Réquiem por un labrador español

Page 1



Réquiem por un labrador español Ramón J, Sender Traduzión de: Chusé Aragüés

m

GARA

m [DIZIONS


Tetulo orixinal: Réquiem por un campesino español. Traduzión: Chusé Aragiiés Debuxo feito d'esprés t'a portalada: Antonio Saura

Primera edizión: abiento, 1995.

© Ediciones Destino, S.A., Barcelona 1974. © D'a traduzión: Chusé Aragüés © D'a ilustrazión: Antonio Saura © Ta ista edición, GARA D'EDIZIONS Abda. Nabarra, 8 50010 ZARAGOZA

I.S.B.N.: 84-8094-005-0 D.L.: Z-4.028-95 Imprentau por: Talleres Editoriales Cometa, S.A. Ctra. de Castellón, km. 3,400 50013 ZARAGOZA

Imprentau en Aragón Printed in Aragón


Ta JesĂşs Vived Mairal



Mosen asperaba posau en un sillón con a cabeza refirmada sobre a casulla d'os ofizios de réquiem. A sacrestía uloraba a inzenso. En un cantón bi eba un brazau de ramulla d'olibera d'as que eban sobradas o Domingo Ramos. As fuellas yeran xutas, y parixeban de fierro. Cuan pasaba amán, Mosen Millán, se miraba de no rozar-las porque se soltaban y cayeban t'o solau. I dondiaba o monezillo con o suyo roquete blanco. A sacrestía teneba dos finestras que daban t'o gortichón d'a badía. Plegaban de l'atro costau d'os beires remors callaus. Belún escobaba rasmiudamén, y se sentiba l'escopallo contra os ruellos, y una boz que clamaba: - María... Marieta... A o canto d'a finestra restriñida un saltocapot pillau entre as branquetas d'un matiguero feba por eslampar-se-ie, y se sobateba desasperadamén. Más luen, enta par d'a plaza, renchilaba un caballet. «Ixe debe estar -se pensó Mosen Millán- o caballet de Paco d'o Molín, que ye, de cutio, suelto por o lugar.» Mosen siguiba pensando-se que o caballet ixe, por as ralladas, yera una alusión cutia a Paco y a la remeranza d'a suya desdicha. Con os ancons en os percutios d'o sillón y as mans cruzadas sobre a casulla negra bordada d'oro, siguiba rezando. Zincuantaiuna añadas re7


petindo ixas orazions eban creyau un automatismo que li premitiba meter l'esmo en atra parti sin dixar de rezar. Y o suyo prexín petenaba por o lugar. Asperaba que a parentalla d'o defunto bi acudiría. De seguras que irían -como ye de darestando una misa de réquiem, anque la diziba sin que dengún no li'n ese encargada. Tamién asperaba Mosen Millán que isen os amigos d'o defunto. Pero isto feba dandaliar a Mosen. Cuasi tot o lugarón yera estau amigo de Paco, menos as dos familias más cabaleras: don Valeriano y don Gumersindo. A terzer familia cabalera, la de siñor Cástulo Pérez, no yera ni amiga ni enemiga. O monezillo dentraba, preneba una tringoleta que bi eba en un cantón, y soxetando o batallo ta que no tringlase, iba a salir cuan Mosen Millán li preguntó: - Ye benida a parentalla? - Qué parentalla? preguntó de camín o monezillo. - No sigas ababol. No t'alcuerdas de Paco d'o Molín? - Aa, sí, sí siñor. Pero encara no se i bei a garra chen en a ilesia. O mozet en salió una atra begada t'o presbiterio pensando en Paco d'o Molín. No eba a recordar-lo? Lo beyió morir, y dimpués d'a suya muerte a chen en fazió un romanze. O monezillo en sabeba bels trozez: 8


