadzeniu gospodarstwa.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

COHOUSING

GĘSI I BIAŁE KRUKI Kanapy w ogrodzie. Głośna muzyka. Stragan z cheddarem. Tłum rozbawionych ludzi. Ktoś zaprasza nas na koncert w bibliotece. Słyszymy tylko „rozgośćcie się”, w końcu Richard pokazuje nam pokój. Taki obraz Old Hall zobaczyłyśmy zaraz po przyjeździe. Następnego dnia okazało się, że społeczność miała swoje święto. Kiedy obchodzisz czterdzieste urodziny, zapraszasz kilku znajomych. Kiedy bawi się cała wspólnota, pojawia się tłum gości. Stawia się scenę, na której odbywają się przedstawienia dla dzieci i popisy kuglarzy, organizuje się loterię oraz garden party. Zaproszeni goście i solenizanci nie miesz-

Zachodnie wejście do budynku prowadzące z ogrodu do sali spotkań i biblioteki. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

czą się bowiem w żadnym z pomieszczeń, których w Old Hall wiele. Kiedy czterdzieści lat temu kilku znajomych zdecydowało się na wspólne zamieszkanie, ich wymaganiom przestrzennym odpowiadał jedynie wystawiony właśnie na sprzedaż klasztor w East Bergholt. O jego atrakcyjności przesądzał nie tyle metraż, co tereny pod uprawę, bo założycielami kierowała, oprócz chęci stworzenia wspólnego domu, potrzeba samowystarczalności. Dlatego zdecydowali się na prowadzenie farmy organicznej, która daje mieszkańcom pracę oraz wyznacza rytm życia w Old Hall. W miejscu tętniącym życiem podczas lata, zimą jest tak nudno, że można zapomnieć o oddy-

Zsekularyzowana kaplica, w której obecnie organizowane są wydarzenia. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

chaniu. Tak przynajmniej twierdzi John,

mieszkań zupełnie odbiega od tego, które

osiemdziesięcioletni założyciel wspólnoty.

służyło zakonnikom. Malvine i Kevin, któ-

Po układzie funkcjonalnym klasztoru

rzy pomimo braku doświadczenia w pro-

niewiele pozostało. Refektarz zamieniono

jektowaniu musieli podzielić powierzchnię

na kuchnię z wielką jadalnią. Szczególnym

klasztoru na mieszkania, zburzyli regular-

zabiegiem kreującym wspólną przestrzeń

ny układ mnisich cel na rzecz zróżnico-

było zbudowanie w niej antresoli. Dzięki

wanych pod kątem metrażu, doświetle-

temu nie ma tam przytłaczającej stołówko-

nia i lokalizacji mieszkań. Nie ma dwóch

wej hali, lecz klimatyczna jadalnia sprzy-

takich samych jednostek mieszkalnych.

jająca interakcjom.

Niektóre mają własną kuchnię, inne wspól-

Kaplica po desakralizacji służy orga-

ną łazienkę. Cohouserzy mają bliższych

nizacji imprez. Obecne rozmieszczenie

i dalszych sąsiadów. Kiedy wielbicielka

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

COHOUSING

WSZYSTKO, CO DA SIĘ ZJEŚĆ ŁYŻKĄ Każdy z mieszkańców jest inny, cohouserzy różnią się wiekiem, pochodzeniem, żyją w rodzinach lub samotnie.

Wszystkie, prócz fasoli w puszce, która pojawia się na stole podczas każdej kolacji. Obowiązki takie jak gotowanie, sprzątanie po posiłkach czy zmywanie rozdzielane są w ramach grafiku, do którego cohouserzy sami się wpisują. Z gotowaniem

Ta różnorodność ma odbicie we

obiadu zmierzyłyśmy się osobiście, kiedy

wspólnotowym menu. Codziennie jeden

Louise poprosiła nas o pomoc. Po długiej

z mieszkańców przygotowuje dla wszyst-

naradzie, które z polskich dań wybrać na

kich obiad, a inny kolację. Kiedy gotuje

posiłek dla całego Old Hall, wybrałyśmy

Brenda, autorka książek o historii wspól-

jednogarnkowe i proste, jak się wydawało,

noty, lepiej nie wchodzić. Nie lada wyzwa-

łazanki. Pracowałyśmy pod presją czasu,

niem dla kucharza jest stworzenie kilkuda-

bo pory posiłków we wspólnocie są ściśle

niowego posiłku dla prawie pięćdziesięciu

przestrzegane. Pierwsi głodni pojawiają się

głodnych osób. Mieszkańcy Old Hall mogą

w kuchni jeszcze przed dzwonem z klasz-

lokalnej muzyki Miriam wraca późno

spodziewać się na tablicy z jadłospisem

tornej wieży, który zwołuje wszystkich na

z koncertu, budzi tupaniem wszystkich

wszystkiego: tradycyjnej angielskiej po-

posiłek.

w swoim skrzydle.

trawki z baraniny, hummusu, bakłażana

Ponieważ każdy z mieszkańców zaczyna

Sala Królowej Anny, w której odbywają się zajęcia jogi. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

Na swoim miejscu zostały jedynie po-

w sosie z masła orzechowego albo YMCA

dzień o innej porze, śniadania nie są przy-

mieszczenia gospodarcze, zblokowane

czyli Yesterday’s Meal Cooked Again (pl.

gotowywane wspólnie. Poranna machina

w jednej części budynku. Dzięki temu

“Odgrzane Wczorajsze Danie”). Pewnym

napędzana jednym tosterem i pięcioma

mieszkańcy spotykają się podczas wyko-

jest jedynie, że przygotowana zostanie al-

patelniami na jajka sadzone działa, choć

nywania codziennych czynności, także

ternatywna potrawa dla wegetarian i coś

wydawać by się mogło, że gdy kilkanaście

tych indywidualnych, jak wieszanie pra-

łagodnego dla dzieci.

osób na raz próbuje przygotować sobie

nia i odbieranie poczty. Przy rewolucji przestrzennej oszczędzono klimatyczną bibliotekę z wysokimi oknami i plafonem, obecnie, prócz książek sprzed wieku, wy-

Wszystkie produkty trafiają do kuchni prosto z ogródka.

posiłek, musi dojść do zwarcia. Kolejnym punktem w planie dnia jest przedpołudniowa herbatka o 11.00. Niezależnie od tego, czy pracuje się w polu, warzy ser lub

posażoną w poradniki dotyczące hodowli gęsi i uprawy ziół. Albumy ze zdjęciami cohouserów, uwieczniającymi postawienie stodoły, wykopki i tradycyjne przedstawienia sylwestrowe przygotowywane przez dorosłych dla dzieci, leżą na parapetach w sali królowej Anny. Co poniedziałek odbywają się tam zajęcia z jogi, a kiedy pomieszczenie stoi puste, szczególnie wieczorami, rządzi w nim duch królowej. Pomimo takiej różnorodności wspólnych pomieszczeń, stanowią one tylko 10% całego przedsięwzięcia. Ze względu na dostępność dla niepełnosprawnych i starszych, wszystkie znajdują się na parterze, natomiast na piętrach mieszczą się już tylko mieszkania.

Kuchnia jest tak opustoszała tylko późno w nocy. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

COHOUSING

rąbie drewno, wypada pojawić się w kuch-

Wydatki na miesięczne utrzymanie

ni i zamienić kilka słów z sąsiadem przy

domu opłacane są adekwatnie do zajmo-

kubku gorącego napoju.

wanego metrażu. Poszczególne mieszkania

Rytm dnia wyznaczony przez posiłki

ogrzewane są indywidualnie. Odprowa-

przyspiesza o 13.00, kiedy spożywany jest,

dzana jest miesięczna składka od każdego

już wspólnie, lunch. Podawane są najczę-

z mieszkańców, pomniejszona w przypad-

ściej świeże warzywa, ciepły jeszcze chleb

ku dzieci. Remonty finansowane są ze

i zupa. Zaraz po lunchu w kuchni rozpo-

wspólnej kasy. Miesięcznymi wydatkami

czyna pracę kucharz przygotowujący naj-

za kupowane wspólnie jedzenie mieszkań-

bogatszą w potrawy kolację. Musi zdążyć

cy dzielą się po równo.

na 18.30, kiedy wzdłuż blatu ustawi się kolejka cohouserów z talerzami w dłoniach. Ci, którzy nie zdążą na szwedzki stół, mogą być pewni, że ktoś odłoży im jedzenie.

Woda ogrzewana jest przy użyciu pieca nazywanego przez mieszkańców Old Hall dragon, dla którego paliwem są trociny.

Posiłek wieńczy pudding, czyli zgodnie z definicją podaną przez Lornę, każdy deser, który da się zjeść łyżeczką. Najczęściej więc jest to słodka papka na mleku, świeże owoce czy angielskie crumble, obowiąz-

Trzeba do niego dokładać co trzy dni, stos trocin maleje więc szybko.

SPECJALIŚCI W PIECZENIU CHLEBA

kowo zalane jogurtem lub śmietaną. Siła

Zarządzanie farmą organiczną i prowa-

tradycji jest tak wielka, że mieszkańcy Old

dzenie gospodarstwa domowego na pięć-

Hall dodali nabiału nawet do upieczonej

dziesiąt osób wymaga doskonałej organi-

przez nas szarlotki i wyciągniętych z kom-

zacji. Wydawać by się mogło, że potrzeba

potu jabłek, a potem gratulowali nam wy-

jednego koordynatora prac, tymczasem

śmienitego puddingu.

mieszkańcy wypracowali sobie sprawny

NAKARMIĆ SMOKA Josh pracuje na farmie. Należą do niego najcięższe prace – egzekucja świń, napra-

system wymiany informacji.

Na tablicach rozdzielają obowiązki. Każdy deklaruje, że będzie pracował przez dwanaście godzin w miesiącu na rzecz wspólnoty. Pracuje się rotacyjnie w ramach grup zadaniowych.

wianie maszyn, cięcie drewna i zbiory kalafiorów maczetą. Jednak największego powodu do dumy przysparza mu przygotowywanie posiłków do szkoły dla swoich dzieci, co zaburza normalne funkcjonowanie kuchni. Twierdzi, że może zaoszczędzić 20% swojej miesięcznej pensji, żyjąc w Old Hall z czteroosobową rodziną.

Każdy nowy członek wprowadzając się do wspólnoty kupuje obligacje za mieszkanie zgodnie z aktualną średnią ceną domu w Anglii według Housing Prices Index.

Tablice ogłoszeń w przedsionku. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

COHOUSING

W praktyce oznacza to dwa razy więcej pracy i zatrzęsienie robactwa. Niektórzy mają przydzielony fragment pola pod uprawę na rzecz wspólnoty. Z okien klasztoru widać malinowy chruśniak Johna i sad Dave’a z siedemnastoma odmianami jabłoni. Tylko sadownik, emerytowany architekt, zna historię każdego drzewa i wie, kiedy owoce są gotowe do zbioru. Za sznurkami na pranie stoją szklarnie z pomidorami, tuż obok Louise uprawia sałatę, a Heather szpinak. Stamtąd niedaleko już na pastwiska i pole z ziemniakami pod Angel - jedna z kilkunastu hodowanych w Old Hall krów. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

lasem. Obok stodoły i garażu na maszyny ciągną się zagony pora, kapusty, brokułów i kalafiora Josha.

KRAINA SZCZĘŚLIWYCH DZIECI Zakamarki starego klasztoru i rozległy

Dzieci w Old Hall zawsze mają się z kim bawić. ogród, domki na drzewach i namioty są wymarzonym placem zabaw. Kiedy dzieci spędzają czas razem, opiekuje się nimi jedno z rodziców. Najmłodsza, dwuletnia Loana zostawiana jest czasem pod opieką starszych dzieci, kiedy jej mama ma dyżur w kuchni. Często jest wtedy narażona na Zagon uprawianego organicznie pora.Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

drobne wypadki. Zawsze można jednak liczyć na uważne spojrzenie troskliwych

W ten sposób rozdzielane są prace przy

Poza grupami zadaniowymi działają

seniorów. Nie wszyscy mieszkańcy lubią

zwierzętach, takie jak dojenie krów, kar-

specjaliści w warzeniu sera, obróbce na-

dzieci, dlatego zadaniem rodziców jest

mienie świń i kur. Jeżeli ktoś potrzebuje

biału, dokładaniu do pieca czy pieczeniu

zapewnienie komfortu wszystkim.

pomocy lub chce poprosić o przysługę,

chleba. Tym ostatnim zajmuje się Peter,

również zamieszcza komunikat na tablicy.

który zna tajniki produkcji od ziarna, po-

W podobny sposób rozwiązuje się car-sha-

przez mąkę, aż do wypieku. Ze względu na

ring. Heather, kuratorka w Ipswich oferu-

ciągłą pracę przy młynie zawsze ma sine

je przejazd do miasta za każdym razem,

paznokcie.

gdy jedzie do pracy. Poza aktywnością zawodową, realizuje się na farmie jeżdżąc traktorem. Czasem w natłoku obowiązków zapomina o dyżurze przy zmywaniu. Wtedy na tablicy pojawia się komunikat: „dziękuję osobie, która wczoraj pozmywała za mnie naczynia”.

Osobnym zagadnieniem jest uprawa ziemi.

Old Hall prowadzi farmę organiczną, co znaczy, że rezygnuje ze środków chemicznych na rzecz naturalnych metod uprawy.

Mali domownicy także uczestniczą w pracach na rzecz wspólnoty, jednak nie w pełnym zakresie. Dojrzałość we wspólnocie osiąga się wraz z ukończeniem szesnastego roku życia, kiedy nabywa się obowiązków i praw dorosłych. Jednym z przywilejów jest możliwość przebywania w kuchni po 19.30. Spójna polityka wobec dzieci zakłada ograniczenia służące dobru wspólnemu i stwo-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

COHOUSING

rzeniu przestrzeni przyjaznej dzieciom. Jednym z jej symboli jest znak na bramie z napisem “children playing everywhere”.

DWADZIEŚCIA MINUT NA DECYZJĘ W ciągu tygodnia na tablicy pojawiają się informacje dotyczące tematyki regularnych piątkowych spotkań. Odbywają się one po kolacji i chociaż trwają tylko dwadzieścia minut, sądząc po ilości cohouserów kręcących się w tym czasie po domu, nie cieszą się dużym zainteresowaniem. W spotkaniach mogą brać udział tylko pełnoprawni członkowie wspólnoty. Rozwiązują oni problemy i podejmują bieżące decyzje według planu. Co zrozu-

Zaciszne podwórko, na którym mieszkańcy spędzają czas do późnej jesieni. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

miałe, najbardziej kontrowersyjne sprawy odkładane są na comiesięczne obowiązkowe spotkanie.

Mieszkańcy przyznają, że wybrana przez nich metoda podejmowania decyzji – konsensus – nie jest łatwa. Jeżeli choć jedna osoba nie wyrazi zgody na proponowane rozwiązane, trzeba szukać innego. Niektórzy, wykorzystując swoją charyzmę i pozycję, nadużywali prawa do sprzeciwu. Dlatego wprowadzono regułę, która uniemożliwia bezzasadne blokowanie inicjatyw. Od uczestników wymaga się dobrego uzasadnienia ich stanowiska. Mimo to, w życiu wspólnoty

Rozległy ogród służy również zabawie. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

widoczna jest hierarchia. Johnatan, jeden

stałe. Montserrat z Katalonii dwa lata temu

z założycieli wspólnoty, pilnuje sprawie-

pracowała w ramach WWOOF. Związała

dliwego podziału jedzenia i nie widzi pro-

się z jednym z mieszkańców, została i dzi-

blemu w zwracaniu uwagi, jeżeli uzna, że

siaj uczy wolontariuszy wiązania cebuli.

ktoś wziął na talerz więcej niż powinien.

W Old Hall stworzono możliwość wyna-

JAK ZAMIESZKAĆ W OLD HALL?

jęcia mieszkania na krótki okres, z której rocznie korzysta kilka osób. Mają one

Jest na to kilka sposobów. We wspólno-

status visitor (pl. odwiedzający), nie pra-

cie można spędzić dwa tygodnie jako wo-

cują w pełnym wymiarze na rzecz wspól-

lontariusz. Niektórym w Old Hall podoba

noty, lecz zasilają jej budżet adekwatną

się tak bardzo, że postanawiają przedłużyć

kwotą. Osoby chcące dołączyć do coho-

wakacyjny wyjazd i zamieszkać tam na

usingu na stałe, muszą odwiedzić go kilka

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

COHOUSING

razy (np. dwa razy w roku, zimą i latem). Kolejnym etapem jest spędzenie w Old Hall kilku dni jako visitor.

Okres próbny służy nawiązaniu relacji z mieszkańcami i weryfikacji własnych oczekiwań. Potencjalni członkowie biorą też udział w comiesięcznych spotkaniach mieszkańców. O przyjęciu do wspólnoty decyduje rada mieszkańców metodą konsensusu, jednak nowi członkowie mogą wprowadzić się dopiero wtedy, kiedy zwolni się odpowiadająca im jednostka mieszkalna.

TO DZIAŁA! Dwa tygodnie wystarczyły nam, żeby przekonać się, że cohousing jest realną i mającą wiele do zaoferowania alternatywą dla tradycyjnych form zamieszkania. Wychowywanie dzieci, podział obowiązków

Jeden z wielu uroczych zakątków starego klasztoru. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

czy to, że ktoś nie lubi marchewki - na te problemy receptą jest dobra organizacja, klarowne zasady współżycia i dostosowana przestrzeń.

Wyjście z Sali Królowej Anny prowadzące bezpośrednio do ogrodu. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

04 BUDOWANIE Z NATURY

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

DOMY Z PIEŃKÓW I POLAN, CZ. 1 autor: Jarosław Szewczyk

Tekst zawiera m.in. uaktualnione ustępy z książki Jarosława Szewczyka Budownictwo z polan opałowych.

Jarosław Szewczyk (1972)

POCZĄTKI KONSTRUKCJI CORDWOOD MASONRY

w namiotach tipi, zaczęły powstawać tysiące naprędce stawianych domów i szałasów,

Od 1620 roku, kiedy to protestanccy

budowanych przez przybyszów z Europy.

uchodźcy religijni zwani purytanami przy-

Były one niszczone przez wojny i upływ

byli na północno-wschodnie wybrzeże dzi-

czasu, porzucane, później znów odbudo-

siejszych Stanów Zjednoczonych Ameryki

wywane; wznoszone najczęściej z drewna,

Północnej (obecnie stan Massachusetts),

ale też z innych – byleby łatwo dostępnych

okoliczne rozległe obszary leżące po obu

i pomysłowo zastosowanych – materiałów.

stronach granicy z Kanadą (m.in. wzdłuż

Jednym z pionierów (jak nazywano europejskich osadników na dziewiczych terenach Ameryki Północnej) był DavidWiliams (1818-1898),

Architekt, absolwent i pracownik naukowy

Krainy Wielkich Jezior) zaczęły być eks-

Wydziału Architektury Politechniki Biało-

plorowane przez tysiące poszukiwaczy

stockiej (w 2006 roku doktorat na Politechnice

dostatku i przygód, traperów i łowców,

Warszawskiej; w 2012 roku habilitacja tamże):

a od XIX wieku także przez emigrantów

autor około 200 publikacji, w tym siedmiu ksią-

zarobkowych. Migracjom towarzyszył

żek, a ponadto pasjonat biegania (ukończone

ruch budowlany będący na tych terenach

w prostej linii potomek protestanckiego

dwa maratony).

swoistym fenomenem: oto na ogrom-

duchownego Rogera Williamsa (1603-

nym, niezurbanizowanym kontynencie,

1683), założyciela kolonii Rhode Island,

zamieszkanym przez plemiona koczujące

który zapisał się w historii Stanów Zjed-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

noczonych także ‘nieortodoksyjnymi’ jak na pastora poglądami, był bowiem politycznym inicjatorem pierwszego pełnego rozdziału Kościoła i państwa. W latach czterdziestych XIX wieku David Williams porzucił farmę w hrabstwie Allegany w stanie Nowy Jork i wraz z krótkotrwałą falą żołnierskiej migracji osiadł na dziewiczych terenach dzisiejszego stanu Wisconsin (hrabstwo Walworth). W roku 1857 lub 1849 zbudował tam swój pierwszy stały dom. Piętrowy, lecz stosunkowo niewielki mieszkalny budynek Wiliamsa powstał na wzgórzu porośniętym, podobnie jak cała okolica, dębowym lasem. Jednak, co zastanawiające, osadnik nie sklecił go z desek ani nie zbudował w konstrukcji zrębowej. Pomimo obfitości wysoko-

Dom z ok. 1926 roku w osadzie leśnej Ożynnik w Puszczy Knyszyńskiej

fot. J. Szewczyk

gatunkowego budulca zastosował inną,

imponował współczesnym pomimo nie-

to, aby zakryć tę „dziwną” ścianę przed

niezwykłą konstrukcję – wzniósł ściany

wielkich rozmiarów (24x30 stóp). Gliniana

ciekawskim wzrokiem osób postronnych.

z drobnych kawałków drewna, szczap, po-

zaprawa czterech ścian spajała dwadzieścia

Tym niemniej sława nietypowej technolo-

lan i krótkich okrąglaków, układając je ni-

tysięcy kawałków drewna, które w ścia-

gii odbiła się w okolicy szerokim echem,

czym cegły we wzór wątku i spajając gliną

nach szczytowych ułożono prostopadle,

wskutek czego powstały jeszcze co naj-

z piaskiem i niewielkim dodatkiem wapna.

a w ścianach wzdłużnych równolegle do

mniej dwa obiekty o podobnej konstrukcji

Uważa się, że był to pierwszy znany

powierzchni lica. Wszystkie drewniane

– dom koło miejscowości nazwanej nie-

obiekt o tak specyficznej konstrukcji, jaki

kawałki były równej długości − 14 cali,

co później Delavan oraz młyn zbożowy

udało się odnaleźć w USA. Sam budynek

dokładnie ucięte ręczną piłą. Według re-

w Fontana1.

Gliniana zaprawa czterech ścian spajała dwadzieścia tysięcy kawałków drewna, które w ścianach szczytowych ułożono prostopadle, a w ścianach wzdłużnych równolegle do powierzchni lica. Wszystkie drewniane kawałki były równej długości − 14 cali, dokładnie ucięte ręczną piłą. lacji osób pamiętających budowę, przez

Na przełomie XIX i XX wieku dom Wil-

kilka pierwszych lat budynek przyciągał

liamsa wydawał się już zbyt mały i stary

gapiów, najczęściej sąsiadów – współosad-

by służyć za mieszkanie. Zaczęto go wy-

ników z bliższych i z dalszych okolic − oraz

korzystywać jako skład gospodarczy. Za-

wędrownych handlarzy zaciekawionych

pomniano też o jego niezwyklej konstruk-

nietypową konstrukcją, która z początku

cji, szczelnie ukrytej pod warstwą desek.

była aż nazbyt dobrze widoczna. Kilka lat po wzniesieniu ścian Davidowi udało się pozyskać deski, którymi oszalował ściany, przybijając je wprost do wystających z muru kawałków drewna – dla ochrony przed deszczem, ale być może głównie po

1. Był to prawdopodobnie zarazem młyn i tartak lub może dwa odrębne budynki wzniesione około 1850 roku przez Carlosa Lavalette’a Douglasa, osadnika rodem z hrabstwa Cataraugus w stanie Nowy Jork. Młyn (lub młyn i tartak) był wykorzystywany do 1893 roku i rozebrany prawdopodobnie jeszcze przed wybuchem I wojny światowej.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

Budynek przechodził w ręce kolejnych potomków, by w latach dwudziestych XX wieku stać się własnością L. D. Williamsa

Twórcy tej metody „tworzyli historię, lecz jej nie opisywali”, tzn. nigdy nie utrwalili na piśmie żadnych informacji o pochodzeniu tej konstrukcji ani o jej pierwotnym sposobie wykonania.

z pobliskiego Delavan, który wydzierżawił go F. D. Grantowi. Rodziną William-

którego autor docenił tę konstrukcję i po-

samym czasopiśmie, w którym ukazał się

sów (jako potomków sławnego antenata,

stulował objęcie jej ochroną dla przyszłych

ongiś tekst Jenkinsa. Perrin nie zamierzał

wspomnianego już Rogera Williamsa)

pokoleń. Opisywany budynek, choć już

jednak kierować uwagi na unikalność nie-

zainteresował się badacz historii Stanów

nieistniejący, do dziś dzierży palmę pierw-

typowej konstrukcji; przeciwnie – wykazał,

Zjednoczonych, protestancki pastor Paul

szeństwa najstarszego obiektu o ścianach

iż budownictwo z polan wbrew pozorom

Burill Jenkins. Jego uwadze nie uszedł rów-

z polan wzniesionego na kontynencie

nie było ani tak rzadkie, ani też tak niety-

nież nietypowy dom Davida Williamsa,

amerykańskim.

powe, jak mogłoby się wydawać.

NIEAMERYKAŃSKA KONSTRUKCJA, KTÓRA PODBIŁA AMERYKĘ

ko-amerykańską pisarkę Sibyl Moholy-

gdyż w tym czasie zaczęły odpadać deski szalunkowe, spod których przezierała zagadkowa faktura nietypowych ścian.

W 1923 roku w czasopiśmie „Wisconsin Magazine of History” Jenkins opublikował artykuł A Stove-wood House2, w którym zwięźle opisał historię i konstrukcję budynku, ilustrując ją kilkoma fotografiami.

Richard Perrin powołał się na niemiec-Nagy, autorkę świeżo wówczas wydanej

Artykuł Paula Jenkinsa wzbudził zro-

książki Native Genius in Anonymous

zumiałe zaciekawienie budownictwem

Architecture. W owej książce znalazła

z polan, choć nie od razu. Przez cztery de-

się wzmianka, że już w XIX wieku kana-

kady uczeni ignorowali ów temat; dopiero

dyjscy drwale budowali domy o ścianach

w 1963 roku historyk architektury Richard

z polan. Jak się okazało, były one wówczas

W.E. Perrin nawiązał do artykułu Jenkin-

dość powszechne: wznoszono je na roz-

sa oraz opublikował rezultaty własnych,

ległych dziewiczych obszarach Kanady,

rozpoczętych na początku lat 50-tych

zwłaszcza Quebecu, a także w okolicach

Artykuł Jenkinsa jest pierwszym peł-

XX wieku, poszukiwań „domów z polan”

Ottawy i w kanadyjskim stanie Ontario.

nym, opatrzonym fotografiami opisem

w artykule Wisconsin’s ‘Stovewood’ Walls:

Przeważnie miały tymczasowy charak-

domu „wymurowanego” z drobnych polan;

Ingenious Forms of Early Log Construction

ter; nieraz klecono naprędce całe zespoły

jest też pierwszym opisem opublikowanym

zamieszczając go chyba nieprzypadkowo

takich domów-szałasów o grubych ścia-

w czasopiśmie naukowym i pierwszym,

w „Wisconsin Magazine of History” – tym

nach, zdolnych utrzymać ciepło podczas

2. P.B. Jenkins: A Stove-wood House. „Wisconsin Magazine of History” nr 7/1923, s. 189-193 kopia jest dostępna online w portalu http://content.wisconsinhistory.org/

3. R.W.E. Perrin: Wisconsin’s ‘Stovewood’ Walls: Ingenious Forms of Early Log Construction, „Wisconsin Magazine of History” nr 46/ 1963, s. 215-219 – kopia jest dostępna online w portalu http://content.wisconsinhistory.org/

mroźnej kanadyjskiej zimy. Moholy-Nagy uważała je jednak za lokalny ewenement, pisząc, iż „kanadyjski drwal prawdopodobnie jest jedynym na świecie budowniczym, który potrafi zbudować dom z bierwion układanych nie poziomo lub pionowo wzdłuż ściany, lecz przeciwnie, prostopadle – ścinając drzewo szatkuje je niczym bolońskie parówki, po czym kawałki długości 8-10 cali układa na grubej warstwie gliny lub gipsu, uzyskując masywną ścianę”. Niestety, jak zauważyła sama autorka, a za nią powtórzył Richard Perrin, twórcy tej metody „tworzyli historię, lecz jej nie opisywali”, tzn. nigdy nie utrwalili na piśmie żadnych informacji o pochodzeniu tej konstrukcji ani o jej pierwotnym sposobie

Dom Kruzów w Shawano w USA, wzniesiony w 1884 roku rys. J. Szewczyk na podst. źródeł

wykonania. Z czasem owa wiedza zaginęła

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

zaprawy wapiennej lub gliniano-wapiennej do spojenia polan, przez co ściany z poczerniałymi polanami wystającymi z lśniącej w słońcu białej zaprawy w wyjątkowy sposób wyróżniały się w krajobrazie. Fundacja Kohlera, po dziś dzień zaangażowana w ochronę owego budownictwa, stoi dziś na stanowisku, iż „wzniesiony z drewna opałowego dom Mecikalskich ma istotne znaczenie jako narodowa pamiątka i jako element dziedzictwa kulturowego stanu Wisconsin, a także dlatego, iż jego konstrukcja świadczy o jednej z ludowych tradycji budowlanych charakterystycznych dla pierwszych tutejszych Budowa domu z pieńków lub chrustu według Mikołaja Niewierowicza (1930)

osadników pochodzenia niemieckiego i polskiego. Nie ma natomiast dowodów, aby te grupy etniczne stosowały tę kon-

i już w czasach Perrina, to jest w połowie

lecz pomysłodawcami i inwestorami

XX wieku, mogła być już tylko przedmio-

– dwaj emigranci z Poznania, bracia John

tem domysłów. I od połowy XX wieku ta-

i Lawrence Mecikalski4. Ściany tego dość

kie domysły, dotyczące pochodzenia tej

dużego jak na wiejskie warunki budynku

konstrukcji, zaczęły się pojawiać jak grzyby

miały 45 cm (18 cali) grubości i wykonane

Czy rzeczywiście brak takich dowodów?

po deszczu w amerykańskiej prasie popu-

były z drewna jałowca wirginijskiego Ju-

W amerykańskim stanie Wisconsin nawet

larnej i naukowej.

niperus virginiana, ale nie rąbanego, lecz

dziś 10% ludności stanowi Polonia, a nie-

Otóż w latach 1963 i 1964 etnografowie Jaroslav Šťastný i Jarmila Šťastná, będący pracownikami naukowymi ÚEF ČSAV w Pradze, przeprowadzili badania terenowe nad czeskim budownictwem ludowym w rejonie Karkonoszy i Gór Orlickich.

strukcję w Europie”5.

