Alizia en o País de as Marabiellas

Page 1



Alizia en o Pa铆s de as Marabiellas LEWIS CARROLL Traduzi贸n de Antonio Ch. Gil Ereza

GARA / [ D I Z I O N S


Tetulo orixinal: Alice in Wonderland Traduzión, introduzión y notas de Antonio Ch. Gil Ereza Ilustrazions de Sir John Tenniel Primera edizión: marzo de 1995

© traduzión, introduzión y notas: Antonio Ch. Gil Ereza © ta ista edizión: GARA d'EDIZIONS Abda. Nabarra, 8 tfn. 32 91 22 50010 ZARAGOZA Con a colaborazión de Crica d'Edizions I.S.B.N.: 94-8094-004-2 Deposito legal: Z. 823-95 Imprentau por: Talleres Editoriales Cometa, S A. Ctra. de Castellón, km. 3,400 50013 ZARAGOZA Imprentau en Aragón Printed in Aragón


Introduzión ta la bersión aragonesa Belún, fendo güeñas ta la nuestra fabla las rebonicas parabras d'Espinás, diziba que escribir en aragonés ye una suerte, pos, antimás d'escribir, tienes una causa por a cuala luitar. Y ye berdá; ye berdá más que más dende l'ambista emotiba y ideyalista, pero dende o prosaismo de l'aspeuto teunico, no dixa tamién d'estar un fastio. M'esplico. En escribir en una fabla como a nuestra -que no ye de tot normalizada, que ye rebuyada por a mesma chen suya, innorada por os políticos, dispreziada por os saputazes y mesmo enrestida por bel enatizo- uno no puede pribar a delera de prebar de fer bella faina normalizadera por a suya partí, ni escusar a recremor d'aber dau «mal exemplo» si en bel pasache s'emplega un aragonés que no ye guaire «correuto». Estoi que, si a traduzión ese estada ta o castellano, dengún no s'ese estraniau mica de que bi ese emplegau rechistros lingüísticos diferens ta os distintos presonaches (isto ye, fer-le a uno fablar gangoso, a l'atro como un baturraz y a l'atro en «cheli», meto por caso), pero como ye ta 1'aragonés, poderba estar que sí... Y alcaso por ixo [u alcaso por benganza fontanera] s'enzerrinó lo nuestro editor en que fese una mena de introduzión (cosa que odio encara más que fer «notas») esplicando-ie bels estremos de a traduzión, ... y de 1'autor y a obra. Pos bien, emos prebau (y digo emos, porque


astí bi ha consellos de Pascual, Miguel Anchel, Chésus y de o mesmo Chusé) d'emplegar-ie un aragonés simple, normatibo y asequible ta toz, bislayando localismos y rarizies (cuan no yeran un recurso estilistico, profés), pero sin arrenunziar a bella riqueza lesica, y pribando cutio a incoderenzia sistemática u a indefinizión en a demba morfosintautica. [Prenombres, remataduras berbals, conchugazión...; tot ixo que ye asperando unatro «Congreso de Normalizazión» como augua de mayo, baiga...] En a demba más literaria, emos quiesto alzar, en a mida de o posible, o peculiar estilo de l'autor y mesmo as diferens manieras de fablar con que fa esprisar-sen a beluns de os suyos presonaches, si bien, ta fer isto zaguer, ha caliu cambear bellas esferenzias dialeutoloxicas de l'orixinal anglés por belatras más idioleutoloxicas en aragonés; asinas, chunto a las trazas chalangueras y mesmo raspias de a Duquesa, trobaremos o repolito y bella mica arcaizán berbo de o Rei; u chunto a la correzión y a fineza de o Dodo, as imperfezions fonéticas y os castellanismos de Paco y Guiye (quizau inmigrans de o sur de a península) y o risible «raragonés» que ne fabla o Grifo. Estoi que istos rechistros peculiars surten esclaters a o largo de o testo, pero, por si alcaso, goso calar-Ios entre cometas cuan son mui trucadizos. Lewis Carroll ye a embotada u siudonimo que Edmund Yates -alllora diretor de o Comic Timescreyó ta o reberendo Charles Lutwidge Dodgson (y que íste prenzipiarba a emplegar en a rebista The Train en 1856, chusto l'año en o cualo conoxió a Alizia Liddell y tamién a Ellen Terry (autriz


