SIMIÉN D'UMANISTAS

Page 1

Chesús Aranda

1. VICENTE DE VERA, Eduardo: A l’aire (Garbas), 1985. 2. VICENTE DE VERA, Eduardo: Calibos de fogaril (refrans, ditos, charradas y falordias de tradizión popular en aragonés), 1986. 3. VICENTE DE VERA, Eduardo: Testos en grausino (1904-1985), 1986. 4. GIL DEL CACHO, Félix: O tión (Recosiros de ra quiesta Balle Tena), 1987. 5. NAGORE LAIN, Francho: Replega de testos en aragonés dialeutal de o sieglo XX (Materials ta lo estudio de l’aragonés popular moderno). Tomo I: Ansotano, Ayerbense, Belsetán, 1987. 6. CASTILLO BESTUE, Chuaquín: A casa maldada, 1989. 7. VICENTE DE VERA, Eduardo: As fuellas de París: O manuscrito de O Tayyab, 1989. 8. COARASA ATIENZA, Xusep: L’Hombre l’Onset, 1992. 9. USÓN, Chusé Raúl: As zien claus, 1997. 10. CASTÁN SAURA, Carmen: Cuan l’odio esbatega pel aire, 1998. 11. TOMÁS ARIAS, Chabier: Fendo a parola, 1998. 12. CASTILLO SEAS, Fabián: Parolas tristas, 2001. 13. SAURA RAMI, José Antonio: Neoterica, 2002. 14. CASTÁN SAURA, Carmen: La descordada bida de Sinforosa Sastre, 2004. 15. ROMANOS HERNANDO, Fernando: Baxo a mirada de os Fustez, 2006. 16. RAMOS, Rubén: Bidas Crebazadas, 2007. 17. PARAÍSO SANTOLARIA, Carmina: A escondeducas en l’alcoba, 2008. 18. RAMOS, Rubén: En l’altro canto d’a güega, 2009. 19. PARICIO MARTÍN, Santiago J.: Fillos d’as luengas: misión multilingüismo, 2010. 20. NAGORE LAIN, Francho (ENF): Filorchos d’o zaguer curso en Gabardiés, 2010. 21. LATAS ALEGRE, Óscar: Chuegos florals. Repuis d’asperanza y malinconía, 2011. 22. SOLANA DUESO, José: El siñor de San Chuan, 2017. 23. LEZAUN, Diago: En os bandiadors, 2017.

colección

Literaturas de Aragón Serie en Lengua Aragonesa, 24

Fotografía de Juliana H. H.

Chesús Aranda

TETULOS PUBLICATOS

Simién d’Umanistas

Simién d’Umanistas

Chesús Aranda Naxiu d’Azeré, Zaragoza, 1951, en a casa familiar d’o suyo güelo en a sala d’alto de dos aposientos, seguntes o costumbre d’antis, pero se crió en Ansó y en Urdués dica rematar os años d’escuela. Lugo marchó interno enta o seminario conziliar de Tarazona en do apercazó un lobable alazet de formazión umanistica, plegando a leyer a os antigos poetas clasicos en latín e grego. Manimenos no continó con os estudios de letras sino que se’n fue ta Barzelona a estudiar economicas. Comprometiu de cutio con a luenga aragonesa, ha feito part de distintas asoziazions, mesmo o Consello d’a Fabla Aragonesa. A suyas obras, tanto de poesía como de prosa, son estadas gualardonadas con premios nazionals como o premio de poesía d’o concurso O Reino d’os Mallos en 2013 por a suya obra Encantaria, y en 2016 por Malinconía u l’áczesit d’o Xeno premio literario Chusé Coarasa por a suya novela Cornua Dextra. Tamién ha reculliu una menzión d’onor en o 62eno Concurso Internacional de Poesía y Narrativa “Ensamblando Palabras 2018” por as suyas obras “Juego de estrellas”, “Tarde creativa” y “Décima a una rosa”. A suya primera obra, Querenzias, un conchunto de poemas, fue publicada en 2009, gualardonada con o premio Ana Abarca de Bolea. Estrauto de l’auta d’o Churau: d’alcuerdo con as deliberazions d’o churau, ista obra ha estau triada por tratarse d’una novela do l’autor recreya de manera zercana y fresca a soziedat d’os años 60 a traviés d’a mirada d’un mesache seminarista que a suya evoluzión vital corre paralela á os cambios d’o suyo tiempo.

24

ARNAL CAVERO 2018


Chesús Aranda

1. VICENTE DE VERA, Eduardo: A l’aire (Garbas), 1985. 2. VICENTE DE VERA, Eduardo: Calibos de fogaril (refrans, ditos, charradas y falordias de tradizión popular en aragonés), 1986. 3. VICENTE DE VERA, Eduardo: Testos en grausino (1904-1985), 1986. 4. GIL DEL CACHO, Félix: O tión (Recosiros de ra quiesta Balle Tena), 1987. 5. NAGORE LAIN, Francho: Replega de testos en aragonés dialeutal de o sieglo XX (Materials ta lo estudio de l’aragonés popular moderno). Tomo I: Ansotano, Ayerbense, Belsetán, 1987. 6. CASTILLO BESTUE, Chuaquín: A casa maldada, 1989. 7. VICENTE DE VERA, Eduardo: As fuellas de París: O manuscrito de O Tayyab, 1989. 8. COARASA ATIENZA, Xusep: L’Hombre l’Onset, 1992. 9. USÓN, Chusé Raúl: As zien claus, 1997. 10. CASTÁN SAURA, Carmen: Cuan l’odio esbatega pel aire, 1998. 11. TOMÁS ARIAS, Chabier: Fendo a parola, 1998. 12. CASTILLO SEAS, Fabián: Parolas tristas, 2001. 13. SAURA RAMI, José Antonio: Neoterica, 2002. 14. CASTÁN SAURA, Carmen: La descordada bida de Sinforosa Sastre, 2004. 15. ROMANOS HERNANDO, Fernando: Baxo a mirada de os Fustez, 2006. 16. RAMOS, Rubén: Bidas Crebazadas, 2007. 17. PARAÍSO SANTOLARIA, Carmina: A escondeducas en l’alcoba, 2008. 18. RAMOS, Rubén: En l’altro canto d’a güega, 2009. 19. PARICIO MARTÍN, Santiago J.: Fillos d’as luengas: misión multilingüismo, 2010. 20. NAGORE LAIN, Francho (ENF): Filorchos d’o zaguer curso en Gabardiés, 2010. 21. LATAS ALEGRE, Óscar: Chuegos florals. Repuis d’asperanza y malinconía, 2011. 22. SOLANA DUESO, José: El siñor de San Chuan, 2017. 23. LEZAUN, Diago: En os bandiadors, 2017.

colección

Literaturas de Aragón Serie en Lengua Aragonesa, 24

Fotografía de Juliana H. H.

