Entreautos

Page 1



entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Pรกgina 3

ENTREAUTOS

COLEZIร N ARTO, 4


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:43 Página 4

Diseño de portalada: Gara d’Edizions Ilustrazión de portalada: Equipo Gráfico de Prames. Ricardo Polo

1ª edizión otubre, 2014

Entreautos obtenió o VIII Premio de Nobela Curta Ziudá de Balbastro 2014 e se publica con a colaborazión de l’Área de Cultura del Ayuntamiento de Balbastro

© d’ista edición Gara d’Edizions GARA D’EDIZIONS Avda. Navarra, 8 E-50010 Zaragoza www.garadedizions.com e–mail: gara@garadedizions.com

I.S.B.N.: 978-84-8094-204-1 Dep. Legal: Z-1497-2014

Imprenta: INO Reproducciones, S.A. Cualsiquier forma de reproduzión, distribuzión, comunicazión publica u tresformazión d’ista obra nomás puestar reyalizada con l’autorizazión d’os suyos tetulars, fueras d’as eszeuzions prebistas per a lei. Endreze-se a CEDRO (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.cedro.org) si prezisa fotocopiar u escaneyar bel fragmento d’ista obra.


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 5

ENTREAUTOS

ANA GIMÉNEZ BETRÁN

VIII PREMIO DE NOBELA CURTA «ZIUDÁ DE BALBASTRO» 2014


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Pรกgina 6


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Pรกgina 7

Ta Juan, caganidos de casa nuestra


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Pรกgina 8


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 9

ALBERTENZIA INIZIAL

Margarita Xirgu estió en Uesca tres días de chunio de 1932; lebó á eszena con a suya compañía atras tantas obras de gran autualidá en ixos tiempos. Marquina, Benavente e os Quintero debioron de dixar una sabor intensa en a ziudá d’a man d’a Xirgu e a suya colla. E no quiero creyer que a causa d’ixa intensidá d’a que fablo estase l’amostranza moral que encara rechumaban ixas obras.1 M’agana pensar que iste acontezimiento cultural suposó de berdá un fito en a ziudá: o reto de recullir á ixa gran siñora d’o Teyatro (asinas, con mayusclas), á una muller embrecata con a libertá en o sozial, en o cultural, en o presonal. A muller que s’atribió a estrenar o Fermín Galán d’Alberti e que adubirá á transmitir a fura pasión umana d’as mullers lorquianas. A ra fin, un icono que, m’agana pensar-ie, no pasó de puntetas por Uesca.

1 Teyatro Olimpia. Los Julianes, de Marquina (día 22). Cristalina, d’os Quintero (día 23). De muy buena familia, de Benavente (día 24).

9


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Pรกgina 10


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 11

1. ASAYOS

O tren plegó con un poquet de retraso, o reloch d’a estazión barranquiaba ras seis cuan acucutó crebando a claridá d’o ziel. Oserbó que Adela se debantaba, como si la empentasen por dezaga, pensó; d’un blinco le s’acarrazó con medrana por o rudio e o tramenar d’o presonal, pos una d’as mulas propiedá de belún que, como ellas, aguardaba o tren, se metió guita con os chuflidos y empezipió á toziar, con a suerte de que en ixe baile Adela yera estata eslechita por sospresa. La susegó acarranzando-la ella tamién e charrando-le con a boz más toba que podió alcontrar, como cuan yeran chicotas e Adela, cuasi una muller por difuera pero una ninona por drento, se dispertaba de nueis por culpas de malos suenios. En aquels ratos de basemias, ploros e malos ricuerdos, Magali sapeba que a suya chirmana s’aconortaba sentindo-la cantar canzionetas que espantaban as barucas antis de que mama plegase t’a cambra. —Magali Oliván. Zalmedina, 3. Paquete de Barzelona, portes bosatos. ¿Magali Oliván? –insistió ro mozo que iba escargando ros bultos d’o bagón de mercanzías. —Ya boi, ya boi, á bier si mos dixan pasar…Siente, zagal, asperaba dos paquetes e no me’n das más que uno, ¿án ye l’atro? —Aguarde, que beigo si ye íste d’aquí. Surtindo d’a estazión les cayó una batida d’augua que cuasi las afoga; retaculoron; cuerpos acubillatos baxo un teito que escorreba por os cantos as chislas tibias de mayo. Estió plebendo meya ora: fastio en as sayetas d’o reloch 11