infantil, cuala funda amistanza mantenió toda la bida). Dodgson naxió en Dadesbury, condau de Cheshire, o 27 de chinero de 1832, terzer filio de Charles Dodgson, mosén de o lugar. [Aquí nomás tienen «casera», pero allí os mosens se casan] Estió educau en o sino de a suya familia dica las doze añadas, en que prenzipió l'amostranza secundaria en o colexio de Richmond. Sólo que un año dimpués escribió Useful and Instructive Poetry, una replega de triballos infantils ta dibertir a la suya parentalla, en a cuala ya amanixen os alazez de muitas de as parodias y os chuegos de parabras que más tardi emplegará en Alizia. En 1846 se matricula en Rugby, en do pasará zinco añadas prou penosas ta él y prenzipiará a interesar-se por o teyatro, sin dixar a suya afizión literaria. En 1851 ingresa en o Christ Church College de Oxford, en do destaca en os estudios de matematicas. Se i lizenzia en 1854 y empezipia a parar-se ta estar ordenau diácono. Como adebantábanos, en 1856 conoxe a Alizia -filia de o Dr. Liddell, deyán de Christ Church, qui bibiba a ran de o Colexio- cuan teneba tres añadas y se fa muito amigo de a suya familia. En 1857 prenzipia a fer clases como «don» (mayestro unibersitario), enzeta os suyos escritos matemáticos y s'apasiona por o nuebo arte de a fotografía; Alizia posa a ormino ta él. [Ta os más morbosos: sí, espullada, pero con o consentimiento de a suya mai. Bellas añadas dimpués, Dodgson albandonarba ista afizión suya fastiau por os malintinzionaus comentarios de malpensaus como tu] En 1861 ye ordenau diácono, o que le bale o te-


tulo de «reberendo», pero no quiere continar a carrera eclesiástica, pos teme un fracaso igual como lo que eba teniu como mayestro -tamién porque yera un poquet tartameco y no poderba pedricar- y no tiene una bocazión guaire clara. 1862 ye l'año de a famosa escursión en barca por o Tamesis con Alizia y as suyas chirmanas, an improbisó Alice 's adventures underground («As abenturas d'Alizia baxo tierra»), que dimpués rebisarba y publicarba en 1865 como Alice in Wonderland («Alizia en o País de as Marabiellas»), En 1866, a causa de bels articlos sobre temas oxonianos, y quizau tamién por bels malizios de a mai, s'enfarruña con a familia Liddell. Pasarán bentizinco años antis de que torne a besitar a Alizia (allora, siñora Hargreaves). Contina escribindo muitos triballos matemáticos y loxicos, antiparti de cartas, articlos, regles de chuegos imbentaus por él y poemas de l'asurdo, pero sólo que tres libros confinarán a linia aliziana: A trabiés de o mirallo y o que Alizia i trobó (1871) A cazata de o Snark (1876) y Lanrick (1881). En 1881 arrenunziará a o profesorau y estará nombrau por os suyos compañers curator (bella cosa asinas como «cusirador» de a residenzia de o Colexio), faina que desempeñará dica la suya muerte, d'una bronquitis, o 14 de chinero de 1898. Sobre a obra, a suya estrutura, simbolismo y atras barucas [«pallas mentáis» las clamarba Pascual] poderba dizir-se un camatón de cosas, pero siguro que bi ha muitos libros que las dizen muito millor de o que nunca poderba dizir-las yo. Antiparti de que no dixarban d'estar os comentarios y 8