Chesús Aranda

TETULOS PUBLICATOS

Simién d’Umanistas

Simién d’Umanistas

Chesús Aranda Naxiu d’Azeré, Zaragoza, 1951, en a casa familiar d’o suyo güelo en a sala d’alto de dos aposientos, seguntes o costumbre d’antis, pero se crió en Ansó y en Urdués dica rematar os años d’escuela. Lugo marchó interno enta o seminario conziliar de Tarazona en do apercazó un lobable alazet de formazión umanistica, plegando a leyer a os antigos poetas clasicos en latín e grego. Manimenos no continó con os estudios de letras sino que se’n fue ta Barzelona a estudiar economicas. Comprometiu de cutio con a luenga aragonesa, ha feito part de distintas asoziazions, mesmo o Consello d’a Fabla Aragonesa. A suyas obras, tanto de poesía como de prosa, son estadas gualardonadas con premios nazionals como o premio de poesía d’o concurso O Reino d’os Mallos en 2013 por a suya obra Encantaria, y en 2016 por Malinconía u l’áczesit d’o Xeno premio literario Chusé Coarasa por a suya novela Cornua Dextra. Tamién ha reculliu una menzión d’onor en o 62eno Concurso Internacional de Poesía y Narrativa “Ensamblando Palabras 2018” por as suyas obras “Juego de estrellas”, “Tarde creativa” y “Décima a una rosa”. A suya primera obra, Querenzias, un conchunto de poemas, fue publicada en 2009, gualardonada con o premio Ana Abarca de Bolea. Estrauto de l’auta d’o Churau: d’alcuerdo con as deliberazions d’o churau, ista obra ha estau triada por tratarse d’una novela do l’autor recreya de manera zercana y fresca a soziedat d’os años 60 a traviés d’a mirada d’un mesache seminarista que a suya evoluzión vital corre paralela á os cambios d’o suyo tiempo.

24

ARNAL CAVERO 2018


simiĂŠn d'umanistas 15-11-2018.indd 1

16/11/2018 14:50:36


simiĂŠn d'umanistas 15-11-2018.indd 2

16/11/2018 14:50:36


SIMIÉN D’UMANISTAS

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 3

16/11/2018 14:50:36


Colección «Literaturas de Aragón» Serie en Lengua Aragonesa, 24 Premio Arnal Cavero 2018

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 4

16/11/2018 14:50:36


Chesús Aranda

SIMIÉN D’UMANISTAS

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 5

16/11/2018 14:50:36


© Chesús Aranda Editan: Gobierno de Aragón Departamento de Educación, Cultura y Deporte Gara d’Edizions www.garadedizions.com

I.S.B.N.: 978-84-8094-963-7 (Gara d’Edizions) I.S.B.N.: 978-84-8380-397-4 (Gobierno de Aragón) Dep. Legal: Z 1808-2018 Imprenta: C ometa, S.A. Ctra. Castellón, km. 3,400 — 50013 Zaragoza

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 6

16/11/2018 14:50:36


1 A l’ora de l’angelus en Azeré, un lugar d’Aragón que en arabe sinifica “o camín”, s’escuiteron as doze campanadas. Una ora enantes, a plevia eba sorollau o trachín diario. A tronada rancó con un trucazo d’alvertenzia que recutió sobre os veires d’as finestras. A la seguida, se metió a escargar firmes calderadas sobre as barderas que asomaban t’o calizio. Dimpués, l’atochazina dexó de repicar sobre os balcons e, por denzima d’os lenaus, s’ubrieron os zielos entre que un airaz mollo espachaba os nublazos. Grabiel puyó ent’a plaza acompañau d’o chirmán chiquet pa fer una revuelta. Lis convoyaba un sol aparente que escobaba as chiquetas boiras arrozegadas que remaniban de l’algarazo. En a plaza, chabiscada de tollos, so no bi yera que un mesache zereño, bien aparexiu á tamas d’a suya farcha mazorril. Se’n yera baxau d’o Bico Alto. Chugardiaba fendo paradas en una reguadera que moniaba por a plaza como una sargantana. Lo conoxeban. A suya mai, Josefina, yera amiga de casa. Se devantó como un zapo farto de triballar: primero a capeza, dimpués o cuerpo e, pa rematar, as zancas d’acapizar-se. En cuenta de fer as esprisions, e espazenziau talmén por a ora larga que eba durau a tronada, se concaró d’espolón igual como un chabalín en un viero, e lis crosidó: —¿Querez aparar augua en una paradera? Esbotó una riseta en o suyo caráuter en siñal de biempleganza. —Ya las has feitas todas, ¿no? —refetó Grabiel, aplegando-se con cudiau enta o criallo furo. —Agún corren regachas e pueden fer-sen con as gravas —li espetó o chabalín. 7