CORDWOOD MASONRY A SPRAWA POLSKA

które miasteczka noszą swojsko brzmiące nazwy: Krakow, Pulaski itp. Również liczne budynki z drewna opałowego wznosili tam polscy emigranci. Niektóre z nich nadal istnieją. Na przykład

Sam zaś Richard Perrin kontynuował

układanego z bardzo krótkich okrąglaków

rozpoczęte poszukiwania budownictwa

o zróżnicowanej średnicy, czasami niemal

z polan przez co najmniej dwadzieścia lat.

tak dużej, jak ich długość, to jest wynoszą-

Najwięcej budynków z polan (reprezen-

cej około 40 cm. Przednią i tylną ścianę

tujących różne warianty tej konstrukcji)

szczytową oszalowano, natomiast ściany

znalazł w stanie Wisconsin, wiele innych

boczne prawdopodobnie nigdy nie zostały

także w stanie Michigan. Jeden z najcie-

niczym zabezpieczone i epatowały czernią

– dom mieszkalny z pomieszczeniami

kawszych zachował się w miejscowości

zbutwiałych kawałków drewna wystają-

dla zwierząt, zlokalizowany w okolicach

Lennox w hrabstwie Oneida: był to dawny

cych z białej zaprawy. Charakterystyczną

miejscowości Shawano. W latach dziewięć-

dwukondygnacyjny zajazd, użytkowany

cechą tego budynku (oraz obiektów wspo-

dziesiątych XX wieku należał do Charle-

później jako dom jednorodzinny. Wznie-

mnianych wcześniej) było zastosowanie

sa Laseckiego, który później przekazał go

4. Najwidoczniej byli to Polacy, Jan i Laurenty (a może Wawrzyniec) Mecikalscy. W czasie ekspedycji badawczej Richarda Perrina właścicielem budynku był inny Polak, Aleksander Pałubicki.

5. Cytat według: Mecikalski Stovewood Building: history and biography. Kohler Foundation, Inc., 2008, (w: www.kohlerfoundation.org/ stovewood_bio.html ).

siono go na przełomie wieków (prawdopodobnie w roku 1899), w czasie prosperity pobliskich licznych tartaków. Budowniczym był nieznany bliżej Ed Wolfgram,

w 1884 roku polski emigrant Franz (Franciszek?) Stefaniak zbudował dla swoich krewnych Augusta i Barbary Kruzów niewielki – na rzucie 5x10 m

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

jako zabytek Stanowemu Towarzystwu Hi-

Tymczasem w samych Czechach (a wła-

opublikowali w czasopiśmie Český lid ob-

storycznemu stanu Wisconsin. Budynek

ściwie w Czechosłowacji) badania budow-

szerny opis kilkudziesięciu napotkanych

został przeniesiony do Eagle (około pięć-

nictwa z drewna opałowego rozpoczęto

przykładów tej konstrukcji, nazywanej tam

dziesiąt kilometrów na zachód od Milwau-

równie dawno, jak w USA, tylko że z uwagi

krčkové konstrukce (krčkové chalupy, stavba

kee) i jest obecnie częścią muzeum – parku

na bariery językowe i polityczne ich wy-

z “krčku”) lub špalíčková stavba (špalíčková

skansenowskiego Old World Wisconsin.

niki nie były Amerykanom znane. Otóż

stavební technika)8.

Niektóre północnoamerykańskie bu-

w latach 1963 i 1964 etnografowie Jaroslav

Dzięki tym badaniom mamy dziś dość

dynki o ścianach mających konstrukcję

Šťastný i Jarmila Šťastná, będący pracow-

dokładne informacje na temat czasu

cordwood masonry, a przynajmniej część

nikami naukowymi ÚEF ČSAV w Pradze,

i okoliczności powstania niektórych tam-

z tych w stanie Wisconsin, można by więc

przeprowadzili badania terenowe nad cze-

tejszych budynków o ścianach z polan, to

określić jako przykłady polsko-amerykańskiego, a może nawet genetycznie polskiego dziedzictwa architektonicznego. Sęk w tym, że po długotrwałych poszuki-

Krčkové chalupy dawniej spotykano znacznie częściej – można zatem domniemywać, iż zapewne nie tylko obficiej występowały, ale i na daleko większym obszarze, zaś pierwsze z nich zapewne zaistniały tam wcześniej, w pierwszej połowie XIX wieku.

waniach wspomniany już Richard Perrin uzyskał od polskich uczonych informację,

skim budownictwem ludowym w rejonie

jest mówiąc po staroczesku: z krčků. Na

iż „ten rodzaj konstrukcji jest w Polsce nie-

Karkonoszy i Gór Orlickich7. Podczas ba-

przykład gdy w 1874 roku pożar strawił

znany” . I to właśnie ta opinia utrwaliła się

dań zarejestrowali kilkadziesiąt obiektów

87 budynków we wsi Borová koło Nácho-

w świecie nauki. Jak się jeszcze dowiemy

mających ściany wymurowane z krótkich

du (to jest dwie trzecie całej zabudowy

– niesłusznie.

pieńków i polan: po pierwsze, w czeskich

tej wsi), kilka lub kilkanaście obiektów

Karkonoszach w okolicach miasteczka Ji-

odbudowano właśnie w konstrukcji ry-

lemnice (we wsiach Benecko, Martinice,

glowo-polanowej. Inne krčkové chalupy

ŠPALÍČKOVÁ STAVBA W CZECHACH Od dawna północnoamerykańscy ucze-

Horní Branná, Horní Štěpanice i Dolní

w tejże wsi zbudowano jeszcze wcześniej,

ni tacy jak Richard W.E. Perrin oraz Wil-

Štěpanice – w linii prostej 50 km na zachód

to znaczy przed wspomnianym pożarem,

liam H. Tishler zauważali, iż zaskakująco

od Wałbrzycha) oraz, po drugie, w oko-

a niektóre z nich wcale nie były małe –

wiele spośród najstarszych budynków,

licach miejscowości Náchod (na zachód

obecny właściciel takiego niemałego,

mających konstrukcję cordwood masonry

od Kotliny Kłodzkiej i 4 km na zachód od

zachowanego do dziś domu nr 72 datuje

zostało wzniesionych przez emigrantów

polskiego miasta Kudowa Zdrój). W 1967

jego powstanie na rok 1868, zaś dawna

z Polski lub pogranicza polsko-niemiec-

roku Jaroslav Šťastný i Jarmila Št’astná

właścicielka domu nr 50 określała jego powstanie na rok 1866. Ponadto pewne

kiego. Prowadzone przez nich ówczesne poszukiwania śladów takich budynków w Polsce wprawdzie zawiodły, ale wskazały inny ciekawy trop: Czechy. 6. Oto ów cytat, negujący polskie korzenie omawianego budownictwa, wyjęty z opisu jeszcze jednego z budynków wzniesionych przez polskich emigrantów, mianowicie stodoły Mastejów: „the Mastey barn is believed to have been built by a farmer of Polish origin, which would not be unusual in view of the concentration of Polish settlers in the AngelicaPulaski-Krakow area. But while the building somehow has a Polish look to it, stovewood, at least according to experts at the University of Cracow, Poland, is not known in that country” (R.W.E. Perrin: Wisconsin’s Stovewood Architecture, „Wisconsin Academy Review” t.20, nr 2/1974, s. 2-9; kopia artykułu jest dostępna online w portalu http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/WI/WIidx?type=turn&entity=WI.v20i3.p0004&id=WI. v20i3 ; tu cytat ze strony 6).

7. Góry Orlickie to najwyższa część Sudetów Środkowych. Stanowią południowo-zachodnią granicę Kotliny Kłodzkiej i przebiega przez nie polsko-czeska granica państwowa na pograniczu polsko-czeskim (tylko po stronie czeskiej). Fragment ściany stodoły w Mężeninie nad Bugiem, wzniesionej około 1955 roku fot. J. Szewczyk

8. J. Šťastný, J. Št’astná: Krčkové chalupy na Jilemnicku a Náchodsku. „Český lid” nr 54, 1967, s. 317-323.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

budynki, w których zastosowano tę kon-

strowali na dwóch niewielkich obszarach,

strukcję, to obiekty niebagatelne zarówno

każdy o wielkości odpowiadającej mniej

co do wielkości (więc i kosztu, na przykład

więcej obszarowi przeciętnej polskiej

miejska kamienica przyrynkowa w No-

gminy i oddalonych od siebie o około

vým Hrádku), jak i funkcji: Jaroslav Šťast-

setkę kilometrów, wzmiankując jednak,

ný i Jarmila Št’astná wzmiankują między

iż − według wypowiedzi informatorów −

innymi o dawnych gospodach – czyli bu-

w obu regionach krčkové chalupy dawniej

dynkach użyteczności publicznej – które

spotykano znacznie częściej – można za-

wzniesiono prawdopodobnie jeszcze

tem domniemywać, iż zapewne nie tylko

w I połowie XIX wieku we wsiach Vícho-

obficiej występowały, ale i na daleko więk-

vá i Vilímov, i które dawniej miały ściany właśnie z drewnianych polanek (później zostały one zburzone i odbudowane z tra-

A w Polsce? Na Podlasiu spośród 300 odnalezionych polanowych domów wciąż jeszcze istnieje dwie trzecie z nich, to jest około 200.

dycyjnych materiałów, ale zachowały swą wcześniejszą potoczną nazwę: krčkovny,

szym obszarze, zaś pierwsze z nich zapew-

Šťastný i Jarmila Št’astná pisali: „Obecny

zdradzającą ich pierwotną konstrukcję).

ne zaistniały tam wcześniej, w pierwszej

stan badań nie pozwala na wiarygodną

Mamy też informacje o dawnej gajówce

połowie XIX wieku.

ocenę genezy ani rozpowszechnienia bu-

z krčků w Roprachticach (nr 2) i o nieza-

Powróćmy jednak jeszcze raz do pol-

downictwa z polan, nie posiadamy bowiem

chowanym już budynku straży pożarnej

skiego wątku, podniesionego, a potem od-

dostatecznego materiału porównawczego

w Novým Hrádku – a w sumie o: gajów-

rzuconego przez północnoamerykańskich

ani z naszych ziem, ani z obszarów sąsied-

ce, strażnicy pożarnej, dwóch gospodach,

uczonych, mianowicie − czy takie obiekty

niej Polski, gdzie najwyraźniej występo-

miejskiej kamienicy oraz o kilkudziesięciu

występowały również w Polsce, a jeżeli tak,

wały podobne budynki. W celu zbadania

budynkach mieszkalnych mających ściany

to czy były one pierwowzorami, czy też

tych zagadnień trzeba by było najpierw

z drewna opałowego i wzniesionych w II

kopiami budynków w USA i Kanadzie.

przeprowadzić odpowiednio ukierunko-

połowie XIX wieku. Wszystkie te budynki

Analogiczne pytania stawiali wspomnia-

wane badania, gdyż liczne budynki o tej

Jaroslav Šťastný i Jarmila Št’astná zareje-

ni czescy uczeni. W 1967 roku Jaroslav

konstrukcji wciąż pozostają nierozpoznane, zaś sama konstrukcja ukryta pod tynkiem”9.

Wzmianka o Polsce wydaje się naturalna, jako że obiekty reprezentujące špalíčkovą stavbę znajdują się u podnóża Karkonoszy, które przecież po części rozciągają się także na terytorium Polski, podobnie zresztą jak Góry Orlickie, gdzie również odkryto tę konstrukcję. Można by więc domniemywać, iż ewentualne poszukiwania innych obiektów o ścianach z polan opałowych powinny być kontynuowane między innymi w polskich Karkonoszach oraz w Kotlinie Kłodzkiej, której południowo-zachodnią granicę staNieistniejący już dom w Kaniukach nad Narwią, z wczesnych lat powojennych

fot. J. Szewczyk

9. Tamże, s. 322.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

istniejących obecnie lub do niedawna na Podlasiu i przyległych obszarach. W związku z tym nie tylko okazało się, że Polska nie jest pozbawiona budynków o tej ciekawej konstrukcji, lecz przeciwnie – podlaski obszar występowania budownictwa z polan opałowych niespodziewanie okazał się największym skupiskiem tego typu obiektów na świecie.

Te 262 obiekty zostały skatalogowane i opisane w książce Budownictwo z polan opałowych (cordwood masonry albo stackwall), nowią właśnie Góry Orlickie. Okazuje się jednak, iż czescy badacze bynajmniej nie

która później spełniła rolę rozprawy ha-

mieli na myśli ani polskich Karkonoszy,

bilitacyjnej autora, będącego pracowni-

ani w ogóle polskich Sudetów. W przypisie

kiem naukowym Wydziału Architektury

do zacytowanego wyżej stwierdzenia piszą

na Politechnice Białostockiej. Już po jej

bowiem: „pracownik naukowy ÚEF ČSAV

wydaniu przyjaciele i studenci dostarczali

A w Polsce? Na Podlasiu spośród 300

w Pradze, Miroslaw Janotka, natknął się

kolejne informacje o nowo „odkrytych”

odnalezionych polanowych domów wciąż

na podobne konstrukcje podczas swych

budynkach mających tę konstrukcję, tak iż

jeszcze istnieje dwie trzecie z nich, to jest

badań naukowych w Polsce, mianowicie

liczba znanych polskich obiektów obecnie

około 200.

w 1961 roku w okolicach Drohiczyna nad

przekroczyła 300: na przykład w samej tyl-

Bugiem”10. Innymi słowy, Czesi – poszuku-

ko niewielkiej podbiałostockiej wsi Uho-

jąc genezy owej tajemniczej podkarkono-

wo Martyna Kusznerko odkryła kolejnych

Powróćmy do USA, gdzie domy ma-

skiej albo podsudeckiej techniki budowla-

12 domów mających tę konstrukcję ukrytą

jące ściany z polan opałowych nie tylko

nej – wskazali na Podlasie.

pod warstwą tynku (domy te stoją po dziś

są badane przez uczonych, lecz otaczane

dzień) .

ochroną jako cenny element północno-

POLSKIE ZAGŁĘBIE CORDWOOD MASONRY

Fragment ściany domu we wsi Borová (czeskie Góry Orlickie) fot. J. Szewczyk

OCHRONA POLANOWYCH DOMÓW

Porównajmy: najstarsze północno-

amerykańskiego dziedzictwa. Na przykład

amerykańskie i czeskie budynki z polan

w Webster House Historical Museum w El-

W 2003 roku autor niniejszego arty-

opałowych pochodzą z około połowy XIX

khorn w stanie Wisconsin przechowywa-

kułu natknął się na stary dom mający

wieku, ale te już nie istnieją, zaś spośród

ny jest spory kawałek ściany pochodzący

tę konstrukcję w północno-wschodniej

około siedemdziesięciu nieco nowszych

z najstarszego, lecz dziś już nieistniejące-

części naszego kraju, na Podlasiu – mia-

budynków tego typu w północnoame-

go budynku o omawianej tu konstruk-

nowicie w centrum Białegostoku. Oka-

rykańskim stanie Wisconsin przetrwało

cji, to znaczy z domu Davida William-

zało się, że ów budynek pochodzi z 1926

do naszych czasów zaledwie kilkanaście;

sa, wzniesionego w połowie XIX wieku.

roku. Mało tego: z czasem w Białymstoku

spośród około trzydziestu w stanie Mi-

Dom wprawdzie zburzono w 1950 roku,

znaleziono aż 17 podobnych obiektów

chigan – kilka, a w całych Czechach po

ale część ściany udało się zachować. Jest

(większość z nich wciąż istnieje). Zaś do

dziś dzień ostało się nie więcej niż dziesięć

ona więc pod ochroną muzealną. W tym

2010 roku autor uzyskał informacje o 262

takich obiektów.

przypadku działaniom konserwatorskim

domach mających konstrukcję cordwood masonry, pochodzących z lat 1920-1965, 10. Tamże, s. 325.

11 M. Kusznerko: Nowo odkryta grupa 12 budynków z drewna opałowego we wsi Uhowo, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t. VII, zeszyt 1, Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2011, s. 101-113.

patronowało Towarzystwo Historyczne Hrabstwa Wallworth. Z inicjatywą ochrony wystąpił ówczesny prezes Towarzystwa, Georges van Biesbroeck (nawiasem mó-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

wiąc, znany astronom z Obserwatorium

Stefaniaka w okolicach Shawano, również

początku lat osiemdziesiątych XX wieku.

Yerkes).

mający konstrukcję typu cordwood ma-

W tym ostatnim przypadku prace reno-

Pochodzący z 1899 roku dom i zajazd

sonry, został w latach dziewięćdziesiątych

wacyjne i procedurę wpisu do rejestru

Jana i Wawrzyńca Mecikalskich w Jennings

XX wieku przekazany Stanowemu Towa-

zabytków przeprowadzono pod auspicja-

w stanie Wisconsin odrestaurowano w la-

rzystwu Historycznemu stanu Wisconsin,

mi Norwesko-Amerykańskiego Muzeum

tach 1985-1987 z inicjatywy wzmianko-

a następnie przeniesiony do założonego

Vesterheim w Decorah (Norwegian Ame-

wanego już wcześniej badacza, Williama

w 1976 roku dużego parku skansenow-

rican Museum of Decorah).

H. Tishlera, a wcześniej (również z jego

skiego Old World Wisconsin z siedzibą

inicjatywy) wpisano do stanowego reje-

w Eagle (między Milwaukee a Madison

stru zabytków (Wisconsin State Historic

w stanie Wisconsin). Dom w Białymstoku

fot. J. Szewczyk

Jeśli zaś chodzi o samą Norwegię, to dopiero ostatnio „odkryto” tamtejsze dawne, rodzime budownictwo z polan opałowych, zwane tam kubbehus. Otóż w latach 1998-2004 kilka instytucji podjęło wspólne poszukiwania nieznanych dotąd tradycyjnych rozwiązań architektonicznych. Badania finansowano ze środków Norweskiego Funduszu Kultury (Norsk kulturfond), zaś zaangażowane instytucje to muzea, mianowicie Norweskie Muzeum Rolnictwa (Norsk Landbruksmuseum), Follo Museum w Akershus, Fredrikstad Museum w Østfold i Trøndelag Folkemuseum w regionie Sør-Trøndelag, a także jedyna w tym zespole instytucja niemająca charakteru muzealnego, mianowicie Norweska Akademia Rolnicza

Spośród ośmiu dawnych pensjonatów

(Norges landbrukshøgskole). Co ciekawe,

Rejestru Zabytków USA (National Register

o ścianach z polan opałowych w dawnym

zainteresowanie norweskich instytucji mu-

of Historic Places). Wspomniane działania

ośrodku Edgewater Beach Resort w Lake

zealnych i uniwersyteckich tradycyjnym

konserwatorskie współfinansowała Funda-

Detroit w stanie Minnesota dwa zachowały

budownictwem z drewna opałowego i to-

cja Kohlera , a w poznaniu pochodzenia

się we względnie niezmienionym stanie

warzysząca temu zainteresowaniu akcja

oraz konstrukcji budynku pomogły materiały zebrane i opublikowane w 1955 roku przez Clarę Mecikalski Kulinski (krewną budowniczych) jak też badania zrealizowane w późniejszych latach przez Donnę M. Gager pod kierunkiem Williama H.

A u nas? Żaden z dwustu zachowanych jeszcze polanowych domów nie został poddany ochronie konserwatorskiej z uwagi na swą konstrukcję. Żadnego nie przeniesiono do muzeum skansenowego ani nie udostępniono do zwiedzania na prawach terenowej placówki muzealnej. Żaden region, gmina ani miejscowość nie szczyci się domami o niezwykłej konstrukcji cordwood masonry.

Tishlera. Dawny dom Augusta i Barbary Kruzów,

i w 1989 roku również zostały wpisane do

popularyzatorska zaowocowała nowymi

zbudowany w 1884 roku przez Franciszka

Narodowego Rejestru Zabytków USA. Do

budynkami, wznoszonymi współcze-

tegoż rejestru (National Register of Historic

śnie w Norwegii i posiadającymi ściany

Places) wpisano także dawny tak zwany

z drewna opałowego. Przykładem jest

dom Norrisa Millera w pobliżu Decorah

budynek w Toftemo koło Dovre w środ-

w stanie Iowa, który odrestaurowano na

kowej Norwegii (200 km na południe od

12. Zob. W.H. Tishler: Cordwood Masonry: A Vernacular Architectural Tradition, [w:] Roy R.L. (red.): Cordwood Building: The State Of The Art, New Society Publishers, Gabriola Island (BC) 2003, s. 3-11.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

Dom we wsi Borová (czeskie Góry Orlickie)

fot. J. Szewczyk

Niestety, obecnie w Czechach krčková stavba praktycznie zanikła, choć – poniewczasie – staje się doceniana i okazuje się skutecznym turystycznym wabikiem, a nawet marketingowym znakiem kilku regionów turystycznych,

Trondheim), wzniesiony w 2009 roku.

o ścianach z polan, między innymi dawna

Ten niewielki obiekt na rzucie prostokąta

szkoła (dziś dom mieszkalny). Szkołą ta

o wymiarach 4,5x5,5 m posiada ściany

pierwotnie miała konstrukcję zrębową,

z krótkich (35 cm), dość grubych (ok.

ale na początku XX wieku wymieniono

25 cm) pieńków, układanych w rzędach

zewnętrzne ściany na szkieletowe z wy-

(każdy rząd zwieńczono cienkimi deska-

pełnieniem z polan spajanych zaprawą

mi przekładkowymi o szerokości równej

trocinowo-wapienną. Później zmieniono

szerokości ściany) i spajanych zaprawą

sposób użytkowania tego budynku na

mianowicie Jilemnicka (tj. okolic mia-

cementowo-wapienną. Jest nakryty da-

mieszkalny i jako taki funkcjonuje on po

sta Jilemnice) oraz Náchodska (okolic

chem o konstrukcji slegowej, w którym

dziś dzień. Aktualnie zaś wieś Horní Štěpa-

miasta Náchod), będąc odnotowywana

slegi mają dokładnie taki sam przekrój, jak

nice pozostaje (zgodnie z czeską nomen-

w dziesiątkach folderów krajoznawczych

pieńki w ścianach.

klaturą) rezerwatem architektonicznym,

i przewodników turystycznych. W owych

Również czeskie budynki z polan opa-

zaś lokalne publikacje krajoznawczo-prze-

folderach z reguły sugeruje się, iż budow-

łowych otoczone są – przynajmniej teore-

wodnikowe informują o znajdujących się

nictwo z drewna opałowego wciąż pozo-

tycznie – ochroną. Jednym z przykładów

w niej dawniej i dziś obiektach mających

staje charakterystycznym, łatwo dostrze-

takiej ochrony była decyzja z 1995 roku

ściany z polan, aczkolwiek autorowi udało

galnym elementem i wartością lokalnego

o objęciu ochroną konserwatorską wsi

się w 2010 roku znaleźć tylko jeden taki

krajobrazu, oraz pisze się o „grupie bu-

Horní Štěpanice, w której znajdowało się

obiekt, mianowicie właśnie wspomnianą

dynków o oryginalnej konstrukcji”, tym-

wówczas kilka budynków mieszkalnych

dawną szkołę (współcześnie figuruje ona

czasem w rzeczywistości na całym pogórzu

jako dom nr 3).

Karkonoszy turysta może dostrzec jeden,

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

a w Górach Orlickich zaledwie trzy takie obiekty! Północne Czechy, uważane za zagłębie budownictwa z krčků (i faktycznie dawniej nim będące), współcześnie stały się regionem niemal zupełnie pozbawionym owej konstrukcji. A u nas? Żaden z dwustu zachowanych jeszcze polanowych domów nie został poddany ochronie konserwatorskiej z uwagi na swą konstrukcję. Żadnego nie przeniesiono do muzeum skansenowego ani nie udostępniono do zwiedzania na prawach terenowej placówki muzealnej. Żaden region, gmina ani miejscowość nie szczyci się domami o niezwykłej konstrukcji cordwood masonry.

POLSKIE PUBLIKACJE O ŚCIANACH Z POLAN OPAŁOWYCH Przypomnijmy jeszcze raz, iż najstarszy północnoamerykański opis konstrukcji cordwood masonry zawarto w artykule Paula Jenkinsa A Stove-wood House, opublikowanym w 1923 roku w czasopiśmie „Wisconsin Magazine of History”. W Czechach początek badań tej konstrukcji datuje się na lata sześćdziesiąte XX wieku, a w Norwegii i sąsiedniej Szwecji podjęto je zaledwie kilka lat temu. Niedawno zburzony dom w Białymstoku (ul. Ostrowiecka), pochodzący z ok. 1926 roku fot. J. Szewczyk Chałupa wiejska we wsi Gliniszcze Wielkie na Podlasiu fot. J. Szewczyk

Na tym tle Czytelnika zapewne zaskoczy informacja, że – choć w naszym kraju zupełnie już zapomniano o rodzimych budynkach z polan opałowych – odnośne piśmiennictwo poświęcone temu tematowi nie tylko istnieje, lecz liczy niemal dwa stulecia, bo pierwsza wzmianka pochodzi z 1821 roku. A przede wszystkim jest to POLSKIE piśmiennictwo. Otóż właśnie w 1821 roku anonimowy publicysta zamieścił na łamach polskojęzycznego „Dziennika Wileńskiego” artykuł zatytułowany Budowanie wieyskie z gliny surowey z wrzosem, opisujący glinobitkę (ścianę ubijaną z warstw gliny), w której poszczególne warstwy przekładano wrzosem. Nie byłoby

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

Niewierowicz udoskonalił tę metodę budowania jeszcze w XIX wieku, a następnie nadal udoskonalał i niestrudzenie upowszechniał ją przez około 35 lat. Już w 1900 roku zgłosił udoskonalony przez siebie rodzaj konstrukcji cordwood masonry na konkurs organizowany przez Wileńskie Towarzystwo Rolnicze, to może dziś dla nas interesujące, gdyby

darczej podczas Wielkiego Kryzysu z lat 1929-1933. Dlatego polskojęzyczną edycję

nie fakt, że nieco późniejszy opis tej samej

które zresztą nagrodziło go wyróżnie-

książki Niewierowicza sfinansowano z fun-

metody, zawarty w wydanej w 1834 roku

niem. Na posiedzeniu Towarzystwa (także

duszy publicznych. Nosiła ona tytuł: Porad-

książce Sposób stawiania budowli gospo-

w 1900 roku) wygłosił referat poświęcony

nik wiejskiego budownictwa ogniotrwałego

darskich z wrzosu i gliny, i pokrycia onych

budownictwu ogniotrwałemu z gliny prze-

z gliny i drzewa lub betonu i drzewa16.

dachem niepalnym , autorstwa Kajetana

kładanej drewnem opałowym. Wileńskie

Konstrukcję Niewierowicza (jak ją za-

Krassowskiego14, jest bardzo bliski technice

Towarzystwo Rolnicze wydało ów referat

częto nazywać) zaczęli na Wileńszczyźnie

cordwood masonry, bo Krassowski radził

drukiem, a w kolejnych latach trzykrot-

propagować polscy działacze i politycy,

w razie braku wrzosu przekładać warstwy

nie wznawiało wydanie broszury w obo-

tacy jak Teofil Szopa, który po tak zwa-

gliny chrustem lub pociętymi gałęziami,

wiązującym na terenie Cesarstwa języku

nym buncie Żeligowskiego został w Wilnie

a nawet zwykłym drewnem opałowym.

urzędowym, czyli rosyjskim. W roku 1930

mianowany Dyrektorem Departamentu

Otrzymywano w ten sposób ściany nie-

broszurę postanowiono wydać ponownie,

Przemysłu i Handlu w randze ministra

mal identyczne jak cordwood masonry, tyle

tym razem w języku polskim. Z niezna-

w Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy

tylko, że polana opałowe układano w nich

nych nam przyczyn (być może z powodu

Środkowej i − choć pochodził spod Ol-

pod kątem 45 stopni względem osi ścia-

bardzo podeszłego wieku) żyjący jeszcze

kusza – przez większą część swego życia

ny. Co ciekawe, Kajetan Krassowski pisał:

wówczas Mikołaj Niewierowicz nie był

był związany z Wileńszczyzną, gdzie też

„sposób ten budowania od niemałego już

w stanie napisać polskiej wersji języko-

założył (jako absolwent petersburskiego

czasu jest używany, ile mi wiadomo, w In-

wej, toteż przetłumaczenie wersji rosyj-

Instytutu Technologiczno–Budowlanego)

flantach, Kurlandii, Litwie i na Białej Rusi,

skojęzycznej na język polski zlecono przy-

własne biuro budowlane. Innym pasjona-

gdzie w wielu miejscach podobne budowy

jacielowi, współpracownikowi i byłemu

tem konstrukcji Niewierowicza (czyli wła-

widzieć się dają” . 15

Jednak prawdziwie epokową publikacją okazała się książka autorstwa Mikołaja Niewierowicza, polskiego ziemianina z okolic miasteczka Soły w ówczesnym

W 1821 roku anonimowy publicysta zamieścił na łamach polskojęzycznego „Dziennika Wileńskiego” artykuł zatytułowany Budowanie wieyskie z gliny surowey z wrzosem, opisujący glinobitkę (ścianę ubijaną z warstw gliny), w której poszczególne warstwy przekładano wrzosem.

powiecie oszmiańskim niedaleko Wilna (obecnie na Białorusi). 13. K. Krassowski: Sposób stawiania budowli gospodarskich z wrzosu i gliny, i pokrycia onych dachem niepalnym, Nakład i druk Marcinkowskiego, Wilno 1834 (wyd. II: Nakładem Rubena Raf. Księg. Wileń., Wilno 1839). 14. O Kajetanie Krassowskim (1784-1854) wiemy, iż był adiunktem na Uniwersytecie Wileńskim (gdzie wykładał m. in. fizykę oraz zasady rolnictwa), zaś od 1824 roku dyrektorem wileńskiego gimnazjum, a także wizytatorem szkół guberni wileńskiej. Znano go również jako lokalnego społecznika. 15. Tamże, s. 5-6.

klientowi Niewierowicza, inżynierowi

śnie polskiej odmiany cordwood masonry)

Władysławowi Reychmanowi. Tymczasem

był nie kto inny, jak sam generał Lucjan

grono pasjonatów tej metody budowlanej

Żeligowski, co koreluje z faktem, że po-

– tylko pozornie niezwykłej, jak na polskie

wołanym przez Żeligowskiego po zajęciu

warunki – stało się już dość spore i ciągle

przez niego Wilna w 1920 roku przedsta-

rosło, co zresztą było naturalną konse-

wicielem Tymczasowej Komisji Rządzącej

kwencją społecznej wrażliwości na potrze-

do spraw Straży Kresowej był wspomniany

by odbudowy kraju zdewastowanego po

już Teofil Szopa.

działaniach wojennych okresu 1914-1918 (i w mniejszym stopniu 1919-1920) oraz wynikało ze specyficznej sytuacji gospo-