Astí ba Paco d'o Molín, que ya ye estau sentenziato, por a suya bida plora camín de lo camposanto. Ixo de plorar no yera berdá, porque o monezillo beyió a Paco, y no ploraba pas. «Lo beyié se diziba- con os atros dende l'auto de siñor Cástulo, y yo portiaba la bocha con a estremunzión ta que Mosen Millán lis posase a os muertos o santolio en o piet.» O monezillo tramenaba con o romanze de Paco en o dentau. Sin parar-ie cuenta acomodaba os suyos trangos a o compás d'a canta: ...y en plegar deban d 'as tapias o zenturión ya fa l'alto. Ixo d'o zenturión li se feba a o monezillo más bien cualcosa de Semana Santa y d'as piañas d'a orazión d'o güerto. Por as finestras d'a sacrestía plegaba agora una ulor de yerbas cremadas, y Mosen Millán, sin de dixar de rezar, sentiba en ixa ulor os recloxius d'a suya propia chobentú. Yera biello, y yera plegando -se diziba- ta ixa edá en a cuala la sal s'ha esbafau, como se'n diz en a Biblia. Rezaba entre diens con a cabeza refirmada en ixe lugar d'o muro an a trabiés d'o tiempo se bi eba feita una taca escura. 9


Dentraba y saliba o monezillo con a piertiga d'enzender os zirions, as bineras y o misal. - Bi ha chen en a ilesia? -preguntaba una atra begada mosen. - No pas, siñor. Mosen Millán se'n diziba: ye lugo. Antimás, os labradors no han plegau encara de trillar. Pero a familia d'o defunto no podeba faltar-ie. Siguiban bandiando as campanas que en os funerals yeran pandas, espaziadas y graus. Mosen Millán estiraziaba as garras. As puntas d'os suyos zapatos acucutaban por debaxo de l'alba y denzima d'o pallazón d'esparto. L'alba yera esfilorchando-se por o remate. Os zapatos teneban o cuero escrebazau por o puesto an se doplaban a lo caminar, y mosen se'n pensó: abré que mandar-los a enguisar. O zapatero yera nuebo en o lugarón. L'anterior no iba ta misa, pero treballaba ta mosen con o mayor esmaxín, y li cobraba menos. Ixe zapatero y Paco d'o Molín yeran estaus muito amigos. Remeraba Mosen Millán o diya que baltizó a Paco en ixa mesma ilesia. O maitín d'o baltizo se presentó fresco y dorau, uno d'ixos maitins en que a ragualla d'o río que bi eban meso en a plaza ta o Corpus, cluxiba de frior baxo os piez. Iba o ninón en brazos d'a madrina, embolicau en ricos faldars, y tapau por un manto de raso blanco, bordau en sedas blancas, tamién. Os luxos d'os 10


labradors son ta os autos sacramentals. A lo que o baltizo dentraba t'a ilesia, os zimbels menors trucaban goyosamén. Se podeba saber si lo que iban a baltizar yera ninón u nineta. Si yera ninón, as campanas -la una en un ton más alto que l'atra- diziban: no és nena, que és nen; no és nena, que és nen*. Si yera ninona cambeaban una mica, y diziban: no és nen, que és nena; no és nen, que és nena*. O lugarón yera amán d'a raya de Léida, y os labradors diziban a begadas parolas catalanas. En plegar o baltizo s'escuitó en a plaza a chilarita d'a catrinalla, como siempre. O padrín portiaba una bocha de papel de la que sacaba zarpaus de peladiellas y carambels. Sabeba que, de no fer-lo, a mozalla reculliría o baltizo chilando a coro frases carrañosas t'o rezién naxiu, aludindo a os suyos faldars y a si yeran xutos u mullaus. Se i sentiban rebotar as peladiellas contras as puertas y finestras y a begadas contra os tozuelos d'os mesmos chiquez, qui no malmeteban o tiempo en aclamar-sen. En a torre as campanetas menors siguiban trucando: no és nena, que és nen, y os labradors dentraban en a ilesia, an asperaba Mosen Millán ya rebestiu. Remeraba mosen ixe auto entre zentenars d'atros porque eba estau o baltizo de Paco d'o Molín. Bi eba bellas presonas enlutadas y graus. * en l'orixinal.