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 7

16/11/2018 14:50:36


—No. Semos puyaus por vier si ne salen as mullers d’o furno —se desincusó Grabiel con a precura de que o zagalón no lis remetese. —¡Á!, no i dentrez que ye vedau —lis alvertió cumplidamén. —Aguardaremos aquí. Igual nos dan una madalena —dizió o chirmán mayor. Ánchel de Josefina los se miró con ficazio. Prebó de dovinar con cual d’os dos poderba pleitiar. Acató de seguida que con o chiquet so no sería que un chuego. —Te ito un pulso de prebatinas —li esbotó o cachuchón. Lo acapizó por os uembros e li metió a trabeta con afaño de chitar-lo en o solero, pero o chiquet no rebló. En un eslambio midieron as fuerzas e bi quedón os dos aconortaus con a pulsada: Ánchel, por continar estando o más fortal; e Alfreder, porque dengún encara li eba prevocau mica espanto. —¡Buenas correas has! —li aponderó Ánchel. E adibió—: anque no sigas d’aquí. —¡Considera! Sí que’n soi, zagal, te’n entivocas. —Pero no viviz aquí, soz de fuera. —No pas. Semos d’Azeré, de casa Mochilla —aclarió Grabiel. Retaculó un trango cara t’o trinquete e prexinó que, talmén, as parolas eban sonau a reto. Grabiel escusaba de barallar-se con un mesache menor que el, pero Ánchel s’aprezisó: —Abora, si t’agana, lo ito con tu tamién. ¿Igual te puedo? —li zabucó de vez que alantaba d’una zangarriada o puesto que Grabiel se dexaba pillar. Alfreder, un criallo de poco más de ueito añadas, tifo e enquieto como un perdigacho, sin esbarafundiar, con o zeño tranquilo, li segudió de buenas: —No se diz «abora», se dize «agora». —Pos aquí toz dizen «abora» —Ánchel se revolvió furo—. ¡Abora que si qué! —estrolicó con zuño. —Alto en o Pirineo dizen «agora» e aquí, en Azeré, li’n he sentiu dizir á ormino a tía Polonia. Asinas que yes entivocau, zagal —li dizió o mayor refirmando a o suyo chirmán. 8

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 8

16/11/2018 14:50:36


S’estralió a custión en ixe inte porque, dende o furno de san blas, que bi yera á canto d’a escuela d’o cobaxo d’a Casa Lugar, salieron as primeras mullers. Carriaban un pozal de madalenas con una man e, denzima o tozuelo, sobre una rodilla encaragolada, una rosca tapada con un xucamorros. L’otra zarpa la emplegaban pa charrar. Entre parola e parola, l’aire limpio d’a plaza s’emplenó á caramullo d’ulors a güego, lei, zucre e farina; tot en plegau bien cueto e calién. A pleitina d’enantes s’eba tornau en estopenzia debán d’as apetitivas madalenas. Os tres s’abozineron pa tastar-ne una; pero as mullers los separteron: —Aguardar. No las toquitiez. Son valadres e vos s’abochincharán en a triporra. Una d’ixas mullers yera tía Polonia. Alfreder, de topetón, li crosidó: —¿Cómo se diz «abora» u «agora»? —No lo sabo, galán. ¡Au!, viene-te con mi ta casa e lo me rematas de dizir. —¿Veyes? —dizió Ánchel—. Os dos emos razón. Se quedó garifo como una candileta. Tía Polonia se’n fue carrera entabaxo bordiando a cantona d’o trinquete. Alfreder li acudió á regosto. Grabiel Ara alargó dezaga. No tardó guaire en alufrar cómo tía Polonia s’esmelicaba de risa con as chanadas d’ixe sobrino zaurín. Li distrayeba con os rastros que rebudiba por doquiera que campaba. Alfreder pilló de rebolada una madalena e la se minchó en dos muesos. Li fazió buen prebo. Regoldó e demandó un atra. A muller li zarró a man con suavura e li espetó: «No sigas lambroto, galán». Escorrió o zerrullo d’a puerta d’abaxo pa dentrar. Lugo, en o siestro, lis ne dio una a cadagún d’os dos sobrinos. Lis dizió que marchasen otra vegada ent’a plaza pa vier si saliba mai con tía Fermina. «Ya abrán rematada a furnada», lis confesó. Pero o perillán gustó más de quedar-se moniando otra vegada á regosto de tía Polonia. Grabiel Ara Donoso alargó solo. Yera un mesache escusero en a charrada, cudiadoso e aguaitador. A meyaus de verano, en agosto, cumpliría onze añadas. Entre que puyaba, una ría de moñigas d’abríos, que s’ixamplaba cara ta fuen d’o Paradero pudiba a yerba rechichibada. Devantaba fumera. Fazió una marrada pa privar ixos cagallons. Pilló remetida e alantó dos garriadas por denzima os tollos. Alvertió que ye9

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 9

16/11/2018 14:50:36


ran acotolando-sen porque amostraban un rolde de pixaus con esbruma blanca. A Grabiel no li surtieron afrontadors porque l’orache agún alzaba a frescor d’a plevida. «Ascape s’ixucará a carrera e plegará a calor», prexinó. En arribar-bi, Grabiel se posó en un poyo, a coté d’a puerta d’o furno. O frío d’a tronada se notaba en a piedra. Con o culo la escalfó dica quedar-se bien acoflau. Enfrén, en a portalada de casa mosén, tres zagals empezipiaban un partida de cartetas, feitas d’una baraxa zaliada. Eban a chirar-las á golpes, con rezios cartetons. Por denzima a tanca que agüegaba a plaza dica dar con o trinquete, Grabiel columbró as anvistas cara o puerto Cubel. S’enluzernó con a malinconía d’a barranquera. Sabeba que iba de crexida. Agún o rezial eba que aclarir-se; pero, en que adubise a fer-lo, a güela María e as primas alargarían ta Carratea a fer roscada debaxo o puen, en gorgas plateras. Ixo sería mañana. «Gue s’esen esvarizau en o bardo», caducó refirmau sobre a parete rebombada con grumos de zimento. Un rudio acompasau estronchicó a tranquilidá d’a mañana. Yeran trucos xutos sobre o solero con esclafitos que s’alongaban en tierra. As pedretas blincaban aventadas. Un bulto grandaz, que ocupaba o vial, amanexió en a revuelta d’a carrera d’o Meyo Lugar. En primeras acucutó un ombre con un ranzal e dezaga, tozuelo contra tozuelo, un macho con cabezana, esbarachustau, con os manefizios escabaldaus sobre o carguil. A carga la portiaba en esgüebro, tremolando. L’ombre, firme encarrañau, miró d’apañar-la pero o baje de revenzillada esconfió. Fazió remango d’apurriar-li con o ranzal, pero l’animal se desimió. Acovardau por no gosar atrapaziar-la li s’esmuyó un palabro contra l’Altismo. Un vezín xuto como una bachoca, que pasaba por astí enrebullau en un gambeto de pana penchau d’os uembros a modo d’albarda, con farcha d’avechucho, esaló: —¡Alabau siga Dios! Chiró a cholla, s’aplicó dos vegadas a guaina, enta zaga e enta debán, e li zabucó: —Qué son ixos espiques. ¿Li ha faltau Dios a vusté? —No —respulió desnortau entre que nugaba a soga por debaxo a pancha de l’animal—. Ye que iste abrío cuasi me bate l’albarda con o esportón. 10