16. Wyd. Państwowy Bank Rolny, Wilno 1930; reprint wydało ostatnio Wydawnictwo Górnoleśne (Milanówek 2014).

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

Teofil Szopa nieco wcześniej, bo w 1917 roku opublikował na łamach „Kalendarza Ostrobramskiego” artykuł17, w którym tak oto opisywał sposób wznoszenia ścian z polan opałowych

dzić się z wagą wodną i pionem, potrafi

przy osiadaniu. Jeżeli jeszcze wzmocnić

doskonale całą robotą pokierować. Po

za pomocą szkarp naroża budynku, wów-

wzniesieniu fundamentu i ułożeniu war-

czas otrzymuje się budowla pod względem

stwy izolacyjnej ustawia się po rogach bu-

wytrzymałości i trwałości nie ustępująca

dynku i w kilku miejscach pośrodku ścian

niczym budowli z cegły, a pod względem

pionowe żerdki lub listwy, za które zakła-

małego przewodnictwa ciepła i odporności

oraz sens ich stosowania w ówczesnych

da się 1½-calowe deski, tworzące formę

na wpływy powietrza nawet przewyższa-

warunkach: „Stosowanie w naszych wa-

do układania ściany. Deski te utrzymuje

jąca budynki wznoszone z cegły. Chrust

runkach klimatycznych ścian ubijanych z gliny, jak to ma miejsce na przykład w Kaliskiem, nie może być zalecane, gdyż ubita na surowo glina nie wysycha głębiej

W drugiej części tego artykułu przedstawimy jej zarys, to jest zręby praktycznych informacji o cordwood masonry, w tym o jej odmianach północnoamerykańskich, czeskich i polskich.

niż na 3 cale i ściany takie zawsze wilgoć trzymają; z tych samych powodów nie

się w położeniu pionowym za pomocą

w ścianach wyprawionych nie ulega gni-

może być zalecany u nas sposób stosowa-

rozpórek naciskających deski do żerdek.

ciu, ściany takie nie ulegają zwietrzeniu

ny na Podolu i Ukrainie – lepianek z gli-

W miarę kładzenia ściany (układania na

ani murszeniu, są ogniotrwałe i mogą stać

ny z wewnętrznym rdzeniem koszowym,

ukos chrustu i zarzucania go gliną) deski

setki lat. Ściany budynków gospodarczych,

plecionym z łozy lub wikliny. Doskonałym

podnosi się do góry i umocowuje za pomo-

jak chlewy, spichrze itp. mogą być cieńsze

natomiast jest sposób budowania z chrustu

cą rozpórek w ten sposób, że dolne kanty

– ¾ arszyna, wewnątrz na wysokość 2 ar-

i gliny. Kraj nasz obfituje w glinę i odpad-

desek nie schodzą ze ściany poprzednio

szynów wyprawione zaprawą półcemento-

ki drzewne wszelkiego rodzaju. Glina do

wykonanej. Razem z deskami podnosi się

wą dla zabezpieczenia od zniszczenia przez

takiej budowy nie powinna zawierać zbyt

umocowane do rozpórek szablony kanałów

gnojówkę. Do budynków gospodarczych

wiele piasku, powinna być nakopana przed

pionowych w ścianach budynku. System

można jednakże z powodzeniem zastoso-

zimą i dobrze wymrożona. Glinę trzeba

kanałów wewnątrz ścian łączących się

dobrze wygnieść nogami ludzi lub koni

z kominem pozwala nawet w wilgotnym

i przygotować tak samo jak się to robi

klimacie na wyschnięcie ścian w przecią-

przy wyrobie cegły. Chrust również przy-

gu 2 do 3 miesięcy i chata wybudowana

gotowuje się zawczasu w zimie, aby mógł

na wiosnę, na jesieni już może być za-

przeschnąć; chrust używa się wszelkiego

mieszkaną bez obawy o wilgoć. Ściany

rodzaju; gałęzie, łoza, leszczyna, olszniaki,

po wyschnięciu mają powierzchnię chro-

obrzynki desek itp.; zamiast chrustu może

powatą z wystającymi końcami chrustu,

być użyta trzcina lub słoma. Chrust tnie

jakby umyślnie przygotowaną do wyprawy.

się na pręty długości 1 arszyna 6 wiersz-

Ściany od zewnątrz są wyprawiane wap-

ków (grubość ściany 1 arszyn) i układa się

nem, od wewnątrz starannie zatarte gliną

w sążnie. Budowę należy rozpoczynać na

i wybielone. Grubość ściany powinna być

wiosnę, aby budynek w czasie lata mógł

około 1 arszyna, przy czym na wschodzie

przeschnąć należycie. Budowa z gliny

kraju, gdzie zimy są sroższe, należy dawać

i chrustu zabiera wiele czasu, wymaga

więcej chrustu, tak że glina wypełnia tylko

staranności i akuratności w robocie, jed-

przestrzenie pomiędzy prętami, w ścianie

nakże robocizna nie wypadnie zbyt drogo,

przeważa chrust, zaś na zachodzie, gdzie

gdyż prosty wiejski cieśla umiejący obcho-

klimat jest znacznie łagodniejszy, chrust może być dany rzadziej albo zastąpiony

17. T. Szopa: W sprawie odbudowy wsi. Z czego budować? „Kalendarz Ostrobramski na rok 1918” (Rok III), Księgarnia Józefa Zawadzkiego w Wilnie, Wilno 1917, s. 51-60.

przez słomę i trzcinę. Chrust wówczas staje się materiałem pomocniczym, wiążącym ścianę i zabezpieczającym ją od pęknięć

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

wać następny sposób, łatwiejszy i mniej marudny w robocie niż sposób budowania z chrustu i gliny, mianowicie ściany z surówki”18. Podsumowując: w „Kalendarzu Ostrobramskim” opisano dobrze rozwinięty i wcześniej sprawdzony typ konstrukcji oraz uwzględniono różnorodne aspekty, nie tylko konstrukcyjne, ale też fizykotermiczne, takie jak izolacyjność (zależna od grubości ściany, konstrukcji kanałów powietrznych i procentowego udziału drewna w masie ściany) i szybkość wysychania, a nawet przewidziano ogrzewanie ścienne za pomocą systemu pionowych kanałów. Uwzględniono problemy nośności, występujące w budynkach o ścianach glinobitych. Przewidziano dość grube ściany:

Szopa zalecał ich grubość równą arszynowi, co odpowiadało około 71 centymetrom19. Przed pękaniem ścian chroniło ich ukośne zbrojenie chrustem oraz narożne przypory (te bowiem wzmacniały naroża mające tendencję do wykruszania się).

Dom we wsi Borová (czeskie Góry Orlickie)

nałów dymowych. Konstrukcyjne powinowactwo ścian z gliny według metody Szopy-Niewierowicza ze ścianówkami

fot. J. Szewczyk

U nas powrót do tej techniki zainicjowali przed ponad dekadą Paulina Wojciechowska i Jarema Dubiel,

pieców ceglanych i kaflowych prawdopodobnie nie jest przypadkowe i świadczy,

a kontynuują młodzi pasjonaci ekobu-

iż ową metodę znano, sprawdzono i sto-

downictwa. Tyle tylko, że wznosząc takie

sowano jeszcze przed I wojną światową,

budynki współcześnie, zwykle opieramy

a być może na obszarach Wileńszczyzny

się dziś na dość jeszcze skąpym piśmien-

Skutecznie rozwiązano nawet odwieczny

rozwinięto równolegle z rozwojem tech-

nictwie północnoamerykańskim, inter-

problem towarzyszący tynkowaniu glinia-

niki zduńskiej, to jest w II połowie XIX

netowych tutorialach i anegdotycznych

nych ścian, polegający na odspajaniu się

wieku. Wileńszczyzna zatem zdaje się być

przekazach. Tymczasem istnieje obszerna

sztywniejszej warstwy zewnętrznego tynku

ojczyzną konstrukcji cordwood masonry,

dawna wiedza o specyfice budowania z po-

od masy muru pod wpływem dość znacz-

a jej tamtejsze wytwory (jak też te na nie-

lan, o jego licznych zaletach (i niestety też

nych ruchów spowodowanych okresowymi

zbyt odległej Białostocczyźnie) imponują

wadach) oraz różnorakich rozwiązaniach,

zmianami temperatury i wilgotności gliny.

konstrukcyjno-materiałową finezją.

odmianach i wariantach tej konstrukcji. Ta

Pamiętajmy też, iż „Kalendarz” ukazał się w okresie szybkiego rozwoju rzemiosła

CORDWOOD MASONRY DZIŚ

wiedza jest już obca nie tylko publice, lecz nawet specjalistom, tymczasem jest ona

zduńskiego i popularyzacji nowocze-

W USA pasjonaci polanowych ścian

teoretycznie nadal dostępna, tyle że roz-

snych (jak na owe czasy) pieców z tzw.

pielgrzymują do ostatnich spośród daw-

siana po rozmaitych źródłach, nie wyłącza-

ścianówkami, czyli ściankami grzejnymi

nych cordwoodowych domów, ale zarazem

jąc tych najcenniejszych, a paradoksalnie

wyposażonymi w system pionowych ka-

od lat siedemdziesiątych wznoszą nowe,

nam najbliższych, bo polskich. W drugiej

przywracając wiedzę o tej niezwykłej kon-

części tego artykułu przedstawimy jej za-

18. Tamże, s. 54-55.

strukcji. W Czechach nowe budynki z po-

rys, to jest zręby praktycznych informacji

19. W 1849 roku oficjalnie wprowadzono w Polsce rosyjskie pieniądze i miary. Podstawową jednostką długości był sążeń, w budownictwie używano głównie arszynów (1 sążeń = 3 arszyny). 1 arszyn = 16 werszków = 0,71 m.

lan znów wznoszą potomkowie (prawnu-

o cordwood masonry, w tym o jej odmia-

kowie) tych, którzy w XIX i na początku

nach północnoamerykańskich, czeskich

XX murowali krčkové chalupy.

i polskich.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

ROZMAWIAM Z MATEUSZEM SZWAGIERCZAKIEM, TWÓRCĄ NAJŁADNIEJSZEGO CORDWOODOWEGO BUDYNKU W POLSCE, A MOŻE I ZA GRANICĄ. SZKIELET

Cześć Mateuszu! Cieszę się, że mogę

Zbudowaliśmy tę altanę dobrych kil-

porozmawiać z twórcą tak dobrze wyko-

ka lat temu, to wciąż były nasze początki

Ta „altana” to spory budynek, w dodat-

nanego cordwoodowego budynku.

eksperymentowania z technikami natural-

ku rewelacyjnie wkomponowany w kra-

nymi, zwłaszcza z cordwoodem. Altana,

jobraz. Jakie fundamenty zrobiliście dla bu-

Witam Cię, Jarku. To bardzo miłe z Two-

jako całość, wyszła naprawdę dobrze, ale

jej strony. Na wstępie chciałbym Ci powie-

same ściany z cordwoodu częściowo w niej

dzieć, że podziwiam ogrom pracy, który

użyte, pozostawiają jeszcze sporo do życze-

włożyłeś w badania nad cordwoodem.

nia. W tym kontekście chętnie podzielę

Fundamenty punktowe pod słupami,

Twoja książka szybko znalazła się mojej

się wiedzą, co zrobiliśmy źle i jak zrobić

a tak konkretnie to betonowe kręgi od

naturalnej bibliotece. Cieszę się, że mogę

to lepiej.

szamba zalane jeszcze dodatkowo beto-

dynku?

w jakikolwiek sposób pomóc w dalszym

nem. Fundamenty wykonywała lokalna

badaniu tematu.

firma na zlecenie inwestora, niestety nie

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

wchodziły w grę żadne eko-alternatywne

nachylenia dachu jest niski (5 stopni), to

1-2 cm od krawędzi, tak by następnie zakła-

rozwiązania. Altana w rzucie ma formę

siły działające na rozpieranie przy słupach

dana fuga zlicowała się z czołem balików.

dwóch przecinających się dziewięciokątów

są znikome, a do tego równoważone przez

foremnych. Jedna część jest zabudowana

symetryczny układ dachu. Słupy są odwró-

i ocieplona, i tam jest wylana betonowa

cone „korzeniem”, czyli szerszą częścią do

niezbrojona płyta (tzw. chudziak); druga

góry, zarówno ze względów estetycznych,

część, która pozostaje otwarta, uzbrojona

jak i funkcjonalnych (więcej przestrzeni

Drewno jodłowe, suszone około trzech

jest jedynie w betonowe bloczki, ułożone

przy podłodze) oraz technicznych (więcej

lat. W sensie: sezonowane, oczywiście,

na piaski jako support dla legarów podło-

miejsca, by oprzeć dziewięć krokwi),

bez suszarni; nie sposób suszyć w kla-

ŚCIANY

sycznej suszarni takich dużych przekro-

Jaki daliście rodzaj drewna i jak długo je suszyliście?

gowych tarasu.

W tym projekcie ściany w technologii

jów ( 20-40 cm). Pomogło, że klocki były

cordwood, czyli za Tobą „polan opało-

już pocięte na krótkie odcinki od samego

Co druga belka promienistego stropu

wych”, zostały użyte w wersji niesamo-

początku. Znacznie przyspieszyło to wy-

wspiera się na belkach (czy raczej pniach)

nośnej, tzn. dach podpierany jest przez

sychanie drewna.

murłatowych w najbardziej wrażliwym

drewniane słupy i leżące na nich belki.

miejscu, to jest w miejscu ich łączenia –

Okrągłe drewniane klocki wymurowane

jak to zrobiliście?

na zaprawie są tylko wypełnieniem pól konstrukcji szkieletowej, nie przenoszą

Tak, jest to dość wrażliwe miejsce. Otóż

one żadnego obciążenia.

A grubość ściany? Drewno, grubość – 25 cm. Pierwsza warstwa leżała na podwalinach z połó-

murłaty są mocowane do słupów na drew-

To oczywiście pełen infill, cordwood

wek bali o średnicy 30 cm, nieco ściętych

niane owalne kołki około 35 mm średni-

nie miał przenosić nawet części obciąże-

z góry, ale w celu zapewnienia jeszcze

cy (średnicy transwersalnej, tej większej,

nia z dachu.

większej stabilizacji ściany, pierwsza war-

k woli ścisłości). Do tego po dwa wkręty ciesielskie 10x300 mm. Murłaty, natomiast,

stwa polan była przykręcona do podwaliny Jaki daliście skład zaprawy?

łączone są ze sobą poprzez wstawienie do-

długimi wkrętami. Do tego dla większej przyczepności zaprawy, w miejscach,

datkowego elementu drewnianego, około

Klasycznie jak do tynku glinianego.

gdzie były spore otwory oraz przy styku

50 cm długości, o przekroju 10x10 cm,

Przy stosowaniu gliny z Radoszyc było to

z podwaliną, oczepem oraz słupami były

z twardego drewna (dąb albo jesion, już

1:3 glina/piasek. A piasek klasyczny bu-

dodatkowe mocowane gwoździe. Ten sys-

nie pamiętam teraz). Na tych murłatach

dowlany, zróżnicowane ziarno, 0-4 mm.

tem się sprawdził, zaprawa nawet grubo

wspierają się jednym swoim końcem kro-

Zaprawa była układana w dwóch pasach

nakładana, nie spływała. Teraz pewnie

kwie/belki stropowe (bo to stropodach

o grubości około 5-7 cm z pozostawieniem

dołożyłbym do zaprawy sieczki, a może

oczywiście). Jako że pośrodku tych dzie-

niewielkiej przestrzeni izolacyjnej na ke-

i słomy w większych przestrzeniach, by

więciokątów mamy ustawione słupy, a kąt

ramzyt. Pasy były też odsunięte o koło

poprawić stabilność i zmniejszyć skurcz.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

Czy w ścianach jest izolacja termiczna (a jeśli tak, to jaka)?

ale tylko krawędzie (szlif wyższą granulacją może by załatwił sprawę). Czerwona glina akurat bardzo barwi, głęboko wchodzi

Tak, w przestrzeniach pomiędzy pasa-

w strukturę drewna i dobrze trzyma ko-

mi zaprawy z gliny jest keramzyt. Jednak

lor – co oczywiście w tej sytuacji nas nie

z założenia miała to być altana letnia,

cieszyło. To co przeszlifowaliśmy, zostało

więc izolacja termiczna ścian nie była

ponownie pomalowane.

tutaj priorytetem – stąd keramzyt, który

Generalnie, moja opinia nt. cordwoodu

zdecydowanie nie wiedzie prymu wśród

jest taka: wysiłek, tak naprawdę, szalony,

materiałów izolacyjnych. Teraz pewnie

jeśli ściana ma być w jakimś sensie płasz-

podejrzewam, by użycie cementowej za-

użyłbym innego materiału izolacyjnego

czyzną (tzn. plus minus 1 cm). Bowiem

prawy miało zapobiec pęknięciom, jako

(np. perlitu czy szkła piankowego, choć

dociąć pieńki, tak by ich płaszczyzny czo-

że zaprawa cementowa jest znacznie mniej

nie wiem, czy występuje w takim drobnym

łowe były równoległe i trzymały wymiar

elastyczna. Choć w Stanach przecież uży-

granulacie, a może trociny z wapnem. Na

– to niełatwe, a co za tym idzie bardzo pra-

wają niby takiej zaprawy do ścian i ich

pewno nic, co pod wpływem wilgoci z za-

cochłonne zadanie. Nawet posiadanie ide-

później nie tynkują. Ale widziałem tylko

prawy mogłoby dostać grzyba. Czyli nie

alnie równoległych płaszczyzn czołowych

na zdjęciach, bez zbliżeń, więc nie wiem

zastosowałbym wełny drzewnej, owczej czy

nie daje gwarancji, bo nie zawsze można je

do końca, jak to jest. Na moje doświad-

celulozowej, o bardzo dobrych właściwo-

tak położyć. Przecież to w kształcie nawet

czenie to nie ma opcji, żeby szczeliny się

ściach termoizolacyjnych, które z technicz-

nie jest cylinder, tylko raczej ścięty stożek,

nie pojawiały – drewno, mimo że wmon-

nego punktu widzenia mogły być bardzo

w dodatku jeszcze nieregularny.

towane jest jako powietrzno-suche, to za-

wygodne w użyciu w tym zastosowaniu. Nie wspominając nawet o wełnie szklanej czy styropianowym granulacie – toż to syf nie z tej ziemi). Co zrobiliście z pęknięciami w pieńkach?

Koszty były dość spore, biorąc pod uwagę wszystkie procesy. Robocizna surowa, bez narzutu, około 200zł/m², materiały około drugie tyle, jeśli są wysokiej jakości (drewno bez śladów kory, suszone, oleje naturalne).

W tym przypadku były szpachlowane gliną. Nie jest to jednak dobre rozwiązanie, jeśli chcemy zachować szczelność.

wsze będzie zwiększać i zmniejszać swoją objętość pod wpływem zmiany wilgotności powietrza na zewnątrz, co będzie skutkowało pojawieniem się szczelin pomiędzy zaprawą a obwodem pieńków. No może gdyby czoło drewna było superszczelnie zalakierowane – tylko po co ta chemia? A zastosowanie oleju nic w tym wypad-

Do tego bale, pomimo że trzy lata sezo-

ku nie da, para wodna i tak wniknie

nowane i mierzone na 16% wilgotności,

w strukturę drewna, powodując zmianę

oczywiście popękały, a do tego wokół po-

objętości. Więc szczeliny moim zdaniem

Wykończenie: Czym fugowaliście? Czy

szczególnych pieńków pojawiły się szpary

zawsze tam będą, chyba że zastosuje się np.

po wzniesieniu ściany fugowaliście pieńki,

na obwodzie. To sprawiło, że cała ściana

plastyfikatory, takie jak do domów z bali,

czy tylko je oczyściliście?

wymagała jeszcze raz fugowania. A potem

tzw. chinking, który jest na tyle elastyczny

kolejny raz. Po trzecim razie okazało się, że

i sprężysty, że będzie ściskany w przypadku

Fugowaliśmy też tynkiem glinianym.

altana w dużej mierze funkcjonuje też zimą

zwiększania objętości polan, a następnie

Polana były szlifowane przed ich zamon-

(a nie jak wyjściowo zakładano głównie

będzie się rozprężał w przypadku spadku

towaniem w ścianie (ściernica listkowa

latem i wczesną jesienią), Nie pozostawa-

wilgotności podczas schnięcia. W Nor-

125 mm na szlifierce kątowej, granulacja

ło nic innego jak otynkować cordwood

wegii, podobnie jak kiedyś w Polsce, przy

40) i zabezpieczone lazurą ochronną Le-

z zewnątrz, co zdaje się dość popularną

rekonstrukcji starych budynków z bali

inos z jednej strony i woskiem z drugiej

i racjonalną praktyką, jeśli używana jest

stosuje się mech zmieszany z gliną (dość

(od wewnątrz). Przy murowaniu nawet się

zaprawa gliniano-wapienna. Nie wiem,

chudą, ale bez dodatkowego piasku), wła-

specjalnie nie pobrudziły, natomiast póź-

jak jest w przypadku betonu, bo stronię

śnie jako uszczelnienie pomiędzy balami.

niej przy szpachlowaniu – tak i owszem,

od takich prac jak od ognia, ale też nie

Może więc tak ? :)

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

Plastyfikatory fabryczne są zaś szalenie drogie – pewnie doszłoby ze 100zł/1m² w przypadku takiej ilości.

Czy mieliście jakieś wsparcie techniczne? Czy też zielony dach wykonaliście w 100% samodzielnie? Z czym były pro-

CAŁOŚĆ Jak poszło z pozwoleniem na budowę?

blemy? Wiesz... Duża posiadłość i dawne czasy.

Reasumując: jeśli jeszcze kiedykolwiek miałbym zdecydować sie na technologię

Nie, nie mieliśmy wsparcia, dachy zie-

Nic nie widać, nikomu nie przeszkadza.

cordwood, to tylko wtedy, jeśli miałby to

lone robimy już kilku lat, a inne natu-

Jakiś tam papier może jest, nie wchodzi-

być okrągły budynek i ściana taka byłaby

ralne pokrycia dachowej jeszcze dłużej.

łem w szczegóły. Jednak dla samego cor-

nośna albo wyłącznie dla tej specyficznej

Tutaj użyty jest klasyczny system, średnio-

dwoodu w ścianie nie byłoby problemu,

estetyki, ale już bez żadnej spiny z izolacją/

-oszczędnościowy.

klasycznie w projekt wpisałoby się, że to

szczelnością.

W innych przypadkach przegrywa ona w moim odczuciu z alternatywnymi technologiami naturalnymi, głównie czasowo, ale za tym idzie ostatecznie również strona finansowa. Może kiedyś to miało sens, gdy był słaby dostęp do dobrej jakości drewna na niektórych terenach.

DACH Jakie daliście warstwy?

Wadą jego jest to, że dość długo się za-

ściana z drewna, nie wiem natomiast jak to

zielenia (2 lata do około 90%). W tym wy-

wygląda ew. w mieście, bo to jednak elewa-

padku obyło się z zasadzie bez problemów,

cja... No, ale kto buduje cordwood w mie-

żadnego przesychania na przykład.

ście i po co wówczas tak się wyróżniać,

Najczęściej jednak stosujemy nieco

skoro technicznie, jak już wspomniałem,

droższe systemy – używamy membra-

nie ma to sensu? Może konieczne byłoby

nę epdm 1,3 mm zamiast papy i czasem

też odniesienie się do użycia tzw. wyro-

również gotowe zielone już maty. Ale cie-

bów jednostkowych, ale to dość prosty

kawym i dość tanim rozwiązaniem są też

i powszechnie stosowany zabieg formal-

dachy zielone w technologii low-tech, czyli

ny w przypadku naturalnych materiałów

najczęściej na samej folii kubełkowej lub

budowlanych.

nawet na starych banerach i z darnią ściągniętą z pobliskiej łąki. Też działa, tylko

Od dołu: belka stropowa, boazeria wo-

ma inną specyfikę.

To naprawdę bardzo ciekawy budynek. I zrobiony z kulturą!

skowana 19 mm, kontrłata wentylacyjna/ pustka powietrzna 25 mm, opóźniacz pary,

Jak odpływa nadmiar wody?

izolacja z wełny drzewnej 14 cm, legarowa-

Dziękuję! To był nasz pierwszy budynek w pełni design&build, no może bez projek-

nie co 40 cm osiowo, membrana wysoko-

W tym projekcie właśnie ze względu na

tu wykończenia wnętrza (choć częściowo

paroprzepuszczlna, kontrata wenytlacyj-

większą ilość wody spływającej z dachu niż

tak, jak np. cordwoodowy bar – jeśli chcesz

na 25 cm, płyta MFP-P5 albo deskowanie

początkowo zakładaliśmy, w nieco póź-

mogę Ci dać dokładny opis techniczny jego

25 mm (nie pamiętam, stosujemy zamien-

niejszym okresie zostały zamontowane

wykonania, krok po kroku, bo robiłem kie-

nie) i na to papa termozgrzewalna 5,2 mm,

drewniane rynny ze spustami z łańcucha.

dyś dla kolegi.

folia kubełkowa kubełkami do góry, keramzyt 1-2 cm, geowłóknina 3 00 g/m², 10 cm ziemi (w tym przypadku nie było nawet żadnego specjalnego substratu) i w to sadzone rośliny z rodziny Sedum (25 szt/m², jeśli dobrze pamiętam). Wokół krawędzi dachu ułożono opaski o szerokości 20 cm z keramzytu. Teraz robimy żwirowe, ew. keramzyt idzie na dno, a żwir przyciska go z wierzchu. Żwir zapobiega wywiewaniu materiału, jest jednak dość cieżki. Wokół krawędzi oczywiście obróbka blaszana, tutaj konkretnie tytan-cynk.

Więcej: organica.net.pl inhabitat.com/green-roofed-natural-arbor-is-an-amazing-all-natural-fir-cabin-in-poland/organica-cord-house-4/

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

WŚRÓD

Z TERMOWIZJĄ DOMÓW ODKRYWANIE TAJEMNIC DOMÓW NATURALNYCH

WYWIAD Z PAWŁEM NOSZCZYKIEM PRZEPROWADZIŁ PAWEŁ SROCZYŃSKI

Dom zbudowany w technologii strawbale, Osada „Słomiany Zapał”

Chyba wszyscy oglądaliśmy Predatora w młodości… Przynajmniej Ci, którzy byli młodzi kilkanaście lat temu. Przybysz z obcej planety wyposażony z pokaźną ilość kosmicznych technologii i śmiercionośnych broni w swoim egzoszkielecie. Jedną z nich była także zintegrowana w hełmie termowizja. Mógł dostrzegać w terenie

Paweł Noszczyk

obiekty emitujące ciepło. Wyobraźmy sobie, co by się stało, gdyby Predator wpadł na pomysł zbudowania domu

Z wykształcenia budowlaniec, doktorant

z kostek słomy… Pewnie zobaczyłby to, co Paweł Noszczyk podczas swoich badań.

na Politechnice Wrocławskiej. Jako młody naukowiec zgłębia wiedzę z zakresu fizyki

Zrobiłeś badania termowizyjne kilku

fali elektromagnetycznej. Takimi falami

budowli oraz budownictwa naturalnego

obiektów wykonanych w technice kostki

są np. fale radiowe odbierane przez radio,

i ekonomiczno-energo-oszczędnego. W swo-

słomy. Na czym polega takie badanie,

światło widzialne – nagrywane przez zwy-

jej pracy badawczej specjalizuje się badania-

jak działa kamera?

kłe kamery czy też właśnie ciepło (inaczej zwane promieniowaniem podczerwonym),

mi termowizyjnymi. Prywatnie, miłośnik gór i biegania.

Kamera termowizyjna działa bardzo

które rejestruje kamera termowizyjna.

podobnie do kamery, którą nagrywamy

Drogę od wyemitowania ciepła przez cia-

zwykłe filmy i robimy zdjęcia. Najwięk-

ło do otrzymania obrazu pokazuje Ryc.1.

sza różnica to oczywiście otrzymany

Jak można zobaczyć na Ryc. 1 człowiek

obraz, który pokazuje rozkład tempera-

widzi budynek w świetle widzialnym,

tury na powierzchni badanego elemen-

ale w tym samym czasie, kiedy my widzi-

tu. Każde ciało emituje ciepło w postaci

my kolor i kształt budynku, to obiekt taki

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

przykładowy detektor

widmo widzialne

Promieniowanie IR Absorber Termometr Izolacja cieplna Odczyt informacji Sygnał

promieniowanie cieplne

rejestracja natężenia promieniowania przez detektor i jego zamiana na sygnał elektryczny

zamiana sygnału analogowego na cyfrowy

zbliżenie obrazu

widmo promieniowania podczerwonego przetworzone na obraz widzialny dla ludzkiego oka (każdemu pikselowi przypisana jest konkretna wartość temperatury)

Ryc.1 Zasada działania przetwarzania promieniowania cieplnego na obraz widzialny dla człowieka.

nieprzerwanie emituje ciepło do otocze-

tość temperatury zbadanej powierzchni.