as intrepretazions d'otri y de que no creigo que siga ixe l'oxetibo d'iste libro. A millor traza de conoxer a obra ye leyer-la. Y a única maniera de plegar de berdá ta Alizia ye por uno mesmo, a trabiés de os propios prexíns. Tamién ye berdá que, yo, ta fer-lo, he contau con dos aduyas inestimables: una ye a sobregüena edizión de Martin Gardner, The Annotated Alice (Penguin Books, 1970), que he emplegau ta la traduzión y cualas notas y comentarios m'han premitiu replecar muito millor as zercustanzias de a obra, de a época y de 1'autor, y mesmo a radiz de bellas parodias y chuegos de parabras; l'atra, que ye estada alazetal ta tornar a capuzar-me en a reyalidá fantestica de o mundo de a nineza, y que agora mesmo me sonrisa dende o País de as Marabiellas que fazió rechitar drento de yo, ye Zilia, a mía Alizia, a mía filia. Teruel, 28 dAbiento de 1994.



Por a tardi dorada

Por a tardi dorada, mos leba, oziosos, l'augua, pos son menutos brazez os que prenen os remos querendo por demás con as suyas manetas endrezar a nuestra cursa errán. Ai! Quiénto crudels as Tres! En l'inte más ensoniador y quedo desixen una falordia d'un aliento feble mesmo ta soflar a pluma más lixera! Pero, qué poderba una pobra boz solenca contra tres de conchunta? Prima, imperiosa, fulmina o suyo edito: «que empezipie ya!» Secunda, con más amable ton, deseya «que no sigan fateras». Mientres Tertia interrumpe o cuento no más que una bez ...por menuto. Feito, a la fin, o silenzio, a imaxinazión las mena zaga ixa nina d'ensuenio 1


por un mundo de nuebas marabiellas en do paxaros y bestias fablan— ¡y cuasi creyen estar-ie de beras! Y cada begata que l'escamallau prebaba, xuta ya la fuen de a suya ispirazión, d'apolargar a narrazión dica o diya benién: «A resta, ta la prosima begata...» «Ya ye a prosima begata!» chilaban goyosas as tres. Asinas surtió lo País de as Marabiellas: a moniquet y una a una se sinzeloron as peripezias suyas... Y en rematar a falordia, o timón mos ne torna ta casa: tripulazión goyosa, baxo lo sol que se posa. Alizia! Reculle ista falordia infantil y alza-la con man amable astí en do los suenios de a Nineza s'enreligan en a mística guirnalda de a Memoria, igual como as flors ya sumanziadas d'un pelegrín que las recullió en una lexana tierra.

n

2


Cabo 1 Por o Cado de o Coniello

Alizia yera prenzipiando a cansar-se d'estar posada con a suya chirmana en a marguin de o río sin fer cosa: un par de begatas eba chitau una golladeta a o libro que yera leyendo a suya chirmana, pero no en teneba pon de debuxos ni diálogos, «y ta qué bale un libro sin de debuxos u diálogos?» se pensó Alizia. Asinas que se posó a considerar (con bel triba11o, pos a calor le feba sentir-se endormisquiada y una mica anieblada) si o goyo de texer una cadena de margalidas merexerba la pena de debantar-se ta replegar-las, cuan de botiboleyo pasó blincando a ran d'ella un coniello de güellos rosaus. No bi eba cosa guaire espezial en ixo; ni tampó no le parixió guaire estranio a Alizia que o coniello se dizise en boz alta: «Oi, oi, dios mío! Qué tardi boi a plegar!» (cuan lo se repensó más tardi, dezidió que teneba que aber-le trucau o ficazio, pero en ixe inte tot le parixió de o más natural); pero cuan beyió que o coniello, antimás, sacaba un reloch de 3