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 10

16/11/2018 14:50:36


—No reniege, buen ombre, que os abríos son creaturas de Dios —li espetó o romanzero maltrazau. —¡Quia! Istas cosas se dizen sin de mala fe... ¿Vusté no s’encarraña pon? —¡Cagüen a costituzión, pro que sí, pero no blasfemo! —li esberrecó con pitera. —¿Será vusté un santo u qué? ¿Vusté no falta nunca? —li repostió escopetiau. —U siga, santo no, pero buen cristiano, sí. Una cosa li bo a dizir, u siga, de cristiano a cristiano: no chure que li pueden denunziar. ¿Vusté ensultaría a Franco? —¿A quí? —¿A Franco? U siga, a o caporal, a o chefe de toz. —No’n he d’ixe costumbre. —Pues por denzima de Franco bi ye Dios, u siga, en primeras manda Dios, dimpués o Papa de Roma e dezaga, Franco. U siga, que si falta vusté a Dios, falta a o Papa e tamién a Franco; e iste li fará trasquir o ranuello —respulió, pretando-se a gola e estirazando o cuello dica que a varilla siñaló l’Altismo—. ¿Se’n apercaza? Ixe ombre roñón se clamaba Antón Pérez Pérez, más conoxito por “tío Usiga”. Tamién yera labrador, toz os diyas triballaba os campos. Gosaba ir a misa os dominches. Estió falanchista en a guerra e, seguntes diziban, continaba estando. Yera garrialto e un poquet maltrazau e, debaxo a guaina, o pelo ibi éra rasco. Á ormino levaba abarcas, las se dexaba puestas dimpués d’a faina, e perén se calaba una anguarina pa privar encostipaus. A casa suya bi yera en un cantón d’a replazeta. Astí, en un petriz, se posaba debán d’a puerta d’o trullar de yayo Daniel. Yera un maziello que campaba solenco espleitando de solterez. Se teneba asolau porque li daban palleta, no por a suya paparrulla a favor de l’orden, sino por as trazas cutianas de marchar incomodau, á retepelo; como si a chen li enrabiase. En que as mullers blinqueron con una anzera de madalenas, Grabiel lis dio notorio: —Tïo Usiga ha carrañau a un ombre que ha itau un blasmo. 11

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 11

16/11/2018 14:50:36


—No digas tío Usiga que s’esmoscará, se diz tío Antón u Antón nomás —li mormostió tía Fermina suxetando-li un brazo—. ¿T’ha dito cualcosa a tu? —No, pero ha esbotau un palabro: ¡Cagüen a costituzión! ¿No ye ixo pecau? —De cutio dize ixe reniego, no sabo que sinifica. Ye un pocasustanzia. Demanda-li a o güelo Daniel, puestar que el lo se saba. Pero, no li mentes a ixe testurro. No lo estomaca. Contineron por a carrera Baxa dica que esvarreron t’a zurda pa dentrar en a replazeta. En a primera puerta a man dreita eban a casa. Una muller d’Azeré bi yera en o siestro, en a chiqueta carnezería que espachaba yaya María, una güeleta lambreña e rasmiuda con a cara crebada por mil navegos que, por culpa d’a suya radida estatura, se’n puyada en un calaxo de fuste dezaga d’o tablero pa impartir o peso chusto con a romana. Por un regular vendeba menuzels e chicharros entre troz de sebo e manteca; pero, ixa vez, entre as umedaz fredas e eschucadas que remaniban en as parez, li fazió un zeño a la filla Fermina pa que li carriase, d’a sala d’enfrén, un costillar de cordero. A siñora que espachaba yera d’as pudiens d’o lugar e li eba demandau una uzena chullas. Os demás puyeron as escaleras ta plegar en o fogaril, que yeran o mesmo. O yayo Daniel se regostaba largo en a cadiera, de memoria, sobre un almadraque que li escusaba a durizia. O gambeto de pana bi yera penchau en o refirme d’o banco en chunto con l’alforcha que emplegaba con o ganau. A guaina la levaba de cutio calada, cudiando a sesera, os prexinallos: «O más sagrau que ha un ombre», diziba. Cató deseguida que a chen de casa bi amanexeba. Con a riseta de gollada azul, bella cosa afalagador por si alcaso, bocarranió: —¡Ye que aquí no se mincha! —Ya ye iste mensachero romanziando —li refeteron todas as mullers de casa dende os diferens puestos do trachinaban. Tía Fermina a que más, aprezisando-bi as siete escaleras que puyaban dende a carnezería. —Mincha-te un coscurro pan que ascape faremos a chinta. —Agora que si te se quita a gana, tu serás o culpante —li dizió tía Fermina entre que arrimaba t’o calivo o caldero de coziu de yaya María. 12