Powyżej opisałem pokrótce samo dzia-

nia (ciepło, którego człowiek nie zobaczy,

Jeśli chcemy, żeby wartość ta była jak naj-

łanie kamery termowizyjnej. Jeśli cho-

gdyż nie posiada w oku odpowiednich

bliżej wartości rzeczywistej, podczas ba-

dzi o badanie termowizyjne (lub inaczej

receptorów). Promieniowanie cieplne trafia

dania kamerą termowizyjną, należy wpro-

badanie termograficzne) to trzeba

do kamery termowizyjnej, następnie pada

wadzić do urządzenia szereg parametrów

pamiętać o jednej fundamentalnej za-

na detektor i natężenie tego ciepła zamie-

tj.: emisyjność powierzchni (okre-

sadzie – przy badaniu przegród budow-

niane jest na sygnał elektryczny analogowy,

śla zdolność do odbijania promie-

a następnie na sygnał cyfrowy. Wewnętrz-

niowania cieplnego przez badane

ny system kamery zamienia otrzymany

ciało, najlepiej, gdy wartość ta jest

sygnał cyfrowy na zdjęcie termowizyj-

jak najbliższa 1,0. Dla materiałów

Promieniowanie cieplne trafia do kamery termowizyjnej, następnie pada na detektor i natężenie tego ciepła zamieniane jest na sygnał elektryczny analogowy, anastępnie na sygnał cyfrowy.

budowlanych najczęściej wynosi około 0,9), wartość temperatury powietrza między kamerą a badanym obiektem,

Udało mi się dzięki uprzejmości właścicieli domów oraz pomocy osób z Cohabitatu i Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Budownictwa Naturalnego (OSBN), wykonać badania czterech obiektów budowlanych.

odległość kamery od obiektu oraz wartość wilgotności względnej powietrza. Wszystkie te parametry mają wpływ na odczyt kamery termowizyj-

ne (inaczej termogram), który operator

nej i są uwzględniane przy

kamery może już oglądać jak zwykłe

obliczaniu temperatury,

zdjęcie. Co ważne każdemu pikselowi

pokazywanej na termo-

na obrazie przypisana jest konkretna war-

gramie.

lanych musi występować odpowiednia różnica temperatury powietrza po obu stronach badanej przegrody. Najlepiej gdy ta różnica wynosi około 20°C, minimum jest wartość różnicy powyżej 10°C. Przy

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

poza zewnętrzne lico budynku. Mógłbyś skomentować konsekwencje takiej decyzji projektowej, zwłaszcza dla konstrukcji słomianej i komfortu wewnątrz budynku? Konsekwencją takiego układu konstrukcyjnego budynku będzie obniżona temperatura ściany wokół belki stropowej. Wielkość różnicy temperatury (pomiędzy środkiem ściany a miejscem przy belce) w tym newralgicznym miejscu, będzie uzależniona od konstrukcji materiałowej ściany (grubości izolacji cieplnej oraz właściwości izolacyjnych użytych materiałów). Na Ryc.2 widoczne jest lokalne obniżenie Ryc.2. Mostek termiczny w okolicy belki stropowej wystającej poza obręb budynku

temperatury do około 17°C. Nie stanowi to żadnego zagrożenia dla konstrukcji

mniejszych różnicach temperatury ciepło

nie słoneczne) oraz aby unikać opadów

przegrody, jednakże należy mieć na uwa-

przepływa przez przegrodę „zbyt słabo”,

atmosferycznych, gdyż mokre i zawilgoco-

dze, że badanie było wykonywane przy

aby można było uchwycić widoczne różnice

ne powierzchnie mogą dawać przekłama-

temperaturze zewnętrznej około 5°C.

na termogramie. Przeprowadzone przeze

ne wyniki pomiaru. Na szczęście podczas

Co się wydarzy,

mnie badania termowizyjne budynków

wykonywania przeze mnie badań, pogoda

gdy lokalnie

Na Ryc.2 widoczne jest lokalne obniżenie temperatury do około 17°C. Nie stanowi to żadnego zagrożenia dla konstrukcji przegrody, jednakże należy mieć na uwadze, że badanie było wykonywane przy temperaturze zewnętrznej około 5°C. Co się wydarzy, gdy lokalnie przymrozi do -10 czy -20°C?

przymrozi do -10 czy -20°C? Przy ocenie takiego przypadku, pomocna może być

wykonanych w technologii kostek słomy

dopisała i zostały spełnione wszystkie wa-

analiza komputerowa, która pozwoli wy-

były wykonywane ostatniej zimy, w lutym

runki umożliwiające dokonanie pomiarów.

kazać wartość temperatury w newralgicz-

2015 roku. Udało mi się dzięki uprzejmo-

nym miejscu na poziomie 12°C lub mniej

ści właścicieli domów oraz pomocy osób

Twoje badanie wykazało kilka

– a to już stanowi realne ryzyko wystą-

z Cohabitatu i Ogólnopolskiego Stowarzy-

dość typowych błędów popełnianych

pienia kondensacji powierzchniowej pary

szenia Budownictwa Naturalnego (OSBN),

w budownictwie drewnianym, jednym

wodnej (zacznie wykraplać się woda uwię-

wykonać badania czterech obiektów

z nich jest wypuszczanie belek stropowych

ziona w powietrzu i zawilgacać stopniowo

budowlanych. Części wyników można było się spodziewać, chociaż część z nich była dla mnie zaskoczeniem. Wracając jeszcze do metodyki wykonywania badań termowizyjnych, ważne jest, aby pomiar był dokonywany w pochmurny dzień lub kilka godzin po zachodzie słońca (tak, aby wyeliminować wpływ chwilowego nagrzewania powierzchni przez promie-

Domek „Słoneczny” zbudowany w technologii strawbale, Osada „Słomiany Zapał”

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

MIEJSCA WRAŻLIWE, CZYLI NA CO ZWRACAĆ UWAGĘ

Stolarka okienno-drzwiowa: niedokładne wykończenie połączenia stolarki okiennej ze ścianą zewnętrzną może być miejscem ucieczki ciepła z budynku.

Otwory wentylacyjne są miejscem, w którym występuje znaczne wychłodzenie. Warto zadbać o ich prawidłową izolację termiczną.

Niższa temperatura w narożnikach pomieszczeń (o około 3-4oC) jest naturalnym zjawiskiem, niemniej należy zadbać o prawidłowe rozwiązanie detalu konstrukcyjnego pod względem jego izolacyjności termicznej, aby różnica nie była zbyt duża.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

blem: w miejscu tym często występuje dużo więcej materiału drewnianego (o słabszych właściwościach termoizolacyjnych) niż materiału termoizolacyjnego, jakim jest słoma. Duży względny udział pola powierzchni drewna w narożu, w niektórych rozwiązaniach konstrukcyjnych, może być powodem znaczącego zwiększenia mostka termicznego (ciepło będzie uciekać z budynku przez elementy drewniane). Również liczne skomplikowane połączenia konstrukcji drewnianej i kostek słomy w takim miejscu jak Ryc.3 Mostek termiczny jest akceptowalny, gdyż różnica temperatury w narożu nie przekracza 3°C

naroże, mogą nie być idealne i powodować wolne przestrzenie przy połączeniu

powierzchnię). W najgorszym przypadku,

We wszystkich badanych budynkach

obu materiałów (wraz ze spękanym, nie-

przy takim rozwiązaniu konstrukcyjnym

słabymi miejscami są narożniki. Czy to

szczelnym tynkiem glinianym). Przez

może dojść do zawilgacania materiału

może wynikać z nieszczelności zewnętrz-

wewnątrz przegrody, co w konsekwencji

nej powłoki tynków czy może po prostu

doprowadzi do pogorszenia jego izo-

z geometrii budynku i związanymi z nią

lacyjności termicznej i jeszcze bardziej

stratami generowanymi przez owiew

napędzi proces zawilgacania i przema-

wiatru?

Najlepszym rozwiązaniem jest unikanie mostków cieplnych (miejsc wzmożonej ucieczki ciepła z budynku) i ich minimalizacja.

W konstrukcjach szkieletowych gniazdka elektryczne powinny być montowane najlepiej w jak najpłytszych puszkach.

Narożniki zawsze będą „wypadały”

te miejsca może dochodzić w konstrukcji

gorzej, jeśli chodzi o rozkład pola tempe-

do lokalnego przewiewania i jej wychła-

ratury. Jest to związane ściśle z geometrią

dzania, co będzie widoczne (od wewnątrz

ściany. Takie mostki termiczne są zwane

budynku) na termogramie w postaci

geometrycznymi mostkami termicznymi

obniżonej temperatury naroża.

rzania wnętrza ściany. To są oczywiście

i nie mamy na nie większego wpływu –

skrajne przypadki, należy pamiętać, że taki

optymalne byłyby narożniki zaokrąglone.

Jak można zapobiegać sytuacjom,

indywidualny projekt najlepiej sprawdzić

Na Ryc.3 mostek termiczny jest

w których czuć chłodne podmuchy

w newralgicznych punkach za pomocą

akceptowalny, gdyż różnica tempe-

w gniazdkach elektrycznych?

programów komputerowych do analizy

ratury w narożu nie przekracza 3°C.

mostków cieplnych. Najlepszym rozwią-

Oczywiście w budynkach o konstrukcji

W konstrukcjach szkieletowych gniazd-

zaniem jest unikanie mostków cieplnych

szkieletowej ocieplonej kostkami słomy

ka elektryczne powinny być montowane

(miejsc wzmożonej ucieczki ciepła z bu-

występuje w narożach dodatkowy pro-

najlepiej w jak najpłytszych puszkach.

dynku) i ich minimalizacja. W przytoczonym przykładzie rozwiązaniem jest np. ocieplanie zewnętrzne belek stropowych lub opieranie ich jedynie na konstrukcji wewnętrznej nośnej bez przebijania izolacji termicznej.

Ryc.4

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

Zapobiegnie to przebijaniu folii izolacyj-

Czy mógłbyś skomentować mostek

nej, którą umieszcza się wewnątrz prze-

cieplny, który widoczny jest w badaniach

grody. Jej nieszczelność będzie najczęst-

budynku w miejscowości Piskórka?

szą przyczyną przewiewania konstrukcji i dostawania się do wnętrza budynku

Na wstępie należy sobie uświadomić,

zimnego powietrza poprzez gniazdka

że połączenie podłogi na gruncie ze ścianą

elektryczne. Przy montażu tradycyjnych

zewnętrzną, jest jednym z najtrudniejszych

gniazdek z zastosowaniem puszki, war-

mostków termicznych do zminimalizowa-

to dodatkowo uszczelnić dno otworu

nia. Czy to mówimy o budownictwie tra-

pod puszkę. Najlepiej puszki montować

dycyjnym (murowanym), czy też konstruk-

już na etapie budowy podczas montażu

cjach szkieletowych ocieplanych kostkami

Ryc.5

folii i „scalać" puszki oraz uszczelniać

słomy. Powodem takiego stanu rzeczy jest

przy ich kontakcie z folią. Najlepszym

trudność lub czasem niemożność zacho-

rozwiązaniem oczywiście będzie montaż

wania ciągłości izolacji w tym połączeniu.

gniazdek elektrycznych natynkowych.

W badanym obiekcie, dobrze widoczny

W przypadku doboru puszek pod gniazd-

jest mostek na ścianie cokołowej (tempe-

ka elektryczne, pamiętajmy, że są one

ratura po stronie zewnętrznej miejscami

dostępne w różnych rodzajach –

jest wyższa o 5°C od jednorodnej ocieplo-

od bardzo głębokich (80mm), po płytkie

nej ściany budynku). Taki stan rzeczy

(40mm). Na ryc. 4, po lewej stronie, wi-

jest wywołany najprawdopodobniej przez

Nie zapominajmy o dokładnym wykonawstwie, które błędnie przeprowadzone, może skutkować problemami w późniejszym użytkowaniu budynku. dać wychładzanie się gniazdka na skutek

brak izolacji termicznej między podwaliną

zimnych podmuchów powietrza. Zdjęcie

a murowaną warstwą cokołową. Dodatko-

po prawej pokazuje nie tylko przedmuchy,

wo nie ma możliwości zachowania ciągło-

ale także mostek termiczny na połączeniu

ści izolacji termicznej podłogi na gruncie,

podłogi na gruncie ze ścianą zewnętrzną

z izolacją termiczną w ścianie ze-

(obniżona temperatura pod szeroką listwą

wnętrznej. Możliwe, że występują

przypodłogową). Bardzo prawdopodob-

również w połączeniu nieszczelno-

ne jest występowanie wolnych przestrzeni

ści na styku konstrukcji drewnianej

w tym połączeniu co prowadzi do obni-

z kostkami słomy, na wskutek cze-

żenia temperatury przy gniazdkach nawet

go dochodzi do dodatkowej uciecz-

do wartości około 13°C.

ki ciepła z wnętrza budynku. Taki

Dom w Piskórce zbudowany w technologii strawbale

Dom zbudowany w technologii strawbale, Osada „Słomiany Zapał”

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

stan rzeczy stanowi problem z uwagi

Podsumowując, muszę przyznać,

mi się słabymi punktami obudowy ciepl-

na możliwość wystąpienia kondensa-

że badania termowizyjne jakie udało mi

nej budynków), gdzie mogły występować

cji pary wodnej po wewnętrznej stro-

się wykonać tej zimy pozytywnie mnie

nieszczelności. Jednakże badania wykazały

nie przegrody. Detal, jakim jest połą-

zaskoczyły. Przed badaniami obawiałem

dobrą izolacyjność cieplną w tych miejscach we wszystkich badanych obiektach. Oczywiście słabymi punktami, które zlo-

Badania wykazały dobrą izolacyjność cieplną [...] we wszystkich badanych obiektach. [...] słabymi punktami, [są] połączenie podłogi na gruncie ze ścianą zewnętrzną oraz miejsca przebicia izolacji cieplnej (słomy) przez elementy konstrukcyjne.

kalizowano podczas badań to połączenie podłogi na gruncie ze ścianą zewnętrzną

Wystarczy być świadomym projektantem i konstruktorem i już na etapie projektowania minimalizować mostki cieplne i detale rozwiązywać w sposób poprawny.

czenie podłogi na gruncie ze ścianą

oraz miejsca przebicia izolacji cieplnej

zewnętrzną, powinien być zaprojektowany

(słomy) przez elementy konstrukcyjne.

w sposób poprawny, ale to należyte wy-

Jednakże wystarczy być świadomym pro-

konanie na budowie będzie świadczyć

jektantem i konstruktorem i już na etapie

o jego rzeczywistej termoizolacyjności.

projektowania minimalizować mostki cieplne i detale rozwiązywać w sposób

Nie zapominajmy o dokładnym wykonawstwie, które błędnie przeprowa-

się wzmożonej ucieczki ciepła przez drew-

poprawny, a później dopilnować wyko-

dzone, może skutkować problemami

nianą konstrukcję nośną takich obiek-

nawcy na placu budowy, dzięki czemu

w późniejszym użytkowaniu budynku.

tów oraz przy jej połączeniach ze słomą

obejdzie się bez przykrych konsekwencji

(te miejsca ścian zewnętrznych wydawały

podczas użytkowania takich domów.

05 AUTONOMIA

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

PIEC RAKIETOWY „NA STERYDACH” autor: Artur Milicki

Akumulacyjny komorowy piec rakietowy jest połączeniem wydajnego paleniska rakietowego batch box z komorowym systemem akumulacji ciepła oraz kominem. Każdy z tych trzech elementów można zbudować na wiele sposobów, każdy z nich wpływa i oddziałuje na pozostałe, a wszystkie razem tworzą zwartą całość, która powinna działać sprawnie, efektywnie, długo i prosto.

Artur Jan Milicki

W ciągu ostatnich dwóch lat kierowałem

Akumulacyjny komorowy piec rakieto-

budową 14. pieców rakietowych z paleni-

wy jest połączeniem wydajnego paleniska

skiem batch box w różnych lokalizacjach na

rakietowego batch box z komorowym sys-

terenie Polski. Każdy z tych pieców różni

temem akumulacji ciepła oraz kominem.

się od pozostałych, gdyż użyte materiały,

Każdy z tych trzech elementów można

jak i preferencje gospodarza w każdym

zbudować na wiele sposobów, każdy

Wolnomyśliciel, społecznik, praktyk i promotor

miejscu były inne. Doświadczenia ze-

z nich wpływa i oddziałuje na pozostałe,

kooperatyzmu, otwartej kultury, ekoosadnic-

brane na etapie projektowania i budowy

a wszystkie razem tworzą zwartą całość,

twa, lokalnej samowystarczalności, rozwoju

pieca, a także komentarze i obserwacje

która powinna działać sprawnie, efektyw-

osobistego oraz społecznej i duchowej wol-

użytkowników pozwalają mi na coraz bar-

nie, długo i prosto. A co najważniejsze, po-

ności. Współtwórca „Akademii Bosej Stopy”.

dziej precyzyjną opinię na temat mocnych

winna być dostosowana do rzeczywistych

Z zamiłowania zdun, naturalny budowniczy,

i słabych stron tych urządzeń; ich wydajno-

warunków i potrzeb grzewczych konkret-

ogrodnik.

ści, skuteczności, możliwości modyfikacji

nej lokalizacji.

Blog Artura: www.milicki.net

i dostosowywania do różnych warunków i potrzeb.

Budowa każdego pieca, a w szczególności pieca do użytku w pomieszczeniach

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

mieszkalnych jest przedsięwzięciem, do

pieców mogą pracować przy zastosowaniu

podnośnikiem ciepła lub dopalaczem (ang.

którego należy podejść ze szczególną od-

nieco innych teorii, technologii i mate-

heat riser), można określić mianem pieca

powiedzialnością, wiedzą i starannością.

riałów. Szanuję to i cieszę się, że możemy

rakietowego. Temperatura w podnośniku

W niniejszym opracowaniu wiele ważnych

uczyć się od siebie nawzajem, poszerzając

ciepła może, w zależności od konstrukcji

zagadnień poruszam skrótowo, sygnalizu-

wiedzę i horyzonty naszej twórczości.

i sposobu izolacji, wynosić od 800°C do

jąc jedynie ich istotę na różnych etapach projektowania i budowy. Skupiam się wy-

CO TO ZNACZY PIEC RAKIETOWY?

1200°C1 co sprawia, że paleniska te mogą wykazywać się dużą efektywnością spala-

łącznie na krótkim opisie zasad, którymi

Bazując na własnych obserwacjach

nia gazów uwalnianych podczas procesu

sam się kieruję oraz metod, materiałów

ośmielam się twierdzić, że każdy piec,

spalania opału (suche drewno jest prefe-

i narzędzi, które obecnie preferuję i wy-

którego palenisko połączone jest z zaizo-

rowanym paliwem).

bieram. Inni projektanci i konstruktorzy

lowaną pionową komorą spalania, zwaną

Gdy temperatura spalania drewna (lub innej biomasy) przekroczy 700°C, nastę-

Czytelników, którzy poważnie myślą o samodzielnym projektowaniu, a potem budowie pieca, zachęcam do poszerzania swojej wiedzy i odsyłam do studiowania materiałów z poniższych źródeł.

puje proces utlenienia pierwiastków węgla i wodoru. Wynikiem tego jest powstanie 1.http://mha-net.org/visit-with-peter-van-den-berg/

ŹRÓDŁA: 1. Kluczową bazą informacji o piecach rakietowych z paleniskiem batch box jest anglojęzyczne forum internetowe:

Birszenk Apolinary, Piece Mieszkaniowe i Trzony Kuchenne, Państwowe Wydawawnictwo Techniczne, Warszawa 1953.

www.donkey32.proboards.com . Konstruktorzy z całego świata otwarcie dzielą się tam swoją wiedzą, pomysłami, re-

Z pośród pięciu wymienionych wyżej pozycji szczególną

alizacjami, usprawnieniami, testami i ich wynikami. Można

uwagę zwracam na książkę Karola Szrajbera „Nowoczesne

powiedzieć, że rodzą się tam i ewoluują nie tylko pomysły na

Piece Mieszkaniowe”. Jest ona praktycznym podręcznikiem do

coraz bardziej wydajne wersje palenisk, ale również cały styl

nauki projektowania komorowych pieców akumulacyjnych.

budowania pieców rakietowych w systemie komorowej akumu-

W sposób przejrzysty wyłożone są tam zasady racjonalnej

lacji ciepła. Zwróćcie szczególnie uwagę na teksty i komentarze

budowy akumulacyjnych pieców komorowych (bezkanało-

Petera van den Berga - człowieka, który zoptymalizował, prze-

wych), ich palenisk, ścian, komór oraz kominów. Autor zawarł

testował i nadał imię palenisku batch box. Sugeruję rozpocząć

tam wyczerpujące dane o procesach spalania, przewodności

lekturę od wszystkich wątków, które są przyklejone.

i pojemności ciepła, o akumulowaniu i przenikaniu ciepła, o strefach klimatycznych i normach temperatur do obliczeń.

2. Polskojęzyczne podręczniki branżowe – w wersji dru-

Poza wnioskami opartymi na własnych doświadczeniach

kowanej dostępne wyłącznie w bibliotekach i antykwa-

Szrajber mocno opiera się na wywodach badaczy rosyjskich

riatach (w sieci krążą również kopie elektroniczne):

i niemieckich jak Grum-Grzymajło, Asche, Protopopow, Łu-

Szrajber Karol, Nowoczesne Piece Mieszkaniowe, wyd. 2 popra-

kaszewicz, Brabbe i innych.

wione i rozszerzone, Państwowe Wydawawnictwo Techniczne, Warszawa 1951. Snopiński Tadeusz, Roboty Zduńskie w Budownictwie,

3. Anglojęzyczni czytelnicy mogą wynieść dużo wiedzy i inspiracji zduńskiej także z niżej wymienionych for i stron internetowych:

Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954.

http://www.rocketstoves.com

Paradistal Janusz, Roboty Zduńskie cz. I, Państwowe

http://www.permies.com/forums/f-125/rocket-stoves

Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego, Warszawa 1959.

http://www.mha-net.org

Paradistal Janusz, Roboty Zduńskie cz. II, Państwowe

http://www.stove.ru/index.php?lng=1

Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego, Warszawa 1959.

http://stovemaster.com

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

tlenku i dwutlenku węgla (CO i CO2) oraz

kości i mocy) i kilku prostych narzędzi.

tura panuje w palenisku i podnośniku cie-

OD CZEGO ZACZĄĆ?

pary wodnej (H2O). Im wyższa tempera-

pła, tym większy jest potencjał spalania

Prace projektowe nad każdym piecem

tych gazów. Efektywności spalania gazów

poprzedzam zebraniem danych na temat

znacząco sprzyja doprowadzenie podgrza-

warunków panujących w budynku. Roz-

nego powietrza (tzw. powietrza wtórnego)

mawiając z gospodarzami pytam o ich pre-

bezpośrednio do podnośnika ciepła oraz

ferencje, wizje oraz potrzeby techniczne

odpowiedni kształt paleniska, podnośnika

i estetyczne związane z nowym piecem.

i przejścia między nimi, wywołujący wiro-

Studiuję dostarczone mi zdjęcia i plany

wykończenia. Używam do tego celu pro-

wy ruch gazów zmieszanych z powietrzem

architektoniczne. Często zdarza się, że

gramu sketchup.

wtórnym.

odwiedzam w tym celu miejsce, w którym

FUNDAMENT

Efektywność spalania gazów w prawi-

ma stanąć piec i samodzielnie dokonuję

dłowo zbudowanym piecu rakietowym

oględzin i pomiarów. Wszystko po to, aby

Gdy ostateczna wersja projektu zostanie

z paleniskiem batch box może wynosić od

ustalić współczynnik godzinnych strat

zatwierdzona, odczytujemy z niego wymia-

85% do 95%2 w zależności od szczegółów

ciepła, który ma być zrekompensowany

ry fundamentu pieca, obliczamy masę cał-

konstrukcyjnych paleniska, podnośnika

piecem akumulacyjnym o odpowiednich

kowitą i udajemy się z tymi informacjami

ciepła oraz właściwej obsługi pieca. Dla

parametrach mocy paleniska i pojemno-

na konsultację do konstruktora budowla-

porównania, efektywność spalania gazów

ści masy akumulacyjnej. Gdy mam już

nego. Piec może ważyć od 2 do 6 ton i zaj-

w prostych, otwartych kominkach wyno-

komplet informacji, wykonuję pierwsze

mować powierzchnię od 0,7 do 2 m.kw,

si zaledwie 10%. Oprócz pieców rakieto-

obliczenia i rysunki, przedstawiam gospo-

potrzebujemy zatem fundamentu dosto-

wych efektywność spalania na poziomie

darzom moją opinię na temat możliwości

sowanego do uwarunkowań technicznych

80% uzyskują też nowoczesne piece, kotły

połączenia ich potrzeb, oczekiwań i wizji

panujących na miejscu budowy. Inaczej

i kominki3 o porządnym standardzie z re-

z opcjami technicznych i konstrukcyjnymi

przygotowuje się fundament pod piec na

gulacją nadmuchu powietrza pierwotne-

pieca w zaistniałych warunkach. Gdy uda

różnych rodzajach wylewek, inaczej na

go i wtórnego. Efektywność powyżej 90%

nam się uzgodnić zadowalające rozwiąza-

stropach, inaczej na gołym gruncie. Zale-

osiągana jest natomiast przez zaawanso-

nie, przystępuję do opracowywania trójwy-

cam konsultować te szczegóły z konstruk-

wane kotły z pełnym sterowaniem nieza-

miarowego projektu pieca, przygotowując

torem budowlanym. Błąd przy konstrukcji

leżnymi źródłami powietrza pierwotnego

czasami kilka propozycji różniących się

fundamentu może skutkować pęknięciami

i wtórnego, tak by odpowiednio je poda-

zewnętrznym kształtem, formą i estetyką

ścian pieca, posadzki, lub stropu. Piec jest

wać w różnych fazach spalania. Paleniskisko batch box jest zatem konstrukcją, która efektywnością spalania gazów dorównuje najbardziej zaawansowanym współczesnym technologiom grzewczym. Przewyższa je jednak znacznie pod względem kosztów materiałowych, gdyż palenisko - najbardziej istotną część pieca - można wykonać samodzielnie, przy użyciu zaledwie 80-120 cegieł szamotowych (w zależności od potrzebnej wiel2. http://donkey32.proboards.com/ thread/511/adventures-horizontal-feed 3. Ibidem

Projektowanie pieca.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

urządzeniem, które pod wpływem eksploatacji i dużych zmian temperatur rozszerza się i drga (im mniejsza masa pieca, tym intensywniej pracuje), warto zatem na obwodzie fundamentu zastosować dylatację

PPP PODNOŚNIKA CIEPŁA <= PPP KOMINA PPP PODNOŚNIKA CIEPŁA <= P PP WSZYSTKICH KOLEJNYCH KANAŁÓW, ZAKRĘTÓW I PRZEWĘŻEŃ W PIECU.

o odpowiedniej grubości (przynajmniej 5-10 mm).

PODSTAWOWE WYTYCZNE UWZGLĘDNIANE PRZY PROJEKTOWANIU PIECA RAKIETOWEGO Kluczową wartością uwzględnianą przy projektowaniu i budowie każdego pieca jest pole powierzchni przekroju (skrót:

• wartość bazowa: 0,7234 * średnica podpodnośnika ciepła o takim profilu podstawiamy do wzoru na pole powierzchni okręgu i wyliczamy fikcyjną średnicę.

PROPORCJE I WYMIARY PALENISKA BATCH BOX

nośnika ciepła, • wysokość podnośnika ciepła: od 8 do 10 * wartość bazowa, liczona od podłogi paleniska. • szerokość paleniska: 2 * wartość bazowa, • wysokość paleniska: 3 * wartość bazowa, • głębokość paleniska: od 4 do 5,5 * war-

ppp) jego różnych elementów konstrukcyj-

W grudniu 2013 roku Peter van den

nych. Wartość tę obliczamy korzystając ze

Berg przedstawił zbiór wzorców definiu-

wzorów na pole powierzchni figur geome-

jących wymiary wszystkich elementów

• wysokość portu: 2,2 * wartość bazowa,

trycznych, które odpowiadają przekrojom

składowych paleniska batch box, opierając

• szerokość portu:0,5 * wartość bazowa,

poszczególnych elementów pieca (okrąg:

się na wielkości bazowej wyprowadzonej

• ppp wlotu powietrza pierwotnego = 0,2

Πr2, prostokąt lub kwadrat: A*B, oktagon:

ze średnicy podnośnika ciepła. Wartości5

4.82843*A*A, itp.)

te przedstawiają się następująco:

Wymiarem, który zawsze bierzemy

maksymalne możliwe pole powierzchni przekroju podnośnika ciepła. Innymi słowy, ppp podnośnika ciepła musi być równe lub mniejsze od ppp komina. Natomiast ppp każdego kolejnego kanału, zakrętu i przewężenia w piecu, występującego poza paleniskiem musi być zawsze większe lub równe ppp podnośnika ciepła4. Ppp podnośnika ciepła oraz jego średnica – realna lub fikcyjna – są zatem kluczowymi wymiarami w konstrukcji pieca. Wszystkie pozostałe przekroje występujące w palenisku lub poza nim bezpośrednio się do nich odnoszą. Fikcyjną średnicę podnośnika ciepła obliczamy wówczas, gdy podnośnik ciepła ma profil inny niż okrąg. Wartość ppp 4. http://www.rocketstoves.com

* ppp podnośnika ciepła, • ppp wlotu powietrza wtórnego = 0,05 * ppp podnośnika ciepła.

pod uwagę jako pierwszy jest ppp kanału kominowego. Wielkość ta określa nam

tość bazowa,

5. http://www.mha-net.org/visit-with-petervan-den-berg/

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

ska i zlecić ich wykonanie profesjonalnemu ślusarzowi lub możemy nieznacznie dostosować wymiary szerokości i wysokości paleniska do gotowych drzwiczek, oferowanych na rynku. Ja dotychczas wybierałem tę drugą opcję i wyposażałem paleniska w komplet trzech drzwiczek. Na samym dole montowałem drzwiczki popielnikowe, pełniące czasami również funkcję wlotu powietrza pierwotnego, (jeżeli do pieca nie było doprowadzane powietrze z zewnątrz). Powyżej umieszczałem drzwiczki paleniskowe, służące do rozpalania i załadunku opału, a tuż nad nimi montowałem małe drzwiczki wyczystkowe, służące jako wlot

Zaizolowane palenisko i podnośnik ciepła.

Palenisko rakietowe batch box jest pro-

na efektywność procesu spalania gazów.

stopadłościenną komorą z drzwiczkami

Mieszanka gorących gazów z powietrzem

na ścianie frontowej, przez które ładuje-

wtórnym z dużą prędkością przeciska się

my opał oraz wąskim i podłużnym portem

przez port, a po uderzeniu w ścianę pod-

Powietrze zarówno pierwotne, jak

(szparą, przewężeniem) na ścianie tylnej,

nośnika ciepła formuje dwa przeciwstawne

i wtórne może być pobierane przez piec

przez który spaliny wraz z płomieniami

wiry, Następuje gwałtowne wymieszanie

bezpośrednio z pomieszczenia w którym

przechodzą do podnośnika ciepła. Na spo-

się powietrza wtórnego z gazami i dopa-

znajduje się piec lub może być doprowa-

dzie paleniska znajduje się wąska, płaska

lenie tej mieszanki. Temperatura spalania

dzone z zewnątrz. Jeśli nie ma ku temu

powierzchnia o szerokości portu. Po pra-

może dochodzić tutaj do 1200°C.

uzasadnionych przeciwwskazań zalecam

wej i lewej stronie dna paleniska znajdują się skosy o nachyleniu 45 stopni (wliczone w wymiar paleniska), których zadaniem

DOBÓR DRZWICZEK DO PALENISKA BATCH BOX

powietrza wtórnego.

WLOTY POWIETRZA

i proponuję pobór powietrza z wewnątrz pomieszczenia. Piec dodatkowo pełni wówczas funkcję naturalnej wentylacji,

jest koncentrowanie opadającego (podczas

Dobierając drzwiczki do paleniska batch

która wymusza w trakcie palenia dopływ

procesu palenia) drewna i żaru w środ-

box mamy do wyboru dwie opcje. Może-

świeżego powietrza i likwiduje znaczną

ku paleniska. Podobny skos znajduje się

my samodzielnie zaprojektować drzwiczki,

część unoszących się w powietrzu bakterii

w tylnej części dna podnośnika ciepła.

uwzględniając optymalne wymiary paleni-

i roztoczy.