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 12

penchato; fastio en Adela badallando cada menuto; e fastio en o suyo pelo, bitima d’a chipiadura. Se posó denzima d’as caxas por tres bezes, e atras tantas se debantó. Ixe no saper qué fer de Magali trucó ro ficazio d’una siñora: fastio de combersa no deseyata. —Sí, siñora… No, no conoxco á denguna moncha d’as Clarisas. No, no’n quiero de carambels. Sí, claro que ye una muller, ¿no la beye u qué? A siñora lebaba ras diens emporcatas de carmín, con o que as suyas insidiosas preguntas encara le feban más caterizia. ¿Cuántas de bezes no l’eban preguntato por Adela?, ¿cuántas n’eba dato d’esplicazions sobre a suya chirmana? Pero ista muller, ¿cómo ha dito que se clama?, esculdrufa con descaro, como si ella estase obligata á contestar, e antimás con buena cara. Adela eba cumplito en chinero 36 años. Tan apenas prenunziaba parolas, e muito menos frases con sendito. Chemecaba, s’arreguiba, siñalaba con os ditals, reconoxeba o suyo nombre en un papel…. Un luengache que no le serbiba ta muito con os atros. Porque con Magali, que dende que tien uso de razón remera estar amán d’ella, s’entendeban bien. Debán de cualsiquiera. A complizidá, as pachas que eban feito á pur d’una bida común, se dobinaban en cadagún d’os suyos zeños, en as güelladas que se chitaban de bislai antis de desincusar-se, u de redir-se-ne, u de respuliar. Más d’una bez se’n yeran mesas en bel contorniello. Cuan espazó, enfiloron as dos con o carro cara t’a fonda. Magali marchaba risuelta. Tornaz luego, eba dito siña Carmen. Adela, bels trangos dezaga. O paseyo d’a Estazión s’ubrió menazadero debán d’ellas, pos a carrera, igual como todas as d’o zentro, daba malagana de bier-la. Carreras que en días como ixos se plenaban de bardo e de foratos que apercazaban piez e caniellas de lolos, ninos e 12


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 13

mullers. No serbiban ta cosa os reniegos de bizins e mercaders. O carro s’atrancó por dos bezes. Una en a puerta de Bescós, garache cuala dentrada yera un calbario si no ebas parato cuenta en pasar ta l’atro lau antis de plegar-ie. Os autos e cambrions que cruzaban contino ro branquil dixaban un rastro más e más fundo, dica que o paso t’as presonas risultaba perigloso. Atra en as Cuatro Esquinas, en do cuasi marchoron t’a tierra de resultas d’a bardera que les chitó denzima un auto. Os aparatos que feba Adela se chuntoron con os churamentos que s’eslampaban d’a boca de Magali. —¡Mecagüensampatrás! Lastima t’estozes (Dios me perdone…) A esecrazión estió rezibita por o chófer á golpe de chapero, un ombre malcarau que lebaba dezaga á dos siñoricas enrunatas en regalos. Senglas bocas bataleras dezaga d’o cristal. Ixo les bagó de bier á ras dos mullers. Con ixo se quedoron. Plegoron t’a fonda puercas como cochins, carrañosas por os charrazos que eban prebocatos en a carrera, e güelladas, más que más en a plaza de San Pedro, pos yera ora d’entrar t’o rosario S’eba feito un poquet tardi ta fer a zena. Ascape le conoxió a carraña siña Carmen, á qui mandó que pelase as trunfas con as que apañar as sardinas rezién trayitas de Barzelona. Yera uno d’os suyos platos estrela; toz os güespes se chupaban os didos con ixa zena. As trunfas asatas rebueltas con sardinas de cubo esmicazatas debantaban en a mesa as millors lobas. —Mesacha –le dizió á Magali o siñor Antonio a primera bez que las prebó– no n’he tastato un plato asinas en 13