a pocha de o suyo achustador, cataba la ora y dimpués pretaba a correr aprezisau, Alizia se'n quilló d'un blinco, pos paró cuenta de que nunca no eba bisto un coniello con achustador y menos con reloch de pocha. Sulsindo-se de curiosidá, prenzipió a encorrer a o coniello por a tasca, chusto ta beyer como se'n calaba por un cado que s'ubriba baxo lo sieto Auto contino tamién Alizia disparixeba por o cado, sin sisquiera pensar-se cómo poderba salirne dimpués. En primeras o cado s'estendillaba tot dreito entabán, pero lugo torzeba t'abaxo tan inopinadamén que a Alizia no le bagó ni ta pensar en aturar-se antis de beyer-se cayendo por o que parixeba un pozo muito fundo. U o pozo yera en berdá muito fundo, u ella cayeba muito a moniquet, a cosa ye que tenió tot o tiempo de o mundo ta catar a redol d'ella entre que cayeba y ta preguntar-se qué iba a suzeder dimpués. Primero prebó d'alufrar o fundo ta beyer án iba a parar, pero i yera masiau fusco ta filar cosa; lugo paró cuenta de que as parez de o pozo yeran plenas d'almarios y repalmars; astí y allá se beye-


ban tamién mapas y cuadros pinchaus de bel clau. Dimpués plegó a agafar un pote d'un aparador que teneba una etiqueta que diziba: «MARMELADA DE NARANCHA», pero con gran desilusión escubrió que en yera laso; no querió dixar-lo cayer por medrana de crebar-le o tozuelo a belún que por debaxo i pasase, asinas que s'apañó ta dixar-lo en uno de os almarios conforme continaba cayendo. «Bai!» se pensó Alizia, «dimpués d'una cayita como ísta, tombar de as escaleras t'abaxo no me ferá ni tartir! Qué balién ban a pensar-sen toz que soi! Fote, que mesmo si me'n cayese de o tellau tampó no dizirba pon!» (cosa que mos parixe más que prebable). Entremistanto, Alizia continaba cayendo y cayendo y cayendo. No rematarba nunca de cayer? «Me ferba goyo saber cuántas millas he deszendiu ya», dizió en boz alta. «Tiengo que estar plegando ta o zentro de a Tierra. Irnos a beyer: estoi que ye a 4000 millas de fundaría...» (y ye que Alizia en eba aprendidas prou de cosas como ísta en a escuela, y encá que no pas yera Tinte ta presumir de saputa, pos no bi eba dengún ta ascuitar-la, repetir-lo en boz alta no dixaba de serbir-le de prautica) «...sí, ixa creigo que ye a distanzia...; pero allora me pregunto dica qué lonxitú y latitú abré plegau?» (Alizia no teneba ideya de qué yera la lonxitú, ni tampó a latitú, pero le parixioron unas parabras petonas ta dizir en ixe inte). Decamín tornó ta os suyos prexinallos: «A millor caigo a trabiés de toda la Tierra! Qué chocante estarba surtir de fote entre ixa chen que camina de puntacabeza! Os antipáticos, creigo...» (ista begata 4

5

5

i<¡


s'enfolgó de que no bi ese garra chen ascuitando, porque ixa palabra no le sonaba mica bien) «.. .allora, abré que preguntar-Ies cómo se clama o país en do biben: 'por fabor, siñora, ¿poderba dizir-me si isto ye Nueba Zelanda u quizau ye Australia?» (y entre que fablaba prebó de fer una chenuflesión, como si estase debán d'una siñora... Prexinar-tos: fer reberenzias mientres cayes por os aires! Tos pensaz que poderbaz fer-lo busatros?) «Pero qué belula creyerá que soi si le pregunto ixo! No, no, ixo no me bale; millor ya lo beyeré escrito en bel puesto.» Y a tot isto, siguiba cayendo y cayendo y cayendo. Y como no bi eba cosa que fer, lugo prenzipió Alizia a fablar de nuebo: «Oi! Cómo me ba a recloxidar Dinah ista nuei» (Dinah yera o mixín de a casa. ) «Aspero que se remeren de o suyo plato de lei a la ora de o té. Quiesta Dinah mía! Sisquiá estases astí con yo! Anque me temo que no bi'n ha de churis por os aires..., pero poderbas cazar moriziegos, que son muito parixius a un churiguet. Pero, mincharán os mixins moriziegos?» Y astí Alizia prenzipió a sentir-se sondormida y continó fablando ta ella mesma, como entre suenios: «Mincharán os mixins moriziegos? Mincharán os mixins moriziegos?» y a begatas tamién le s'esmuyiba un «Mincharán mixins os moriziegos?» , pos, como no sabeba contestar denguna de as dos preguntas, no importaba guaire cuála de as dos se'n fese. Alizia ya yera fendo clucadetas y chusto empezipiaba a soniar que yera petenando con Dinah de a man y que le preguntaba angluziosa: «A beyer, Dinah, di-me a berdá, t'has fotiu bella bez un moii 7