11


As mullers con mandiata u mantón negro. Os ombres con brusa almidonada. En a capiella baltismal a pila soxeriba misterios antigos. Mosen Millán yera estau combidau a chentar con a familia. No bi abió grans estremos porque as fiestas d'a ibiernada gosaban estar menos borinosas que las d'a estibada. Remeraba Mosen Millán que denzima d'una mesa bi eba un paquet de belas encaragoladas y acotraziadas, y que en una estrimera d'a cambra bi yera a cuna d'o ninón. A o suyo canto, a mai, de chicota cabeza y peito fraxengaz, con ixa serenidá maxestosa d'as rezien libradas. O pai atendeba a os amigos. Uno d'ellos s'amanaba t'a cuna, y preguntaba: - Ye o filio tuyo? - Fote, quemisió -dizió o pai acusando con una tranquila somardería l'esclatero d'a pregunta-, Por o menos, d'a mía muller sí que en ye. Dimpués pretó a redir-se-ne. Mosen Millán que bi yera leyendo o suyo grimorio, debantó a cabeza: - Au nino, no sigas animal. Qué sacas con ixas gromas? As mullers se'n rediban tamién, más que más Jerónima -matrona y saludadera-, que en ixe inte portiaba a la mai una presa y un baso de bin moscatel. Dimpués estapaba a o nino, y se posaba a cambear o bendamen d'o meliguet. - Jibo, zagal. De seguras que no te chitarán 12


d'o baile -diziba aludindo a o bolumen d'os suyos atrebutos de masto. A madrina repetiba que mientres o baltismo lo ninón eba sacada a luenga ta replegar a sal, y d'ixo se deduziba que tendría grazia y atrautibo con as mullers. O pai d'o ninón dondiaba, y s'aturaba a begadas ta mirar-se o rezién naxiu: «Qué cosa ye a bida! Dica que naxió o erial lo ixe, yo yera nomás que o filio de mi pai. Agora soi, amás, o pai de mi filio». - O mundo ye redondo, y roda -dizió en boz alta. Yera seguro Mosen Millán de que serbirían en a chenta perdigana en adobo. En ixa casa gosaban tener-ne. Cuan sintió a suya ulor en l'aire, se debantó, s'amanó t'a cuna, y sacó d'o suyo brebiario un chiquirrinín escapulario que dixó debaxo de Taimada d'o ninón. Se miraba mosen o ñiño sin dixar de rezar: ad perpetuam rei memoriam... O nino parixeba parar cuenta de que yera o zentro d'ixa zelebrazión, y se sonrisaba adormiu. Mosen Millán s'alpartaba pensando-se: De qué puede redir-se-ne? Lo dizió en boz alta, y Jerónima en comentó: - Ye que sonia. Sonia con ríos de leitota calién. L'achiquidor de lei resultaba una mica estranio, pero tot o que diziba Jerónima yera de cutio asinas. 13


Cuan arribón los que i mancaban, escomenzipió a chenta. Una d'as cabezeras la ocupó o goyoso pai. Lola dizió endicando-li a mosen o costau contrario: - Astí l'atro pai, Mosen Millán. Mosen dio a razón a lola: o chicot eba naxiu dos begadas, una t'o mundo y una atra t'a ilesia. D'ista segunda naxedura o pai yera mosen. Mosen Millán se serbiba poco, reserbando-se t'as perdiganas. Bentiséis añadas dimpués se'n alcordaba d'as perdiganas ixas, y d'ayunas, antis d'a misa, reculliba as ulors d'allo, binagrillo y zeite d'oliba. Rebestiu y sentindo as campanas, dixaba que por un momento a remeranza s'acotolase. Se miraba a o monezillo. Iste no sabeba tot o romanze de Paco, y se quedaba en a puerta con un dido doplau entre os diens prebando de recordar: ...ya los portian, ya los portian ligaus brazo con brazo. O monezillo teneba presén a eszena, que estió sangrosa y plena d'esclatos. Tornaba a remerar mosen a fiesta d'o baltizo mientres o monezillo por dizir cualcosa repetiba: - No'n sé qué cosa pasa que güei no biene dengún t'a ilesia, Mosen Millán. O mosen eba posau a crisma en a foyeta de 14