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 12

16/11/2018 14:50:36


Malas que sintió dizir «agora», Alfreder crosidó a o suyo lolo por a custión de toda la mañana, que si se diziba d’ixa traza o como feba Ánchel; pero yayo Daniel, en cuenta de mandar-lo a escaparrar, s’intresó de seguida en ixa estopenzia. El li dio asabela importanzia. Li refetó que as trazas antigas de fablar caleba respetar-las. «Antismás, en o carcamallo, fablaban asinas e no podeban estar entivocaus. Lo feban toz. No ye como enguán que charran más siñorito, de capital, e solo emplegan ixas esprisions en os lugás». «O culpante ye o mayestro por no amostra-lis o que charran». «Siga o que se siga —dizió—, ye ora de chintar, asinas que dexemos-lo estar». Chinteron en a salabuena d’o socairo prenzipal, un salón con sillas e mesa sobre un solero de fuste. Disponeba d’una ampla balconada cara o corral, con muitas cristaleras e una rella pa que no dentrasen a furtar por a puerta falsa agarrapinchando-sen por a bardera. «Sería bel forano, si a un caso», diziban. Por ixas lunas dentraba tot o sol d’a mañana dica a meyodiada e se’n iba ausidindo de tardis, amoniquet, dimpués d’a cucladeta de yayo Daniel. La se feba en un banco parau con un almadraque. Anque charrasen no los escuitaba. Coscaba igual como un bendito. Meya ora dimpués, ladiando-se a guaina, se revelló, se quilló debán de toz e se disponió a fer faina. Antis de marchar, preguntó si yera plegau Antón, o fillo de tía Polonia, pos li semallaba aber-lo sintiu entre suenios. Tía Fermina li dizió que sí, que bi yera en o fogaril con Grabiel e o chiquín. Salió e los beyó posaus en a cadiera. Agún charraban d’os escaizimientos matinals. Ibi éran enflascaus en a rufierta d’as parolas. Escuitó dizir a Antón que, seguntes qui, en Azeré li clamaban «calizio» a o callizo e mesmo belún «calejón». Grabiel li refetó que en o Pirineo le’n diziban «gallizo» e no emplegaba otra parola. Almitió que Antón clamase «chiminera» a la «chaminera» porque yeran parolas muito apaizidas; sin dembargo, no dio por correuta «pingoleta» por «pintacoda», «ardacho» por «algardacho» ni «tenaja» por «tenalla». Yayo Daniel preguntó por qué pleitiaban. Os zagals calleron de golpe como si ese dentrau chen estrania en a suya intimidá, pero o güelo ensistió en saber quí eba pleitiau con quí en a plaza e de qué coda. Alfreder, fendoli a encomienda, retartió: —Ha estau Grabiel, ista mañana, con Ánchel de Josefina. 13

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 13

16/11/2018 14:50:36


Con un zuño de rasmia, como cuan se berrunta tronada, os suyos uellos se torneron escuros e, con a voz bien templada, esfendió a Antón. Prezisó que charraba igual como lo feba a suya mai, tía Polonia, e igual como muitos güelos. En o lugar perén s’eba dito «calizio», yera bien dito encá que en o Pirineo se clamase d’otra traza. As dos yeran luengas bien diferens: la una, d’o Pirineo nomás; e l’otra, una luenga antiga d’a redolada. Grabiel se devantó e itó un trago d’o rallo pa trasquir o responso. Lugo, quillau fren ta el, li demandó quí poderba saber con aseguranza a verdá. Yayo Daniel li contestó que talmén os mosens. Todas ixas luengas son fillas d’o latín. Si se conoxe a la mai se conoxe a las fillas. Pero adibió que, pa ixo, yera menester estudiar en un seminario como lo fería Chusé Elías, o chirmán de mosén Chaime, l’añada venién. Grabiel dio por buena a respuesta e resofló incomodau, anque sin tartir oste ni moste.

14

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 14

16/11/2018 14:50:36


2 En una cantonada d’a plaza d’Azeré ibi era l’abadía. As suyas finestras daban t’o sur, cara o barranco que li daba nombre a o lugar e cara l’anvista d’o puerto de Cubel. As suyas revueltas yeran o millor goyo pa os uellos de mosén. Por astí se’n iba de cazata con Luzero, o can más chalanguero d’a redolada. MosénChaime eba arribau en febrero de 1962. Yera un ombre aparente, predisposau pa cualcosa que chuntase a la chen, rozero e, como buen pastor, a l’atisbe d’o suyo rabaño. Con os ombres se feba de querer por o suyo caráuter ubierto e de vez sentiu, e con as mullers por a suya vogalería. Se feba amanau ta toz. Ascape s’acofló en Azeré. Li sacaba treslau a muitas custions que pa otris no yeran alvertidas. Trayó lo zine enta o lugar, con una maquineta que el solo carchutaba. Gravaba a las mesachas caminado dende a ilesia enta la plaza e dimpués, en o siestro de casa suya, lis diziba: «¿Querez vier-vos calzoniando?». «¿En dó?», li refetaban. «En a plaza, que vos he pillau con a maquineta de fer zine». Lis pasaba a zinta e, dimpués, rezaban o santo rosario. Otras vegadas lis feba: «Charraz una miqueta. ¿De qué? D’o que queraz». Lis gravaba en una casette e cuan s’escuitaban, feban risos e chanzas dica as nueu u as diez d’a nuei en que alargaban t’a casa. Ixas mullers, chóvens u casadas, escoscaban a ilesia e acotraziaban o altar. Lo dexaban como una patena. Otras vezes organizaba gambadas dica l’armita de Semón. Feban á pata os cuatro quilometros, cantando e desfrutando de l’aire e d’o sol. Astí brendaban, rezaban e se’n tornaban ta casa, unos á pata e otris, como mosénChaime, con a suya amoto Montesa que portaba un zurron amplo penchau a cada lau. Con ixa amoto pasaba a dizir misa ta Castillón, e tamién marchaba ta Calatayú 15