8


riziego?», cuan, de fote y trucazo, crax! pum! paf! cayió con gran estrapaluzio sobre un rimallo de branquetas y fuellas xutas. A cayita yera rematada. Alizia no s'eba feito garra mal y se'n quilló d'un blinco. Cató entalto, pero no se podeba beyer cosa en ixa fosquera; debán d'ella bi yera unatro largo pasadizo y por él podio beyer a o Coniello Blanco, que se'n alexaba correndo azacanau. No bi eba un inte que perder; Alizia pretó a correr y plegó chusto ta sentir-le dizir, mientres torzeba por un recodo: «Ai, por as mías orellas y bigotes! Qué tardi me se'n ye fendo!» a penar de que Alizia yera chusto dezaga d'él, en chirar ella l'anglo de o pasadizo no podio beyer a o Coniello por dengún puesto; se trobó en una cambra ampia pero d'escasa altaría, que yera iluminada por una ringlera de lampas penchadas de o teito. Bi eba puertas a redol de toda la sala, pero yeran todas trancadas con clau. Dimpués d'aberlas prebau todas, baxando primero por un costau y puyando lugo por l'atro, Alizia caminó tristamén enta la metá de a cambra, pensándose cómo poderba salir d'allí. Subitamén se i trobó con una mesa de tres patas, toda feita de cristal; denzima d'ella


no bi'n eba que una menuta clau d'oro y a primera cosa que se pensó Alizia estió que quizau serbise ta ubrir bella puerta de a sala. Pero, disgraziadamén, u as zarrallas yeran masiau grans, u a clau yera masiau chiqueta, a custión ye que no podio ubrir denguna d'ellas. Sin dembargo, en prebar atra begada, escubrió una cortina baxa en a que no eba parau cuenta dica allora y, dezaga d'ella, trobó una puerta chicorrona, como de dos palmos d'altaría; ficó a chiqueta clau en a zarralla y trobó con goyo que encaxaba perfeutamén! Alizia ubrió a puerta: lebaba ta un menuto corredor, no guaire mayor que una ratera. S'achenulló ta catar por o pasadizo y beyió que conduziba ta o más poliu chardín que pueda prexinar-se. Qué ganas teneba de salir d'ixa fosca sala y dondiar feliz entre ixos roldes de flors y ixas frescas fuens! Pero no podeba sisquiera pasar a cabeza por ixe pasadizo tan chiquet; «y anque pódese», se pensó a pobrona, «de cosa me serbirba sin os güembros. Quiénto me cuacarba poder replegar-me como un telescopio! Creigo que poderba fer-lo si sisquiera sábese cómo enzetar.» Y ye que, como en sabez, l'eban pasadas tantas cosas estraordinarias en tan poco tiempo que eba plegau a pensar-se que poco u cosa yera en reyalidá imposible. Como ta cosa le baleba remanir-ie como un panto debán de a puerta, Alizia tornó enta do yera la mesa, con 1'amagada asperanza de trobar-ie unatra clau, u como menos, bel libro d'istruzions ta replegar-se a chen como telescopios. Ista begata o que i trobó estió un pote chicot («que, profés, no i yera enantis», dizió Alizia), y ligada a o suyo cuello, una etiqueta de papel con as parabras «BEBE1 o