Paco, en a suya tierna foyeta que feba dos corrucas contra la espalda. Agora -se'n pensaba- bi ye ixa foyeta baxo tierra, polbo en o polbo. Toz eban güellau a o nino lo maitín ixe, más que más o pai, goyosos, pero con bella foscor en a esprisión. Cosa más misteriosa que un rezién naxiu. Mosen Millán remeraba que a familia ixa no yera estada nunca guaire debota, pero cumpliba con a parroquia y alzaba o costumbre de fer a la ilesia dos presens cada añada, la un de lana y l'atro de trigo, en agosto. Lo feban más por tradizión que por debozión -se'n pensaba Mosen Millán-, pero lo feban. En cuanti a Jerónima, ella sabeba que mosen no la beyeba con güenos güellos. A begadas Jerónima, con o suyo ofizio y os suyos charrazos -u diziendas*, como ella diziba-, sobateba una brenqueta as auguas mansas d'o lugarón. Gosaba rezar Jerónima estranias orazions ta esfuriar as pedregadas y pribar os engaronamientos, y en ixa que remataba dizindo: Santo Chusto, Santo Fuerte, Santo Inmortal, libra-mos, Siñor, de tot mal, adibiba una frase latina que sonaba como una oszenidá, y cualo berdadero sentiu no podio nunca eszifrar mosen. Ella lo feba inozenmén, y cuan mosen li preguntaba d'án eba sacau ixe latinaz, diziba que lo eba eredau d'a suya maye. Yera seguro Mosen Millán de que si iba t'a cuna d'o nino, y debantaba Taimada, i trobaría * dijendas, en l'orixinal.

15


bel amuleto. Gosaba Jerónima posar-ie cuan yeran ninos unas estiserotas ubiertas en cruz ta presguardar-los de ferida de fierro -de saña de fierro, en diziba ella-, y si yeran ninas, una rosa que ella mesma eba ixecau a la luz d'a luna ta dar-lis polideza y pribar-lis as reglas difízils. Bi abió un enzidén que produzió bel goyo secreto a Mosen Millán. O medico d'o lugarón, un ombre choben, plegó, dió lo güen diya, se tiró as gafas ta escoscar-las -li s'eban embafadas en dentrar-ie-, y s'amanó t'a cuna. Dimpués de reconoxer a o criallo dizió graumén a Jerónima que no tornase a tocar o meligo d'o rezién naxiu y ni sisquiera lo cambease de faxa. Lo dizió curiando raso, y lo que yera pior, debán de toz. Lo sintión dica os que bi yeran en a cozina. Como yera de dar, en marchar o medico, Jerónima prenzipió a estrolicar. Dizió que con os médicos biellos nunca no eba tenidas istas parabras, y que ixe chobenot creyeba que nomás que a suya zenzia baleba, pero di-me de que presumes, y te diré qué te manca. Ixe medico teneba más feituras y manieras que conzenzia*. Prebó de malimponer o medico con os marius. No eban bisto cómo se dentraba por as casas de rondón, y sin de trucar, y se'n iba dreito ta l'alcoba, anque a fembra d'a familia estase bestindo-se? Más d'una yera estada sosprendida en chusti11o u en inaguas. Y qué feban as pobronas? Pos 16

* concencia, en l'orixinal.