Wlot powietrza pierwotnego znajduje się w dolnej, frontowej części paleniska – jest to albo otwór w drzwiczkach, albo szpara w podłodze paleniska. Powietrze wtórne dostarczane jest poprzez kanał prowadzony nad sklepieniem paleniska, który w końcowej fazie obniża się do górnej części portu, dostarczając powietrze w miejscu łączenia portu z podnośnikiem ciepła. Szerokość wylotu kanału powietrza wtórnego ma tę samą szerokość co port. Podnośnik ciepła powinien mieć profil okrągły lub oktagonalny, gdyż aerodynamika tych kształtów wpływa korzystnie

Budowa oktagonalnego podnośnika ciepła

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

KOMORA SPALEŃ

III

OKNO PŁOMIENNE

II KOMORA PALENISKOWA

RUSZTA

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

KOMORY AKUMULACYJNE I ZASADA SWOBODNEGO RUCHU GAZÓW

wywołania szkodliwych naprężeń. Wylot

mogą być pomocne przy wstępnym do-

gazów do komina lokuje się na spodzie

stosowywaniu wielkości paleniska i masy akumulacyjnej.

Peter van der Berg sugeruje, aby paleni-

komory, co powoduje, że do komina

ska batch box zabudowywać komorowym

przechodzą wyłącznie gazy o najniższej

systemem akumulacji ciepła, gdyż jest on

temperaturze.

po pierwsze, zgodny z zasadą swobodnego ruchu gazów, po drugie, prosty w wykona-

WYZWANIA PROJEKTOWE

1. Igor Kuzniecow, powołując się rosyjskie opracowania, w dużym uproszczeniu pisze, że ciepło emitowane przez jeden metr kwadratowy pieca akumulacyjnego,

niu i projektowaniu, i po trzecie, znacznie

Zgodnie z założeniami technicznymi

który jest rozpalany dwa razy na dobę

bardziej wydajny i trwały niż popularne

piec akumulacyjny, posiadający pewną

przez okres od 1,5 do 2 godzin wynosi

systemy kanałowe.

stałą wydajność cieplną z jednostki swej

w uśrednieniu 0,5kW na godzinę. Moż-

Piece akumulacyjne z komorowym sys-

powierzchni na godzinę, powinien mieć

na zatem szacować, że piec o wymiarach

tem rozrządu gazów narodziły się w Rosji

dostateczną powierzchnię grzejną do po-

1x1x2 m. ma łączną uśrednioną moc 4kW

na początku XX wieku w pracowni prof.

krycia godzinnych strat ciepła pomiesz-

na godzinę (nie wliczamy tu sufitu pieca,

Grum-Grzymajło, autora „Teorii hydrau-

czeń, które ogrzewa oraz odpowiednią

gdyż często jest on izolowany i ma mini-

licznego ruchu płomienia w piecach”.

pojemność cieplną (masę), która umoż-

malną emisję ciepła). Jeżeli w piecu będzie-

W Polsce popularyzatorem tego systemu

liwi mu emitowania ciepła przez pożąda-

my rozpalać tylko raz dziennie, wówczas

był Karol Szrajber, projektant pieców, założyciel prężnie działającej w okresie międzywojennym firmy Piece Szrajbera

Wylot gazów do komina lokuje się na spodzie komory, co powoduje, że do komina przechodzą wyłącznie gazy o najniższej temperaturze.

sp. z o.o.. W swojej książce pt.: „Nowoczesne Piece Mieszkaniowe” Szrajber szcze-

ną ilości godzin w przerwach pomiędzy

jego uśredniona moc będzie pomniejszona

gółowo opisuje zasady działania pieców

paleniami. Palenisko pieca powinno mieć

o 30-40% wobec dwóch rozpaleń na dobę.

komorowych, zasady ich projektowania

zatem odpowiednią wydajność i moc, aby

2. Peter van den Berg w uproszczeniu

oraz dostosowywania ich wielkości i mocy

w krótkim czasie palenia od 1,5 do 2 go-

podaje, że palenisko batch box o 15 cm

do realnego zapotrzebowania na ciepło

dzin, przekazać masie akumulacyjnej wy-

średnicy podnośnika ciepła powinno być

w użytkowanych pomieszczeniach.

starczającą ilość ciepła.

zabudowywane komorą akumulacyjną

Systemy komorowe wykorzystują na-

Jeśli projekt domu, w którym chcemy

o łącznej powierzchni ścian wewnętrznych

turalny ruch gazów gorących, które w za-

postawić piec zawiera dane o zapotrzebo

wynoszącą od 5 do 6 m2, nie licząc podłogi

mkniętej przestrzeni pieca układają się

waniu na moc grzewczą budynku i jego

oraz sufitu, jeśli jest izolowany.

stosownie do posiadanej ciepłoty, a tym

poszczególnych pomieszczeń, to najważ-

3. Z moich obserwacji i obliczeń wynika,

samym ciężaru. Gazy gorętsze (lżejsze)

niejszą informację mamy już podaną. Jeżeli

że maksymalna moc paleniska batch box

wznoszą się samoczynnie do góry i zajmu-

w projekcie nie ma takich danych to albo

o 15 cm średnicy podnośnika ciepła może

ją położenie szczytowe, po czym w miarę

zlecamy wykonanie audytu energetyczne-

wynosić nawet 45kW na godzinę. Wartość

oddawania ciepła stają się cięższe i ustę-

go fachowcowi, albo przeprowadzamy go

tę uzyskałem, zestawiając maksymalną

pują miejsca napływającym z paleniska

samodzielnie. Uproszczone narzędzie do

kubaturę paliwa jaka mieści się w paleni-

nowym gazom gorętszym, same opadając

wykonania takich obliczeń znajduje się na

sku z czasem pełnego wypału paliwa oraz

w dół. Ogrzanie masy pieca w kierunku

stronie http://cieplowlasciwie.pl

wartością opałową drewna odczytaną z ta-

poziomym jest równomierne, zaś w kie-

Gdy znamy już zapotrzebowanie na moc

blic. Paląc zatem w palenisku przez okres

runku pionowym górna część komory jest

grzewczą pomieszczeń, możemy przystąpić

2 godzin jesteśmy w stanie przesłać do

znacznie gorętsza. Różnice rozszerzania

do projektowania pieca akumulacyjnego,

masy akumulacyjnej ciepło, które będzie

się masy w kierunku pionowym są mniej

który zaspokoi tę moc. Obszerne informa-

następnie emitowane do pomieszczenia

szkodliwe dla konstrukcji pieca, gdyż

cje opisujące kolejne etapy projektowania

przez kolejne 12-20 godzin.

składa się on zwykle z warstw poziomych

takiego pieca znajdują się w książce Karola

4. Karol Szrajber zaznacza, że zdolność

(cegły, kafle, itp.), które mogą w pewnych

Szrajbera. Poniżej wymieniam kilka infor-

grzejna pieców akumulacyjnych o średniej

granicach rozszerzać się samodzielnie bez

macji zebranych z różnych źródeł, które

i dużej pojemności cieplnej, które grzeją

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

ciepłem zgromadzonych w ścianach aku-

5. Projektując piec, należy również za-

z cegły), należy wówczas zadbać o to, aby

mulacyjnych zależy od intensywności ich

dbać o to, aby ilość masy akumulacyjnej

ilość masy akumulacyjnej odbierającej

opalania i przy forsownym paleniu może

oraz moc i wielkość paleniska były dopaso-

energię cieplną z paleniska dostosować do

być powiększona o 50%. Dlatego też zdol-

wana w taki sposób, by zapewnić nie tylko

konstrukcji komina w taki w sposób, aby

ność grzejną tych pieców można ustalić

rekompensatę współczynnika godzinnych

temperatura spalin w dowolnym odcinku

równą 66%, wypadających z obliczeń go-

strat ciepła w ogrzewanych pomieszcze-

komina była wyższa od punktu rosy spalin,

dzinnych strat ciepła, z tym że podczas

niach, ale również zagwarantować prawi-

52°C6. W przeciwnym razie skropliny będą

większych mrozów, które trafiają się tyl-

dłową pracę i eksploatację komina.

wpływać destrukcyjnie na konstrukcję ta-

ko czasami, możemy pokryć maksymalne zapotrzebowanie ciepła poprzez dłuższe lub kilkukrotne palenie.

kiego komina. Jeśli mamy do czynienia z kominem

Dobrze jest, jeżeli w użytkowanym regu-

wrażliwym na wilgoć (np. murowanym

larne piecu (rozpalanym przynajmniej raz dziennie) po 10-15 minutach od rozpalenia temperatura spalin na wyjściu z pieca dochodziła do 120-150°C.

GRUBOŚĆ ŚCIAN AKUMULACYJNYCH Grubość ścian akumulacyjnych pieca powinna zawierać się w przedziale od 8 do 13 cm. Większa grubość (czyli większa kubatura masy akumulacyjnej) powoduje zwiększenie zdolności magazynowania ciepła, ale także zmniejszenie prędkość przepływu tego ciepła oraz zmniejszenie temperatury powierzchni grzewczej. Zatem piec z grubszymi ścianami będzie wymagał stosunkowo dłuższego okresu palenia, aby nasycić go odpowiednią ilością ciepła i osiągnąć pożądaną temperaturę powierzchni grzewczej. Piece z grubszymi ścianami wolniej reagują na intensywność palenia, wolniej oddają ciepło i dłużej je przechowują. Piece z cieńszymi ścianami nagrzewają się szybciej, osiągają większe temperatury na powierzchni grzewczej, ale także szybciej stygną. Warto również pamiętać że ze względów zdrowotnych maksymalna temperatura na powierzchni pieca mieszkalnego nie powinna przekraczać 60°C. Wyższa temperatura powoduje zniekształcenie naturalnego składu powietrza, które staje się suszące i ulega zanieczyszczeniu przez przypalanie organicznych cząsteczek kurzu. Piec ceglany w Kaliszu.

6. http://dobrykomin.pl/pl/cms/doc/index/id/670

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

USTAWIENIE PIECA WZGLĘDEM ŚCIAN

współczesnego wnętrza, to powinniśmy

Lokalizacja pieca powinna być dobrana

być gotowi na wydatek materiałowy rzędu

3. Osprzęt żeliwny: drzwiczki do paleniska

w taki sposób, aby piec wypromieniowywał

od 5 do 10 tys. zł . Duży udział w kosztach

z szybą od 300 do 2.000 zł, drzwiczki

nagromadzone ciepło w najbardziej efek-

materiałowych mogą stanowić dobrej jako-

popielnika od 100 do 800 zł, drzwiczki

tywny sposób. Najlepsze rezultaty uzyska-

ści drzwiczki (paleniskowe, popielnikowe,

wyczystkowe (4 szt.) od 200 do 800 zł.

my wtedy, gdy maksymalna powierzchnia

wyczystkowe) oraz cegły charakteryzujące

4. Około 300 kg tłustej gliny: od 100 do

pieca jest wyeksponowana na ogrzewaną

się zarówno dobrą wytrzymałością mecha-

przestrzeń. Lokalizacja centralna jest za-

niczną, dużą zdolnością akumulacji ciepła

5. Około 1 tona piasku: 100 zł.

tem najkorzystniejsza. Dobrym rozwiąza-

oraz estetyką wyglądu.

6. 25 kg zaprawy szamotowej: 40 zł.

niem jest również wkomponowanie pieca

Opcjonalnie piec można otynkować gli-

w ścianę działową pomiędzy dwiema du-

ną, lub zabudować kaflami, co dodatkowo

żymi przestrzeniami mieszkalnymi.

może podnieść koszty.

Zdecydowanie należy unikać dostawia-

nowa – 3,5-4,5 zł.

300 zł.

PRZYGOTOWANIE GLINY DO ZAPRAWY ZDUŃSKIEJ

Przykładowy kosztorys materiałowy

Gdy wszystkie materiały są już zgroma-

nia pieca do ścian (szczególnie zewnętrz-

takiego pieca, zbudowanego w całości

dzone na miejscu budowy, a fundament

nych lub nośnych), gdyż tracimy wówczas

z cegieł, przedstawia się następująco:

pod piec jest wystarczająco suchy i twar-

powierzchnię grzewczą. Jeśli jednak zmu-

1. 80 nowych cegieł szamotowych do bu-

dy, możemy przystąpić do przygotowania

szeni jesteśmy zbliżyć piec do ściany, na-

dowy części paleniskowej: 3,5-4,5 zł za

leży zachować margines minimum 13 cm.

sztukę.

glinianej zaprawy zduńskiej. Ponieważ glina wydobywana w różnych

Taka odległość między ścianą pieca a ścia-

2. O d 700 do 800 cegieł do budowy

miejscach ma różne właściwości, nie ma

ną budynku nadal umożliwia swobodne

wszystkich komór, kanałów i obudowy

możliwości podania powtarzalnej recep-

emitowanie ciepła przez tę ścianę pieca.

pieca, koszt 1 cegły w zależności od ro-

tury na dobrą zaprawę zduńską. Dobrze

dzaju: porozbiórkowa – 1 zł, zendrówka

przygotowana zaprawa zduńska według

– 1,5 zł, szamotowa porozbiórkowa –

starych receptur jest mieszanką piasku

2 zł, klinkierowa – 2,5-3 zł, szamotowa

i gliny w której glina stanowi od 20% do

KOSZTY MATERIAŁOWE Typowy piec rakietowy z paleniskiem batch box w prostej bryle prostopadłościa-

25% objętości7. Nie oznacza to jednak,

nu o wymiarach podstawy 90 na 110 cm

że mieszankę taką uzyskujemy mieszając

i wysokości 200 cm można zbudować z mi-

dowolną glinę z piaskiem w stosunku 1:3

nimalnym budżetem na materiały rzędu

lub 1:4, gdyż glina sama w sobie może

1,5-3 tys. zł. Jeśli jednak zależy nam nie tylko na dobrej akumulacji, trwałości i jakości pieca, ale również na gustownym i stylowym wyglądzie, dopasowanym do

7. W starych książkach zduńskich czytamy, że zaprawa w paleniskach ma mieć proporcje 1/4 (glina/piasek). Poza paleniskami może mieć 1/3 ale nie musi. Może też mieć ¼.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

Glinę do budowy pieca możemy pozyskać bezpośrednio z wykopu, nabyć ją w cegielni w formie niewypalonych cegieł lub sproszkowaną w workach.

i cementu portlandzkiego, stosuję się do proporcji zalecanych przez producenta zaprawy szamotowej.

zawierać bardzo zróżnicowane ilości pia-

lub sproszkowaną w workach. Wiele ce-

sku, czasami 10%, 50% lub 70%. Osoby

gielni prowadzi obecnie sprzedaż inter-

mające doświadczenie w wyrabianiu za-

netową, w ich ofertach jest również spro-

prawy zduńskiej lub chudej gliny stoso-

szkowana glina oraz niewypalona cegła.

MUROWANIE KOMÓR, KANAŁÓW I OBUDOWY PIECA Przed rozpoczęciem prac murarskich

wanej często w budownictwie naturalnym

Glinę zalewamy wodą i mieszamy, do-

należy przez kilka (lub kilkanaście) mi-

mogą wyczuwać właściwą proporcję tej

dając stopniowo piasek, aż do uzyskania

nut moczyć w wodzie cegły, aby w pełni

mieszanki w palcach. Jeśli nie mamy ta-

jednolitej struktury. Ilość wody w zapra-

nasyciły się wodą. Zapobiega to szybkie-

kiego doświadczenia, powinniśmy zrobić

wie powinna być tak dobrana, aby zapra-

mu wsiąkaniu wody z zaprawy po rur-

przynajmniej jeden test potwierdzający

wa przełożona pomiędzy dwiema cegła-

kach kapilarnych cegły i w związku z tym

jakość naszej mieszanki pod względem

mi łatwo wyciskała się podczas mocnego

szybkiej utracie właściwości plastycznych

lepkości, wytrzymałości i skurczliwości.

nacisku dłoni lub uderzeń murarskim

zaprawy glinianej. Ponieważ zaprawa gli-

młotkiem.

niana twardnieje tylko poprzez stopniowe

Najprostszy taki test polega na przygotowaniu sześciu próbek z mieszankami gliny i piasku o różnych proporcjach (1:0, 1:1, 1:2, 1:3, 1:4, 1:5). Rozrabiamy nasze próbki

MUROWANIE PALENISKA I PODNOŚNIKA CIEPŁA

i wolne wysychanie, a nie w skutek działania procesów chemicznych, jednym z najważniejszych warunków dobrego spojenia

z wodą i formujemy placki o zbliżonej kon-

Całe palenisko oraz podnośnik ciepła

masy jest właściwe dociskanie cegieł jed-

systencji, wielkości i grubości, układamy

należy zbudować z dobrej jakości cegieł

nym wprawnym ruchem ręki, bez suwania,

je na tej samej powierzchni i czekamy aż

szamotowych (spód i ścianki boczne) oraz

poprawiania, i postukiwania młotkiem,

wyschną - może to trwać dobę, dwie lub

płyt szamotowych (sklepienie), przy użyciu

lub prostowania skrzywionej ściany przez

trzy, w zależności od warunków w jakich

zaprawy szamotowej na bazie białej glinki.

nadbijanie itp. Każda cegła powinna zostać

odbywa się schnięcie. Spośród próbek wy-

Grubość spoin powinna wynosić od 2 do

przyssana do poprzednich niewielką ilo-

bieramy tę najbardziej twardą, wytrzymałą

3 mm. Proporcja glinki do piasku szamo-

ścią zaprawy wypełniającej spoinę i odtąd

na uderzenia i jednocześnie pozbawioną

towego powinna wynosić 25%8. Maksy-

nie powinna już być poruszana, w prze-

pęknięć.

malna ziarnistość kruszywa nie powinna

ciwnym wypadku wiązanie zaprawy może

Glinę do budowy pieca możemy po-

przekraczać 1 mm. Im drobniejszy piasek,

zostać mocno osłabione.

zyskać bezpośrednio z wykopu, nabyć ją

tym lepszy. Jeżeli nabyta w sklepie zaprawa

Pierwszą warstwę cegieł murujemy na

w cegielni w formie niewypalonych cegieł

szamotowa ma większą zawartość gliny niż

całej powierzchni fundamentu, ustawia-

wspomniane 25%, odchudzam ją, dodając

jąc bazowe poziomy we wszystkich na-

odpowiednią ilość piasku. Dodatkowo, aby

rożnikach. Fundament również uprzed-

obniżyć temperaturę spieku i szkliwienia

nio nasączamy wodą. Kolejne warstwy

spoiny z 1000°C na 600-700°C, do zaprawy

cegieł murujemy już zgodnie z projektem

szamotowej dodaję opcjonalnie sól niejo-

technicznym pieca. Grubość warstwy za-

dowaną lub szkło wodne i cement port-

prawy po wmurowaniu cegieł poziomo

landzki. Wpływa to korzystnie na odpor-

i pionowo powinna wynosić 3-8 mm,

ność i wytrzymałość zaprawy, szczególnie

optymalnie 5 mm. Zaprawę należy ukła-

w tych częściach paleniska, gdzie tempera-

dać na całej szerokości muru. W każdym

tura nie dochodzi do 1000°C. Na 10 litrów

narożniku najlepiej jest ułożyć minimum

zaprawy szamotowej dodaję do ½ kg soli.

trzy warstwy cegieł zanim wypełni się

Jeśli zamiast soli używam szkła wodnego

odcinki ścian pomiędzy nimi. Fachowo określa się to wyciąganiem narożników.

8. Szrajber Karol, Nowoczesne Piece Mieszkaniowe, Warszawa 1951.

Cegły w narożnikach muszą być ułożone naprzemiennie. Należy zadbać o uzyskanie

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

jednakowego poziomu kolejnych warstw cegieł we wszystkich narożnikach. Po ułożeniu każdej kolejnej warstwy cegieł w narożniku należy kontrolować pionowe ustawienie muru przy użyciu poziomicy. Kontrolę poziomego ułożenia cegieł pomiędzy narożnikami ułatwia rozciągnięcie sznurka murarskiego. Cegły układa się w kolejnych warstwach w sposób zapewniający prawidłowe ich przewiązanie. Spoiny pionowe w sąsiadujących ze sobą warstwach w żadnym wypadku nie mogą się pokrywać, lecz muszą być przesunięte

Każda cegła powinna zostać przyssana do poprzednich niewielką ilością zaprawy wypełniającej spoinę i odtąd nie powinna już być poruszana (...)

Zabezpieczanie drzwiczek matą mineralną.

co najmniej o połowę wysokości cegły9.

wać więcej niż jednego rodzaju cegieł, np.

matą ceramiczną (jeżeli mamy uzyskać

Jeżeli to możliwe, zaleca się wykonanie

cegieł szamotowych i zwyczajnych, mu-

przenikalność ciepła) lub materiałem

przewiązania poprzez przesunięcie wy-

rując z cegieł szamotowych tylko ścianki

izolacyjnym.

noszące połowę szerokości cegły.

paleniska, a ze zwyczajnych całą resztę,

UWAGI DOTYCZĄCE ZAPRAWY W DUKTACH

Cegły należy docinać staranie, aby pa-

należy pamiętać, że współczynniki ciepl-

sowały do siebie jak najlepiej, bez sztu-

nego rozciągania się tych dwóch rodzajów

kowania i wypełniania pustych miejsc

cegieł są różne – nagrzewane rozciągają

Budując dukty z cegieł zaprawianych

i nierówności gliną lub kawałkami cegły.

w różny sposób. Dlatego trzeba unikać

gliną, należy starannie gładzić spoiny gli-

Do cięcia cegieł można użyć piły stołowej

łączenia muru szamotowego i spoin sza-

niane mokrą ręką. Im gładsze spoiny, tym

z tarczą diamentową, szlifierki kątowej

motowych z murem i spoinami zwykłych

trudniej sadza przykleja się do nich i tym

z tarczą diamentową lub ręcznej pilarki

cegieł. Różnie nagrzane i nierówno roz-

łatwiej jest ją oderwać podczas czyszcze-

brzeszczotowej z napędem elektrycznym.

ciągnięte będą niszczyć jednolitość muru.

nia pieców. Gładkość powierzchni ma też

Ścięty bok cegły należy przed nałożeniem

Dlatego jeden rodzaj cegieł nie powinien

korzystny wpływ na swobodę przepływu

zaprawy dokładnie umyć wodą aby usu-

dotykać drugiego rodzaju. Ścianki szamo-

gazów.

nąć warstwę pyłu naniesionego podczas

towego paleniska muszą być wymurowane

cięcia. Jeśli pozostawimy ten pył na cegle

oddzielnie od ścianek ze zwykłych czerwo-

zmniejszymy przyczepność zabrudzonej

nych cegieł, pozostawiając odstępy 5 mm,

płaszczyzny do zaprawy i muru. Docięte

które wypełniamy kartonem bazaltu lub

MONTAŻ DRZWICZEK I ELEMENTÓW METALOWYCH Wszystkie miejsca styku cegieł ze sta-

cegły należy wmurowywać w środkowej

lowymi lub żeliwnymi drzwiczkami oraz

części ściany, możliwie jak najdalej od

innymi metalowymi częściami konstruk-

narożników.

cyjnymi pieca należy wyścielić uszczelnia-

CEGŁY DO BUDOWY PIECA Jeśli planujemy przy budowie pieca uży-

jącą warstwą maty z włókna ceramicznego o grubości od 5 do 10 mm. Rozszerzalność temperaturowa cegieł oraz elementów metalowych jest różna. Zastosowanie maty

9. tzw. mijanka

ceramicznej jako szczelnej warstwy dyla-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

UWAGA!!!

siebie najwyższą temperaturę, ponieważ

Przepisy przeciwpożarowe zabraniają montowania zamknięcia na wylocie pieca. Jest to poparte wieloletnimi doświadczeniami opartymi na dziesiątkach tragicznych zdarzeń związanych z zaczadzeniami ludzi.

góry. Warto zatem zadbać o odpowiednią

najgorętsze powietrze wędruje zawsze do grubość sklepienia. Dobrze, aby miało ono przynajmniej 10-15 cm grubości10. Układamy zatem na płasko dwie warstwy cegieł, unikając pokrywania się spoin. W zależności od potrzeb sklepienie można pokryć również materiałem izolacyjnym. Zmagazynowane ciepło będzie wówczas stop-

tacyjnej daje zatem możliwość swobod-

z cegieł, lub płyt ceramicznych, ustawio-

niowo przekazywane i oddawane przez te

nej pracy tym materiałom i minimalizuje

nych na ceglanych krawędziach i podpo-

ściany pieca, które pozbawione są izolacji.

powstawianie napięć powierzchniowych

rach, bez konieczności posiłkowania się

pomiędzy nimi. Unikamy w ten sposób

metalowymi wspornikami. Jeżeli już mu-

ryzyka pęknięć powierzchni muru bądź

simy użyć elementów metalowych, warto

elementów metalowych.

zabezpieczyć je antykorozyjnymi farbami

Rozpoczynając eksploatację nowego pie-

żaroodpornymi oraz izolacją z maty mi-

ca, należy przestrzegać procesu wysycha-

neralnej nie tylko w miejscach łączenia

nia nowej konstrukcji. Nowy piec należy

SKLEPIENIE PIECA

WYSYCHANIE PIECA I PIERWSZE ROZPALANIE

Idealnie jest, jeżeli cała konstrukcja

metalu z cegłami, ale na całej długości me-

osuszać przez okres około 4-6 tygodni, do

pieca zbudowana jest z monolityczne-

talowych wsporników. Dobrą alternatywą

momentu wyparowania z konstrukcji pieca

go materiału. Unikamy wówczas różnic

dla metalowych wsporników jest samo-

wody, która dostała się do niej w trakcie

w rozszerzalnościach cieplnych różnych

dzielne wykonanie odlewu płyt sklepienia

prac budowlanych. Suszenie należy wyko-

materiałów. Warto zatem dołożyć starań

pieca z cementu ogniotrwałego i piasku

nywać przy otwartych drzwiczkach paleni-

na etapie projektowania, aby sklepienie

kwarcowego. Warto również pamiętać, że

ska, popielnika, wyczystek oraz szybrach.

pieca ceglanego było również wykonane

sklepienie pieca komorowego przyjmuje na

Palenie w piecu należy rozpoczynać stopniowo. Początkowy schemat palenia może wyglądać następująco: czekamy od 4 do 6 tygodni bez palenia. Przed pierwszym paleniem sprawdzamy ciąg w kominie. Jeśli w kominie nie ma ciągu to albo wstrzymujemy się z rozpalaniem w piecu do momentu aż pojawi się ciąg, (wieczorami, gdy na szczycie komina jest chłodniej niż w pomieszczeniu, ciąg jest już odpowiedni), albo w pierwszej kolejności rozgrzewamy przewód kominowy poprzez wyczystkę, aby zainicjować ciąg. Podczas pierwszego dnia palimy w piecu drobno pociętymi kawałkami drewna przez 15 minut. Kolejnego dnia palimy tak

Zaizolowane teowniki jako podparcie dla sufitu pieca.

10. Dodatkową zaletą ciężkiego sklepienia jest to, że swoją masą dociska cały piec i ogranicza ruchy wynikające z rozszerzalności temperaturowej materiału. Szrajber Karol, Nowoczesne Piece Mieszkaniowe, Warszawa 1951.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

AUTONOMIA

Gdy piec już się nagrzeje i zostanie wygaszony, powietrze dalej będzie miało naturalną tendencję, by siłą ciągu przepływać przez piec. samo przez 20 minut, następnego dnia o 5 minut dłużej. Po 7 dniach dojdziemy do 45 minut. W kolejnych dniach stopniowo zwiększamy ilość materiału opałowego do momentu osiągnięcia optymalnej ilości opału w warunkach eksploatacji. Palenie w trybie suszenia należy wykonywać do momentu, w którym całkowicie zakończy się powstawanie kondensatu („pocenie się“) na zewnętrznych powierzchniach ścian pieca. Trzeba pamiętać, że eksploatowany piec, który przez długi czas nie był opalany i który znajduje się w pomieszcze-

Im gładsze spoiny, tym trudniej sadza przykleja się do nich i tym łatwiej jest ją oderwać podczas czyszczenia pieców. niu o niskiej temperaturze, należy również wypalać stopniowo. Nieprzestrzeganie tych zaleceń może prowadzić do tworzenia się szczelin w konstrukcji pieca.

ZAMKNIĘCIE PIECA PO WYGASZENIU Gdy piec już się nagrzeje i zostanie wygaszony, powietrze dalej będzie miało naturalną tendencję, by siłą ciągu przepływać przez piec. A przepływające powietrze wyprowadza z pieca ciepło na zewnątrz. Dlatego po zakończeniu palenia i wygaszeniu ognia warto zamknąć szczelnie wszystkie wloty powietrza.

Świętochowska Grupa Unschoolingowa, fot. archiwum Fundacji Bullerbyn

06 EDUKACJA

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

UNSCHOOLING

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

CZYLI

ODSZKALNIANIE NA CO DZIEŃ,

UNSCHOOLING

autorka: Marianna Kłosińska

Fot. Tomasz Górecki

Marianna Kłosińska Jestem matką trojga dzieci. Rodzicielstwo stało się dla mnie źródłem pasjonującego życia zawodowego. Moja najstarsza córka jest już studentką

MATKA POLKA UNSCHOOLERKA [ANSKULERKA]

się czasem w ramię, żeby sprawdzić, czy nie śnię. Tak trudno mi uwierzyć, że jesz-

i koordynuje projekty społeczne. Dwoje młodszych dzieci uczy się poza szkołą przy Fundacji

powstają szkoły demokratyczne… Szczypię

Ogrom niezwykłych zmian wydarzył się

cze niedawno byłam kimś zupełnie innym,

Bullerbyn, której jestem prezeską.

w moim świecie, odkąd cztery lata temu

w zupełnie innym świecie.

W tej chwili najbardziej zaangażowana jestem

mój, wówczas 11-letni, syn i jego troje

Przeczytałam niedawno na jednym

w ruch edukacji alternatywnej prowadząc m.in.

przyjaciół zaczęli się uczyć poza szkołą.

z portali społecznościowych: „To wszystko

Grupy Unschoolingowe działające przy Świetlicy

Dzięki nim portal Stressfree.pl opubliko-

bardzo fajnie wygląda. Nie umiem jednak

Bullerbyn oraz organizując w Polsce międzynaro-

wał pierwszy artykuł w języku polskim

odeprzeć dwóch argumentów przeciw –

dowy zjazd szkół demokratycznych EUDEC i to-

o Unschoolingu.

zahermetyzowania w pewnej małej grupie, co może prowadzić do niezaradności

warzyszący mu festiwal INSPIRE THE FUTURE. Z wykształcenia jestem grafikiem. Studia arty-

Dziś takie publikacje znajdziemy w nie-

w relacjach społecznych. Dwa – co potem?

styczne to efekt niemal chorobliwych: kreatyw-

mal każdym czasopiśmie parentingowym.

Edukacja średnia, wyższa? Kiedyś nastanie

ności i optymizmu. Od 2007 roku prowadzę

Sama jako praktyczka Unschoolingu i jed-

moment, że alternatywa nie wystarczy; ja

Fundację Bullerbyn i jej sztandarowy projekt –

na z liderek ruchu na rzecz edukacji alter-

mogę być mentorem życia, zasad i idei dla

Wioskę Bullerbyn, który okazał się być początkiem

natywnej udzieliłam już wielu wywiadów.

moich dzieci (i mam nadzieję, że jestem)

naszej pracy związanej z edukacją alternatywną.