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 14

denguno d’os puestos en do soi estato, dende Nabarra dica Barzelona. As sardinas d’as que espleitaban ixa nuei que empezipió mal, as que acobaltaban os güespes, plegaban a la par d’Antonio, las mandaba trayer dende a conserbera direutamén, á pre sobrebueno e con garantías de calidá. Cuan rezibiban abiso ta recullir paquete en a estazión, a briespa por un regular, paraban a cambra; si yera agüerro, no i mancaban as minglanas; si primabera, bellas rametas de labanda. Siñor Antonio, uno d’os millors e más quiestos güespes, comenzó plegando un mes par d’atro ta Uesca con a fin d’amostrar en as botigas de postín os retals e telas de temporada. Yera ombre conoxito en os zerclos comerzials d’a ziudá, representán d’a casa Tolrá en o que pertocaba á plegas e xobars e comerzial de telamen ta cortinaches, tapizes, colchas e atras ropas de bestir casas. Á Magali e Adela les iban os güellos e os sospiros dezaga de cadaguna d’as muestras que trayeba, bien arreglatas, en dos maletuzios que no capeban en l’almario d’a cambra que soleba ocupar en as suyas besitas. D’ixas maletas chigans sacaba os muestrarios de tela ta cortinas e tapizes, muestrarios que yeran como libros cualas pachinas, tamién como ros de berdá, combidaban a biaches presonals. E si no que le’n preguntasen á Magali, que soniaba con poseyer cubiertas e cortinas con ixos estampaus de tauto fino e debuxos elegans. Adela, sin dembargo, s’entusiasmaba con os modelos de plegas, con os bordaus de sabanas e toballas, de camisas e senaguas. As suyas mans superaban amplamen a poca primor d’ixas piezas cusitas á maquina, pero a bariedá de motibos la embelecaba. 14


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 15

Prófes que esconoxeba o sendito d’ixe esmachinario de moda altonzes, u de cualsiquier atro, pero a esenzia oriental (pabos esbeltos de cocorozas tiesas, montañas de sol naxién, abanicos que amagan risos de muller) que eba inspirato ros motibos modernistas la inspiraba á ella. Yera capaz de reproduzir os debuxos direutamén d’a capeza t’o bastidor. E asinas a ropa de cama d’a fonda podeba competir con as piezas más politas e caras d’a fabricazión catalana. Siñor Antonio, natural de Molins de Rei, lebaba indo t’a fonda más de cuatro añadas; en os primers tiempos por mirar de fer-se una cartera de cliens que serbise t’achustarse con os patrons en millors condizions. Dimpués d’o primer año, en o que besitó magazens, botigas e fondas ta bender os produtos en Uesca, plaza semiesconoxita en o seutor, Antonio Martí se fazió cutiano en os magazens de San Pedro u en Estaún, en do as dependientas asperaban con ganas a suya presenzia de parolas discretas, de traches formals e de leyaltá ent’a muller que lebaba siempre en a cartera. Ixe parlache discreto e l’aparenzia formal, elegán e modesta á o mesmo tiempo, conquerioron tamién á Magali. Dende os primer días, cuan leyó en os suyos güellos a normalidá con a que trataba á Adela e o rispeto amostrato con os lolos, sintió como si estase debán d’o chirmán mayor que ese abaldonato ro fogar e acabase de tornar-ie. Con o trato, a relazión esdebenió fraternal de berdá; cadagún se tornó confesor de l’atro e d’ista traza Magali sabió a razón por a que Antonio prodigaba con a suya chirmana ixa atitú entre a piedá e a displizenzia. Atitú deseyable ta plegar con Adela ta una complizidá que aduyaba en o suyo trato. 15