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 15

16/11/2018 14:50:36


u ta Calzena, o suyo lugar d’orichen. S’arremangaba a sotana en a zentura con no pocos apuros. Li se veyeban os calzons e ixo siempre daba notorio. «¡Os curas levan pantalons!», chilaban os críos. De seguida s’acaballaba en o traste e s’acazegaba escopetiau sobre a polvarera que zurrastriaba. En ixos sais meses li eba vagau de fer asabelos meritos entre a chen d’o lugar. Os sufiziens pa que li amostrasen a suya delera. Muitos i’n eba a saber qué agradexius e toz quereban que se quedase como parroco tetular. Amás, por as zercustanzias d’a vida, yera parién de tío Manel, o mariu de Polonia. Asinas que Grabiel sabeba que li pertocaría fer de monezillo ixe verano, más que más, si o suyo primo Antón, dos años mayor que el, prenzipiaba a aduyar a tío Manel en a carpintería. O privilechio de mosén yeran os palomez d’o campanal. Ixe diya de finals de chulio li fazió a encomienda a Chusé Elías de que se’n apercazase tres u cuatro palomez. Chusé Elías yera o caganiedos de cuatro chirmans e d’una chirmana, Ursola, que viviba con mosén en l’abadía pa fer-li a chinta. Yera largutano igual como os de casa suya, nariz d’apagavelas e garras d’arambre, uellos azuls e meya riseta de monicaco consentiu. En que salió de l’abadía se trepuzó con Grabiel. De camín li convidó a puyar en o campanal. —M’ha dito Chaime que li apercaze una zarpada palomez. ¿M’acompañas? —Sí. ¿Has as claus? Esnaveseron á man cucha o altar e bi dentreron en una sacristía fosca igual como un pecau mortal. Por dezaga d’un confesionario esvenzillau que feba pacha con os santos, e dexando de lau as sogas de repique d’as campanas, puyeron como descosius, á revueltas, fuyindo d’a fosquera. Á canto ibi éran os palomez. Chusé Elías lis tentó o papo pa refirmar-se de que no estasen palomas e pilló os más granizos. De baxada li crosidó a Grabiel: —M’han dito que querebas estudiar pa cura. —No sé, puestar. —Yo no quiero estar cura, pero no lo digas, porque nunca no se sabe. Yo me’n vo enta o seminario pa apercazar ixos estudios, e dimpués, ¿quí sabe? Manimenos, no me veigo pon de mosén en un lugarichón, ¿e tu? 16

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 16

16/11/2018 14:50:37


—Yo tamién he que estudiar, pero m’aima más chugar a fútbol. En do vivo, en Sariñena, perén chugo con os amigos á pilotón. Me fería asebelo duelo marchar-me. —Anque —dizió Chusé Elías—, si rematas toz os estudios poderbas plegar a bispe. —Bueno, ¿quí se sabe?, millor bispe que no mosén —dizió, estraliando a conversa. Poquet a poquet, Grabiel Ara Donoso, un mozé de cuasi onze añadas, de buen parexiu e galán, con a guapura e buena planta erenzio d’a suya mai e sin de guaires chestos de pai que li dasen trazas d’estar más ombre que no os demás zagals; se fue embolicando en a posibilidá de dentrar en o seminario. Yera un bolo que roldaba costera abaxo. No aturaba. Ixe diya, a la meyodiada, o yayo Daniel li crosidó: —¿Ya has charrau d’o seminario con Chusé Elías? Grabiel se sintió atrapau en una presera e no li’n refetó. Prexinó que li nugaban as alas. Lo eba visto fer en casa de tía Polonia, enantes, a o suyo primo Antón con un au d’o campo. Li dizió que lo feba a esprés pa que no ubrise con o bieco a gayola. Dimpués d’a chinta, o güelo se fazió a cucladeta en a cadiera. Os demás se quederon en o minchador, fueras de yaya María. Yera escalicueta e navegadera e a esferenzia d’o charrupita Daniel, tasamén fablaba. A punto diya se devantaba, puyaba enta o fogar e replegaba a zenisa con a badileta en un muntón. Allora moveba a yayo Daniel ta que li batise una brazada de xarmientos en a lumbre. Con as flameras que saliban se caldiaba o fogaril. A xerata sucarraba as garras. Con as estenazas e a badileta replegaba os cabos sueltos e los arrimaba de nuevas pa que s’acotolasen. Amuntonaba as purnas e las enrrunaba por denzima con zenisa pa que no s’amortasen. Alavez alargaba os cazuelos que bulliban amoderaus, con firme pazenzia, cuasi sin de tartir. A zenisa guardaba a calor mientres a resta d’o diya, siempre que no la trastiasen. Si s’esbafaba a güela s’encarrañaba. Yera chiqueta e xuta como a fambre, con o caráuter afumau de canseras e a boz feble como una flama de candil que tremolaba. Á ormino canturriaba cantelas que nomás ella se’n sapeba. Portaba siete sayas. Semón, a chirmaneta de Grabiel, li’n contaba d’una en una. En una d’ellas alzaba pezetons, monedas de diez rials que lis 17

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 17

16/11/2018 14:50:37


daba os dominches. A pezeta li parexeba un perreque. Denzima levaba un debantal con dos bolchacas en do calaba as claus d’a carnezería e una caxeta mistos. Nunca no s’eba chollau o pelo. A pelambrera li arribaba dillá d’a zentura. De diyas lo reculliba cudiadosamén en un moño, que tapaba con un moquero porgadero. Á sobre s’aplicaba una toquilla d’anziana. Antis de chitar-se en o leito lo se zepillaban tía Fermina u bella nieta. O pelo yera griso como un ibierno. Lugo de tirar-se as siete sayas, agún li quedaban unas inauguas de cotón e, debaxo, unos calzons á chuego dica os piez. Dormiba en a cambra d’abaxo, chunto a la estrabilla de corderez e a zolle d’o cochín. Todas as nueis trancaba o postigo e a puerta prenzipal con dos zerrullos e, en que la sentiban tastarriar, se meteban a coscar á puños pretos. Grabiel se’n baxó ent’a replazeta. Antis de salir, se i quedó de planto alufrando como yaya manullaba a romana en a carnezería, con qué susiego. Pesaba por libras de doze onzas u por cuarto quilo e metá, que yera parellano. Bi embolicó o mandau en paper d’estraza e lo achustó en rials. En pezetas li costaba bel que atro sofoco. Espachó a benda e fazió un zeño a Grabiel pa que li s’amanase: —Tiene una onza de chicolate, galán. La te minchas con pan que si no ye pecau. —¿En dó has o pan, yaya? —Alto, en a mesa, en o mesmo caxón de siempre. En ixe caxón alzaba, pa os nietos, piazos de torta, trozos de rosco, bel corrusco pan u, de cabo cuan, onzas de chicolate. Chicolate de tierra, d’ixe que feba rudio a lo zampar-li un mueso. Lo i calaba a l’ora de brendar. Toz lo sabeban. Cuan lis gritaba a fambre, dimpués de correr por a plaza, pro bueno que lis prebaba. Dina, a suya filla mayor, mai de Grabiel, bi yera en o fogaril e li crosidó: —¿No puyas a tocar á rosario? Yes o monezillo e has que ir a tañer as campanas. ¡Au!, ves-te-ne que mosén ya i será espazenziau. Antis de marchar, e como si li aprimise a gola, Grabiel esbuchó: —Mai, quereba dizir-te que igual me’n vo ta o seminario iste año con Chusé Elías. Lexos d’apabilar-se li refetó: 18