Polska sieć pęka od newsów na temat szkół

ale nie mam wiedzy w każdym wąskim za-

Mój zachwyt światem organizacji pozarządowych

bez ławek i stopni. Na portalach społecz-

kresie, w jakim mogą podążyć ich zainte-

trwa do dziś. Dla niego porzuciłam działalność

nościowych jak grzyby po deszczu po-

resowania. Nieuniknione może być kiedyś

gospodarczą. Dlaczego w końcu NGO?

wstają coraz to nowe grupy tematyczne

podjęcie edukacji systemowej. Poza tym

Cóż… Uwielbiam ludzi :)

związane z alternatywą, coraz więcej o tym

całe nasze życie opiera się o jakiś system.

blogów, pączkują grupy unschoolingowe,

Nie unikniemy tego. Szkoły powinny po

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

prostu rozwijać swój światopogląd, mniej wciskać wiedzę, a bardziej zaciekawiać. Ja takiej szkoły życzyłabym moim dzieciom”.

CZY WŁAŚNIE TAK MYŚLAŁAM KILKA LAT TEMU? Unschooling to dla mnie wyjście z klatki, w której mnie zamknięto w procesie

Unschooling, to warto pamiętać, opiera się głównie na naszej relacji z dzieckiem, z innymi ludźmi; na tym, że szanujemy autonomię drugiego człowieka i że znajdujemy siebie wzajemnie w tym, co nas łączy i akceptujemy to, że jesteśmy różni, czerpiąc od siebie wzajemnie. I w trudach, i w satysfakcji. MARIANNA KŁOSIŃSKA

skolaryzacji, odbierając mi świadomość tego, że poza nią istnieje cokolwiek innego.

dziewczynkę, która wspinała się na drze-

z Agnieszką Stein. Uśmiechnęła się. „U na-

Przypominam sobie małą, upartą, wiecz-

wa, zawzięcie szydełkowała, wynalazła

czelnych jest inaczej” – powiedziała.

nie wiercącą się, niepokorną dziewczynkę,

szybkiego Billa na trzepaku i łaziła po ze-

Wkrótce potem odkryłam książkę „An-

która nigdy niczego się nie nauczyła, jeśli

wnętrznym parapecie drugiej kondygnacji

tykruchość” Nassima Nicholasa Taleba.

sama nie była do tego przekonana. Słabnę,

budynku szkolnego, żeby wygrać zakład

Odkryłam antykruchość w sobie i zro-

przypominając sobie, ile wysiłku wkłada-

z chłopakami. Gdy się ją odnajdzie i się

zumiałam, że mój instynkt samozacho-

no, aby mnie w mojej żądzy zdobywania

nią zachwyci, przyjdzie kolej na głęboką

wawczy i intuicja wiodące mnie przez

świata złamać, zawężając mój horyzont do

miłość i szacunek dla autonomii siebie

meandry wyzwań, porażek i prokrasty-

ciasnych reguł czterech ścian szkolnej sali. Jak to możliwe, że w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy zaczęły przy-

Przypominam sobie małą, upartą, wiecznie wiercącą się, niepokorną dziewczynkę, która nigdy niczego się nie nauczyła, jeśli sama nie była do tego przekonana.

chodzić na świat moje dzieci, nie byłam w stanie wyobrazić sobie świata bez szkoły?

sześcio-, dziesięcio-, nastoletniej. Kto po

nacji do ogromnej satysfakcji, poczucia

Jak to możliwe, że dałam sobie wmówić,

takiej wyprawie wgłąb siebie zdoła zmusić

sensu i szczęścia to model życia, jakiego

że jest ona tak samo niezbędnym warun-

swoją Pippi Langstrumpf do siedzenia 45

nikt nigdy nie byłby w stanie dla mnie

kiem przeżycia jak oddychanie? Absurd?

minut w jednym miejscu? Kto uzna to za

zaprojektować. Poddałam się naturze, nie

Owszem. Niestety jest to sposób myślenia

ludzkie?

szkole.

większości moich rówieśników – rodziców

Kiedy już uszanujemy siebie samych

dzieci urodzonych na początku XXI wieku.

w naszym dzieciństwie, jesteśmy gotowi uszanować autonomię naszych dzieci i tu powinien zacząć się Unschooling. Czy na pewno?

UNSCHOOLING TO STAN UMYSŁU.

CZY W POLSCE DA SIĘ REALIZOWAĆ UNSCHOOLING? Faktycznie, nasze życie diametralnie się odmieniło, odkąd przestaliśmy zmuszać

Jakiś czas temu wpadł mi w ręce zbiór

nasze dzieci do nauki. Zdecydowaliśmy

reportaży Witolda Szabłowskiego „Tańczą-

się na edukację poza szkołą, ale nadal

ce niedźwiedzie”. Autor opisuje przywra-

spełniamy obowiązek szkolny. Okazało

canie wolności zwierzętom tresowanym

się, że nasze dzieci potrafią świadomie za-

od urodzenia. Szabłowski przy pomocy

akceptować warunki brzegowe polskiego

bardzo sugestywnej metafory pokazuje

systemu prawnego i umiejętnie radzą so-

nas – postkomunistycznych. W moim od-

bie z zaliczeniem kolejnych etapów edu-

czuciu nas postszkolnych – tresowanych

kacji, bez ograbiania siebie z możliwości

w pruskim modelu edukacji. Niedźwie-

decydowania o tym co, kiedy i jak robią.

dzi uczy się wolności w rezerwacie, ale

Dzięki temu rozwijają się przede wszyst-

Trzeba samemu być Unschoolersem,

pozbawia się je doświadczenia rodziciel-

kim w tych obszarach, które są związane

żeby umożliwić swoim dzieciom wzra-

stwa. Ponoć niedźwiedź raz zniewolony

z ich osobistymi potrzebami. Rozpychają

stanie bez szkoły. Trzeba w pierwszej

nie nauczy wolności swego potomstwa.

się w świecie łokciami na tyle mocno, na

kolejności odszukać w sobie tę małą

Niosąc tę smutną refleksję, spotkałam się

ile są w stanie i na tyle, na ile je to bawi.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

SKĄD WZIĄŁ SIĘ UNSCHOOLING?

Edukacja alternatywna jest jednym

Połowa poprzedniego stulecia. John

z chętniej badanych tematów pedagogi-

Holt, amerykański pisarz i pedagog, po

ki akademickiej, powstają dziesiątki prac

latach pracy w szkole klasycznej przeko-

naukowych i artykułów w mediach. Zasta-

nuje się, że reforma systemu szkolnego nie

nawiającym jest, dlaczego pomimo rozpę-

Mają nasze zaufanie, wsparcie, akceptację

jest możliwa. Zaczyna być gorącym zwo-

dzonej machiny cywilizacyjnej i szybkiego

i miłość. Często wymaga to od nas zderze-

lennikiem edukacji domowej, czemu daje

rozwoju technologii struktura i kondycja

nia się z naszymi własnymi paradygmata-

wyraz w licznych publikacjach. Uważając,

szkoły klasycznej w zasadzie nie ulegają

mi, dostrzeżenia stereotypu w pozornym

że „dzieci wyposażone w bogate i stymulu-

zmianie, w niewielkim stopniu czerpiąc

rozsądku. Dzięki naszym dzieciom sami

jące środowisko uczenia się będą dowiady-

z ponad stuletniego dorobku pedagogów,

się uczymy. Uwielbiamy długie rozmowy,

wać się, tego na co są gotowe, co pozwoli

praktyków i badaczy tematu odszkalniania.

wspólne czytanie, oglądanie filmów, spacery. Lubimy długo spać. Marcelina rozkręciła szafę wnękową w swoim pokoju.

Kiedy już uszanujemy siebie samych w naszym dzieciństwie, jesteśmy gotowi uszanować autonomię naszych dzieci i tu powinien zacząć się unschooling.

Od kilku tygodni przemalowuje podłogę i stolarkę. Planuje podróże i zaczyna je re-

im samym zorientować się, czego chcą się

Nurt antypedagogiczny, w który wpisuje

alizować bez naszego wkładu finansowego.

nauczyć" stał się jednym z pionierów ru-

się przekonanie Holta o tym, że dzieci nie

Olek spędził dwa miesiące w Meksyku,

chu społecznego uwalniającego dzieci od

powinny być zmuszane do nauki oraz jego

a teraz zajmuje się grafiką komputero-

przymusowego szkolnictwa.

wiara, że dzieci, ucząc się naturalnie, w wol-

wą. Julia na dziekance zdała rozszerzoną

Mija właśnie 30 lat od jego śmierci i po-

ności, mają potencjał, by zadbać o własne

maturę z polskiego. Juliusz, mój mąż, na-

nad 100 odkąd w pedagogice pojawiają się

interesy i wykorzystają do tego bogaty

reszcie może funkcjonować w zgodzie ze

ludzie, których możemy nazwać pioniera-

asortyment wszelkich dostępnych środków,

swoim rytmem dobowym, co oznacza, że

mi ruchu antypedagogiki - spójnej z kon-

zaczęto nazywać U nschoolingiem.

z naszego domu zniknęła poranna histeria

cepcją Unschoolingu. Wśród nich Janusz

związana ze zdążeniem gdziekolwiek na

Korczak z jego ideą emancypacji dziecka

które wraz z wydawanym przez nie-

ósmą rano. Nasze życie przestało być regu-

i A.S.Neill – twórca Summerhill. Obaj pro-

go periodykiem znacząco wpłynęły na

lowane dzwonkami szkolnymi. Ja własną

wadzili placówki, w których udowodnili,

ruch Unschoolingu na świecie. W Polsce

aktywność zawodową całkowicie zinte-

że dzieci są w stanie uczyć się i rozwijać

w 2007 roku wydano jedną z ostatnich jego

growałam z przecieraniem szlaku moim

w środowisku niedyrektywnym, tworząc

publikacji „Zamiast edukacji. Warunki do

dzieciom. Fundacja, którą założyłam or-

zdrową społeczność.

uczenia się przez działanie”.

John Holt napisał dziesięć książek,

ganizuje już nie tylko wolne wakacje dla dzieci, ale i wolną szkołę. Ostatnie lato było dla mnie ogromnym wyzwaniem ponieważ podjęliśmy się zorganizowania międzynarodowej konferencji. Dla wielu ludzi stała się przełomem w myśleniu o relacjach w ogóle, o tworzeniu społeczności szkolnych, o tym czym szkoła nie jest i o tym czego chcą dla swoich dzieci, a nasze dzieci znów się uczyły. Wolontariat i poznawanie ludzi. Ogrom doświadczeń i szczęścia. W ogóle taka jakoś dziwnie szczęśliwa z nas rodzina. Od mniej więcej czterech lat :).

Fot. wydawca sesji zdjęciowej 1983 r. Źródło: www.johnholtgws.com. Na zdjęciu John Holt.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

UNSCHOOLING I BULLERBYN

W 2007 roku byłam młodą matką troj-

Rok 2007 ma ogromne znaczenie dla

ga dzieci. Zafascynowana psychologią

mnie osobiście. Uwieńczyłam wówczas

kreatywności, po studiach artystycznych,

swoją dotychczasową edukację osobistą

pracowałam w przedszkolach i szkołach,

projektem, który zaistniał dzięki oddolnej

które pieczołowicie wybierałam dla swoich

rodzicielskiej inicjatywie.

dzieci. Prowadziłam „creative works”. Tego

Dziś, patrząc wstecz, odnoszę wrażenie,

lata umówiłam się z przyjaciółmi, że zajmę

że był to jeden z niezbędnych elementów

się ich dziećmi w naszym domu na pod-

wiązania, które musiało powstać, aby coś

warszawskiej wsi. Na podwórku stanęło

się kluczem Unschoolingu w moim życiu.

się w temacie polskich szkół w końcu ru-

w kręgu kilka namiocików i przez dwa ty-

Na podwórzu nowego domu znajdowało

szyło. Nie incydentalnie, a w formie szerokiego ruchu społecznego, w którym połączą swoje siły pedagodzy i rodzice, dotychczas podzieleni na dwa fronty w bitwie o dziecko w szkole klasycznej. Może właśnie dlatego, że nie jestem pedagogiem z wykształce-

W pracy z dziećmi od programu zajęć ważniejsza jest jakość kontaktu, który powstaje między ludźmi, kontaktu, który może prowadzić do więzi opartej na wzajemnym szacunku i zaufaniu.

się sporo pozostałości pobudowlanych. Wśród nich hałda piachu. To na niej najchętniej przebywała grupka sześciolatków, wśród nich mój syn. Chłopców za nic na świecie nie dało się zaprosić do najbardziej atrakcyjnych zajęć. Po pierwszych próbach zachęcania i nakłaniania ich do

nia, mam możliwość skorzystania w pełni z perspektywy rodzica i czerpać z własnego

godnie miałam pełne ręce roboty, opieku-

udziału w czymś, czym kierowali dorośli,

dzieciństwa w realizacji swojego rodziciel-

jąc się ponad dwudziestką dzieci w różnym

dałam za wygraną i zaczęłam obserwować

stwa w najlepszy możliwy sposób, również

wieku. O tych wakacjach mogłabym na-

co robią. Szybko okazało się, że my doro-

w krytycznym spojrzeniu na instytucję

pisać osobną książkę, ale dla potrzeb tego

śli nie byliśmy im do niczego potrzebni

szkoły.

artykułu wspominam moment, który stał

w ich zabawie, a de facto w zdobywaniu

Wioska Bullerbyn 2007 r. Na zdjęciu Marianna Kłosińska z dziećmi podczas warsztatów. Fot. archiwum Fundacji Bullerbyn.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

przez nich wiedzy o świecie. Wszystkie doświadczenia w kierowanej przez nich samych aktywności, pełne prób i błędów, prowadziły ich koniec końców do ogromnej satysfakcji, nieporównywalnej z tym, co osiągały dzieci w działaniach, które były prowadzone zgodnie z programem. Odczułam wówczas solidny bezsens tego, co robię w szkole, wkładając ogromny wysiłek i energię w komin wypalenia zawodowego. Po tych wakacjach nie byłam już w stanie wrócić do pracy.

Pierwsza Wioska Bullerbyn 2007r. fot. archiwum Fundacji Bullerbyn

Zafascynowana psychologią i pedagogiką, wiedziałam, że mam niebagatelny wpływ na moje dzieci, ale nie dzięki temu, że je formuję dyrektywnym wychowywaniem. Istotą mojego wpływu było to, kim jestem, kogo widzą, patrząc na mnie. Jako „wychowawca” potrzebowałam najpierw zrozumieć siebie, znaleźć w sobie osobę, która jest gotowa stanowić wsparcie dla dzieci w budowaniu przez nie ich własnej tożsamości. Odkryłam, że w pracy z dziećmi od programu zajęć ważniejsza jest jakość kontaktu, który powstaje między ludźmi, kontaktu, który może prowadzić do więzi opartej na wzajemnym szacunku i zaufaniu. Założyłam Fundację Bullerbyn i zaję-

Wioska Bullerbyn 2008 r. Kadra pierwszej fundacynej Wioski Bullerbyn. Po lewej Joanna Jeżak, która szkoliła zespół wychowawców i realizowała warsztaty dla rodziców. Fot. archiwum Fundacji Bullerbyn.

łam się organizowaniem wakacji dla dzieci.

Akademii Wychowawców Bullerbyn ze

rzeczy na zasadach, które dyktowały im ich

Zależało mi na tym, by stworzyć wspól-

stażem pod superwizją. Rodziców dzieci,

potrzeby. Wśród tych potrzeb na pierw-

notę dzieci i dorosłych: rodziców i wy-

które do nas przyjeżdżały zaprosiliśmy na

szym planie była potrzeba bezpieczeń-

chowawców, wspierając budowanie więzi

warsztaty umiejętności wychowawczych.

stwa i akceptacji w grupie. Dzieci różnie

opartych na szacunku i zaufaniu. Jeszcze

Dzięki temu wysiłkowi dzieci w Wiosce

sobie z tym radziły. Często potrzebowały

wtedy nie miałam pojęcia, że już zaczynam

Bullerbyn zyskały uważnych dorosłych

wsparcia dorosłego, dlatego skupiliśmy się

realizować Unschooling i tworzyć szkołę

w naturalnym środowisku, w którym

na tym, aby to wsparcie było i by było dla

demokratyczną. Nie wiedząc o tym przygotowywałam pod to grunt społeczny. Wokół Wiosek Bullerbyn zaczęły się gromadzić setki rodzin i dziesiątki młodych

Wokół Wiosek Bullerbyn zaczęły się gromadzić setki rodzin i dziesiątki młodych ludzi, którzy chcieli pracować z dziećmi.

dziecka budujące. Podczas wakacji nie obowiązuje nas jako organizatorów wypoczynku i jako rodziców obowiązek szkolny, ani obowiązek nauki. Wymogi kuratoryjne dotyczące

ludzi, którzy chcieli pracować z dziećmi. Wszystkich dorosłych zaprosiliśmy do za-

mogły po prostu się bawić. Bawić się pia-

planów pracy, zdają się mieć w swej inten-

inwestowania w swój rozwój osobisty na

skiem, wodą, patykami, chodząc po drze-

cji konieczność zabezpieczenia dzieciom

rzecz dzieci. Warunkiem pracy podczas

wach, budując domki na drzewie i błotne

wartościowo zorganizowanych kolonii.

Wioski Bullerbyn był udział w rocznej

konstrukcje, doświadczając wielu innych

Kontrole wymagają od nas prowadzenia

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

dokumentacji potwierdzającej, że dzieci

dzieci zapraszały dorosłych jako specjali-

W Polsce wrze ruch związany z rozwojem

są otoczone odpowiednią opieką. Nikt

stów, sięgały do bullerbynowej biblioteki

osobistym. Coraz odważniej mówi się

nas nie wylicza z siatki godzin i realizacji

po wiedzę. Odczuwam sporą konsternację,

o wsparciu psychologicznym. Rodzice,

podstawy programowej. To dlatego w roz-

opisując zabawę dzieci takim językiem.

którzy idą do poradni uzyskują społecz-

wijaniu projektu mogliśmy się skupić nad

Wolałabym żyć w świecie, w którym

ną aprobatę jako „świadomi”. Powstaje

aspektem umiejętności społecznych. Pro-

wartość zabawy byłaby dla wszystkich

coraz więcej organizacji zajmujących się

gram i plany pracy wychowawców stały

oczywista. Tymczasem najczęstszy za-

„parentingiem”, skupiając rodziców, którzy

się, tylko i aż, źródłem pomocy w sytu-

rzut wobec placówek alternatywnych,

wcześniej „rodzili po ludzku”. Wychowanie

acjach, kiedy dzieci potrzebowały silniej-

który słyszę w Polsce, to właśnie stawianie

staje się wyzwaniem, za którym idzie wła-

szego wsparcia ze strony dorosłych, którzy

zabawy w antytezie do nauki czy pracy.

sny rozwój osobisty. Dzieci od urodzenia

nie mając wcześniejszego doświadczenia

By rozjaśnić to fałszywe przekonanie,

otrzymują od nas poszanowanie ich auto-

pracy w wolnej szkole, potrzebowali sięgać

warto sięgnąć do publikacji psychologa

nomi. Karmimy piersią zgodnie z potrze-

do stworzonego przez siebie curriculum.

Peter’a Gray’a na jego blogu oraz do wy-

bami dziecka, później dajemy wybór tego,

Zwłaszcza na początku pobytu dziecka.

danej ostatnio po polsku książki „Wolne

co chce jeść. Nosimy w chuście. Jesteśmy

W miarę czasu, im dzieci czuły się bez-

dzieci. Jak zabawa sprawia, że dzieci są

zwolennikami „rodzicielstwa bliskości”.

pieczniej, tym chętniej korzystały z wła-

szczęśliwsze, bardziej pewne siebie i lepiej

Tak przygotowani, ze zdrowo rozwijający-

snych pomysłów na zabawy i tym więcej

się uczą?”.

mi się dziećmi stajemy u wrót przedszkola,

zdobywały wiedzy o sobie samych i o tym, co je otacza. Co więcej, chętnie dzieliły się

RODZICE

własną wiedzą i własnymi umiejętnościa-

W 2007 roku na polskim rynku poja-

mi. Dzieci uczyły się od siebie nawzajem.

wia się „Zamiast edukacji” Johna Holta

Często powstawały „projekty”, do których

i zaczyna działalność Fundacja Bullerbyn.

gdzie zaczyna się kłopot. Szkołę odbieramy

2013 rok – w Warszawie ruszają trzy szkoły demokratyczne, w Poznaniu dwie. jak porażkę w batalii o dziecko. Widzimy niezgodność tego, co już wiemy, tego, w co wierzymy z tym, co oferuje ciasny system edukacji. Epicentrum naszej pokoleniowej niezgody to bunt sześciolatków w ruchu „Ratujmy maluchy”. W 2012 roku moim dzieciom „grozi widmo gimnazjum”. Od ponad roku projektujemy w Fundacji własną szkołę, ale czegokolwiek nie wymyślimy, nie jesteśmy usatysfakcjonowani. W końcu porzucamy tę koncepcję. Razem z Małgosią odkrywamy Unschooling i docieramy do środowisk edukatorów domowych. Po roku włączymy się w ruch edukacji demokratycznej, tworząc pierwszą w Warszawie grupę inicjatywną, której uczestnikami są rodzice z całej Warszawy. Wraz z grupą z Poznania szukamy sposobu na to, by w realiach polskiego prawa stworzyć naszym dzieciom warunki do uczenia się w polskiej

Fot. Wydawnictwo MIND

„Summerhill”. Wkrótce rozdzielimy się

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

Krąg rodziców i dzieci w Wiosce Bullerbyn w Świętochowie pod Warszawą. Fot. Lech Spaszewski, archiwum Fundacji Bullerbyn.

na 3 odrębne grupy. 2013 rok – w War-

lerbyn jako członek EUDEC była w tym

Nowoczesnego, ponieważ wpisuje się ide-

szawie ruszają trzy szkoły demokratycz-

roku głównym organizatorem między-

alnie w nurt kluczowych zmian w bizne-

ne, w Poznaniu dwie. Pączkowanie czy

narodowego zjazdu środowisk edukacji

sie, o których mówi np. profesor Andrzej

może bardziej bąblowanie się rozpoczęło.

demokratycznej w ramach którego odbył

Blikle, zwracając uwagę na potrzeby auto-

Kocioł niezadowolenia rodziców wrze,

się dwudniowy nieodpłatny festiwal IN-

nomicznych ludzi współtworzących swoje

czego efektem są nowo powstające grupy

SPIRE THE FUTURE, który zgromadził

środowisko pracy. Nowoczesny biznes to

unschoolingowe działające na zasadach

praktyków i sympatyków edukacji de-

społeczność wzajemnego zaufania.

szkół demokratycznych. Lato 2015 w Pol-

mokratycznej z całej Europy. Absolutnie

Z pełnym przekonaniem twierdzę, że

sce to międzynarodowy zjazd szkół demo-

wyjątkowe doświadczenie autentycznych

właśnie nasza postawa to najistotniejszy

kratycznych EUDEC, na którym pojawia

spotkań z ludźmi. Tęsknimy za tą atmos-

czynnik dający naszym dzieciom źródło

się przeszło siedemset osób. Zaraz potem

ferą. Dlatego dalej zamierzamy bąblować.

do zdrowego i satysfakcjonującego ich

bierzemy udział w organizowanym przez

Fundacja prowadzi poradnię psycholo-

MEN i IBE 3 Kongresie Edukacji Polskiej

giczno-pedagogiczną, gdzie m.in. udziela-

w całości poświęconym oddolnym ini-

my indywidualnych konsultacji dla rodzin,

cjatywom „budzących się szkół”. Mnożą

które rozważają zmianę życiową związaną

się konferencje i spotkania zwolenników

z Unschoolingiem. Konsultacji psycholo-

aternatywnej edukacji. Mnożą się oddolne

gicznych udziela Magdalena Kidoń – psy-

inicjatywy. Nowe idzie z impetem.

cholog i psychoterapeuta Gestalt, która od

CO TERAZ?

2010r. zajmuje się w Fundacji wsparciem merytorycznym i pracuje bezpośrednio

Moje dzieci rozpoczynają właśnie

z kadrą i rodzicami w bullerbynowych

czwarty rok edukacji poza szkołą. Fun-

grupach unschoolingowych. Będąc w cią-

dacja Bullerbyn prowadzi dwie grupy

głym doświadczeniu, tworzymy z Magdą

unschoolingowe. Wspieramy w nich kil-

know how Fundacji Bullerbyn. Ten swo-

kadziesiąt rodzin. Pomagamy też w two-

isty system naczyń powiązanych, który

rzeniu autonomicznych grup. Dzielimy się

tu naturalnie powstał, tworzy przestrzeń

swoim doświadczeniem podczas zjazdów

nowoczesnego rozwiązania biznesowego

szkół demokratycznych. Fundacja Bul-

w obszarze odpowiedzialności społecznej.

dorosłego życia.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

UNSCHOOLING

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

NAJCZĘŚCIEJ ZADAWANE PYTANIA RODZICÓW ZADAWANE NA KONSULTACJACH W FUNDACJI BULLERBYN. 1. Unschooling? Jakie niepolskie słowo! Co to właściwie jest i skąd się to w ogóle wzięło?

lepsze od szkoły klasycznej. Zdarza się, że wówczas identyfikują Unschooling w warunkach polskiego prawa z koniecznością dopilnowania dziecka w przygotowaniu się do zdawania egzaminów kwalifikacyjnych i wchodzą w rolę egzekutorów wiedzy. Taka sytuacja może rodzić ogromną fru-

3. Jak to, dziecko robi to, co chce? Czy ono się w ten sposób w ogóle czegoś nauczy? A czy są już ludzie którzy „skończyli” taki Unschooling i co oni w życiu robią? Czy takie dziecko poradzi sobie w normalnej szkole? A co ze studiami? Co z językami obcymi?

Unschooling – forma edukacji, w któ-

strację. Moim zdaniem lepiej, aby wówczas

By zrozumieć, że nie warto się o to mar-

rej uczenie się opiera się na zainteresowa-

dziecko zostało w szkole klasycznej i ra-

twić, odsyłam do pełnej publikacji opartej

niach, potrzebach i celach ucznia. Można

zem z rodzicem utyskiwało na jej manka-

na badaniach Petera Greya i Giny Riley

spotkać się też z określeniami: naturalne

menty, mając w rodzicu wsparcie, wiedząc,

„A Survey of Grown Unschoolers I, II,

uczenie się, uczenie się prowadzone/kie-

że w trudnych sytuacjach będzie go miało

III i IV”, cytując fragment: „W skrócie,

rowane przez dziecko, uczenie się poprzez

po swojej stronie.

okazało się, że większość z nich w życiu

odkrywanie. (...) Unschooling jest zwykle

Niektórzy widzą tę krzywdę w upadku

zawodowym realizuje kariery, które są

uważany za rodzaj edukacji domowej, któ-

etosu wiedzy ogólnej, której znajomość

przedłużeniem ich zainteresowań i pasji,

ra polega po prostu na edukowaniu dzieci

jest wyznacznikiem statusu społecznego.

kontynuacją zrodzonej w dzieciństwie za-

w domu zamiast w szkole. (...) odróżnia się

Pojęcia sprawiedliwości społecznej i rów-

bawy. Najchętniej wybierają aktywności

od innych form edukacji domowej tym, że

nych szans edukacyjnych są dla tych osób

zawodowe, które są dla nich sensowne,

edukacja danego ucznia nie jest kierowa-

wartościami nadrzędnymi, co determinuje

ekscytujące i radosne, przedkładając to

na przez nauczyciela ani przez program

wymuszanie na dzieciach znajomości tej

nad karierę, która jest potencjalnie bar-

nauczania (Wikipedia). Szerzej na to py-

wiedzy. Trudno wówczas zaakceptować

dziej opłacalna. Wysoki odsetek badanych

tanie odpowiadam w części „Skąd wziął

sytuację, w której nasze dziecko jako osoba

poświęciło się twórczości artystycznej

się unschooling?”.

dorosła wykaże jej brak. Przewidujemy, że

i całkiem sporo (w tym 50% mężczyzn)

doświadczy wówczas wstydu i upokorze-

wybrało branżę technologiczną i naukową.

nia, takiego samego jakiego doświadczamy

Zdecydowana większość z nich prowadzi

podczas odpowiedzi ustnej przy tablicy.

własny biznes.”

2. Ale czy pozbawienie dziecka szkoły nie jest dla niego krzywdą? Wszystko oczywiście zależy od okolicz-

Unschooling dewaluuje pojęcie wiedzy

ności. Sam fakt chodzenia czy też niecho-

elementarnej, dając każdemu człowieko-

dzenia do szkoły nie przesądza o tym, czy

wi prawo do zdobywania wiedzy, pośród

dziecko dozna krzywdy. Na Unschooling

ogromu obecnie dostępnej. Jako matka

decydują się zazwyczaj rodzice bardzo

unschoolerka doceniam każde doświad-

świadomi tego kroku, mający konkretny

czenie dziecka i dzięki temu wspieram je

pomysł na to, jak zapewnić swojemu dziec-

w tym, by te doświadczenia, niezależnie

ku dobrostan. Podstawowym warunkiem

od tego, czy są percypowane jako błąd, po-

Unschoolingu jest zaufanie dorosłego wo-

rażka, czy sukces, były dla niego budujące.

bec dziecka. Jeśli wierzysz w to, że Twoje

Wiem, że zasoby, które ma od narodzin,

4. Mam żal do moich rodziców, że nie docisnęli mnie z graniem na pianinie albo z grą w tenisa. Podobno, żeby wyrobić w czymś mistrzostwo potrzeba 1000 godzin wytrwałej pracy ku mistrzostwu, a moi rodzice poddali się mojemu słomianemu zapałowi. Boję się, że moje dziecko też będzie żywiło taki żal do mnie.

dziecko ma potencjał do tego by dokony-

które już zdobyło i te, które zdobędzie są

Ten sposób myślenia jest zgodny

wać sensownych wyborów, by brać odpo-

dla niego wystarczającym źródłem poczu-

z koncepcją kształtowania/ kształcenia

wiedzialność za swoje decyzje i uczyć się

cia własnej wartości w byciu empatycznym

człowieka z nieuniknionym w tej sytuacji

na błędach, to wówczas Unschooling jest

wobec świata.

uprzedmiotowieniem dziecka, jako

dla Ciebie. Jeśli nie, rezygnacja ze szkoły

osoby niezdolnej do podejmowania

może być dla Was źródłem udręki. Niekie-

samodzielnych, trafnych wyborów,

dy rodzice rezygnują ze szkoły, działając

wymagającej formowania z zewnątrz.

w efekcie totalnego niezadowolenia z sys-

Konsekwencją takiego formowania jest

temu. Wydaje im się, że wszystko będzie

uznanie, że nasze życie jest zależne od

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

spokojny sen, uzależniony, od głęboko osadzonego poczucia bezpieczeństwa, staje się głębokim snem uzależnionym od

sku o wydanie zezwolenia dołączono: - opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej;

ucieczki w poszukiwaniu bezpieczeństwa.