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 16

Igual como ella, Antonio teneba en casa á una muller con un mal parellano, una sobrina. A salbache pasa de gripe de l’año 18, que se zebó en umildes treballadors de bicos barzeloneses e redoladas industrials, l’eba furtato á sus pais. Dende ixe inte –diziba o catalán –Rosa no beyó buelta buena. —Estar testiga d’unas bidas que se sumanzian en a suya flor, que s’apagan amonico, calenturas, chemecos e chilos, no ye pas soportable por un ombre: cómo poderba estarlo por una nina. —Adela teneba tres añadas cuan le suzedió ro causo. Ella se’n baxó allora d’iste mundo ta encadar-se en o suyo. Conoxco prou bien o que recontas, Antonio, a sensazión d’impotenzia que te se mincha l’alma cuan zarra os güellos cada nuei. —Bi ha días, ¿berdá?, en os que te parixe que puedes con ista baralla, que creyes alufrar encara o camín en una güellada, en un zeño de sospresa… Por combersas como ístas, con un ombre que se bestiba por os piez, Magali aguardaba con angluzia os días chuntos. E cuan ixos ratez de charrada los compartiban con Lino, que siempre plegaba tardi á zenar, se sentiba bien con a bida, agradexita á penar d’as calamidaz. Yeran ya rematando a zena, minchando un poquet de formache con bellas nuezes, cuan ubrió a puerta Paulino, que plegó asabelo de goyoso por a notizia que eba ascuitata en a redazión d’o Diario. Dimpués de saludar con educazión á os güespes, adedicar un amoroso abrazo á Antonio e clucar-les un güello á Adela e Magali, se posó debán d’o plato que a primera l’eba serbito en a mesa á lo que sintió a clau en o zierre. —Antonio, iste berano imos a poder disfrutar en Uesca d’una paisana tuya, a gran Xirgu mos besitará en o mes de chunio. ¡Mama mía, qué notizia! 16


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 17

—¿La nostra Margarida, amigo Lino? ¡Quina artista! —Ella mesma, sí. Resulta que don Miquel Ortín, representán d’a Compañía, ha escrito á don Antonio Pie ta mirar d’arreglar o que quedó sin d’achuste fa bels años. En a redazión han bisto a carta e aseguran que ya ye feito. Magali güellaba á Lino, ascuitaba o que yera dizindo, creyeba sentir a mesma emozión que dobinó en o suyo tono. —Con a enchaquia d’as autuazions ya achustatas por Zaragoza, Uesca podrá rendir-se debán d’a gran Margarita. ¡Qué emozión! ¡No beigo ro día…! A debozión de Lino por a ensine artista rancaba de luen. Tenió oportunidá de conoxer-la en presona (que no presonalmén, como gosaba recontar) en os tiempos en que yera estudeando en Madrí, cuan acudiba poco á clase porque a mayor parti d’o tiempo l’adedicaba á quefers rezién escubiertos. En ixos años 20 le se dispertó una boz interior que lo clamaba á desertar d’a probable bida burguesa que l’asperaba en Soria, d’o seguro casorio con bella siñorica soriana e d’o esdebenidero zierto feito á mida de sus pais. Arrenunziar a ixo le costó, más que más por sus pais: o fillo unichenito que debeba pillar o relebo d’una bida construyita seguntes os cánons establitos chenerazión zaga chenerazión… Á lo que plegó ta casa con o tetulo de Dreito á estrenar les planteyó a ideya. Su pai cuasi le pegó, pensó que nunca no l’eba bisto tan carrañoso. Plegoron á un trato que, Paulino Lacalle lo sapeba, yera condenato á morir dende o empezipio. O empezipio d’a fin tenió lugar cuan o fillo les amostró a decumentazión que zertificaba as oposizions ganatas ta 17


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 18

desempeñar o puesto d’aguazil; encara no sapeba o destino, pero en bellas semanadas le’n confirmarban. E asinas suzedió, o destino confirmato estió Uesca y en dos meses (o primero de setiembre de 1929) teneba que incorporar-se ta exerzer d’aguazil en os chuzgaus. Yera un simple ausiliar –ta ixo te’n yes lizenziato –pero ixa modesta fayena l’atorgarba o tiempo sufizién t’adedicar-lo á atros quefers que comulgaban millor con o suyo esprito. Encara inoraba os canziellos por os que iba á fluyir a nueba bida debuxata, pero creyeba á zienzia zierta que más baleba eslampar e que seguro que o que yera por benir l’ufrirba bella cosa millor que o que teneba promeso dende a cuna. Ascape comprebó que a bida e o treballo en Uesca yeran muito fázils de lebar, e agradexitos; ascape conoxió a fonda de Magali; dobinó que ella yera ixa muller con a que de cuan en bez esmachinaba una bida acompañata. En ixos cuasi tres años que lebaba bibindo de patrona, porque no se sentiba güespe, no remeraba aber-se bisto como tal, si alcaso en primeras, eba conoxito á muitisma chen intresán, con ideyas achirmanatas con as suyas, ilusions e deseyos parellanos.