ME» polidamén escritas en letras grans. Prou majo ixo de dizir «Bebe-me» como si cosa, pero Alizia, lista ella, no iba a fer-lo porque sí. «No», dizió, «primero me miraré a monico a beyer si diz que ye 'bereno' u no», pos eba leyidas bellas polidas falordias en as que bels ninos eban rematau cremaus u minchaus por as bestias salbaches u atras cosas desagradables, tot por no aber quiesto parar cuenta de os simples regles que os suyos amigos les eban amostrau: como, por exemplo, que un fierro rusién crema si no lo suelta uno lugo, u que si uno se talla en un dido muito fundo con un cutiello, remata cheneralmén sangrando; y tampó no eba xublidau que si t'enzerrinas en beber d'una botella que diga «bereno», tardi u lugo te ferá mal prebo. Manimenos, ista botelleta no diziba «bereno» por dengún puesto, asinas que Alizia gosó tastar-la a la fin; y como lo suyo taste le fazió goyo (yera, de feito, como una mezcla de tarta de ziresas, flan, piña, pabo rustiu, carambelo anglés y birostas caliens con manteca) remató lugo por trasquir-lo tot. *

*

*

*

«Qué estrania sensazión!», dizió Alizia. «Parixe como si m'estase replegando como un telescopio!» Y asinas yera, en efeuto: agora teneba a redol de dos palmos d'altaría nomás y a suya cara briló de goyo en pensar-se que teneba la grandaria adecuada ta cruzar a puerta y endrezar-se-ne ta ixe poliu chardín. Pero primero querió asperar un inte, por 9


beyer si se'n iba a siguir achiquindo: ista ideya le permenaba prou, pos «a millor remato disparixendo de raso, ya sabes, como una bela.» se dizió Alizia. «Qué estarba, allora, de yo?», se preguntó, prebando de prexinar qué le pasa a la flama d'una bela cuan s'amorta d'un soflo, pos no remeraba haber bisto nunca cualcosa parellana. Dimpués d'un rato, beyendo que cosa más le suzedeba, determinó de dentrar a Tinte en o chardín; pero, ¡oi, pobre Alizia!, cuan plegó ta la puerta paró cuenta que s'eba dixada la clau d'oro y cuan fue por ella, a mesa paraba masiau altiza ta plegar-ie. Podeba beyer-la claramén a trabiés de o cristal y fazió un poder ta puyar por una de as patas de a mesa, pero yera masiau esbarizosa; y cuan ya desasperó dimpués de muita esfugada, a pobre nina se i posó en o sulero y pretó a plorar. «Bai! Plorar no sirbe ta cosa!», se dizió Alizia con zereñura. «Más te bale que dixes de fer-lo agora mesmo!» Alizia gosaba dar-se mui güenos consellos (anque cuasi nunca no los siguiba) y, de bez en bez, s'auto-escarduziaba tan seberamén que le blincaban as glarimas; mesmo remeraba aber-se


estirau una begata de as orellas por aber feito trampas chugando a o croquet con ella mesma, pos a ista nina tan orixinal Taimaba muito comportar-se como si estase dos presonas de bez. «Sólo que agora no me balerba de cosa comportar-me como dos presonas», sospiró Alizia, «si cuasi no en queda prou de yo ta nomás que una!» Lugo se posoron os suyos güellos sobre una caxeta de beire que bi yera baxo a mesa; la ubrió y drento trobó un menuto pastelet en o que se leyeba «MINCHA-ME» escrito con politas letras de grixola. «Güeno, lo me mincharé», dizió Alizia, «si me fa crexer, plegaré dica la clau, y si me fa minguar, podré eslisar-me por debaxo de a puerta; d'una u d'atra traza podré dentrar en o chardín, u siga que ixo rai!» Mosaquió lo pastelet y dizió con angluzia: «Enta dó? Enta dó?» posando-se a man en o tozuelo ta beyer en qué sentiu prenzipiaba a cambear; y se'n quedó asabelo de percutida en comprebar que remaniba en a mesma altaría. Claro que isto ye o que cheneralmén suzede cuan uno se mincha un pastel, pero Alizia yera tan abezada a que tot o que le pasase estase cualcosa estraordinaria, que ya le parixeba una fatera y una jautada que a bida trascorrese normalmén, como gosa fer-lo. Asinas, fincó lo dien y muito lugo remató lo pastelet. *

*

*

*



Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.