- oświadczenie rodziców o zapewnieniu

Dziecko w tej sytuacji uczy się bezradności

dziecku warunków umożliwiających reali-

czynników zewnętrznych i per saldo

wobec relacji z najbliższymi. Przestaje

zację podstawy programowej obowiązują-

niezależne od nas samych. Twój żal zatem

sięgać po wsparcie. Uczy się, że będzie

cej na danym etapie kształcenia;

jest uzasadniony i żal Twoich dzieci do

bezpieczne tylko wówczas, gdy się

- zobowiązanie rodziców do przystę-

Ciebie również. Inaczej będzie, gdy

wirtualnie odseparuje od swojej potrzeby.

powania w każdym roku szkolnym przez

spojrzysz na swoje życie jak na procesy

Gdy dorasta w kulcie dostosowywania się

dziecko spełniające obowiązek szkolny lub

współzależności, gdzie Twoje własna

do norm kosztem swoich potrzeb, zaczyna

obowiązek nauki do rocznych egzaminów

aktywność ma znaczenie. Wówczas Twoje

wierzyć w to, że to te normy regulują

klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 11

własne działanie w obrębie własnego życia

poziomem jego szczęścia i satysfakcji.

Dziecko spełniające obowiązek szkolny

zobaczysz jako najistotniejsze. To Twoje

Zaczyna się sztafeta dostosowywania się do

lub obowiązek nauki poza szkołą otrzymu-

decyzje, zależne od Twoich wyborów

różnych systemów i to one i reprezentujący

je świadectwo ukończenia poszczególnych

czynią Cię odpowiedzialnym za siebie.

je ludzie stają się, w naszym wyobrażeniu,

klas danej szkoły po zdaniu egzaminów

Uznanie swojej autonomii jest pierwszym

odpowiedzialne za poziom satysfakcji

klasyfikacyjnych z zakresu części podstawy

krokiem do tego, żeby uznać innych

z życia. To właśnie ten mechanizm sprawia,

programowej obowiązującej na danym eta-

i docenić wartość współzależności. Relacje

że mamy żal do naszych rodziców o to, że

pie kształcenia, uzgodnionej na dany rok

nabierają wagi. Przestajesz wywierać presję

nas nie dopilnowali. Natomiast rzeczywisty

szkolny z dyrektorem szkoły, przeprowa-

na sobie i swoim otoczeniu i zaczynasz

żal dotyczy czegoś zupełnie innego.

dzonych zgodnie z przepisami przez szko-

współdziałać dla swojej korzyści,

łę, której dyrektor zezwolił na spełnianie

Twoje otoczenie. Dokładnie ten sam proces

5. Jak to się robi? Czy to zgodne z prawem? Jak sobie z tym ludzie radzą? Jak to pogodzić z pracą zawodową?

dotyczy relacji z naszymi dziećmi. Kiedy

Zgodnie z prawem dziecko realizuje

dostrzegamy własną odpowiedzialność

obowiązek szkolny poza szkołą. Ustawa

- na wniosek rodziców;

w kontakcie z dzieckiem, naszą rolą staje

o systemie oświaty z dnia 7 września 1991

- jeżeli dziecko z przyczyn nieusprawie-

się nie kształtowanie dziecka, a wspieranie

roku (z późn. zm.) reguluje zasady nauki

dliwionych nie przystąpiło do egzaminu

go w rozwoju. Jako dorośli mamy inną

w trybie realizacji obowiązku szkolnego

klasyfikacyjnego, o którym mowa w ust. 10

skalę możliwości, co powoduje, że

poza szkołą:

pkt 2 lit. c, albo nie zdało rocznych egza-

dostrzegając, że jest ona możliwa jedynie wówczas, gdy korzyść wyniesie z tej relacji

obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą. Cofnięcie zezwolenia, o którym mowa w ust. 8, następuje:

możemy ją wykorzystać w różny sposób

Art. 16 Na wniosek rodziców dyrektor

wobec małego dziecka, które jest od

odpowiednio publicznego lub niepublicz-

minów klasyfikacyjnych, o których mowa

nas zależne. Ważne abyśmy od samego

nego przedszkola, szkoły podstawowej,

początku byli wrażliwi na własne potrzeby

gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej,

i na potrzeby tego konkretnego dziecka.

do której dziecko zostało przyjęte, może

Ta forma edukacji zdecydowanie naj-

Niestety obecnie w naszej kulturze

zezwolić, w drodze decyzji, na spełnianie

lepiej sprawdza się, gdy rodzice są przed-

wymagane jest frustrowanie tych potrzeb

przez dziecko odpowiednio obowiązku,

siębiorczy i kreatywni; od strony prak-

w imię idei zaczerpniętych z autorytetów

o którym mowa w art. 14 ust. 3, poza

tycznej trzeba znaleźć sposób najbardziej

promując ych konkretne metody

przedszkolem lub inną formą wychowania

odpowiadający potrzebom i możliwościom

wychowawcze. Stajemy się autorytarni

przedszkolnego i obowiązku szkolnego lub

Waszej rodziny, być otwartym na zmia-

i wobec siebie i wobec dziecka, niszcząc

obowiązku nauki poza szkołą. Zezwolenie,

ny, czasem nawet daleko idące; bywa, że

naturalne więzi. Płaczące w nocy dziecko

o którym mowa w ust. 8, może być wydane

rodzice rezygnują z dobrze płatnej pracy

zostawiamy sobie samemu, bo „musi

przed rozpoczęciem roku szkolnego albo

w korporacji na rzecz własnej działalno-

się nauczyć zasypiać samo”. Tymczasem

w trakcie roku szkolnego, jeżeli do wnio-

ści gospodarczej po to, żeby pracować ela-

w ust. 10 pkt 2 lit. c; - w razie wydania zezwolenia z naruszeniem prawa.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

6. Czym różni się Unschooling od Szkoły Demokratycznej?

gami w obawie, że same nie są w stanie się

często towarzyszy rodzicom w aktywności

Unschooling jest koncepcją myślenia

samym tempie jak ich rówieśnicy ze szkół

zawodowej, doświadczając w rzeczywisto-

o edukacji w poszanowaniu dziecięcej au-

klasycznych. Inne z kolei będą negować

ści, na czym polega praca rodzica. Klasycz-

tonomii. Szkoła demokratyczna to jedna

wszelką aktywność kojarzącą się ze szkołą

na edukacja wymaga rozdziału pomiędzy

z form, w której ta koncepcja może być

w poczuciu, że są „wolnymi ludźmi i nikt

życiem zawodowym i rodzinnym. Praca

realizowana. W szkole demokratycznej

im nie będzie rozkazywać”. Upłynie jakiś

jest dla Ciebie przede wszystkim źródłem

unschoolingowa wartość zaufania jest roz-

czas zanim odzyskają przyjemność uczenia

finansowania życia. W unschoolingu do-

budowana o wartość społeczności i stano-

się. Warto jednak pamiętać, że każda ich

celowo realizujesz się zawodowo w takim

wią one dwa podstawowe filary działania

aktywność i każde doświadczenie w tym

obszarze, który jest dla Ciebie źródłem

takich placówek.

okresie są wartościowe i uczące i zauważe-

stycznie i połączyć (sic!) życie zawodowe z rodzinnym. W takiej formule dziecko

osobistej satysfakcji, którą z przyjemnością wskazane, jako element budowania wiedzy

7. Czy jak dziecko już chodziło do szkoły klasycznej, to sobie poradzi?

dziecka o realnym świecie. Rodzice, którzy

Nie widzę tu specjalnego problemu.

dzielisz się ze swoimi bliskimi. Jest to wręcz

uczyć (czyt. przerabiać materiału) w takim

nie tego staje się naszą rolą jako dorosłych wspierających nasze dziecko.

8. Czy każde dziecko się do tego nadaje?

nie rezygnują z czynnego, życia zawodo-

Oczywiście przejście ze sztywnego sys-

„Każde dziecko, ale nie każdy rodzic”

wego determinującego ich tryb życia jako

temu w strukturę budowania autonomii

– brzmi standardowa już odpowiedź

minimum 8-godzinną pracę w siedzibie

i, co za tym idzie, odpowiedzialności po-

praktyków alternatywy. Tak, Unschooling

pracodawcy, szukają innych rozwiązań.

ciąga za sobą takie same konsekwencje,

wymaga świadomego i uważnego rodzica,

Może to być np. unschooling realizowany

jak każda solidna zmiana życiowa. To

w przeciwnym razie może przerodzić się

w szkole demokratycznej. Jednakże, moim

wyzwanie, któremu trzeba stawić czoła,

w opuszczenie i zaniedbanie i nie będzie

zdaniem, pełna zależność od pracodawcy,

ucząc się nowego funkcjonowania. Dlatego

dziecku służyć. Wyjątkowej uważności wy-

bez możliwości samorealizacji w przedsię-

dziecko potrzebuje w tej zmianie nasze-

magają specyficzne indywidualne trud-

biorstwach o hierarchicznej strukturze zna-

go wsparcia, które polega na umocnieniu

ności dziecka związane z zaburzeniami

cząco utrudniają życie rodziny unschooler-

poczucia bezpieczeństwa podczas, słynnej

rozwoju. Niestety w takich przypadkach

sów, powodując „schizofrenię” wartości

już, „detoksykacji”. Niektóre dzieci będą

szkoła klasyczna też nie bardzo sobie ra-

i frustrację potrzeb.

to przeżywały, starając się za wszelką cenę

dzi. Często również trudności takie nie są

samodzielnie realizować to, co wcześniej

zdiagnozowane odpowiednio wcześnie.

realizowały w szkole, tracąc grunt pod no-

Za konkretnymi, trudnymi zachowaniami trzeba dostrzec potrzeby dziecka. Być może to właśnie jasne granice, wyraźnie określone przez otoczenie gwarantują mu bezpieczeństwo. W środowisku ciągłych zmian, któremu blisko do chaosu i niepewności, traci potencjał poznawczy i cała jego energia spala się u podstaw piramidy Maslowa. Unschooling kształtuje u dziecka antykruchość, ale jednocześnie wymaga jej od rodzica. Choćby na poziomie gotowości podejmowania wyzwań.

Fot. Lech Spaszewski; archiwum Fundacji Bullerbyn.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

Warsztaty dla rodziców. Fot. archiwum Fundacji Bullerbyn.

9. Po co te warsztaty dla rodziców? Po co psycholog?

10. Czy to nie jest jakaś sekta?

społeczności socjokratycznych po to, by

Sekta to grupa posiadająca silnie roz-

wiedzieć jak ukształtować grupę party-

Teoretycznie Unschooling nie wyma-

winiętą strukturę władzy, której liderzy

cypacyjną uwzględniająca autonomię jej

ga wiedzy psychologicznej, ale sprostanie

deklarują cele w znacznym stopniu odbie-

członków. Grupa Unschoolingowa powin-

zmianie wiąże się z przewartościowaniem

gające od celów realizowanych i ukrywają-

na się rozwijać na zasadach transparent-

wszystkiego, w czym nas wychowano.

ce faktyczne normy, regulujące w sposób

ności, zaufania i partnerstwa.

Zwłaszcza, gdy mówimy o polskich re-

istotny życie uczestników grupy. Zatem

aliach. Sama zdecydowałam się na tera-

warto spojrzeć na to, jak tworzą się grupy

pię ponad dziesięć lat temu. Sięgnęłam po

unschoolingowe i jaką przyjmują strukturę.

nią w momencie kryzysu, ale już wcześniej

Często grupa unschoolingowa to po prostu

11. Czy to oznacza, że nasze całe życie się zmieni? Moja rodzina uważa, że totalnie oszalałam.

sięgałam po rozwój osobisty i nauczyłam

grupa przyjaciół, których celem jest, aby

Wybór edukacji poza szkołą w Polsce

się brać dla siebie wsparcie. Tak właśnie

dzieci mogły wspólnie spędzić trochę cza-

wymaga przeredagowania dotychczaso-

rozumiem odpowiedzialność. W drodze

su. Bywa jednak, że lider zainicjuje powsta-

wego życia. Począwszy od wymyślenia

do szczęśliwego życia uczę się, wykonu-

nie bardziej ustrukturalizowanej formy

sposobów na pogodzenie życia zawodo-

ję pracę nad sobą i mam prawo się mylić

dążąc np. w kierunku zbudowania szkoły

wego z zagospodarowaniem czasu dziecka,

i popełniać błędy. Uznanie tego jest jed-

demokratycznej. Tak było w przypadku

zdobycia dodatkowej wiedzy i pomysłów

nocześnie uznaniem, że ktoś może mi

Bullerbyn. Wówczas grupa potrzebuje sta-

związanych ze wsparciem dziecka w przy-

pomóc, ale muszę po tę pomoc sięgnąć,

bilnej konstrukcji gwarantującej dzieciom

gotowaniu go do zdawania egzaminów

a potem sobie ją wziąć. Rożni się to od

regularne spotkania i infrastrukturę i tu

z podstawy programowej, po pracę nad

postawy roszczeniowej, gdy uważam, że

zaczynają się schody. Rodzice powinni się

własnym postrzeganiem procesu uczenia

komfort szczęśliwego życia mi się należy

ze sobą dogadać co do zasad współpracy ze

się. Do tego potrzebujemy pewności siebie

i wiem najlepiej, co inni mają mi zagwaran-

świadomością działania naturalnego proce-

w spotkaniach z ludźmi, którzy nie rozu-

tować. W polskiej kulturze przeważa obec-

su grupowego pełnego wyzwań i frustracji.

mieją tego, czym jest Unschooling. Wśród

nie właśnie ta druga postawa. Sama nadal

Jest to temat na kolejne duże opracowa-

nich będą nasi bliscy. Wraz z nami zacznie

się łapię na tym, dlatego jestem w ciągłym

nie. Ze swojego doświadczenia podkreślę

się zmieniać całe nasze środowisko i będzie

samorozwoju i doskonaleniu. Nie zosta-

skrótowo, że proces ten powinien wspierać

się to wiązało z naszym osobistym wysił-

wiam jednak w tym siebie samej, bo w tym

co najmniej facylitator. Zachęcam też do

kiem. Trzeba to uwzględnić podejmując

procesie potrzebny jest drugi człowiek.

znalezienia informacji na temat budowania

taką decyzję.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

12. T o znaczy, że można sięgać po pomoc? Czy są jakieś szkoły, kursy, szkolenia, strony internetowe, youtube, materiały edukacyjne? Co warto przeczytać?

Bibliografia:

Literatura

Publikacje w Internecie języku polskim ◦◦ http://stressfree.pl/unschooling-uwolniona-edukacja-domowa-cz-1/ ◦◦ http://miastodzieci.pl/dla_rodzicow/70:/2342:unschooling-edu-

◦◦ Ivan Illich: ODSZKOLNIĆ SPOŁECZEŃSTWO,

kacja-domowa-bez-ograniczen

Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2010

◦◦ http://mieszadlo.pl/wolna-szkola-potrzebna-jest-zmiana-naucza-

◦◦ John Holt: ZAMIAST EDUKACJI Warunki do uczenia się przez

niu-dzieci/

działanie, Wydawnictwo Impuls 2007

◦◦ http://nienietak.pl/unschooling-nie-do-zatrzymania/

◦◦ Peter Gray: WOLNE DZIECI Jak zabawa sprawia, że dzieci są szczę-

◦◦ http://darja.tv/2015/05/19/unschooling-w-polsce-i-wolne-szkoly/

śliwsze, bardziej pewne siebie i lepiej się uczą?, Wyd. MiND 2015

◦◦ http://www.egaga.pl/unschooling-alternatywa-dla-tradycyjnej-

◦◦ Dayna Martin: Radical Unschooling – A Revolution Has Begun,

-edukacji/

Edition by Dayna Martin

◦◦ http://www.tatento.pl/a/475/rodzice/wychowanie/uczen/fun-

◦◦ Jesper Juul: TWOJE KOMPETENTNE DZIECKO

dacja-bullerbyn-co-to-jest-unschooling

Dlaczego powinniśmy traktować dzieci poważniej?

◦◦ http://dziecisawazne.pl/kryzys-szkoly/

◦◦ Jesper Juul: KRYZYS SZKOŁY Co możemy zrobić dla uczniów,

◦◦ http://edukacja.dziennik.pl/aktualnosci/artykuly/486222,naucza-

nauczycieli i rodziców?, Wydawnictwo MiND 2015

nie-domowe-men-liczy-dzieci-ktore-ucza-sie-w-domu.html

◦◦ Alfie Kohn: WYCHOWANIE BEZ NAGRÓD I KAR

◦◦ http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,138262,17770791,Ko-

Rodzicielstwo bezwarunkowe, Wydawnictwo MiND 2013

niec_tradycyjnej_szkoly__Unschooling_po_polsku_.html

◦◦ Hubertus von Schoenebeck: WOLNOŚĆ OD WYCHOWYWANIA, Wydawnictwo Impuls 2008 ◦◦ Gerald Hüther, Uli Hauser: WSZYSTKIE DZIECI SĄ ZDOLNE

Audycje radiowe ◦◦ TOK FM Odcinek audycji „Wieczór – Hanna Zielińska”: O kryzysie

Jak marnujemy wrodzone talenty, Dobra Literatura 2014 ◦◦ Hüther Gerald: KIM JESTEŚMY – A KIM MOGLIBYŚMY BYĆ,

tradycyjnego szkolnictwa i edukacji alternatywnej opowiada

Dobra Literatura 2015

◦◦ TOK FM Odcinek audycji „Wakacyjny Salon”: Rozmowa

◦◦ Richard Louv: OSTATNIE DZIECKO LASU, Grupa Wydawnicza

Relacja 2014

z Marianną Kłosińską, która uwalnia dzieci od szkoły ◦◦ TOK FM Odcinek audycji „Wieczór – Aleksandra Pezda:

◦◦ Carl Honoré: POD PRESJA Dajmy dzieciom święty spokój!,

Marianna Kłosińska

Drzewo Babel 2011

Rozmawiamy o apelu Manifesto'15”. Gośćmi audycji byli: Marianna

Kłosińska Szkoła Bullerbyn i Agata Stafiej-Bartosiuk Fundacja Ashoka ◦◦ PolskieRadio.pl Trójka Klub Trójki: Szkoła, w której rządzą dzieci.

Internet ◦◦ www.johnholtgws.com

Marzenie czy koszmar?

◦◦ www.unschooling.com

◦◦ PolskieRadio.pl Czwórka Poranek OnLine: Marianna Kłosińska

◦◦ www.daynamartin.com

◦◦ www.psychologytoday.com/blog/freedom-learn

opowiada o unschoolingu, szkołach wolnych i demokratycznych ◦◦ PolskieRadio.pl Jedynka Cztery Pory Roku: W szkole, w domu czy

◦◦ www.storiesofanunschoolingfamily.com

w „wiosce”? O nauczaniu domowym rozmawiają Marianna

◦◦ www.freechild.org/unschooling.htm

Kłosińska i Monika Werwicka ◦◦ PolskieRadio.pl Radio dzieciom Zasoby: Mamy zmieniają świat

◦◦ Poranek RDC: Wiele osób nie radzi sobie z podejściem do edukacji,

Grupy dyskusyjne na portalu społecznościowym Facebook ◦◦ Unschooling EN

jakie proponują szkoły demokratyczne

◦◦ Edukacja alternatywna [Cohabitat] ◦◦ Wolna edukacja ◦◦ Edukacja wolnościowa

Fundacja Bullerbyn ◦◦ www.bullerbyn.org.pl ◦◦ www.facebook.com/WolnaSzkolaDemokratyczna

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

CIEMNE I JASNE STRONY UTOPII EDUKACYJNEJ – RZECZ O MOOCACH autorka : Agnieszka Gorońska

Agnieszka “Mizuu” Gorońska

Niski, pucołowaty mężczyzna bierze

dostępnego po angielsku w komputerze,

mikrofon. Słychać w jego angielskim wy-

który dosłownie wmurowano w ścianę ów-

raźnie azjatycką nutę. To Sugata Mitra,

czesnego biura Mitry, a potem w innych

naukowiec, który na przełomie mileniów

miasteczkach. Zostawione same sobie,

przestał interesować się półprzewodni-

pomimo braku znajomości angielskiego,

kami czy strukturami sieci neuronowych,

grupowo uczyły się obsługi sprzętu, jęzków

a zaczął głosić dobrą nowinę: edukacja

obcych, a nawet bardziej skomplikowanych

dzięki wynalezieniu Internetu będzie od

zagadnień naukowych (wedle danych Mi-

tej pory dostępna dla wszystkich, zawsze

try około 300 dzieci w ciągu pół roku, na

i wszędzie. Nawet w ubogich slumsach

1 komputerze w ścianie). Sugata Mitra od

Indii.

tego czasu uczestniczy w różnych konfe-

O jego najbardziej znanym eksperymen-

rencjach dotyczących edukacji i jest naj-

Człowiek-orkiestra. Współpracuje z kilkoma

cie, Dziurze w Ścianie (A Hole in the Wall),

lepszym ambasadorem uczenia się przez

pracodawcami naraz jako spec od języków ob-

rozpoczętym w 1999 – można posłuchać

Internet.

cych i edukacji. Najwięcej czasu spędza eduku-

na platfomie TED (w wystąpieniu z 2007

Każdy z nas jest w znacznie lepszej

jąc innych, pisząc i ucząc się. Lubi być po obu

roku [link]1 lub z 2013 roku [link]2 i usły-

sytuacji niż dzieci biorące udział w eks-

stronach nauczycielskiego biurka, chociaż woli,

szeć inspirującą historię o dzieciach z ubo-

perymencie Mitry: ma zapewne własne

żeby biurka w ogóle nie było, a wszyscy w gru-

giej dzielnicy Kalkaji w New Delhi, które

urządzenie z połączeniem do Internetu,

pie mówili sobie po imieniu. Ponadto blogerka

spontanicznie zaczęły używać internetu

jakieś zręby wiedzy o języku angielskim

i pisarka (odwiedźcie ją na www.goronska.pl i Naczelny Queer Polskiego Tweetera.

zdjęcie po lewej: Sugata Mitra podczas TEDx UFM 2015. Fot. Louis Pedro Miron

i na pewno potrafi czytać. Nie musi też błą-

) 1 www.ted.com/talks/sugata_mitra_shows_how_

dzić po omacku, za to, zwyczajem współ-

kids_teach_themselves

czesnej kultury Zachodu, może położyć

2 www.ted.com/talks/sugata_mitra_build_a_

nacisk na efektywność i produktywność.

school_in_the_cloud

A to wszystko dzięki istnieniu MOOCów.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

100

EDUKACJA

MOOC TO SKRÓT, KTÓRY ROZWIJA SIĘ DO MASSIVE OPEN ONLINE COURSE - ZBIOROWEGO, OTWARTEGO KURSU INTERNETOWEGO. Dorastaliśmy do tego pomysłu powoli,

i czaty. Niektóre oferują też certyfikat po

od czasu wynalezienia przez Imperium

ukończeniu kursu i oddaniu wszystkich

Brytyjskie współczesnego systemu edu-

zadań domowych. Brzmi wspaniale, bo

kacji, któremu miały podlegać wszystkie dzieci, bez względu na klasę, płeć czy wyznanie. Wraz z rozwojem mediów otrzymaliśmy pasma telewizji edukacyjnej,

kimkolwiek byśmy nie byli i jakakolwiek nie byłaby zawartość naszego portfela, możemy po zalogowaniu się na jedną z platform spróbować swoich sił w kursach na przykład robotyki, oferowanymi przez takie giganty uniwersyteckie jak MIT czy Oxford.

a także niezapomniane kursy korespondencyjne, gdzie wysyłano za pewną opłatą pakiet złożony najczęściej z zeszytu ćwiczeń i kasety magnetofonowej, przy czym nośnik ewoluował z czasem - była kaseta

GDZIE SZUKAĆ NAJLEPIEJ PRZYGOTOWANYCH MOOCÓW?

wideo, DVD... Dziś w ten sposób wciąż uczy się np. fitnessu. Internet stał się krokiem milowym w wymiarze "Massive" – co prawda "Przy-

Coursera

byszów z Matplanety" oglądały przecież

www.coursera.org

setki tysięcy polskich dzieci, ale wszystko odbywało się w myśl zasady "każdy sobie rzepkę skrobie". Komunikacja między

Klasyka gatunku przez relatywnie długi czas wyznaczająca trendy, chyba najszerszy wybór tematów, najwięcej zadawanych wypowiedzi pisemnych i samodzielnych projektów końcowych, wolne i wyraźne nagrania wideo, które na całe szczęście bardziej zaawansowani użytkownicy angielskiego mogą sobie przyspieszyć.

widzami, a także między oglądającymi a dystrybutorem programu była właściwie żadna. W MOOCu może teoretycznie brać

edX

udział choćby i milion osób, ale wciąż wy-

www.edx.org

soce prawdopodobne jest istnienie między

Najbardziej dopracowane, ale też najtrudniejsze MOOCe w sieci. Autentyczne materiały z najlepszych światowych uniwersytetów, szybkie tempo, specjalistyczna wiedza, genialne symulacje do ćwiczeń praktycznych.

jednostkami czy grupami żywa, autentyczna komunikacja.

A działa to tak: jednostka, zespół lub instytucja produkują materiały wideo, okraszają je, w zależności od tematu i możliwości, dodatkowymi materiałami: interaktywnymi ćwiczeniami, quizami, tekstami do analizy, wykresami, prezentacjami itd. Spreparowane odpowiednio treści wrzu-

FutureLearn www.futurelearn.com

Khan Academy www.khanacademy.org

cają do Internetu na platformę obsługującą

Canvas Network

MOOCi (patrz: ramka), która umożliwia

www.canvas.net

odbiorcom-uczniom dostęp do treści, a także pozwala im na dyskusje przez fora

Spory wybór różnych kursów (w tym wielu z przedmiotów humanistycznych!), ale sprofilowanych zbyt mocno pod amerykańskiego odbiorcę (odczuwalny w niektórych kursach infantylizm i spłycenie tematu).

To niemal wirtualne korepetycje. Darmowy dostęp do spersonalizowanych testów wiedzy wraz z wykładami pomagającymi uzupełnić luki w kustomizowalny sposób.

Współpracują z pokaźną listą uniwersytetów i college’ów, ich kursy często związane są z umiejętnościami miękkimi, sporo też ekonomii – wszystko w krótkich, dobrze zmodułowanych kursach optymalizujących poświęcony na nie czas.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

101

EDUKACJA

Brzmi zbyt pięknie, aby było prawdziwe, prawda? Prawda. W dalszej części

MASYWNOŚĆ/ SPOŁECZNOŚĆ/ PLEMIONA

A jednak, w przeciwieństwie do lekcji szkolnych czy wykładów uniwersytec-

tego tekstu przyjrzę się różnym aspektom

Jak już wspomniałam, to dzięki

kich, rzadko można zawrzeć przyjaźnie,

MOOCów i postaram się wskazać ich silne

MOOCom poczyniliśmy największy krok

które przetrwają cały kurs. Ba, w wielu

i słaby strony, aby łatwiej było Wam czerpać

naprzód w edukacji. Możliwość podysku-

kursach można poradzić sobie z zerową

korzyści i możliwie najprościej niwelować

towania o różnych koncepcjach z człowie-

interakcją między innymi uczestnikami!

niedostatki wnikające z takiej edukacji.

kiem z Australii mieliśmy już wcześniej,

Twórcy MOOCów próbują stymulować

A może zainspiruję Was to do stworzenia

ale zbiorowa kompetencja, fakt, że każdy

dyskusję przez naliczanie postów na forach

własnego kursu? Jesteśmy w końcu ma-

do kursu dołącza z innymi doświadczenia-

(pewna minimalna liczba np. 1 post na ty-

kerami, każdy z nas może nauczyć czegoś

mi i umiejętnościami - jest nieoceniona.

dzień w dowolnym temacie, pozwala zdo-

innych, nie marnujmy tej okazji!

Wiele MOOCów przydziela losowo kursantów do małych grup uczniowskich (study groups), żeby nie przytłaczały ich ilość ludzi i mnogość tematów, poruszanych na forach.

być np. 15% końcowej oceny), tworzenie wyżej wymienionych study groups, a także ocenianie grupowe. Jak sami się zapewne domyślacie, żaden wykładowca nie ma czasu ocenić setek tysięcy prac w tydzień. Mniejsze testy oczywiście może oceniać komputer, dzięki istnieniu testów pytań zamkniętych, testów wielokrotnego wyboru czy uzupełnianek z kluczem. Ale to mało

Iversity www.iversity.org

rozwojowe ćwiczenia – aby więc ukończyć

Jedyne w stawce liczące się przedsięwzięcie o europejskich korzeniach (stąd też niemiecka wersja strony i niektórych kursów, dla anglofobów). Widać, że uczyli się na błędach Coursery, ale nie wiem czy nie wykreowali przy tym nowych niedostatków. Niewątpliwie jednak mają mnóstwo do zaoferowania.

bardziej prestiżowe kursy należy złożyć projekt końcowy – raport, esej, wideo lub własny program. Następnie ocenić prace trzech innych uczniów i samemu zostać ocenionym przez kolejną trójkę – wszyscy wybrani losowo przez system.

P2PU www.p2pu.org/en

Udemy www.udemy.com

Udacity www.udacity.com

To nie pomaga, jeśli samemu nie ma się

Ciekawe przedsięwzięcie, które zachęca do korzystania z MOOCów w grupach znajomych spotykających się na żywo. Lepiej tego zrobić się nie dało.

Skoncentrowany w większości na umiejętnościach technologicznych: programowaniu, edycji mediów czy zaawansowanym wykorzystaniu pakietów biurowych. Ze względu na targetowanego odbiorcę, obok darmowych kursów wstępnych znajdziemy tu dużo kursów odpłatnych.

Tu także możemy poszerzyć swoje zdolności okołokomputerowe za pewną kwotę pieniędzy. Różnica jest taka, że rekiny przemysłu informatycznego honorują certyfikaty wydawane przez Udacity z otwartymi ramionami ze względu na dużą ilość ćwiczeń praktycznych i umowę handlową.

chęci brania udziału w dyskusjach, nikt nie może nas do tego zmusić.

Ogromne rzesze ludzi, skoro mają taką możliwość, po prostu przeglądają materiał wideo i teksty, czerpią potrzebną im wiedzę i nigdy jej nie werfikują, ani nie pomagają innym zrozumieć tego, co sami już opanowali. Nic dziwnego, skoro często nie widzisz twarzy swoich kolegów i koleżanek, nie możesz z nimi też wyjść "po zajęciach na piwko" – nie masz częstokroć motywacji, by czuć się z nimi związanym, a cóż dopiero – odpowiedzialnym za nich!