18


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 19

A ulor d’a chenta e a tringoleta que feba badallar Adela dispertaban a gana en os güespes, que luego dixaban estar o que tenesen entre mans. Estasen con a radio, con os papels u en a fresquera d’o corral –en a meyodiada o sol espardiba os suyos rayos chenerosamén– toz os que s’aloxaban en a fonda abaldonaban os quefers oziosos y enfilaban t’o comedor dixando-se lebar por os senditos. Magali se daba buena traza en a cozina –os secretos le’n eban amostratos su mai e siña Carmen á fuego lento–, más que más con os postres e lamins. En feba todas as semanadas tres u cuatro, seguntes o lumero de güespes. Cuan plegaba ra primabera, yeran os esquiradors os que más le’n agradixeban, a dueña siempre les paraba buen socalze con o que sobrelebar o treballo. A colla más lumerosa d’esquiradors gosaba plegar de Tierra de Moncayo; beluns yeran nietos d’os que empezipioron a plegar ta Uesca en o sieglo pasato; belatros yeran nobenzanos en l’ofizio, rezién escudillatos, encara les tremolaban as mans cuan acarrazaban as güellas entre as gromas d’os beteranos. Os días que compartiban con a chen d’a fonda los remeraba Magali como ros millors de l’año. Igual ella como Adela sentiban recosiros d’as beilatas nueiturnas con ista chen en os tiempos en os que encara yera biba Tresa, a mai de Magali. Alabez as liendas e falordias que rezentaban os esquiradors yeran segundatas por atras que surtiban d’a memoria de siña Carmen u d’a frescura d’a mesma Tresa. As animas e gnomos d’o Moncayo trobaban rispuesta en chestas de caballers en Lobarre u en tristas istorias de pastors. Á Carmen le cuacaban asabelo istos ratez en os que podeba rescatar estampas, ya lexanas, d’a casa de sus pais en o lugar. Muitos d’istos esquiradors contaban as mesmas añadas que Magali, eban crexito de bez. Gustabo e Adolfo (ye de 19


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Página 20

dar que as moflas estasen continas) teneban 25 añadas, igual como Magali. Os melguizos preboron os dos de poner-se á festellar con a choben, claro ye que primero lo fazió uno e dimpués l’atro. Magali no querió saper cosa, no podeba esmachinar-se una bida luen d’a ziudá e os suyos. L’asunto remató bien, denguno d’os pretendiens sintió berdadero rechazo, o riso franco e amable de Magali espazaba cualsiquier boira de rencors. Pero d’ixo feba ya muito tiempo. E a bida que l’aguardaba sí podeba esmachinar-la con fazilidá, de feito yera custión de meses. Ixas sucosas beilatas d’altonzes se’n yeran combertitas en tertulias de café en compañía de Lino, de Ramón, de Ricardo, de Maruja, de Conchita. Os duendes, nanez, caballers e prinzesas moras eban dixato ro suyo puesto á custions terrenals e contemporanias, d’os ziudadanos e ziudadanas, como le cuacaba dezir á Lino. En os tres años que lebaban compartindo combersas, risos, ploros e bella borina, as cosas eban dato un cambeo en o país que unos no asperaban bier-ie, atros güellaban con medrana e belatros beyeban como simple amago d’o que teneba que plegar-ie. Ziudadano e ziudadana yeran parolas que beniban á emplir un forato ubierto dende bels años dezaga, eban alquirito un sendito nunca no esmachinato por buena parti d’a soziedá. E ixa colla d’amigos naxita cuasi por casolidá se feba eco en as suyas reunions d’as nobedaz politicas, culturals e sozials. E Magali bi asistiba con as mesmas ganas con as que de ninona iba t’a escuela e le recontaba dimpués á Adela os suyos aprendizaches. Siñor Chusé e siña Carmen, o matrimonio con o que feban bida en a fonda, yeran estatos os amos d’o negozio. O biello pasaba d’os güitanta e a muller ya n’eba cumplito ros setanta. Se dixaban lebar por Magali de buen 20


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 Pรกgina 90


entreautos:mesaches1272.qxd 19/10/2014 13:41 P谩gina 91

ENDIZE

Albertenzia inizial...........................................................9 1. Asayos ......................................................................11 2. Estreno.....................................................................33 3. Tel贸n........................................................................61 4. Addenda...................................................................79




Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.