cosa. Chilar y correr ta l'atro cuarto. Yeran trazas ixas de dentrar en una casa un ombre soltero y sin d'arrimo? Ixe yera o medico. Siguiba estrolicando Jerónima, pero os ombres no 1'escuitaban. Mosen Millán bi entrebenió a la fin: - Calla-te, Jerónima -dizió-. Un medico ye un medico. - A culpa -dizió belún- no ye de Jerónima, sino d'a pichella. Os labradors fablaban de cosas referens a la faina. O trigo acucutaba bien, os planters* d'ortalizias iban chitando, y en primabera estaría un goyo sembrar os melons y as ensaladas. Mosen Millán, a lo que beyió que a charrada eslanguiba, se metió a charrar contra as superstizions. Jerónima en escuitaba queda. Chairaba mosen d'as cosas más graus con esprisions campesinas. Diziba que a Ilesia s'enfuelgaba tanto d'ixa naxedura como os mesmos pais, y que eba que alexar d'o nino as superstizions, que son cosa d'o dimonio, y que podrían nafrar-lo en l'esdebenidero. Adibió que o nino estaría talmén un nuebo Saulo ta la Cristiandá. - Lo que quiero yo ye que aprenda a achustarse os balons, y que faiga un güen mairal de labranza -dizió lo pai. Se'n ridió Jerónima ta estorbar a mosen. Dimpués dizió: - O nino estará lo que tienga que estar. * planteros, en l'orixinal.

17


Cualsiquier cosa, menos mosen. Mosen Millán la se miró estraniau: - Qué animalota yes, Jerónima. En Tinte ixe plegó belún buscando a la curandera. Cuan ísta abió saliu, Mosen Millán s'endrezó t'a cuna d'o nino, debantó l'almada, y bi trobó debaxo un clau y una clau chicota fendo una cruz. Los sacó, los entregó a o pai, y dizió: «Beye busté?» Dimpués rezó una orazión. Repitió que o chicot Paco, anque estase un diya mairal de labranza, yera filio espritual suyo, y debeba cudiar d'a suya alma. Ya sabeba que Jerónima, con as suyas superstizions, no podeba fer-li mica mal, pero tampoco no feba garra bien. Muito más tardi, cuan Paquito estió Paco, y salió de quintas, y cuan morió, y cuan Mosen Millán trataba de dizir a misa de cabo d'año, bibiba encara Jerónima, anque yera tan biella, que diziba fatezas, y no li'n feban caso. O monezillo de Mosen Millán bi yera en a puerta d'a sacrestía, y acucutaba de cuan en bez ta refitoliar a ilesia, y dizir-li a mosen: - Encara no'n ye beniu dengún. Puyaba as zellas o sazerdote pensando-ie: no'n repleco cosa. Tot o lugarón quereba a Paco. Fueras de don Gumersindo, don Valeriano y taimen siñor Cástulo Pérez. Pero d'os sentimientos d'iste zaguer dengún no podeba estar seguro. O monezillo tamién chairaba ta él fendo-se a estrolicadera con o romanze de Paco: 18


As luzes ban por o mon y las güembras por o saso... Mosen Millán zarró os güellos, y áspero. Remeraba bels detallos nuebos d'a nineza de Paco. Quereba a o mozet, y o bordegot li quereba a él, tamién. A mainada y os animals aiman a qui los aima. A los seis años feba fuineta*, ye dizir, s'escapaba ya de casa, y se chuntaba con atros zagals. Dentraba y saliba por as cozinas d'os bezins. Os labradors siguen o biello proberbio: a o filio d'o tuyo bezín moca-li as narizes y fica-lo en casa tuya. Tendría Paco bella cosa más de seis añadas cuan marchó por primer begada t'a escuela. A casa de mosen bi yera a o canto y o chiquet iba cada tardi a beyer-lo. O feito de que ise por boluntá propia conmobeba a mosen. Li daba a o mesache santos**. Si en salindo de casa de mosen o chiquet se trobaba a o zapatero, íste li diziba: - Ya beigo que yes muito amigo de Mosen Millán. - Y busté no? -preguntaba o chiquet. - Bai! -diziba o zapatero, anguiliando-. Os mosens son a chen que se pren más treballo en o mundo ta no treballar. Pero Mosen Millán ye un santo. Isto zaguero lo diziba con una benerazión desaxerada ta que dengún no pódese pensar que fablaba en serio. * en l'orixinal. ** estampas de colors, en l'orixinal.

19



Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.