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 18

16/11/2018 14:50:37


—¿Pa fer-te cura? No me pillas en galafatón, no, que bellacosa ya m’entrefeba. —¿Pa qué quiers ir-ie? —adibió convoyando a o suyo fillo. —Pa chugar a fútbol e de paso a estudiar. —A yo me fería goyo aber un fillo cura, a las tías tamién, pero di-lene a o tuyo pai —li dizió con o cudiau que han as mais pa no permenar a os fillos. Pai bi acudió á l’inte pero no’n tartió beta. Antis eba que charrar con mosén Chaime. De tornada, a l’escurexiu, cuasi de nueis, li dizió: —Caldrá que estudíes muito. I serás difuera de casa cuasi toda l’añada, u sin de cuasi. No sé si tu mai lo endurará. Pero si quiers, pues, ta debán, puedes ir-ie. Lugo, como si agún bi ese dandalos, continó: —¿Pero no yeras d’implaz en as monchas de Sariñena? —se desincusó como querendo fer-ne memoria. —Sí, pai, pero m’estimo más os curas que son ombres. —¿T’han feito mal as monchas? —dizió escodriñando as posibles angulemas d’a resoluta. —No. Una vez sor Zelia me carrañó porque no atiné con un problema de matematicas. Me soltó un samugazo en a cara. —Ixo sería porque te quereba, e tamién porque t’amostraba muito. No prexines que en o seminario no te pretarán os curas. No t’entivoques pas. Astí bi ha muito riedo, obedenzia ziega. So no tornarás que de vacanzias, e ixo si ne has. —A yo rai, ya m’apañaré. —Lo que cal fer ye que te cudies, galán —espetó a güela—. Si te’n vas ta Tarazona, cudia-te d’o aire chelau d’o Moncayo. Ye soriano, e diz o tuyo güelo que se cala aintro d’os uesos e te dexa balbo. —¿Vos n’irez de primeras ta Sariñena, no? —preguntó á desatiempo entre que quitaba un cazuelo d’a lumbre, escabonaba en a zenisa e lo arrimaba más preto. —Sí. Mañana s’acotolan as vacanzias. 19

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 19

16/11/2018 14:50:37


—Pues prexina que en Tarazona fa un zierzo que espelleta —li dizió a Grabiel con a calor d’a xerata apegada en as sayas—. Fe-te cargo por si a una mala lo te piensas millor e, a l’acabanza, eslixes estudiar en Sariñena en cuenta d’ir-te’n de cureta.

20

simién d'umanistas 15-11-2018.indd 20

16/11/2018 14:50:37


Chesús Aranda

1. VICENTE DE VERA, Eduardo: A l’aire (Garbas), 1985. 2. VICENTE DE VERA, Eduardo: Calibos de fogaril (refrans, ditos, charradas y falordias de tradizión popular en aragonés), 1986. 3. VICENTE DE VERA, Eduardo: Testos en grausino (1904-1985), 1986. 4. GIL DEL CACHO, Félix: O tión (Recosiros de ra quiesta Balle Tena), 1987. 5. NAGORE LAIN, Francho: Replega de testos en aragonés dialeutal de o sieglo XX (Materials ta lo estudio de l’aragonés popular moderno). Tomo I: Ansotano, Ayerbense, Belsetán, 1987. 6. CASTILLO BESTUE, Chuaquín: A casa maldada, 1989. 7. VICENTE DE VERA, Eduardo: As fuellas de París: O manuscrito de O Tayyab, 1989. 8. COARASA ATIENZA, Xusep: L’Hombre l’Onset, 1992. 9. USÓN, Chusé Raúl: As zien claus, 1997. 10. CASTÁN SAURA, Carmen: Cuan l’odio esbatega pel aire, 1998. 11. TOMÁS ARIAS, Chabier: Fendo a parola, 1998. 12. CASTILLO SEAS, Fabián: Parolas tristas, 2001. 13. SAURA RAMI, José Antonio: Neoterica, 2002. 14. CASTÁN SAURA, Carmen: La descordada bida de Sinforosa Sastre, 2004. 15. ROMANOS HERNANDO, Fernando: Baxo a mirada de os Fustez, 2006. 16. RAMOS, Rubén: Bidas Crebazadas, 2007. 17. PARAÍSO SANTOLARIA, Carmina: A escondeducas en l’alcoba, 2008. 18. RAMOS, Rubén: En l’altro canto d’a güega, 2009. 19. PARICIO MARTÍN, Santiago J.: Fillos d’as luengas: misión multilingüismo, 2010. 20. NAGORE LAIN, Francho (ENF): Filorchos d’o zaguer curso en Gabardiés, 2010. 21. LATAS ALEGRE, Óscar: Chuegos florals. Repuis d’asperanza y malinconía, 2011. 22. SOLANA DUESO, José: El siñor de San Chuan, 2017. 23. LEZAUN, Diago: En os bandiadors, 2017.

colección

Literaturas de Aragón Serie en Lengua Aragonesa, 24

Fotografía de Juliana H. H.