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

102

EDUKACJA

CENA/ DARMOWOŚĆ

wydolnymi obywatelami świata – żądanie

(nauczanie, zarządzanie czasem i zasoba-

Jak wiemy z ekonomii – nie ma dar-

od tych biedniejszych zapłaty to czysta hi-

mi, wyszukiwanie informacji, argumen-

mowego lunchu. W zamian za dostęp do

pokryzja. Niestety, upłynie wiele megabi-

tacja, przemawianie publiczne, tworzenie

MOOCów musimy przehandlować część

tów w łączach, nim zwietrzone pieniądze

organizacji oddolnych). Ponadto zauwa-

swoich danych. Osobiście mi to nie prze-

będą pochodziły głównie z crowdfundingu

żalnie częściej ambitne podejście twórców

szkadza, nie lubię być anonimowa, kiedy

lub fundacji walczących o równy dostęp

pozwala realizować interdyscyplinarne

mam szansę znetworkingować się ze spe-

do wiedzy.

MOOCi, gdzie wielu specjalistów wspólnie

cjalistami w interesującej mnie dziedzinie, ale nie wszystkim przychodzi to tak łatwo.

ZAKRES TEMATYCZNY

dzieli się swoją wiedzą, naświetlając problemy współczesnego świata i nauki z wie-

Dalej jest jednak pod górkę. Gdy po ukoń-

Mam nadzieję, że na tym etapie tekstu

lu perspektyw. Takie kursy mają też często

czeniu kursu chcemy otrzymać certyfikat

nie podchodzisz bezkrytycznie do tego

najlepiej napędzane platformy dyskusyjne

(imienny, z lub bez oceny) musimy uiścić

typu edukacji (świetny artykuł o modelach

oraz wyraźnie zarysowaną obecność na

pewną kwotę; są też kursy online, mienią-

edukacji alternatywnej, która odbywa się

mediach społecznościowych. Kiedy ha-

ce się MOOCami, gdzie trzeba płacić już

twarzą w twarz, napisała do tego numeru

shtag kursu zaczyna żyć własnym życiem,

za sam dostęp! Same certyfikaty mają też

Marianna Kłosińska z Fundacji Bullerbyn)

znacznie łatwiejsze okazuje się nawiązywa-

często tylko postać przesłanego nam do samodzielnego druku PDFa. Ceny wahają się od symbolicznych 10��dolarów do nawet paru tysięcy. Jeśli

i zdajesz sobie powoli sprawę, że pewne rzeczy wypadają w nauczaniu przez MOOCi lepiej, inne zaś gorzej.

w naszym interesie jest wzbogacenie so-

nie kontaktów przez twittera, instagram czy facebooka.

TEORIA A PRAKTYKA Przy nauczaniu online instynktownie myślimy o braku praktyki. No bo co możemy więcej zrobić? Gapić się w ekran, pisać posty i wypracowania, rozwiązywać jakieś interaktywne testy. Tak, owszem, ale parę lat temu.

bie CV czy zyskanie dodatkowych punk-

Lepiej i częściej realizowane są tematy

tów ECTS na uczelni, należy się głęboko

ścisłe – w rankingach liczebności królują

zastanowić, które platformy wybrać i czy

kursy programowania, kodowania stron

stać nas na dodatkowy papier. Dla mnie

czy statystyki. Potem przedmioty ekspery-

osobiście zrozumiałe jest płacenie twór-

mentalne, jak chemia czy biologia, i kursy

com jednostkowym i/ lub co łaska (model

związane z finansami tudzież zarządza-

Cohabitatu) wyprodukowanie samemu

niem. Posucha panuje wśród kursów ję-

Dziś coraz więcej MOOCów wychodzi

co najmniej pięciu godzin nagrań (z do-

zykowych, które ulokowały się w innych

naprzeciw potrzebom uczenia się

świadczenia, tyle przeciętnie liczą takie

gałęziach kursów internetowych i opro-

w praktyce. Prace "semestralne" przesyła

kursy) oraz materiałów dodatkowych. To

gramowania SRS (ang. Spaced Repetition

się na serwery w formie wideo lub audio,

wysiłek, za który należy się gratyfikacja.

System, System Powtórek Rozłożonych

co wymaga nie lada zachodu i interakcji

Uczelnie natomiast korzystają często z po-

w Czasie).

ze społeczeństwem. Ludzie z Harvardu,

siadanego sprzętu, materiałów i nagrań, a ich największym wkładem jest zarządzanie ogromnymi liczbami kursantów. Jeśli przystępują do takiego projektu z założeniem dobrowolnego wyrównywania szans między ubogimi, a ekonomicznie

Cudownym zjawiskiem jest rozkwit kursów dotyczących takich tematów jak ekologia, zrównoważony rozwój, a także kompetencji miękkich

żeby uruchomić ogromnie złożony MOOC z dostępem do symulacji laboratoryjnych i cudownymi animacjami w temacie neuronauk (Fundamentals of Neuroscience – dostępne pod adresem www.mcb80x.org) obrali model crowdfundingowy. Za

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

103

EDUKACJA

niewielką opłatą wysyłali do przyszłych,

ten nieuchronnie będzie się rozwijał, tym

jednak prowadzi nas do kolejnego zagad-

chętnych studentów zestaw DIY do

samym zwiększając naszą, uczestników,

nienia...

mierzenia potencjałów elektrycznych

satysfakcję.

np. w ciele dżdżownicy. The Hong Kong University of Science and Technology zamieścił w swoim sylabusie do kursu Nauka w Gastronomii (The Science of Gastronomy www.coursera.org/course/ scigast) potrzebne uczniom składniki ze sklepu spożywczego, które umożliwią im wykonanie eksperymentów z zadań

CERTYFIKATY Z SIECI Jak wspomniano wcześniej, certyfikaty rzadko są darmowe.

Czy opłaca się wysupłać grosz z portfela, żeby kupić sobie taki dokument? W Polsce – niekoniecznie.

TEMPO KURSÓW Istnieją dwa zasadnicze modele udostępniania zasobów – albo dostęp do kolejnych treści zyskujemy co tydzień, albo cały kurs dostajemy na tacy od razu i od nas zależy jak szybko “przerobimy” materiały i zadania. W pierwszym wymienionym modelu

domowych na... samym sobie. Zebrane przez nich dane posłużyły wykładowcom

Pracodawcy z rzadka dorośli do tego, by

także zadania i egzaminy mają określony

do dalszych analiz na bardziej

uwzględniać kursy internetowe jako mia-

termin wykonania, w drugim już nieko-

reprezentacyjnej grupie badanych.

rodajny wzrost kompetencji pracownika.

niecznie. Wiele platform, oferując model

Niektóre MOOCi (w tym, mam nadzieję,

Uczelnie, przynajmniej te publiczne, także

cotygodniowy, szacuje za nas od razu

te udostępnione w przyszłości przez

nie pozwalają umieścić MOOCów jako

liczbę godzin, które będziemy musieli po-

Cohabitat) oferują za dodatkową opłatą

przedmiotów fakultatywnych w indeksie,

święcić w tym przedziale czasu i wysyła

warsztaty offline, gdzie zdobytą wiedzę

ani naliczać z nich ECTSów. Jeśli natomiast

w regularnych odstępach przypomnienia

można przetestować w działaniu. Trend

masz kontakt z zagranicznym kontrahen-

o nowych treściach.

Daphne Koller współzałożycielka Coursera. Fot. Mirko Ries (Flickr)

tem i stać Cię – bierz je w ciemno. Co-

W zależności od tego, jaki jest przed-

ursera dodatkowo ułatwia podczepienie

miot kursu i jego poziom, powinniśmy

zaliczonych kursów do profili na LinkedIn.

sami dobrać sobie model. Kursy, z których

To, co należy tu rozważyć szczególnie,

nie potrzebujemy uzyskać certyfikatu lub

to KIEDY zapłacić za taki certyfikat. Jeśli

istnieje duża szansa, że większość materia-

przyjmiecie moją radę w tym zakresie, nie

łu jest nam znana warto móc “ogarnąć” za

róbcie tego z góry. Wedle różnych statystyk

jednym razem. Tak dzieje się w przypad-

(patrz tu www.katyjordan.com/MOOC-

ku kursów z umiejętności miękkich, jak

project.html lub tu http://lytics.stanford.

organizowanie czasu czy tematów dobrze

edu/datadriveneducation/papers/yange-

nam znanych z innych źródeł, dajmy na

tal.pdf) do końca kursu dotrwa od 5% do

to budowaniu z gliny. Zazwyczaj możemy

40% zapisanych. To w tej chwili największy

wtedy rozwiązać zadania bez oglądania

kłopot jaki istnieje w tym przedsięwzięciu

wszystkich wykładów, mamy też szansę

– zapisać się jest łatwo, obejrzeć parę filmów z wykładami prosto, ale wykrzesać z siebie coś więcej bez mocnej, wewnętrznej motywacji już trudniej.

obejrzeć tylko to, co uzupełni nasze braki w wiedzy. Natomiast kursy posiadające w swoim curriculum duże projekty lub obejmujące kompleksowe tematy – np. genetykę molekularną czy edytowanie wideo – zdecydowanie lepiej opanowywać w stałym, z góry narzuconym tempie.

Salman Khan z Khan Academy. Fot. Kate Mason (materiały prasowe Khan Academy)

Często zdarzy się coś ciekawszego do

Nowe informacje będą wtedy miały szansę

zrobienia, jesteśmy chorzy albo przytłocze-

skonsolidować się w naszej pamięci, mniej-

ni nauką czy pracą, którą musimy odwalić

sza też będzie nasza frustracja wynikająca

"w prawdziwym życiu". MOOC nie ma sił

z natłoku danych.

przebicia na naszej liście priorytetów, co

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

104

EDUKACJA

JESZCZE RAZ - CO ZROBIĆ, ŻEBY NIE ZWARIOWAĆ?

Zadawaj pytania, dziel się doświad-

dzialny za siebie, a o niektórych

Chciałabym podsumować kilka punk-

czeniem i przemyśleniami, zaprzy-

rzeczach nie wystarczy przeczytać

tów wartych rozważenia w celu maksyma-

jaźnij się z kimś. W swoim otocze-

czy posłuchać.

lizacji naszej satysfakcji z podjętego kursu

niu poszukaj kogoś, kto mógłby

6. Nie bierz za dużo na głowę.

MOOC.

skorzystać z danego kursu razem

Człowiek na przeciętnym eta-

1. Dowiedz się jak najwięcej przed

z Tobą – nie ma lepszej motywacji

cie i z jakimś życiem osobistym,

rozpoczęciem kursu. Przeczytaj

niż ludzie, którzy dzielą Twoje pasje

może tak naprawdę sprostać

jego opis, wymagania, plan zajęć,

i zainteresowania.

dwóm MOOCom jednocześnie.

dowiedz się jak długo będzie trwał itp.

4. Nie bój się eksperymentować.

Freelancerzy czy osoby na piątym

2. Zaplanuj swoje działania i cele

Zacznij od darmowych kursów

roku studiów mogą się rzucać na

z wyprzedzeniem. Czy chcesz

i sprawdź się, potem łatwiej bę-

kilka kursów, ale doradzam, aby

otrzymać certyfikat? Chcesz na-

dzie Ci dobrać tematykę kursu

się nie rozdrabniać i raczej zaczy-

wiązać nowe znajomości? Budu-

czy jego trudność (kiedyś skusi-

nać naraz mniej przedmiotów niż

jesz bazę źródeł? Ile czasu możesz

łam się o MOOC na temat neuro-

więcej.

poświęcić? (Protip: na Courserze

obrazowania, dużo pisałam o tym

i edXie są tzw. Pre-course surveys,

w magisterce – okazał się szalenie

które często pomagają uporządko-

medyczny i odpadłam w połowie.

wać sobie w głowie własne ocze-

Ale przynajmniej czegoś się o sobie

kiwania)

dowiedziałam!)

3. Korzystaj z narzędzi społecz-

5. Staraj się nie ignorować zadań

nościowych, które oferuje kurs.

domowych. Sam jesteś odpowie-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

105

EDUKACJA

WYTWÓRCZOŚĆ A MOOCI

A nade wszystko – MOOCe, nawet po-

nych przez normy programowe. A gdy są

Na zakończenie tego tekstu chciałabym

mimo ponurych wieszczeń i dalekich od

zbyt niecodzienne, by znalazły się na nie

przypomnieć, jak mocno zazębiają się ide-

ideału statystyk, wciąż są narzędziem do

fundusze w murach uniwersytetów – od-

ały permakulturowe, unschoolingowe czy

chwiania w posadach ruchem formalnej

wołują się do ducha crowdfundingu.

cohabitatowe z MOOCami. Ten tekst nie

edukacji. Kością w gardle stoją różnym mi-

Sugata Mitra powiedział kiedyś: Ludzie

znalazł się tu bez powodu!

nistrom edukacji i wywołują opór u tych

czasów wiktoriańskich byli świetnymi inży-

pracowników akademii, którzy zamknęli

nierami. Stworzyli system edukacyjny tak

się w wieżach z kości słoniowej i potrafią

trwały, że jest z nami do dzisiaj, produkując

już tylko pouczać ex cathedra. Dają lepszy

wytrwale identycznych ludzi dla maszyne-

dostęp do specjalistów z różnych dziedzin

rii, która już nie istnieje. Nasze nowe szkoły

niż podręczniki w księgarniach i bibliote-

są w chmurach, w wirtualnych chmurach,

kach. Pozwalają konstruować swoją wiedzę

tam gdzie kamienie rozżalonych konser-

świadomie, bez odgórnych ram narzuca-

watystów go nie dosięgną.

Nie ma bowiem nic bardziej WyTwórczego niż pragnienie propagowania wiedzy wśród wszystkich, którzy jej potrzebują; niezależnie od ich pochodzenia, koloru skóry, wyznania, orientacji seksualnej, płci czy majętności. W świecie tego typu kursów nie ma orzeczeń o niepełnosprawności czy dysortografii. Nauczyciel (lub system) nie ocenia nas za to, w jak ładny żakiet czy garnitur “wbiliśmy się” na egzamin, ani za upodobanie do kolczyków, tatuaży albo dreadów.

W świecie MOOCów istnieją tylko nasze kompetencje i nasza wiedza – a my sami istniejemy na tyle, na ile interakcji pozwolimy sobie z innymi. Dzięki MOOCom budujemy w sobie samodzielność i niezależność – to od nas zależy, jakie przedmioty wejdą w nasz plan dnia. Czy obierzemy kierunek interdyscyplinarny, czy skoncentrujemy się na wąsko wyspecjalizowanych zagadnieniach? Obejrzymy każde wideo i zanurkujemy w każdy link “dla chętnych” czy też nie? Możemy uczyć się ze znajomymi offline lub tworzyć grupy dyskusyjne na facebooku. Będąc odpowiedzialnymi za swój proces uczenia się w dość łatwo modyfikowalnej strukturze, uczmy się operować jako jednostki wewnątrzsterowalne i samowystarczalne. Podobnie jak autorzy systemów opartych na Wikipedii – tworzymy sieć połączeń, wiedzy, kompetencji. zdjęcie otwierające dział: Na zajęciach w Khan Academy. Fot. Isaac Durand (materiały prasowe Khan Academy)

07 OGRÓD

ROZDZIAŁ

T E M AT

109

OGRÓD

DIY:

SYSTEM

STRONA

ROŚLIN autor: Tomasz Lope” Górski ”

Tomasz „Lope” Górski Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Aktualnie kontynuuje wykształcenie w zawodzie fitote-

Nawadnianie roślin to jeden z bardziej

Nie wymaga on prądu, pomp, kapilar,

rapeuty w Instytucie Medycyny Klasztornej

pracochłonnych etapów uprawy roślin.

sterowników itp. Można wyodrębnić 3 ele-

w Katowicach. Fan hydroponiki, który nie boi

Wymaga wprawy i systematyczności.

menty tego systemu:

się ubrudzić ziemią, propagator uprawiania

Co więc zrobić, jeżeli mamy mało czasu,

Zbiornik na wodę – woda tutaj wytra-

własnego jedzenia. Nie mówi trzy letniej cór-

a nie chcemy martwić się o wzrost naszych

ca chlor i jest ogrzana do odpowiedniej

ce „jedz bo zdrowe”, ale razem z nią uprawia

roślin?

temperatury.

ogródek.

Ostatnie lato obfitowało u mnie w róż-

Zbiornik napełniający – umieszczony

Prowadzi sklep ogrodniczy

ne prace. Często nie było mnie przy mo-

www.herbs-hydro.pl

ich roślinach, a upały spowodowały, że

Połączone donice – na zasadzie naczyń

oraz blog

większość z nich uschła. I to był dla mnie

połączonych, woda jest rozprowadzana

www.herbshydro.blogspot.com

wystarczający bodziec do działania. Zbu-

równomiernie do każdej z donic.

Wymyśla receptury kosmetyków naturalnych

dowałem system nawadniający działający

www.tradycyjnemydlo.pl

na zasadzie naczyń połączonych.

w nim zawór reguluje poziom wody.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

110

OGRÓD

CO NAM BĘDZIE POTRZEBNE NARZĘDZIA:

ELEMENTY SYSTEMU: 1. BECZKA NA WODĘ I WIADERKO NAPEŁNIAJĄCE Beczka o poj. 200 l – 1 szt. (50 zł)

1. WKRĘTARKA 2. PRZECINARKA KĄTOWA

2. ZAWÓR KULOWY F1-F1 – 1 szt. (12,98 zł)

3. OTWORNICA 4. MAZAK

3. REDUKCJA M1-F3/4 – 1 szt. (2,98 zł)

5. LINIJKA

4. PRZYŁĄCZE – 2 szt. na wąż o średnicy 25 mm (17,96 zł) 5. REDUKCJA F1-F1/2 – 1 szt. (1,98 zł) 6. WĄŻ OGRODOWY – 1 szt. o długości 50 cm i średnicy 25 mm (4,44 zł) 7. OPASKI METALOWE, ZACISKOWE – 2 szt. (6,5 zł) 8. WIADRO Z POKRYWKĄ o poj. 20 l (zbiornik wyrównawczy) – 1 szt. (10 zł)

1 5 4

9. ZAWÓR NAPEŁNIAJĄCY ZNZ BOCZNY ½” PP – 1 szt. (14,83 zł) 10. USZCZELKA DO PRZYŁĄCZA o średnicy 16 mm – 1 szt. (8 zł) 11. PRZYŁĄCZE O ŚREDNICY 16 MM TYPU L – 1 szt. (5 zł) 12. WIADRO-DONICE O POJ. 20 L – 3 szt. (30 zł) 13. DURSZLAKI PLASTIKOWE – 3 szt. (9 zł) 14. WORKI JUTOWE – 3 szt. (3x5zł=15 zł)

Całkowity koszt mojego systemu na trzy doniczki wyniósł 236,67 zł. Każda dodatkowa doniczka w systemie to koszt ok. 34 zł. Prócz tego potrzebne nam będą także: ziemia, nawozy, sadzonki. Kwoty przeze mnie podawane są oczywiście tylko cenami sugerowanymi.

15. WĄŻ PLASTIKOWY O ŚREDNICY 16 MM I DŁUGOŚCI 0,5 M – 3 szt. (9 zł) 16. PRZYŁĄCZE O ŚREDNICY 16 MM TYPU L – 1 szt. (5 zł) 17. PRZYŁĄCZE O ŚREDNICY 16 MM TYPU T – 2 szt. (10 zł) 18. USZCZELKI DO PRZYŁĄCZY O ŚREDNICY 16 MM – 3 szt. (24 zł)

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

111

OGRÓD

4 1

6 9

10 11 12

15 14

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

112

OGRÓD

I. PRZYGOTOWUJEMY ZBIORNIK GŁÓWNY NA WODĘ

II. PRZYGOTOWUJEMY ZBIORNIK NAPEŁNIAJĄCY 1. Wkładamy zawór napełniający do wiadra i sprawdzamy wysokość, by zweryfikować ile trzeba go skrócić. Skracamy go do odpowiedniej wysokości (u mnie otwór na zawór jest na wysokości 20 cm od dna wiadra).

1. Zaznaczamy miejsce i robimy w beczce otwór otwornicą.

2. Wiercimy otwór otwornicą na zawór na oznaczonej wysokości (u mnie 20 cm) od dna (zawór napełniający ZNZ boczny) oraz 2. Wkręcamy przyłącze o średnicy 25 mm do zaworu kulowego. drugi po przeciwnej stronie wiadra na wysokości – w moim 3. Od środka beczki wkładamy w otwór redukcję M1-F3/4. przypadku – 4 cm na wąż plastikowy (doprowadzający wodę do doniczek).

3. W niższym otworze umieszczamy uszczelkę. 4. Od zewnątrz przykręcamy zawór kulowy do redukcji M1-F3/4.

4. W kręcamy przyłącze o średnicy 25 mm do redukcji F1-F1/2.

5. W wyższym otworze montujemy zawór napełniający, a od zewnątrz przykręcamy do niego redukcję F1-F1/2.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

113

OGRÓD

III. BECZKĘ NA WODĘ UMIESZCZAMY WYŻEJ NIŻ ZBIORNIK NAPEŁNIAJĄCY. ŁĄCZYMY ZBIORNIK GŁÓWNY (BECZKĘ NA WODĘ) WĘŻEM O ŚREDNICY 25 MM I DŁUGOŚCI 0,5 M ZE ZBIORNIKIEM NAPEŁNIAJĄCYM I SKRĘCAMY DWOMA ZACISKOWYMI OPASKAMI METALOWYMI IV. PRZYGOTOWUJEMY DONICZKI UPRAWOWE

1. Od środka wiadra zaznaczamy miejsca na otwory wentylacyjne (po 4 w rzędzie; pierwszy ok. 14 cm od dna wiadra oraz 1 otwór na wysokości 4 cm od dna wiadra).

2. Wiercimy wcześniej oznaczone otwory otwornicą. 3. W najniższy otwór wkładamy uszczelkę. 4. Do każdego wiadra wkładamy po jednym durszlaku plastikowym dnem do dołu. Dzięki temu worek jutowy z ziemią nie zatka otwory doprowadzającego wodę.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

114

OGRÓD

V. PRZYGOTOWUJEMY WĘŻE ŁĄCZĄCE ZBIORNIK NAPEŁNIAJĄCY Z DONICAMI 1. Łączymy 3 odcinki węża o średnicy 16mm i przyłącza o średnicy 16 mm w kolejności: przyłącze L (pierwsza donica)  wąż  przyłącze T  wąż  przyłącze T  wąż  przyłącze L (ostatnia donica). Dla ułatwienia sobie zadania możemy delikatnie podgrzać wąż zapalniczką. 2. Wkładamy przyłącza w otwory z uszczelkami.

VI. WLEWAMY WODĘ DO ZBIORNIKA GŁÓWNEGO, OTWIERAMY ZAWÓR KULOWY, SPRAWDZAMY SZCZELNOŚĆ USZCZELEK I POŁĄCZEŃ

VII. WKŁADAMY WORKI JUTOWE DO DONIC, WSYPUJEMY ZIEMIĘ, NAWOZIMY, WSADZAMY SADZONKI Jak to się sprawdza?

System po drobnych uszczelnieniach działa bez zarzutu. 8 sierpnia 2015 po powrocie z wyjazdu, okazało się, że część moich roślin nie wytrzymała upałów. Wybrałem i wsadziłem do systemu sadzonki pomidorów i papryki, które w innym przypadku wyrzuciłbym na kompost. Efekty mówią same za siebie – system działa. Oczywiście dużo zależy też od planu nawożenia. Ja użyłem produktów firmy Biotabs (rewelacyjne nawozy z certyfikatem ekologicznym; koszt na jedną donicę to ok. 20-35 zł).

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

115

OGRÓD

I CO DALEJ? NA CO ZWRÓCIĆ SZCZEGÓLNĄ UWAGĘ? 1. Szczelność połączeń (ja użyłem kleju na gorąco). 2. Poprawne działanie zaworu napełniającego. To serce naszego systemu, więc musimy o nie zadbać, jak o swoje własne :). 3. System działa na zasadzie naczyń połączonych. Zwróćmy uwagę na to, by wszystkie donice były na tej samej wysokości. 4. Beczka na wodę oraz zbiornik napełniający powinny być zamknięte lub przykryte w ten sposób, by nie wpadły do niej liście, ani poprochy, które mogłyby zatkać przewody. 5. W szklarni duży zbiornik wody ma dodatkową zaletę

8 sierpnia 2015

– w ciągu dnia się nagrzewa, a w nocy oddaje to zgromadzone ciepło. Dzięki temu nie ma w pomieszczeniu dużych skoków temperatury. 6. Dodatkowo można włożyć kamień napowietrzający do beczki z wodą/ zbiornika napełniającego. 7. Można też udoskonalić go przez wsadzenie do każdej z donic, koło durszlaka, kamienia napowietrzającego, ale wymaga to także podłączenia pompki napowietrzającej i zasilenia jej elektrycznie. 8. Używajmy ziemi z dodatkiem perlitu lub keramzytu – korzenie muszą mieć swobodę wzrostu. 9. Na początek proponuję używać dobrych, ekologicznych nawozów długo przyswajalnych (Biotabs), dodawanych bezpośrednio do donic i ziemi, a dopiero później eksperymentować z własnymi. Ważne, aby używać nawozów bezpośrednio do donic. Dlaczego? Ponieważ nawozy naturalne są mało stabilne, a mineralne po pewnym czasie mogą pozatykać węże i zawory. 10. W celu uniknięcia rozwoju chwastów, każdą donicę możemy przykryć agrowłókniną. Dzięki temu możemy pokusić się też o uprawę roślin poza szklarnią. 11. Przy roślinach szybko rosnących (np. pomidory) dobrym pomysłem jest zbudowanie drewnianego stelaża

31 sierpnia 2015

– pozwoli to na odpowiednie prowadzenie roślin. 12. Raz na jakiś czas powinniśmy rośliny osuszyć – zamknijmy zawór kulowy na 1-3 dni (kontrolując, czy rośliny nie mają za sucho). Pozwoli to na dotlenienie strefy

Bibliografia:

korzeniowej.

www.herbs-hydro.pl www.herbs-hydro.pl/latwa-organiczna-uprawa-roslin www.herbs-hydro.pl/blog-jak-uprawiac www.alaskagrowbuckets.com

08 EKONOMIA

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

118

EKONOMIA

PATRONITE.PL INNY WYMIAR CROWDFUNDINGU autor: Grzegorz A. Młudzik

Pan Adam Pędzel jest artystą – swój talent do malowania obrazów odziedziczył razem z nazwiskiem. Jest również pracownikiem biurowym – musi przecież zarobić na chleb oraz na płótno. Pan Adam wie jednak, że jeśli chciałby w pełni oddać się sztuce, musiałby wybierać: albo chleb, albo obrazy. Postanowił założyć swoje portfolio na Patronite.pl – od tamtego czasu jego życie to nieskrępowana głodem czy brakami płótna sztuka.

Grzegorz A. Młudzik Przewodnik po Patronite.pl – współtworzy

Patronite.pl to miejsce, które ma po-

Wspierający nawet symboliczną złotów-

łączyć ludzi z pasją i talentem, z ludźmi

ką miesięcznie będą w stanie większą gru-

którzy chcieliby ten talent finansowo

pą sprawić, że dany twórca zacznie wresz-

wspierać.

cie żyć z tego, że jest twórcą. Bez udziału

Nie mówimy tu o znanym już klasycznym crowdfundingu, gdzie jednorazowo finansuje się stworzenie jednej rzeczy - mówimy o modelu, który ma wspierać całokształt twórczości człowieka, cyklicznie.

wydawców, dystrybutorów czy sklepów, które zazwyczaj pochłaniają znaczną część dochodów z jego produktu. Wystarczy założyć konto, zbudować portfolio, zaproponować przyszłym Patronom coś w zamian i budować z nimi trwałą, zaangażowaną relację. W przypadku bycia samym Patro-

serwis pod kątem przygotowania autorów do rozpoczęcia nowego rozdziału ich twórczości.

Innymi słowy, muzycy, graficy, malarze,

nem, wystarczy po założeniu na stronie

Sam zaangażowany w działalność kulturową,

filmowcy, aktorzy, społecznicy, podróżni-

konta wybrać swojego ulubionego twórcę

od pixelartu po teatr improwizacyjny. Dawniej

cy, sportowcy czy wszyscy inni, dający coś

i wybrać jaką comiesięczną kwotą chcemy

(i obecnie) opiekun komiksowych kampanii na

społeczeństwu, będą mieli szansę zyskać

go wspierać.

Wspieram.to.

Patronów.

www.patronite.pl

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

119

EKONOMIA

Model ten sprawdził się za granicą. Ist-

Patronite.pl działa już od listopada, cho-

nieją portale, które rozmaitym artystom

ciaż nie ukrywamy, że nadal trwa subtelne

pozwalają zacząć zarabiać na swojej twór-

i kosmetyczne poprawianie portalu – chce-

czości. Wirtualnym patronom często są

my się upewnić, że będzie on prosty i zro-

udostępniane specjalne dzieła, np. rysun-

zumiały w obsłudze, a jednocześnie dostar-

ki, które nigdzie nie zostały publikowane.

czymy narzędzie, pozwalające wszystkim

Są artyści, którzy łącząc swój talent z ta-

twórcom zaprezentować się z jak najlepszej

kim modelem finansowania zarabiają ok.

strony. Ważne jest także, aby komunika-

70 tys. dolarów miesięcznie.

cja między nimi a Patronami przebiegała

Współczesny odbiorca to istota społecz-

bezproblemowo. Partonite jest docelowo

na, świadoma i interesująca się tym, w jaki

portalem, z którego sami moglibyśmy ko-

sposób pożytkowane są jego pieniądze.

rzystać. Część zespołu tworzącego stronę,

Zdaje sobie sprawę z wartości jakie niesie

to również w wolnym czasie artyści.

za sobą choćby minimalne zaangażowanie i szuka stałych relacji ze swoim ulubionym zespołem muzycznym czy lokalnymi ruchami społecznymi – w tym w Polsce. Pokazał to chociażby crowdfunding, do którego ludzie na początku podchodzili nieufnie, ale z biegiem lat stał się czymś naturalnym w procesie poszukiwania finansowania.

Patronite jest odpowiedzią na sygnalizowane potrzeby artystów. Wszystko wskazuje na to, że polscy twórcy będą mogli liczyć na hojne wsparcie wirtualnych Patronów.

NOTATKI MAJSTERKOWICZA

DOŁĄCZ DO NAS • JESTEŚ WYTWÓRCĄ? • PROJEKTUJESZ? • CHCIAŁBYŚ NAM POMÓC WYDAWAĆ MAGAZYN?

NAPISZ NA:

wytworcy@cohabitat.net