Chesús Aranda

TETULOS PUBLICATOS

Simién d’Umanistas

Simién d’Umanistas

Chesús Aranda Naxiu d’Azeré, Zaragoza, 1951, en a casa familiar d’o suyo güelo en a sala d’alto de dos aposientos, seguntes o costumbre d’antis, pero se crió en Ansó y en Urdués dica rematar os años d’escuela. Lugo marchó interno enta o seminario conziliar de Tarazona en do apercazó un lobable alazet de formazión umanistica, plegando a leyer a os antigos poetas clasicos en latín e grego. Manimenos no continó con os estudios de letras sino que se’n fue ta Barzelona a estudiar economicas. Comprometiu de cutio con a luenga aragonesa, ha feito part de distintas asoziazions, mesmo o Consello d’a Fabla Aragonesa. A suyas obras, tanto de poesía como de prosa, son estadas gualardonadas con premios nazionals como o premio de poesía d’o concurso O Reino d’os Mallos en 2013 por a suya obra Encantaria, y en 2016 por Malinconía u l’áczesit d’o Xeno premio literario Chusé Coarasa por a suya novela Cornua Dextra. Tamién ha reculliu una menzión d’onor en o 62eno Concurso Internacional de Poesía y Narrativa “Ensamblando Palabras 2018” por as suyas obras “Juego de estrellas”, “Tarde creativa” y “Décima a una rosa”. A suya primera obra, Querenzias, un conchunto de poemas, fue publicada en 2009, gualardonada con o premio Ana Abarca de Bolea. Estrauto de l’auta d’o Churau: d’alcuerdo con as deliberazions d’o churau, ista obra ha estau triada por tratarse d’una novela do l’autor recreya de manera zercana y fresca a soziedat d’os años 60 a traviés d’a mirada d’un mesache seminarista que a suya evoluzión vital corre paralela á os cambios d’o suyo tiempo.

24

ARNAL CAVERO 2018


Chesús Aranda

1. VICENTE DE VERA, Eduardo: A l’aire (Garbas), 1985. 2. VICENTE DE VERA, Eduardo: Calibos de fogaril (refrans, ditos, charradas y falordias de tradizión popular en aragonés), 1986. 3. VICENTE DE VERA, Eduardo: Testos en grausino (1904-1985), 1986. 4. GIL DEL CACHO, Félix: O tión (Recosiros de ra quiesta Balle Tena), 1987. 5. NAGORE LAIN, Francho: Replega de testos en aragonés dialeutal de o sieglo XX (Materials ta lo estudio de l’aragonés popular moderno). Tomo I: Ansotano, Ayerbense, Belsetán, 1987. 6. CASTILLO BESTUE, Chuaquín: A casa maldada, 1989. 7. VICENTE DE VERA, Eduardo: As fuellas de París: O manuscrito de O Tayyab, 1989. 8. COARASA ATIENZA, Xusep: L’Hombre l’Onset, 1992. 9. USÓN, Chusé Raúl: As zien claus, 1997. 10. CASTÁN SAURA, Carmen: Cuan l’odio esbatega pel aire, 1998. 11. TOMÁS ARIAS, Chabier: Fendo a parola, 1998. 12. CASTILLO SEAS, Fabián: Parolas tristas, 2001. 13. SAURA RAMI, José Antonio: Neoterica, 2002. 14. CASTÁN SAURA, Carmen: La descordada bida de Sinforosa Sastre, 2004. 15. ROMANOS HERNANDO, Fernando: Baxo a mirada de os Fustez, 2006. 16. RAMOS, Rubén: Bidas Crebazadas, 2007. 17. PARAÍSO SANTOLARIA, Carmina: A escondeducas en l’alcoba, 2008. 18. RAMOS, Rubén: En l’altro canto d’a güega, 2009. 19. PARICIO MARTÍN, Santiago J.: Fillos d’as luengas: misión multilingüismo, 2010. 20. NAGORE LAIN, Francho (ENF): Filorchos d’o zaguer curso en Gabardiés, 2010. 21. LATAS ALEGRE, Óscar: Chuegos florals. Repuis d’asperanza y malinconía, 2011. 22. SOLANA DUESO, José: El siñor de San Chuan, 2017. 23. LEZAUN, Diago: En os bandiadors, 2017.

colección

Literaturas de Aragón Serie en Lengua Aragonesa, 24

Fotografía de Juliana H. H.

Chesús Aranda

TETULOS PUBLICATOS

Simién d’Umanistas

Simién d’Umanistas

Chesús Aranda Naxiu d’Azeré, Zaragoza, 1951, en a casa familiar d’o suyo güelo en a sala d’alto de dos aposientos, seguntes o costumbre d’antis, pero se crió en Ansó y en Urdués dica rematar os años d’escuela. Lugo marchó interno enta o seminario conziliar de Tarazona en do apercazó un lobable alazet de formazión umanistica, plegando a leyer a os antigos poetas clasicos en latín e grego. Manimenos no continó con os estudios de letras sino que se’n fue ta Barzelona a estudiar economicas. Comprometiu de cutio con a luenga aragonesa, ha feito part de distintas asoziazions, mesmo o Consello d’a Fabla Aragonesa. A suyas obras, tanto de poesía como de prosa, son estadas gualardonadas con premios nazionals como o premio de poesía d’o concurso O Reino d’os Mallos en 2013 por a suya obra Encantaria, y en 2016 por Malinconía u l’áczesit d’o Xeno premio literario Chusé Coarasa por a suya novela Cornua Dextra. Tamién ha reculliu una menzión d’onor en o 62eno Concurso Internacional de Poesía y Narrativa “Ensamblando Palabras 2018” por as suyas obras “Juego de estrellas”, “Tarde creativa” y “Décima a una rosa”. A suya primera obra, Querenzias, un conchunto de poemas, fue publicada en 2009, gualardonada con o premio Ana Abarca de Bolea. Estrauto de l’auta d’o Churau: d’alcuerdo con as deliberazions d’o churau, ista obra ha estau triada por tratarse d’una novela do l’autor recreya de manera zercana y fresca a soziedat d’os años 60 a traviés d’a mirada d’un mesache seminarista que a suya evoluzión vital corre paralela á os cambios d’o suyo tiempo.

24

ARNAL CAVERO 2018


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.